Ақшаның мәні және оның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері жайлы
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.4
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.9
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.14
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.14
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері 14.17
1.3 «К.Елдос ЛТД» қоғамының негізгі технико . экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.21
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.35
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .22.35
2.2 Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.46
2.3 Кассадағы ақшаның есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.57
2.4 Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының есебі ... ... ... ... ... ... ..57.64
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... .65.69
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және бағдарламасы ... ... ... ... ... ..65.69
3.2 Кассалық операцияларды тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.74
3.3 Банк операцияларының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74.77
3. 4 Басқа да қызметтердің ақша қаражаттар қозғалысын талдау ... ... ... ...77.83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83.88
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89.92
Қосымшалар
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.9
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.14
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.14
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері 14.17
1.3 «К.Елдос ЛТД» қоғамының негізгі технико . экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.21
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.35
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .22.35
2.2 Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36.46
2.3 Кассадағы ақшаның есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.57
2.4 Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының есебі ... ... ... ... ... ... ..57.64
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... .65.69
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және бағдарламасы ... ... ... ... ... ..65.69
3.2 Кассалық операцияларды тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69.74
3.3 Банк операцияларының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74.77
3. 4 Басқа да қызметтердің ақша қаражаттар қозғалысын талдау ... ... ... ...77.83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83.88
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89.92
Қосымшалар
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардың қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі тікелей ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Ұйымның ақшасы мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге мүмкіндік береді.
Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы – материалдық қорлардың кем болуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын тигізеді.
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді – ағымдағы активтерін талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс, әсіресе, ақшаның нысаналы мақсаттарға тиімді жұмсалуына баса назар аударған жөн.
Ұйымның ақшасы мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге мүмкіндік береді.
Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы – материалдық қорлардың кем болуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын тигізеді.
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді – ағымдағы активтерін талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс, әсіресе, ақшаның нысаналы мақсаттарға тиімді жұмсалуына баса назар аударған жөн.
1. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылғы 28 ақпандағы № 234-III Заңы
2. ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3. Закон Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности»: Модуль «Право в Казахстане» 01.11. 2007г.
4. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
5. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Разработанный в целях реализации Закона Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» Б.Б. № 30 июль 2007 г. с. 40.
6. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қызметінің ерекше түрі шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең аз мөлшері туралы» 2007 жылғы 24 қыркүйектегі № 112 қаулысы
8. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасында қолма – қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру ережелерін бекіту туралы» 2006 жылғы 27 қазандағы №106 қаулысы;
9. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасы қаржы нарығының жекелеген субъектілері ұшін бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы» 2003 жылғы 1 қыркүйектегі № 324 қаулысы;
10. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын және банкноталардың, монеталардың және құндылықтардың инкассациясы бойынша операцияларды жүргізу ережелерін бекіту туралы» 2001жылғы 3 наурыздағы № 58 қаулысы.
11. Приказ министра финансов Республики Казахстан от 21.06.2007 г. № 217 «Об утверждений национального стандарта финансовой отчетности № 2 с. 1-150.
12. Приказ Министерства Финансов Р.К. № 128 от. 19 марта 2004 г. 1 «Об урверждении типовых форм первичных документов»
13. Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары – Алматы, 2006 , 71 б.
14. Сборник международных стандартов аудита, выражения уверенности и этики – Алматы, 2007, 266 с.
15. Трансформация баланса с КСБУ на МСФО. – Издательский дом «БИКО» Алматы, 2006
16. ХҚЕС бойынша шоттар жоспары: Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар үшін бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі нұсқаулық. Қаржылық есептіліктің нысандары – Алматы : БИКО, 2006
17. Корреспондеция счетов по МСФО: научное издание – Алматы: БИКО, 2006, 39 с.
18. Международные стандарты финансовой отчетности – М:Аскери – Асса, 2006
19. Международные стандарты финансовой отчетности: перевод полного официального текста Международных стандартов финансовой отчетностидействующих в ЕС по сост. на 7 июня 2007 г. – М: Аскери, 2007
20. Абленов Д.О. Основы аудита. – Алматы: Экономика, 2003
21. Ажибаева З.Н. Аудит.- Алматы: Экономика, 2004
22. Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
23. Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
24. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт). – Алматы, 2006.
25. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы, 2006
26. Горбатова Л.В. Международные стандарты финансовой отчетности. – М:Вольтерс Клувер, 2006.
27. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
28. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. – Алматы : Ержанова и К, 2003
29. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
30. Ефимова О.В., Мельник МВ. Анализ финансовой отчетности - М: ОМЕГА-Л, 2004г, 138 с
31. Жуков Е.Ф. Деньги. Кредит. Банки .- М: Банки и биржи, Юнити, 2003г.
32. Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
33. Кеулімжаев Қ.К. , Н.А. Құдайбергенов . Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері . – Алматы, Экономика, 2006 ж. 102 с.
34. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов – Алматы, БИКО, 2000г.
35. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии – Алматы, Экономика 2003
36. Лаврушин О.И. Деньги.Кредит.Банки – М: Финансы и Статистика , 2004 г.
37. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп : Оқулық – Алматы : Экономика, 2004, 710 б.
38. Нурсеитов Э.О. Международные стандарты финансовой отчетности: теория и практика. – Алматы:LEM, 2007.
39. Нурсеитов Э.О. Путеводитель по МСФО: словарь – справочник – Алматы: Союз Эксперт Инфо, 2007, 96 с.
40. Палий В.П. Международные стандарты учета и финансовой отчетности –М:ИНФРА, 2007
41. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
42. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
43. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета – Алматы: Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000 г.
44. Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение – «LEM» ,2001, 46с.
45. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер – Алматы: Экономика , 2005 ж. 7 б .
46. Сейткасимов Г.С. Деньги.Кредит.Банки – Алматы: Қаржы – қаражат, Раритет, 2006г.
47. Тайгашинова К.Т., Мусабекова Д.Д. Вопросы совешенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000 г., 39с.
48. Усов В.В. Деньги. Кредит. Банки. – М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999г.
49. Абдыманапов А.А. О принципах финансовой отчетности в условиях МСФО // Статистика, Учет и аудит – 2006 - №2 с 7-9
50. Абдыманапов А.А. Общие принципы международных стандартов бухгалтерского учета // Статистика, Учет и аудит – 2006 - № 3 с 9-13
51. Абдыманапов А.А. Различия бухгалтерской финансовой отчетнсти и их международные принципы // Бухгалтерский учет и аудит – 2003 - № 6 с 3-15
52. Айрих Н. Өту күніне бастапқы балансты қалыптастыру: ХҚЕС талаптарына сәйкес активтерді және міндеттемелерді тану // ББ – 2006 наурыз
53. Айрих Н. ХҚЕс бойынша қаржылық есептілігіне түсіндірме жазба // ББ – 2006 мамыр
54. Әбдіманапов Ә.Ә. Қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін бағалау // Статистика, Учет и аудит – 2006 - № 1 б 3-6
55. Дүйсенбаев К. Финансовая отчетность, состаленная в соответствии С МСФО // Евразийский вестник аудитора – 2006 - № 11 с 33-37
56. Ержанов М.С. Перспективы развития учет на основе международных стандартов финансовой отчетности // КазЭу хабаршысы – 2006 № 3 с 117-120
57. Петухова Г. Валютаны сатып алу – сату операцияларын есепте көрсету //Бухгалтер бюллетені №5 – 2008 б 9-10
58. Полтушева Д. 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының компаниялары бекітілген шоттардың үлгі жоспары негізінде әзірлнген шоттардыңөз жұмыс жоспарын қолдануы тиіс // Бухгалтер бюллетені – 2007 № 33 б 8-10
59. О.Попова. Учет операций в иностранной валюте и валюта отчетности в соответствии с МСФО // МСФО № 7 – 2007 г., 48с.
60. О. Савченко. Отчет о движении денежных средств пример составления //МСФО № 7 – 2006 , 44 с.
61. Р. Федько . Определенность создания денежных потоков // МСФО – 2007 № 10 28 с.
62. Методические рекомендации по применению международного стадарта бухгалтерского учета 21 «Влияние именений обменных курсов валют»
// МСФО №4 – 2006, 4 с.
2. ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3. Закон Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности»: Модуль «Право в Казахстане» 01.11. 2007г.
4. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
5. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Разработанный в целях реализации Закона Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» Б.Б. № 30 июль 2007 г. с. 40.
6. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қызметінің ерекше түрі шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең аз мөлшері туралы» 2007 жылғы 24 қыркүйектегі № 112 қаулысы
8. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасында қолма – қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру ережелерін бекіту туралы» 2006 жылғы 27 қазандағы №106 қаулысы;
9. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасы қаржы нарығының жекелеген субъектілері ұшін бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы» 2003 жылғы 1 қыркүйектегі № 324 қаулысы;
10. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын және банкноталардың, монеталардың және құндылықтардың инкассациясы бойынша операцияларды жүргізу ережелерін бекіту туралы» 2001жылғы 3 наурыздағы № 58 қаулысы.
11. Приказ министра финансов Республики Казахстан от 21.06.2007 г. № 217 «Об утверждений национального стандарта финансовой отчетности № 2 с. 1-150.
12. Приказ Министерства Финансов Р.К. № 128 от. 19 марта 2004 г. 1 «Об урверждении типовых форм первичных документов»
13. Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары – Алматы, 2006 , 71 б.
14. Сборник международных стандартов аудита, выражения уверенности и этики – Алматы, 2007, 266 с.
15. Трансформация баланса с КСБУ на МСФО. – Издательский дом «БИКО» Алматы, 2006
16. ХҚЕС бойынша шоттар жоспары: Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті жасайтын ұйымдар үшін бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі нұсқаулық. Қаржылық есептіліктің нысандары – Алматы : БИКО, 2006
17. Корреспондеция счетов по МСФО: научное издание – Алматы: БИКО, 2006, 39 с.
18. Международные стандарты финансовой отчетности – М:Аскери – Асса, 2006
19. Международные стандарты финансовой отчетности: перевод полного официального текста Международных стандартов финансовой отчетностидействующих в ЕС по сост. на 7 июня 2007 г. – М: Аскери, 2007
20. Абленов Д.О. Основы аудита. – Алматы: Экономика, 2003
21. Ажибаева З.Н. Аудит.- Алматы: Экономика, 2004
22. Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
23. Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
24. Әбдіманапов Ә.Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт). – Алматы, 2006.
25. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы, 2006
26. Горбатова Л.В. Международные стандарты финансовой отчетности. – М:Вольтерс Клувер, 2006.
27. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
28. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. – Алматы : Ержанова и К, 2003
29. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
30. Ефимова О.В., Мельник МВ. Анализ финансовой отчетности - М: ОМЕГА-Л, 2004г, 138 с
31. Жуков Е.Ф. Деньги. Кредит. Банки .- М: Банки и биржи, Юнити, 2003г.
32. Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
33. Кеулімжаев Қ.К. , Н.А. Құдайбергенов . Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері . – Алматы, Экономика, 2006 ж. 102 с.
34. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов – Алматы, БИКО, 2000г.
35. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии – Алматы, Экономика 2003
36. Лаврушин О.И. Деньги.Кредит.Банки – М: Финансы и Статистика , 2004 г.
37. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп : Оқулық – Алматы : Экономика, 2004, 710 б.
38. Нурсеитов Э.О. Международные стандарты финансовой отчетности: теория и практика. – Алматы:LEM, 2007.
39. Нурсеитов Э.О. Путеводитель по МСФО: словарь – справочник – Алматы: Союз Эксперт Инфо, 2007, 96 с.
40. Палий В.П. Международные стандарты учета и финансовой отчетности –М:ИНФРА, 2007
41. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
42. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
43. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета – Алматы: Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000 г.
44. Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение – «LEM» ,2001, 46с.
45. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер – Алматы: Экономика , 2005 ж. 7 б .
46. Сейткасимов Г.С. Деньги.Кредит.Банки – Алматы: Қаржы – қаражат, Раритет, 2006г.
47. Тайгашинова К.Т., Мусабекова Д.Д. Вопросы совешенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000 г., 39с.
48. Усов В.В. Деньги. Кредит. Банки. – М: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999г.
49. Абдыманапов А.А. О принципах финансовой отчетности в условиях МСФО // Статистика, Учет и аудит – 2006 - №2 с 7-9
50. Абдыманапов А.А. Общие принципы международных стандартов бухгалтерского учета // Статистика, Учет и аудит – 2006 - № 3 с 9-13
51. Абдыманапов А.А. Различия бухгалтерской финансовой отчетнсти и их международные принципы // Бухгалтерский учет и аудит – 2003 - № 6 с 3-15
52. Айрих Н. Өту күніне бастапқы балансты қалыптастыру: ХҚЕС талаптарына сәйкес активтерді және міндеттемелерді тану // ББ – 2006 наурыз
53. Айрих Н. ХҚЕс бойынша қаржылық есептілігіне түсіндірме жазба // ББ – 2006 мамыр
54. Әбдіманапов Ә.Ә. Қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін бағалау // Статистика, Учет и аудит – 2006 - № 1 б 3-6
55. Дүйсенбаев К. Финансовая отчетность, состаленная в соответствии С МСФО // Евразийский вестник аудитора – 2006 - № 11 с 33-37
56. Ержанов М.С. Перспективы развития учет на основе международных стандартов финансовой отчетности // КазЭу хабаршысы – 2006 № 3 с 117-120
57. Петухова Г. Валютаны сатып алу – сату операцияларын есепте көрсету //Бухгалтер бюллетені №5 – 2008 б 9-10
58. Полтушева Д. 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының компаниялары бекітілген шоттардың үлгі жоспары негізінде әзірлнген шоттардыңөз жұмыс жоспарын қолдануы тиіс // Бухгалтер бюллетені – 2007 № 33 б 8-10
59. О.Попова. Учет операций в иностранной валюте и валюта отчетности в соответствии с МСФО // МСФО № 7 – 2007 г., 48с.
60. О. Савченко. Отчет о движении денежных средств пример составления //МСФО № 7 – 2006 , 44 с.
61. Р. Федько . Определенность создания денежных потоков // МСФО – 2007 № 10 28 с.
62. Методические рекомендации по применению международного стадарта бухгалтерского учета 21 «Влияние именений обменных курсов валют»
// МСФО №4 – 2006, 4 с.
МАЗМҰНЫ
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..5
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-9
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...10-1 4
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-1 4
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері 14-17
1.3 К–Елдос ЛТД қоғамының негізгі технико – экономикалық көрсеткіштеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 17-21
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 22-35
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .2 2-35
2.2 Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 36-46
2.3 Кассадағы ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 46-57
2.4 Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының
есебі ... ... ... ... ... ... ..57-6 4
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... .65-69
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және
бағдарламасы ... ... ... ... ... ..6 5-69
3.2 Кассалық операцияларды
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69 -74
3.3 Банк операцияларының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74-
77
3. 4 Басқа да қызметтердің ақша қаражаттар қозғалысын
талдау ... ... ... ...77-83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83-88
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
9-92
Қосымшалар
Анықтамалар
Актив – кәсіпорынның немесе ұйымның қаржылары, заттай және ақшалай
түрдегі мүліктері.
Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы ұйымды
жабдықтайтын ұйымға қызмет көрсететін банкке тауарларының жіберілгендігін
немесе қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем
төлеу жайлы тапсырмасы.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және
нарықты ортақ экономикалық организмге біріктіруші айналыс құралы.
Ақша ағындары – бұл ақша қаражаттарының және эквиваленттерінің келуі
немесе жұмсалуы.
Ақша қаражаттары – ұйымның есеп айырысу шотындағы, валюталық және арнайы
банктік шоттарындағы ақша қалдығы және ақша эквиваленттері.
Ақша қаражаттарының эквиваленттері – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелген активтер. Олар қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар және
депозиттік сертификаттар.
Баға - құнның ақшалай көрінісі.
Бағам (курс) – екі елдің ақша бірліктерінің екі елдің ақша бірліктерінің
(валюталарының) өзара қатынасы.
Бағамдық (курстық) айырма – екі елдің салдарынан болатын айырма сомасы.
Депозиттік сертификат – салымшының немесе оның мұрагерінің белгіленген
мерзімінің соңында депозит сомасы бойынша пайыз түрінде табыс алу құқығын
куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент банкінің берген жазбаша
куәлігі.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар мен
материалдық емес активтер) мен басқа да инвестицияларды алумен немесе
шығарумен байланысты қызмет түрі.
Қаржылық қызмет – ұйымның өзіндік капитал мен қарыз қаражаттар құрамына
немесе көлеміне әсер ететін қызмет түрі.
Қызмет – жеке адамдардың немесе қоғамның белгілі – бір қажеттілігін
қанағаттандыру үшін істелген іс – әрекеттер нәтижесі.
Овердрафт – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы
сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік
қалдық.
Операциондық қызмет – ұйымға таза табыс алып келетін қызмет түрі.
Операциондық қызметтен ақша ағыны ұйымда операциондық мүмкіншіліктерін
ұлғайтуда, банктен алынған несиелерді өтеуде, дивидендтерді төлеуде және
инвестициялауды жүзеге асыруда негіз бола алады.
Өнім – сатуға арналған тауар мен қызмет.
Пассив – қорлану көздері.
Тауар – материалдық және заттық түрдегі еңбек нәтижесі.
Шетелдік валюта – кәсіпорындар мен ұйымдардағы тауарларды, дайын өнімдерді
сату (сатып алу), қызмет көрсету (пайдалану), жұмыстарды орындау барысында
қолданатын Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан (теңгеден) басқа
ақша бірліктері.
Қысқартылған сөздер
БЕҚС – бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарттары
Дт – дебет
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кт – кредит
КСБУ – казахстанкский стандарт бухгалтерского учета
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚМ – қаржы министрлігі
МСФО – международные стандарты финансовой отчетности
РК – Республика Казахстан
ҰБ – ұлттық банк
ХҚЕС – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
IAS – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
IFRS – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертацияда келесі заң актілері қолданылады:
1. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылғы 28
ақпандағы №234-III Заңы
2. ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 Аудиторлық қызмет туралы Заңы (15.01.01
жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Разработанный в целях
реализации Закона Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III О бухгалтерском учете
и финансовой отчетности Б.Б. № 30 июль 2007 г. с. 40.
4. Закон Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III О бухгалтерском учете и
финансовой отчетности: Модуль Право в Казахстане 01.11. 2007г.
5. ҚР ҚМ Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін
бекіту туралы 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
6. Приказ министра финансов Республики Казахстан от 21.06.2007 г. № 217
Об утверждений национального стандарта финансовой отчетности № 2 с. 1-
150.
7. Приказ Министерства Финансов Р.К. № 128 от. 19 марта 2004 г. 1 Об
урверждений типовых форм первичных документов
8. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасында қолма – қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыру ережелерін бекіту туралы 2006 жылғы 27 қазандағы №106
қаулысы;
9. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасы қаржы нарығының жекелеген субъектілері ұшін бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы 2003 жылғы 1 қыркүйектегі
№ 324 қаулысы;
10. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын
және банкноталардың, монеталардың және құндылықтардың инкассациясы
бойынша операцияларды жүргізу ережелерін бекіту туралы 2001жылғы 3
наурыздағы № 58 қаулысы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында
ұйымдардың қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі тікелей ақшамен
қамтамасыз етілуіне байланысты.
Ұйымның ақшасы мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның
қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді
пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк
мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге
мүмкіндік береді.
Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы –
материалдық қорлардың кем болуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын
тигізеді.
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп
болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары
болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық
тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді – ағымдағы активтерін
талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс, әсіресе, ақшаның нысаналы мақсаттарға
тиімді жұмсалуына баса назар аударған жөн.
Осылайша, ақшаны есепке алудың басты міндеті – экономикалық шешімдерді
қабылдауға қажетті ақша жөніндегі мәліметтердің нақты, әрі шынайы болуын
қадағалау: осы кезде қажетті нәтиженің дәл деңгейі нақты жағдайлар мен
талдаудың мақсатына тәуелді болады.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Нарықтық экономикада ұйымдар арасында еңбек құралдарын сатып алу,
өнімдерді сату, жалдамалы жұмыс күшінің еңбек ақысын төлеу барысында
төлем құралы ретінде ақша қаражаттары пайдаланылады.
Ақшаның түсуі мен ағымдық жұмсалуы уақыт бойынша бір – бірімен сәйкес
келмейді, нәтижесінде ұйымның төлем қабілеттілігін ұстап тұру үшін қосымша
қаржыландыру көлеміне қажеттілік пайда болады. Сондықтан ақшаны тиімді
басқару капиталға деген қажеттілікті қанағаттандыру әдістерінің бірі
ретінде қарастырылуы кездейсоқтық емес.
Дегенмен де, атап өту керек, қаражаттың айналымда болу кезеңі көп
жағдайда ұйым қызметінің ішкі ахуалымен, бірінші кезекте активтерді
басқару стратегиясының тиімділігімен анықталады. Шынында да, қолданылатын
баға саясатына, активтердің құрылымына тәуелді түрде ұйым өз
қаражаттарының айналым ұзақтығына ықпал ете алады.
Ақшаның басы артық бөлігінің жеткіліксіздігі ұйымның қаржылық
қиындықтарға душар болғанын көрсетеді. Сондай - ақ ақшаның шектен тыс көп
болуы да серіктестің тиімсіз қызметін байқатады, бұл біріншіден, ақшаның
құнсыздануына, екіншіден қаражатты пайдалы іске қоспай, қосымша табыстан
қарап отырып айырылу дегенді білдіріеді.
Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі. Ақша қаражаттар есебі бойынша
зерттеу жұмыстары негізінен ақша қаражаттар есебінің қалай
ұйымдастырылатыны, халықаралық стандарттар бойынша ерекшеліктері, оны
дамыту жолдары және Ақша қаражаттар туралы есептілікті халықаралық
стандарттарға сай құруға арналған. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша С.Т.
Міржақыпова, Қ.К.Кеулімжаев, К.Т. Тайгашинова, М.С. Жапбарханова,
Ә.Ә.Әбдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец, Э.О.Нұрсейітов,
Л.В.Горбатова, В.П.Палий және тағы басқа ТМД елдері мен отандық ғалымдар
елеулі үлес қосып еңбек сіңірді.
Ақша қаражаттардың жалпы аудиті мен талдауы жөнінде ТМД елдер мен
еліміздің көрнекті ғалымдары М.С.Ержанов, З.Н.Әжібаева, Н.Ә.Байболтаева,
Ж.Ғ.Жұмағалиева, Д.О.Абленов, А.Д. Шеремет, К.Ш. Дүйсенбаев,
Ф.С.Сейдахметова және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде кеңінен
зерттелінген.
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың мақсаты
зерттелініп жатқан ұйымның ақша қаражаттар есебінің 2007ж 28 ақпандағы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес
жүргізілетінін қадағалау және ХҚЕС көшуге байланысты ақша қаражаттар
есебінің ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер
қойылды:
• Ақша ұғымы және оның нарықтық жағдайдағы мәні ;
• Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері;
• Ұйымның негізгі технико – экономиклық көрсеткіштеріне сипаттама ;
• Халықаралық стандарттарға көшудегі ақша қаражаттар есебінің
ерекшеліктері;
• Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша есебі;
• Есеп айырысу шотындағы ақша есебі;
• Кассадағы ақшаның есебі;
• Ақша қаражатының аудиты мен талдауы.
Зерттеудің пәні ақша қаражаттар есебі мен аудитін және оның ХЕҚС
бойынша өзгешеліктерін зерттеу және жетілдіру болып табылады.
Зерттеу объектілері ретінде К – Елдос ЛТД ЖШС мәліметтері, яғни
қаржылық есептіліктері (Форма №1 Баланс, форма №2 (Табыстар мен шығыстар
туралы есептілік, форма №3 Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік)
алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық ақпараттық негізі
ретінде Қазақстан Республикасының заңды, нормативтік және құқықтық
актілері, отандық және шетел ғалымдарының қаржылық есеп, аудит және талдау
бойынша ғылыми жұмыстары, халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары,
бухгалтерлік есеп мәліметтері алынды
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Халықаралық стандарттарға көшуге
байланысты ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері және халықаралық
стандарт бойынша есебін, аудитын және талдауын жетілдіру мәселелері
жөніндегі қорытындылар мен ұсыныстар болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
жұмысындағы ұсыныстар мен қорытындылар халықаралық стандарттарға сай ақша
қаражаттар есебі мен аудитін жетілдіруге арналған. Зерттеу нәтижелерін
сыртқы және ішкі аудитты және ақша қаражаттар есебін ұйымдастыруда, ұйым
басшыларын нақты ақпараттармен қамтамасыз етуде пайдалануға болады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан
тұрады. Зерттеу жұмысының көлемі 92 бетті, 16 кестені, 2 сызбаны
қамтыған.
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның мәні
Біздің пікіріміз бойынша, нарықтық экономиканың әрекет етуі
механизмін түсіну үшін ақшаның рөлін айқын түсінуден артық ешнәрсе жоқ.
Сол себепті ақшаның нарық тілі деп аталуы да тегін емес. Ақша – тауар
өндірісінің тарихи категориясы немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының
объективті негізделген нәтижесі.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өдірісі тауар айналысының
дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының
міндетті шарты болып табылады.
Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айырбасталса,
онда ол тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни
айырбас К. Маркстың Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда
ақша балама негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет
етеді. Бұны жүзеге асыру үшін сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек
және осы сомаға басқа тауарды (Т) сатып алу қажет. [45,7-13]
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады. Құнды көруге, сезуге бола
ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі – бір қоғамды жағдай болуы қажет – ол
тауар өндірісі, яки өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары
болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде
олардың белгілі бір тауарды басқа тауарға теңестірулері кезінде, яғни
айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия
болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды.Сөйтіп құн деген заттың
қоғамдық қасиеті.
Жалпыға ортақ балама рөлінде әрекет етуші ақша жоқ болған жағдайда
осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігіне байланысты айырбас
жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама – қайшы болады. Тауар
мен ақша бір – бірінен ажырамас категориялар. Дегенмен, ақшаның өзі тауар,
яғни тауар өндірісі мен айналысының өнімі. [46, 12-17]
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар
айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген
нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар
айырбасына қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезіндегі әртүрлі өнімдерді
дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында
маңызды айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса, ал
ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынан кетпейді.
Сондықтан тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен
ерекшеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Қазіргі кездегі нарықта ақшаның қажеттілігін жақсырақ көрсету
мақсатында Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сызбасын көрсетуіміз
тиіс.
1 – Сызба – Тауарлар мен қызметтер ағымы
тауарлар
тауар
ұлттық өнім шығыны жиынтық шығын
ресурстардың Ұлттық
төлемі табыс
ресурстар – ақша
ресурстар
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй
шаруашылықтары және ұйымдар айырбастайды, бұл ұғым айырбас кезінде жүзеге
асырылған ақшалай төлемдердің қарама – қарсы ағымымен теңестіріледі. Осы
экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер және ұйымдар өндіретін тауарлар мен
қызметтерді сатып алады. Сызбаның төменгі бөлігінде көрсетілген ұйымдар
нарығындағы ұйымдар өз өндірістері үшін қажетті ресурстарды сатып алады.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Нарықтық экономикада ұйымдар арасында еңбек құралдарын сатып алу,
өнімдерді сату, жалдамалы жұмыс күшінің еңбек ақысын төлеу барысында
төлем құралы ретінде ақша қаражаттары пайдаланылады. Есептесу екі
нысанда жүргізіледі:
• Банк жүйесі арқылы қолма – қол ақшасыз аудару жолымен;
• Қолма – қол ақшамен төлеу түрінде.
Ақшаны басқару қаржылық нарықтық күрделілігіне байланысты күннен –
күнге үлкен маңызға айнала бастады. Бәсекеге қабілеттілік ұйымның одан әрі
дамуы үшін қажетті ақшаны жеткілікті деңгейде табуды талап етеді. Ақша
есебін дұрыс ашып көрсету және ұйымның өтімділігін бағалау үшін өте қажет.
Ақша қаражаттары есебінің тараптар арасында есеп айырысу кезіндегі
орнының ерекше екенін айта отырып, ақша ұғымының экономикалық мәніне
тоқтала кеткеніміз жөн.
Алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша теориясының
дамуына көп еңбек сіңірген К. Маркс. Ол айырбастың жай, ең қарапайым
формасынан көз шағылыстыратын - ақшалы формасына дейін ұзақ даму
жолдарын зерттей келіп, ақшаның жұмбақ сырын жоққа шығарды. Сондай – ақ К.
Маркс ақшаның қажеттілігі жөнінде егер ақша жойылса, біз қоғамдық
өркендеудің я ең жоғарғы дәрежесінде болармыз, я қоғамдық өсудің ең
төменгі сатысына (алғашқы қауымға) лақтырылып тасталармыз деп өз ойын
қорытындылаған.
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір
сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арасында қалыптасатын
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әртүрлі үлгісіне
өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған – жоспарлы экономикада
ақшаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау
құралы ретінде қосалқы қызмет атқарды. [31, 28-29]
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әртүрлі меншік
жағдайында жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің
көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды.
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолданылады.
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы
құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқы дейін беймәлім болды.
Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар
айналымында атқаратын маңызын жан – жақты ашып, жауап берді. Ақша –
тауарлы өндірістің өнімі.
Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды.Себебі адам
еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы, өңделмеген тың жер, өзендер
мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық
еңбек тауардың құны болады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек
шығындары өздігінен өнімді құн ете алмайды. Құнды көруге, сезуге бола ма?
Өнімнің құны болуы үшін белгілі – бір қоғамды жағдай болуы қажет – ол
тауар өндірісі, яки өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары
болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде
олардың белгілі бір тауарды басқа тауарға теңестірулері кезінде, яғни
айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия
болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды.Сөйтіп құн деген заттың
қоғамдық қасиеті.
Құн - тарихи категория. Құнның негізгі – адам еңбегі. Құн – еңбектің
нәтижесі, еңбек жемісі. Құн деген идея адамзат тарихында көптен бар. Ал
оның еңбек теориасының негізін қалаушылар XYII ғасырдағы ағылшын
экономисті У.Петти XYII ғасырда өмір сүрген шотландық А.Смит, XIX
ғасырдағы ағылшын бизнесмені Д.Рикардо болды. Ал құнның еңбек теориясына
байланысты үлесті XIX ғ. К. Маркс қосты. Ол тауарға жұмсалатын еңбектің
екі жақты сипатын, яғни белгілі бір тұтыну құнын жасайтын нақты еңбекті
және құнның сыртқы көрінісін жасайтын абстрактылы еңбекті ашып, оны жан –
жақты талдады. Тауардың екі жағының – тұтыну құны мен құнының –
қайшылықтары болғанымен, ол ажырағасыз бірлік түрінде көрінеді.
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан
әрі жетіліп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретінде ғана бір – біріне
айырбасталып қоймай, бүкіл тауарлар дүниесінен ерекше бір тауар, яғни
тауар – ақша пайда болды. К.Маркстың сөзімен айтқанда: Айырбас құны,
тауарлардан бөлініп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретінде
жүретін тауар, ол - ақша. Әрбір жеке тауар тұтыну құны ретінде
көрінеді.Оның құны белгісіз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана
анықталады. Тауар мен ақша айырбас процесінде бірін – бірі алмастырады
және біріне – бірі теңгеріледі.
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолданылады.
Ақша дегеніміз тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде
барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген
заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай
нысанасының бекітуімен байланысты баға болады. Баға - құнның ақшалай
көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін Сонымен,
ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүниесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы
эквивалент рөлін атқарады. [36, 9-12]
Ақшаның жалпы бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
• ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығы;
• онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
• тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып
табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама – қарсы қайшылық та
тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды
шығарса, ол сатылмайды, оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну
құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмаған. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне, тауар мен ақша арасындағы
әрі бірлік, әрі қарама – қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок
қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта
адамдардың, қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың
арасындағы өндірістік қатынас. Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс
құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүние жүзілік ақшалар. Ақшаның ең
бірінші және басты қызметі – құн өлшеуші. Мұнда ол жалпы эквивалент рөлін
атқарады. Оның мәні барлық тауарлардың құны ақша арқылы анықталады.
Мұндай қызметті өзіндік құны бар тауар ғана атқара алады. Бұдан шығатын
қорытынды, барлық жағдайда құн өлшеуші қызметін алатын ғана атқарады.
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады.
Осыдан кейін ақшаның жаппай өтем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдық мәнін
К. Маркс индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан
айқын көрінеді.
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлардың қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізілді.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өмірдегі үлесін де ақша
арқылы анықтауға болады. Себебі адамның еңбектегі үлесін жалақы ретінде
алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі, тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құндары түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады
да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретінде ақша
қарсы тұрады.
Әсіресе халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен экономикалық
қатынастар шеңбердің ұлғаюымен ақша төлем құралы ретінде маңызды рол
атқарады. Бұл жерде қолма – қол ақшаның болулы міндетті емес. Оның
қызметін кредит ақшалар атқарады. Соңғы кездерде есеп айырысу құралы
ретінде тек қана банкноттар, чектер, қағаз ақшалар ғана емес, кредит
карточкалары да кеңінен дамуда. [48, 7-21]
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а ) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә ) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б ) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;
в ) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г ) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д ) құқықтық – сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру
ерекшеліктері
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым – қатынас жасайтындығы белгілі.
Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі десек қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір
заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін
кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке
сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдардар ақшалар арқылы есеп
айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналар басшылыққа
алынуы керек:
• Ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде
есептеу;
• Кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдаланылуын бақылау;
• Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске
алынуы ен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығынң
күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке
қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай,
алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз етілуін
талап етеді. Ақшалар мен баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету
және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай – ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік
балансындағы ақшалардың қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған
ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қолдығының жиынтық сомасы жазылады.
Ақша баламалары (эквиваленттері) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ
басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды (ақша баламаларын) кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша баламаларын кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі де жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептемейды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептемейді.
Овердрафт дегеніміз кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен
ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы (сомасы) есеп
айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.
Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның
балансында немесе өз алдында жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек
көрсетілуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің халықаралық Ақшаның қозғалысы туралы есеп беру
стандарты бойынша ақша – бұл ұйымның кассадағы және банктегі есеп айырысу
шоттарындағы нақты ақшасы болып табылады. Ақшаның ағыны ұйымға келіп
түскен және шыққан ақшаның қозғалысын сипаттайды.
Есеп айырысулар жоспарлы және тұрақты болуы тиіс. Оның негізіне келесі
принциптер жатқызылады:
• ұйымдар өздерінің ақшасын банкте сақтауға міндетті;
• олардың арасындағы есеп айырысулар қолма – қол ақшасыз жүзеге
асырылады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айырысулардың негізі болып табылатын барлық
құжаттар банк арқылы төлем жүргізу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына ықпал ету.
Ұйымның банк мекемесі арқылы жүргізген есеп айырысуларын тауарлы және
бейтауарлы деп ажыратуға болады.
Тауарлы есеп айырысулар өткізілген өнім, көрсетілген қызмет пен
орындалған жұмыстар, сондай – ақ сатып алынған тауарлы – материалды
құндылықтар үшін төлемдерді сипаттайды.
Бейтауарлы есеп айырысулар бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен
міндетті зейнетақы қорына төлемдерді айқындайды.[33, 102 -103]
Ұйымдағы ақшаның бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттеріне
жатқызылады:
• Ақшаның қозғалысы бойынша жүргізілген барлық операцияларды толық және
мезгілінде құжаттау;
• Ақшаның шектеуге сәйкес нысаналы мақсаты бойынша пайдаланылуын қадағалау;
• Ақшаның сақталуын қамтамасыз ету;
• Кассалық және есеп айырысу төлем тәртібінің сақталуын бақылау;
• Ақшаны түгендеуді өз уақытында жүргізу;
• Төлемдерді қолма – қол ақшасыз есеп айырысу жолымен банк арқылы жүргізу.
Бухгалтерлік есептің халықаралық №7 Ақшаның қозғалысы туралы есеп
беру стандарты бойынша ақша – бұл ұйымның кассадағы және банктегі есеп
айырысу шоттарындағы нақты ақшасы болып табылады. Ақшаның ағыны ұйымға
келіп түскен және шыққан ақшаның қозғалысын сипаттайды.
Ұйымдар Қазақстан Республикасы банкісімен бекітілген ережелер мен
нормативтік құжаттарды негізге ала отырып ақшаны сақтау, жұмсау және
есепке алуды жүзеге асырады. Осы құжаттарға сәйкес ұйым артық ақшаны банк
мекемелерінде сақтауы тиіс.
Өзге ұйымдардың алдындағы міндеттемелері бойынша есеп айырысу банктер
арқылы қолма – қол ақшасыз ҚР Ұлттық банкісінің заңдылықтарына сәйкес
қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың басқадай түрлері негізінде
жүргізіледі.
Есеп айырысулар жоспарлы және тұрақты болуы тиіс. Оның негізіне келесі
принциптер жатқызылады:
• ұйымдар өздерінің ақшасын банкте сақтауға міндетті;
• олардың арасындағы есеп айырысулар қолма – қол ақшасыз жүзеге
асырылады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айырысулардың негізі болып табылатын барлық
құжаттар банк арқылы төлем жүргізу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына ықпал ету.
Ұйымның банк мекемесі арқылы жүргізген есеп айырысуларын тауарлы және
бейтауарлы деп ажыратуға болады.
Тауарлы есеп айырысулар өткізілген өнім, көрсетілген қызмет пен
орындалған жұмыстар, сондай – ақ сатып алынған тауарлы – материалды
құндылықтар үшін төлемдерді сипаттайды.
Бейтауарлы есеп айырысулар бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен
міндетті зейнетақы қорына төлемдерді айқындайды.
1.3 К–Елдос ЛТД қоғамының негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштеріне сипаттама
К – Елдос ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес құрылған.
Серіктестік шағын кәсіпкерлікің субъектісі болып табылады.
К – Елдос ЛТД ЖШС 2005 жылы 14 тамыз айында құрылған. Мекен жайы:
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш қаласы, Шымкентбайұлы көшесі, № 8 үй.
Серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша барлық мүлкімен жауап
береді. Мемлекет Серіктестіктің қарыздарына жауап бермейді.
Серіктестік заңда көрсетілген жағдайлардан өзге кездерде өзінің
қатысушысының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестік өзінің атынан шарттар жасасуға, мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтарды алуға, сот органдарында талапкер және жауапкер болуға
құқығы бар.
Серіктестіктің мөрі, дербес балансы, банктерде шарттары, өзінің атауы
бар бланкілері болады.
Серіктестік Қазақстан Республикасының аумағында және одан тысқары
жерлерде филиалдар мен өкілдіктер аша алады.
Серіктестік еркін негізде Қазақстан Республикасының аумағында және одан
тысқары жерлерде басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға) кіруге
құқылы.
Серіктестіктің жарғылық капиталы қатысушының салымынан құралады.
Мемлекетттік тіркеу мерзіміне толық құралады.
Серіктестіктің негізгі мақсаты: жарғысы бойынша қызметінен таза табыс
алу болады.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады:
• Ауылшаруашылық, мал шаруашылық өнімдерін және халық тұтыну тауарларын
өңдеу және сату
• Құрылыс материалдарын , канцеляриялық тауарларды сатып алу және сату
• Қамтамасыз ету, өткізу, сауда – саттық және коммерциялық қызметі
• Қоғамдық тамақтану пунктері, автожуу жүйесін ашу
• Дәріхана, базар,сауда үйлері жүйесін ашу
• Ресторан, фирмалық дүкендер жүйесін ашу
• Сауда – делдалдық, көтерме – даналап саудалау
• Тұрғын – үй, офистер және өндірістік жайлар салу
• Авто жолдарын салу
• Жобалық, сметалық қызметтер
• Транспорттық, заңгерлік, тұрмыстық және басқа да қызметтер
• Автокөлік және экспедициялық қызмет көрсету
• Жолаушы тасымалдауды жүзеге асыру
• Автокөлік бағыттарын ашу
• Жолаушыларды тасымалдау
• Автотұрақтар, техникалық қызмет станциясын ашу
• Халық пен ұйымдарға тұрмыстық, транспорттық қызмет көрстету
• Жөндеу – құрылыс жұмыстары
• Монтаждық және электормонтаждық жұмыстары, күрделі құрылыс
• Делдалдық қызмет
• Сыртқы экономикалық қызмет, экспорт–импорт операциялар
• Қазақстан Республикасының Заңдарымен тиым салынбаған өзге де қызмет
түрлері.
Заңды тұлғаның лицензияланатын қызмет саласындағы құқықтық қабілеті
тиісті лицензия алған сәттен бастап пайда болады және заң актілерімен
белгіленген тәртіпте оның алып қойылған, қолданылу мерзімі біткен немесе
жарамсыз деп танылған кезінен бастап тоқтатылады.
Серіктестіктің қатысушысының құзіретіне мыналар жатады:
• Жарғылық капиталының мөлшерін, тұрған орнын және фирмалық атауын
өзгертумен қоса, Серіктестіктің Жарғысын өзгерту немесе Серіктестіктің
жаңа редакциядағы Жарғысын бекіту;
• Серіктестіктің атқару органын құру және оның өкілеттігін мерзімнен
бұрын тоқтату, сондай – ақ Серіктестіктің немесе оның мүлкін сенімді
басқаруға беру туралы шешім қабылдау және осындай берудің талаптарын
анықтау;
• Жылдық қаржы есепті және таза табысты бөлуді бекіту;
• Ішкі ережелерді, оларды қабылдау тәртіптерін және Серіктестіктің ішкі
қызметтерін реттейтін басқа құжаттарды бекіту;
• Серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай – ақ
коммерциялық емес ұйымдарға қатысуы туралы шешімдер қабылдау;
• Серіктестіктің қайта құрылуы және таратылуы туралы шешімдер қабылдау;
• Тарату комиссиясын тағайындау, тарату балансын бекіту;
• Серіктестіктің қатысушысынан үлесін ықтиярсыз сатып алу туралы шешім
қабылдау;
• Серіктестіктің барлық мүлкін кепілдікке салу туралы балық дауыспен
шешім қабылдау;
• Серіктестіктің мүлкіне қосымша үлесті енгізу туралы шешім қабылдау;
• Филиалдарды құру және өкілдіктерді ашу туралы шешім қабылдау;
• Серіктестіктің балансында тұрған жылжымайтын мүлікті иеліктен айыру
туралы шешім қабылдау.
Серіктестіктің қызметі мына жағдайларда таратылады:
• Қатысушының шешімі бойынша;
• Сот шешімі бойына;
• Оның ерікті түрде немес ықтиярсыз қайта құрылуы жағдайларында;
• Егер серіктестік таратылса;
• Егер жарғылық капиталдың ең аз мөлшерден төмен болып қалса.
Серіктестіктің қатысушысы, серкітестікті тарату туралы шешім
қабылдағанда әділет басқармасына заңды тұлғаның таратылып жатқаны туралы
дереу жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Қатысушы немесе заңды тұлғаны тарату туралы шешім қабылдаған орган
тарату комиссясын құрады және Қазақстан Республикасы Азматтық кодексіне
сәйкес тарату тәртібі мен мерзімін белгілейді.
Тарату комиссиясы заңды тұлғаның таратылғаны туралы және оның несие
берушілердің талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ресми баспасөз
органдарында жарияланған кезден бастап екі айдан кем болмауы керек.
Соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
• Банкрот болған;
• Заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оның тіркеуі жарамсыз деп танылады;
• Заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылса;
• Тиісті рұқсат алынбаған (лицензиясыз) қызметті, не заң құжаттарында
тыйым салынған қызметті жүзеге асырса, не қызметін заңдарды бірнеше
рет немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайларда;
• Заң актілерінде көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғалардың біріңғай мемлекеттік региистріне тиісті мәліметтер
енгізілгеннен кейін серіктестіктің таратылуы аяқталады, ал
серіктестіктің қызметі тоқтатылды деп есептеледі.
1 – Кесте – К – Елдос ЛТД ЖШС қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
технико – экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар, мың тг Өзгерісі
(+,-)
2006 2007 мың тг %
1 2 3 4 5 6
1 Өнімді сатудан түскен 14896,6 76465,4 +61568,8 80,5
түсім
2 Сатылған өнімнің 7928,6 66705,2 +58776,6 88,1
өзіндік құны
3 Жалпы пайда 6967,9 9760,1 +2792,2 28,6
4 Ақша қаражаттары 321435,5 206484,1 -14951,4 4,6
5 Негізгі құралдардың 73594,8 30723,3 -42871,5 58,3
орташа жылдық құны
6 Кәсіпорынның 68 79 +11 13,9
жұмысшылар саны, адам
7 Еңбекке ақы төлеу 2582,7 3000,5 +417,8 13,8
қоры, мың теңге
8 Қор қайтарымдылығы, 0,2 2,4 +2,2 91,6
теңге
9 Қор сыйымдылығы, 4,9 0,4 -4,5 91,8
теңге
10 Қор рентабельділігі, %0,5 1,7 +1,2 70,5
11 Таза пайда (зиян) -37548,5 -52809,8 -15261,3 28,8
Сонымен, жоғарыдағы кесте арқылы, яғни технико – экономикалық
көрсеткіштері арқылы ұйымның қаржылық жағдайын талдауға болады. Кестеден
көріп отырғанымыздай, 2006 жылы өнімді сатудан түскен түсім 14896,6 мың
теңгені құраған, ал 2007 жылы 76465,4 мың теңгені құраған. Демек, өнімді
сатудан түскен түсім сатылған өнімнің өзіндік құнының және өнім көлемінің,
сонымен қатар сұраныстың өсуіне байланысты 61568,8 мың теңгеге (80,5%)
өскен. Ал ақша қаражаттары елеулі төмендеген. 2006 жылы 321435,5 мың
теңгені, 2007 жылы 206484,1 теңгені құраған, яғни -14951,4 мың теңгеге
(4,6 %) төмендеген. Ақша қаражаттардың төмендеуі негізгі құралдарды,
материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді сатып алумен, қарыздарды
өтеумен байланысты. Негізгі құралдарға келетін болсақ, 2006 жылы 73594,8
мың теңгеге, 2007 жылы 30723,3 мың теңгеге тең болған, -42871,5 мың
теңгеге (58,3%) төмендеген. Бұл көрсеткіштің төмендеуі негізгі құралдардың
сатылуымен түсіндіріледі. Еңбекке ақы төлеу қоры 2006 жылы 2582,7 мың
теңгеге, 2007 жылы 3000,5 мың теңгеге тең болған, жұмысшылар санының
өсуіне байланысты 417,8 мың теңгеге (13,8%) жоғарлаған. Қор қайтарымдылығы
өткізілген өнім көлемінің мөлшеріне қарай, 2006 жылы 0,2 теңгені құраған.
Соңғы жылдары өткізу көлемінің жоғарлауына сәйкес оның шамасы 2007 жылы
2,4 теңгені көрсетіп отыр. Қорыта келгенде, рентабельділік деңгейі 2006
жылы 0,5 пайызды құрап, ұйымның қаржы – шаруашылық қызметінің тиімділігі
байқатып отыр. Ал қор сыйымдылығы қор қайтарымдылығына қарма – қарсы
көрсеткіш болғандықтан, керісінше 4,5 теңге (91,8 %) төмендеген. Сонымен
ұйымның қаржы – шаруашылық қызметінің қорытындылаушы көрсеткіші - соңғы
қаржылық нәтиже ұйымның 2006 жылды 37548,5 мың теңгеге залалмен, 2007
жылды 52809,8 мың теңгеге, зиянмен қорытындылағанын байқатады.
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері
ҚР Қаржы министрінің 23.05.2007 жылғы № 185 бұйрығымен бекітілген
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарындағы Қысқа мерзімді активтер
деген 1– бөлімінде Ақша қаражаттар деген 1000 – бөлімше ашылады.
ХҚЕС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..5
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-9
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...10-1 4
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-1 4
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері 14-17
1.3 К–Елдос ЛТД қоғамының негізгі технико – экономикалық көрсеткіштеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 17-21
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 22-35
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .2 2-35
2.2 Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 36-46
2.3 Кассадағы ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 46-57
2.4 Валюталық шоттардағы ақшалар қозғалысының
есебі ... ... ... ... ... ... ..57-6 4
3 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ АУДИТІ МЕН ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... .65-69
3.1 Ақша аудитінің мақсаты, міндеттері және
бағдарламасы ... ... ... ... ... ..6 5-69
3.2 Кассалық операцияларды
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69 -74
3.3 Банк операцияларының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74-
77
3. 4 Басқа да қызметтердің ақша қаражаттар қозғалысын
талдау ... ... ... ...77-83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83-88
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
9-92
Қосымшалар
Анықтамалар
Актив – кәсіпорынның немесе ұйымның қаржылары, заттай және ақшалай
түрдегі мүліктері.
Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы ұйымды
жабдықтайтын ұйымға қызмет көрсететін банкке тауарларының жіберілгендігін
немесе қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем
төлеу жайлы тапсырмасы.
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар өндірушілерді және
нарықты ортақ экономикалық организмге біріктіруші айналыс құралы.
Ақша ағындары – бұл ақша қаражаттарының және эквиваленттерінің келуі
немесе жұмсалуы.
Ақша қаражаттары – ұйымның есеп айырысу шотындағы, валюталық және арнайы
банктік шоттарындағы ақша қалдығы және ақша эквиваленттері.
Ақша қаражаттарының эквиваленттері – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша
жіктелген активтер. Олар қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар және
депозиттік сертификаттар.
Баға - құнның ақшалай көрінісі.
Бағам (курс) – екі елдің ақша бірліктерінің екі елдің ақша бірліктерінің
(валюталарының) өзара қатынасы.
Бағамдық (курстық) айырма – екі елдің салдарынан болатын айырма сомасы.
Депозиттік сертификат – салымшының немесе оның мұрагерінің белгіленген
мерзімінің соңында депозит сомасы бойынша пайыз түрінде табыс алу құқығын
куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент банкінің берген жазбаша
куәлігі.
Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар мен
материалдық емес активтер) мен басқа да инвестицияларды алумен немесе
шығарумен байланысты қызмет түрі.
Қаржылық қызмет – ұйымның өзіндік капитал мен қарыз қаражаттар құрамына
немесе көлеміне әсер ететін қызмет түрі.
Қызмет – жеке адамдардың немесе қоғамның белгілі – бір қажеттілігін
қанағаттандыру үшін істелген іс – әрекеттер нәтижесі.
Овердрафт – кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы
сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік
қалдық.
Операциондық қызмет – ұйымға таза табыс алып келетін қызмет түрі.
Операциондық қызметтен ақша ағыны ұйымда операциондық мүмкіншіліктерін
ұлғайтуда, банктен алынған несиелерді өтеуде, дивидендтерді төлеуде және
инвестициялауды жүзеге асыруда негіз бола алады.
Өнім – сатуға арналған тауар мен қызмет.
Пассив – қорлану көздері.
Тауар – материалдық және заттық түрдегі еңбек нәтижесі.
Шетелдік валюта – кәсіпорындар мен ұйымдардағы тауарларды, дайын өнімдерді
сату (сатып алу), қызмет көрсету (пайдалану), жұмыстарды орындау барысында
қолданатын Қазақстан Республикасының ұлттық валютасынан (теңгеден) басқа
ақша бірліктері.
Қысқартылған сөздер
БЕҚС – бухгалтерлік есептің қазақстандық стандарттары
Дт – дебет
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кт – кредит
КСБУ – казахстанкский стандарт бухгалтерского учета
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚМ – қаржы министрлігі
МСФО – международные стандарты финансовой отчетности
РК – Республика Казахстан
ҰБ – ұлттық банк
ХҚЕС – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
IAS – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
IFRS – халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертацияда келесі заң актілері қолданылады:
1. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылғы 28
ақпандағы №234-III Заңы
2. ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 Аудиторлық қызмет туралы Заңы (15.01.01
жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Разработанный в целях
реализации Закона Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III О бухгалтерском учете
и финансовой отчетности Б.Б. № 30 июль 2007 г. с. 40.
4. Закон Р.К. от 28.02.2007 г. №234 – III О бухгалтерском учете и
финансовой отчетности: Модуль Право в Казахстане 01.11. 2007г.
5. ҚР ҚМ Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін
бекіту туралы 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
6. Приказ министра финансов Республики Казахстан от 21.06.2007 г. № 217
Об утверждений национального стандарта финансовой отчетности № 2 с. 1-
150.
7. Приказ Министерства Финансов Р.К. № 128 от. 19 марта 2004 г. 1 Об
урверждений типовых форм первичных документов
8. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасында қолма – қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыру ережелерін бекіту туралы 2006 жылғы 27 қазандағы №106
қаулысы;
9. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасы қаржы нарығының жекелеген субъектілері ұшін бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы 2003 жылғы 1 қыркүйектегі
№ 324 қаулысы;
10. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының Қазақстан
Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын
және банкноталардың, монеталардың және құндылықтардың инкассациясы
бойынша операцияларды жүргізу ережелерін бекіту туралы 2001жылғы 3
наурыздағы № 58 қаулысы.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында
ұйымдардың қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі тікелей ақшамен
қамтамасыз етілуіне байланысты.
Ұйымның ақшасы мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның
қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді
пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк
мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге
мүмкіндік береді.
Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы –
материалдық қорлардың кем болуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын
тигізеді.
Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп
болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары
болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық
тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді – ағымдағы активтерін
талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс, әсіресе, ақшаның нысаналы мақсаттарға
тиімді жұмсалуына баса назар аударған жөн.
Осылайша, ақшаны есепке алудың басты міндеті – экономикалық шешімдерді
қабылдауға қажетті ақша жөніндегі мәліметтердің нақты, әрі шынайы болуын
қадағалау: осы кезде қажетті нәтиженің дәл деңгейі нақты жағдайлар мен
талдаудың мақсатына тәуелді болады.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Нарықтық экономикада ұйымдар арасында еңбек құралдарын сатып алу,
өнімдерді сату, жалдамалы жұмыс күшінің еңбек ақысын төлеу барысында
төлем құралы ретінде ақша қаражаттары пайдаланылады.
Ақшаның түсуі мен ағымдық жұмсалуы уақыт бойынша бір – бірімен сәйкес
келмейді, нәтижесінде ұйымның төлем қабілеттілігін ұстап тұру үшін қосымша
қаржыландыру көлеміне қажеттілік пайда болады. Сондықтан ақшаны тиімді
басқару капиталға деген қажеттілікті қанағаттандыру әдістерінің бірі
ретінде қарастырылуы кездейсоқтық емес.
Дегенмен де, атап өту керек, қаражаттың айналымда болу кезеңі көп
жағдайда ұйым қызметінің ішкі ахуалымен, бірінші кезекте активтерді
басқару стратегиясының тиімділігімен анықталады. Шынында да, қолданылатын
баға саясатына, активтердің құрылымына тәуелді түрде ұйым өз
қаражаттарының айналым ұзақтығына ықпал ете алады.
Ақшаның басы артық бөлігінің жеткіліксіздігі ұйымның қаржылық
қиындықтарға душар болғанын көрсетеді. Сондай - ақ ақшаның шектен тыс көп
болуы да серіктестің тиімсіз қызметін байқатады, бұл біріншіден, ақшаның
құнсыздануына, екіншіден қаражатты пайдалы іске қоспай, қосымша табыстан
қарап отырып айырылу дегенді білдіріеді.
Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі. Ақша қаражаттар есебі бойынша
зерттеу жұмыстары негізінен ақша қаражаттар есебінің қалай
ұйымдастырылатыны, халықаралық стандарттар бойынша ерекшеліктері, оны
дамыту жолдары және Ақша қаражаттар туралы есептілікті халықаралық
стандарттарға сай құруға арналған. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша С.Т.
Міржақыпова, Қ.К.Кеулімжаев, К.Т. Тайгашинова, М.С. Жапбарханова,
Ә.Ә.Әбдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец, Э.О.Нұрсейітов,
Л.В.Горбатова, В.П.Палий және тағы басқа ТМД елдері мен отандық ғалымдар
елеулі үлес қосып еңбек сіңірді.
Ақша қаражаттардың жалпы аудиті мен талдауы жөнінде ТМД елдер мен
еліміздің көрнекті ғалымдары М.С.Ержанов, З.Н.Әжібаева, Н.Ә.Байболтаева,
Ж.Ғ.Жұмағалиева, Д.О.Абленов, А.Д. Шеремет, К.Ш. Дүйсенбаев,
Ф.С.Сейдахметова және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде кеңінен
зерттелінген.
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың мақсаты
зерттелініп жатқан ұйымның ақша қаражаттар есебінің 2007ж 28 ақпандағы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңына сәйкес
жүргізілетінін қадағалау және ХҚЕС көшуге байланысты ақша қаражаттар
есебінің ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер
қойылды:
• Ақша ұғымы және оның нарықтық жағдайдағы мәні ;
• Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері;
• Ұйымның негізгі технико – экономиклық көрсеткіштеріне сипаттама ;
• Халықаралық стандарттарға көшудегі ақша қаражаттар есебінің
ерекшеліктері;
• Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша есебі;
• Есеп айырысу шотындағы ақша есебі;
• Кассадағы ақшаның есебі;
• Ақша қаражатының аудиты мен талдауы.
Зерттеудің пәні ақша қаражаттар есебі мен аудитін және оның ХЕҚС
бойынша өзгешеліктерін зерттеу және жетілдіру болып табылады.
Зерттеу объектілері ретінде К – Елдос ЛТД ЖШС мәліметтері, яғни
қаржылық есептіліктері (Форма №1 Баланс, форма №2 (Табыстар мен шығыстар
туралы есептілік, форма №3 Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік)
алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық ақпараттық негізі
ретінде Қазақстан Республикасының заңды, нормативтік және құқықтық
актілері, отандық және шетел ғалымдарының қаржылық есеп, аудит және талдау
бойынша ғылыми жұмыстары, халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары,
бухгалтерлік есеп мәліметтері алынды
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Халықаралық стандарттарға көшуге
байланысты ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері және халықаралық
стандарт бойынша есебін, аудитын және талдауын жетілдіру мәселелері
жөніндегі қорытындылар мен ұсыныстар болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу
жұмысындағы ұсыныстар мен қорытындылар халықаралық стандарттарға сай ақша
қаражаттар есебі мен аудитін жетілдіруге арналған. Зерттеу нәтижелерін
сыртқы және ішкі аудитты және ақша қаражаттар есебін ұйымдастыруда, ұйым
басшыларын нақты ақпараттармен қамтамасыз етуде пайдалануға болады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан
тұрады. Зерттеу жұмысының көлемі 92 бетті, 16 кестені, 2 сызбаны
қамтыған.
1 АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның мәні
Біздің пікіріміз бойынша, нарықтық экономиканың әрекет етуі
механизмін түсіну үшін ақшаның рөлін айқын түсінуден артық ешнәрсе жоқ.
Сол себепті ақшаның нарық тілі деп аталуы да тегін емес. Ақша – тауар
өндірісінің тарихи категориясы немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының
объективті негізделген нәтижесі.
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өдірісі тауар айналысының
дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының
міндетті шарты болып табылады.
Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айырбасталса,
онда ол тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни
айырбас К. Маркстың Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда
ақша балама негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет
етеді. Бұны жүзеге асыру үшін сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек
және осы сомаға басқа тауарды (Т) сатып алу қажет. [45,7-13]
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады. Құнды көруге, сезуге бола
ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі – бір қоғамды жағдай болуы қажет – ол
тауар өндірісі, яки өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары
болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде
олардың белгілі бір тауарды басқа тауарға теңестірулері кезінде, яғни
айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия
болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды.Сөйтіп құн деген заттың
қоғамдық қасиеті.
Жалпыға ортақ балама рөлінде әрекет етуші ақша жоқ болған жағдайда
осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігіне байланысты айырбас
жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама – қайшы болады. Тауар
мен ақша бір – бірінен ажырамас категориялар. Дегенмен, ақшаның өзі тауар,
яғни тауар өндірісі мен айналысының өнімі. [46, 12-17]
Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар
айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген
нәтижесі.
Ақша жалпыға ортақ балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар
айырбасына қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезіндегі әртүрлі өнімдерді
дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында
маңызды айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса, ал
ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынан кетпейді.
Сондықтан тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен
ерекшеленетін айрықша тауар болып қала береді.
Қазіргі кездегі нарықта ақшаның қажеттілігін жақсырақ көрсету
мақсатында Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сызбасын көрсетуіміз
тиіс.
1 – Сызба – Тауарлар мен қызметтер ағымы
тауарлар
тауар
ұлттық өнім шығыны жиынтық шығын
ресурстардың Ұлттық
төлемі табыс
ресурстар – ақша
ресурстар
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй
шаруашылықтары және ұйымдар айырбастайды, бұл ұғым айырбас кезінде жүзеге
асырылған ақшалай төлемдердің қарама – қарсы ағымымен теңестіріледі. Осы
экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер және ұйымдар өндіретін тауарлар мен
қызметтерді сатып алады. Сызбаның төменгі бөлігінде көрсетілген ұйымдар
нарығындағы ұйымдар өз өндірістері үшін қажетті ресурстарды сатып алады.
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол
шығындалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша
еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан
еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады,
өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындарға
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.
Нарықтық экономикада ұйымдар арасында еңбек құралдарын сатып алу,
өнімдерді сату, жалдамалы жұмыс күшінің еңбек ақысын төлеу барысында
төлем құралы ретінде ақша қаражаттары пайдаланылады. Есептесу екі
нысанда жүргізіледі:
• Банк жүйесі арқылы қолма – қол ақшасыз аудару жолымен;
• Қолма – қол ақшамен төлеу түрінде.
Ақшаны басқару қаржылық нарықтық күрделілігіне байланысты күннен –
күнге үлкен маңызға айнала бастады. Бәсекеге қабілеттілік ұйымның одан әрі
дамуы үшін қажетті ақшаны жеткілікті деңгейде табуды талап етеді. Ақша
есебін дұрыс ашып көрсету және ұйымның өтімділігін бағалау үшін өте қажет.
Ақша қаражаттары есебінің тараптар арасында есеп айырысу кезіндегі
орнының ерекше екенін айта отырып, ақша ұғымының экономикалық мәніне
тоқтала кеткеніміз жөн.
Алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша теориясының
дамуына көп еңбек сіңірген К. Маркс. Ол айырбастың жай, ең қарапайым
формасынан көз шағылыстыратын - ақшалы формасына дейін ұзақ даму
жолдарын зерттей келіп, ақшаның жұмбақ сырын жоққа шығарды. Сондай – ақ К.
Маркс ақшаның қажеттілігі жөнінде егер ақша жойылса, біз қоғамдық
өркендеудің я ең жоғарғы дәрежесінде болармыз, я қоғамдық өсудің ең
төменгі сатысына (алғашқы қауымға) лақтырылып тасталармыз деп өз ойын
қорытындылаған.
Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір
сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арасында қалыптасатын
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әртүрлі үлгісіне
өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған – жоспарлы экономикада
ақшаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау
құралы ретінде қосалқы қызмет атқарды. [31, 28-29]
Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әртүрлі меншік
жағдайында жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің
көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды.
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолданылады.
Ақша адамдарға ежелден таныс. Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы
құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқы дейін беймәлім болды.
Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар
айналымында атқаратын маңызын жан – жақты ашып, жауап берді. Ақша –
тауарлы өндірістің өнімі.
Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды.Себебі адам
еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы, өңделмеген тың жер, өзендер
мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық
еңбек тауардың құны болады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек
шығындары өздігінен өнімді құн ете алмайды. Құнды көруге, сезуге бола ма?
Өнімнің құны болуы үшін белгілі – бір қоғамды жағдай болуы қажет – ол
тауар өндірісі, яки өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары
болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде
олардың белгілі бір тауарды басқа тауарға теңестірулері кезінде, яғни
айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия
болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды.Сөйтіп құн деген заттың
қоғамдық қасиеті.
Құн - тарихи категория. Құнның негізгі – адам еңбегі. Құн – еңбектің
нәтижесі, еңбек жемісі. Құн деген идея адамзат тарихында көптен бар. Ал
оның еңбек теориасының негізін қалаушылар XYII ғасырдағы ағылшын
экономисті У.Петти XYII ғасырда өмір сүрген шотландық А.Смит, XIX
ғасырдағы ағылшын бизнесмені Д.Рикардо болды. Ал құнның еңбек теориясына
байланысты үлесті XIX ғ. К. Маркс қосты. Ол тауарға жұмсалатын еңбектің
екі жақты сипатын, яғни белгілі бір тұтыну құнын жасайтын нақты еңбекті
және құнның сыртқы көрінісін жасайтын абстрактылы еңбекті ашып, оны жан –
жақты талдады. Тауардың екі жағының – тұтыну құны мен құнының –
қайшылықтары болғанымен, ол ажырағасыз бірлік түрінде көрінеді.
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан
әрі жетіліп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретінде ғана бір – біріне
айырбасталып қоймай, бүкіл тауарлар дүниесінен ерекше бір тауар, яғни
тауар – ақша пайда болды. К.Маркстың сөзімен айтқанда: Айырбас құны,
тауарлардан бөлініп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретінде
жүретін тауар, ол - ақша. Әрбір жеке тауар тұтыну құны ретінде
көрінеді.Оның құны белгісіз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана
анықталады. Тауар мен ақша айырбас процесінде бірін – бірі алмастырады
және біріне – бірі теңгеріледі.
Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолданылады.
Ақша дегеніміз тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде
барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген
заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай
нысанасының бекітуімен байланысты баға болады. Баға - құнның ақшалай
көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін Сонымен,
ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүниесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы
эквивалент рөлін атқарады. [36, 9-12]
Ақшаның жалпы бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
• ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығы;
• онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
• тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып
табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама – қарсы қайшылық та
тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды
шығарса, ол сатылмайды, оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну
құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмаған. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне, тауар мен ақша арасындағы
әрі бірлік, әрі қарама – қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок
қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта
адамдардың, қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың
арасындағы өндірістік қатынас. Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс
құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүние жүзілік ақшалар. Ақшаның ең
бірінші және басты қызметі – құн өлшеуші. Мұнда ол жалпы эквивалент рөлін
атқарады. Оның мәні барлық тауарлардың құны ақша арқылы анықталады.
Мұндай қызметті өзіндік құны бар тауар ғана атқара алады. Бұдан шығатын
қорытынды, барлық жағдайда құн өлшеуші қызметін алатын ғана атқарады.
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады.
Осыдан кейін ақшаның жаппай өтем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдық мәнін
К. Маркс индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан
айқын көрінеді.
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлардың қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізілді.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өмірдегі үлесін де ақша
арқылы анықтауға болады. Себебі адамның еңбектегі үлесін жалақы ретінде
алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарады.
Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі, тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құндары түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады
да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретінде ақша
қарсы тұрады.
Әсіресе халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен экономикалық
қатынастар шеңбердің ұлғаюымен ақша төлем құралы ретінде маңызды рол
атқарады. Бұл жерде қолма – қол ақшаның болулы міндетті емес. Оның
қызметін кредит ақшалар атқарады. Соңғы кездерде есеп айырысу құралы
ретінде тек қана банкноттар, чектер, қағаз ақшалар ғана емес, кредит
карточкалары да кеңінен дамуда. [48, 7-21]
Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп
қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет
көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:
а ) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
ә ) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;
б ) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;
в ) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
г ) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;
д ) құқықтық – сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
1.2 Нарықтық жағдайдағы ақшаның есебін ұйымдастыру
ерекшеліктері
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым – қатынас жасайтындығы белгілі.
Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы
жүргізіледі десек қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айырысу белгілі бір
заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін
кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке
сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдардар ақшалар арқылы есеп
айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналар басшылыққа
алынуы керек:
• Ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде
есептеу;
• Кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдаланылуын бақылау;
• Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске
алынуы ен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығынң
күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке
қабілеттілігі – кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай,
алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал – жабдықтармен қамтамасыз етілуін
талап етеді. Ақшалар мен баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету
және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы
ақшаларынан, аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан,
банктегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай – ақ аударылған жолдағы
ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік
балансындағы ақшалардың қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған
ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қолдығының жиынтық сомасы жазылады.
Ақша баламалары (эквиваленттері) – бұл ақшаларға ұқсас, бірақ
басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер,
коммерциялық қағаздар және депозиттік сертификаттар жатады. Түрлі
ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды.
Сондықтан да оларды (ақша баламаларын) кассадағы ақшалар шотында
есептемейді. Ақша баламаларын кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде
қарастырудың қажеттілігі де жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептемейды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған
вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс – сапар шығындары үшін аванс
ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқадай
дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды. Оларды бухгалтерлік
есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептемейді.
Овердрафт дегеніміз кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың
қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған
кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және
кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен
ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы (сомасы) есеп
айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.
Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның
балансында немесе өз алдында жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек
көрсетілуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің халықаралық Ақшаның қозғалысы туралы есеп беру
стандарты бойынша ақша – бұл ұйымның кассадағы және банктегі есеп айырысу
шоттарындағы нақты ақшасы болып табылады. Ақшаның ағыны ұйымға келіп
түскен және шыққан ақшаның қозғалысын сипаттайды.
Есеп айырысулар жоспарлы және тұрақты болуы тиіс. Оның негізіне келесі
принциптер жатқызылады:
• ұйымдар өздерінің ақшасын банкте сақтауға міндетті;
• олардың арасындағы есеп айырысулар қолма – қол ақшасыз жүзеге
асырылады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айырысулардың негізі болып табылатын барлық
құжаттар банк арқылы төлем жүргізу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына ықпал ету.
Ұйымның банк мекемесі арқылы жүргізген есеп айырысуларын тауарлы және
бейтауарлы деп ажыратуға болады.
Тауарлы есеп айырысулар өткізілген өнім, көрсетілген қызмет пен
орындалған жұмыстар, сондай – ақ сатып алынған тауарлы – материалды
құндылықтар үшін төлемдерді сипаттайды.
Бейтауарлы есеп айырысулар бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен
міндетті зейнетақы қорына төлемдерді айқындайды.[33, 102 -103]
Ұйымдағы ақшаның бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттеріне
жатқызылады:
• Ақшаның қозғалысы бойынша жүргізілген барлық операцияларды толық және
мезгілінде құжаттау;
• Ақшаның шектеуге сәйкес нысаналы мақсаты бойынша пайдаланылуын қадағалау;
• Ақшаның сақталуын қамтамасыз ету;
• Кассалық және есеп айырысу төлем тәртібінің сақталуын бақылау;
• Ақшаны түгендеуді өз уақытында жүргізу;
• Төлемдерді қолма – қол ақшасыз есеп айырысу жолымен банк арқылы жүргізу.
Бухгалтерлік есептің халықаралық №7 Ақшаның қозғалысы туралы есеп
беру стандарты бойынша ақша – бұл ұйымның кассадағы және банктегі есеп
айырысу шоттарындағы нақты ақшасы болып табылады. Ақшаның ағыны ұйымға
келіп түскен және шыққан ақшаның қозғалысын сипаттайды.
Ұйымдар Қазақстан Республикасы банкісімен бекітілген ережелер мен
нормативтік құжаттарды негізге ала отырып ақшаны сақтау, жұмсау және
есепке алуды жүзеге асырады. Осы құжаттарға сәйкес ұйым артық ақшаны банк
мекемелерінде сақтауы тиіс.
Өзге ұйымдардың алдындағы міндеттемелері бойынша есеп айырысу банктер
арқылы қолма – қол ақшасыз ҚР Ұлттық банкісінің заңдылықтарына сәйкес
қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың басқадай түрлері негізінде
жүргізіледі.
Есеп айырысулар жоспарлы және тұрақты болуы тиіс. Оның негізіне келесі
принциптер жатқызылады:
• ұйымдар өздерінің ақшасын банкте сақтауға міндетті;
• олардың арасындағы есеп айырысулар қолма – қол ақшасыз жүзеге
асырылады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айырысулардың негізі болып табылатын барлық
құжаттар банк арқылы төлем жүргізу үшін қолданылады.
Есеп айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жалпы ішкі
өнімнің қозғалысына ықпал ету.
Ұйымның банк мекемесі арқылы жүргізген есеп айырысуларын тауарлы және
бейтауарлы деп ажыратуға болады.
Тауарлы есеп айырысулар өткізілген өнім, көрсетілген қызмет пен
орындалған жұмыстар, сондай – ақ сатып алынған тауарлы – материалды
құндылықтар үшін төлемдерді сипаттайды.
Бейтауарлы есеп айырысулар бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен
міндетті зейнетақы қорына төлемдерді айқындайды.
1.3 К–Елдос ЛТД қоғамының негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштеріне сипаттама
К – Елдос ЛТД жауапкершілігі шектеулі серіктестік Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес құрылған.
Серіктестік шағын кәсіпкерлікің субъектісі болып табылады.
К – Елдос ЛТД ЖШС 2005 жылы 14 тамыз айында құрылған. Мекен жайы:
Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш қаласы, Шымкентбайұлы көшесі, № 8 үй.
Серіктестік өзінің міндеттемелері бойынша барлық мүлкімен жауап
береді. Мемлекет Серіктестіктің қарыздарына жауап бермейді.
Серіктестік заңда көрсетілген жағдайлардан өзге кездерде өзінің
қатысушысының міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестік өзінің атынан шарттар жасасуға, мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтарды алуға, сот органдарында талапкер және жауапкер болуға
құқығы бар.
Серіктестіктің мөрі, дербес балансы, банктерде шарттары, өзінің атауы
бар бланкілері болады.
Серіктестік Қазақстан Республикасының аумағында және одан тысқары
жерлерде филиалдар мен өкілдіктер аша алады.
Серіктестік еркін негізде Қазақстан Республикасының аумағында және одан
тысқары жерлерде басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға) кіруге
құқылы.
Серіктестіктің жарғылық капиталы қатысушының салымынан құралады.
Мемлекетттік тіркеу мерзіміне толық құралады.
Серіктестіктің негізгі мақсаты: жарғысы бойынша қызметінен таза табыс
алу болады.
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады:
• Ауылшаруашылық, мал шаруашылық өнімдерін және халық тұтыну тауарларын
өңдеу және сату
• Құрылыс материалдарын , канцеляриялық тауарларды сатып алу және сату
• Қамтамасыз ету, өткізу, сауда – саттық және коммерциялық қызметі
• Қоғамдық тамақтану пунктері, автожуу жүйесін ашу
• Дәріхана, базар,сауда үйлері жүйесін ашу
• Ресторан, фирмалық дүкендер жүйесін ашу
• Сауда – делдалдық, көтерме – даналап саудалау
• Тұрғын – үй, офистер және өндірістік жайлар салу
• Авто жолдарын салу
• Жобалық, сметалық қызметтер
• Транспорттық, заңгерлік, тұрмыстық және басқа да қызметтер
• Автокөлік және экспедициялық қызмет көрсету
• Жолаушы тасымалдауды жүзеге асыру
• Автокөлік бағыттарын ашу
• Жолаушыларды тасымалдау
• Автотұрақтар, техникалық қызмет станциясын ашу
• Халық пен ұйымдарға тұрмыстық, транспорттық қызмет көрстету
• Жөндеу – құрылыс жұмыстары
• Монтаждық және электормонтаждық жұмыстары, күрделі құрылыс
• Делдалдық қызмет
• Сыртқы экономикалық қызмет, экспорт–импорт операциялар
• Қазақстан Республикасының Заңдарымен тиым салынбаған өзге де қызмет
түрлері.
Заңды тұлғаның лицензияланатын қызмет саласындағы құқықтық қабілеті
тиісті лицензия алған сәттен бастап пайда болады және заң актілерімен
белгіленген тәртіпте оның алып қойылған, қолданылу мерзімі біткен немесе
жарамсыз деп танылған кезінен бастап тоқтатылады.
Серіктестіктің қатысушысының құзіретіне мыналар жатады:
• Жарғылық капиталының мөлшерін, тұрған орнын және фирмалық атауын
өзгертумен қоса, Серіктестіктің Жарғысын өзгерту немесе Серіктестіктің
жаңа редакциядағы Жарғысын бекіту;
• Серіктестіктің атқару органын құру және оның өкілеттігін мерзімнен
бұрын тоқтату, сондай – ақ Серіктестіктің немесе оның мүлкін сенімді
басқаруға беру туралы шешім қабылдау және осындай берудің талаптарын
анықтау;
• Жылдық қаржы есепті және таза табысты бөлуді бекіту;
• Ішкі ережелерді, оларды қабылдау тәртіптерін және Серіктестіктің ішкі
қызметтерін реттейтін басқа құжаттарды бекіту;
• Серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай – ақ
коммерциялық емес ұйымдарға қатысуы туралы шешімдер қабылдау;
• Серіктестіктің қайта құрылуы және таратылуы туралы шешімдер қабылдау;
• Тарату комиссиясын тағайындау, тарату балансын бекіту;
• Серіктестіктің қатысушысынан үлесін ықтиярсыз сатып алу туралы шешім
қабылдау;
• Серіктестіктің барлық мүлкін кепілдікке салу туралы балық дауыспен
шешім қабылдау;
• Серіктестіктің мүлкіне қосымша үлесті енгізу туралы шешім қабылдау;
• Филиалдарды құру және өкілдіктерді ашу туралы шешім қабылдау;
• Серіктестіктің балансында тұрған жылжымайтын мүлікті иеліктен айыру
туралы шешім қабылдау.
Серіктестіктің қызметі мына жағдайларда таратылады:
• Қатысушының шешімі бойынша;
• Сот шешімі бойына;
• Оның ерікті түрде немес ықтиярсыз қайта құрылуы жағдайларында;
• Егер серіктестік таратылса;
• Егер жарғылық капиталдың ең аз мөлшерден төмен болып қалса.
Серіктестіктің қатысушысы, серкітестікті тарату туралы шешім
қабылдағанда әділет басқармасына заңды тұлғаның таратылып жатқаны туралы
дереу жазбаша түрде хабарлауға міндетті.
Қатысушы немесе заңды тұлғаны тарату туралы шешім қабылдаған орган
тарату комиссясын құрады және Қазақстан Республикасы Азматтық кодексіне
сәйкес тарату тәртібі мен мерзімін белгілейді.
Тарату комиссиясы заңды тұлғаның таратылғаны туралы және оның несие
берушілердің талаптарын мәлімдеу тәртібі мен мерзімі туралы ресми баспасөз
органдарында жарияланған кезден бастап екі айдан кем болмауы керек.
Соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
• Банкрот болған;
• Заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оның тіркеуі жарамсыз деп танылады;
• Заңды тұлғаның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылса;
• Тиісті рұқсат алынбаған (лицензиясыз) қызметті, не заң құжаттарында
тыйым салынған қызметті жүзеге асырса, не қызметін заңдарды бірнеше
рет немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайларда;
• Заң актілерінде көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғалардың біріңғай мемлекеттік региистріне тиісті мәліметтер
енгізілгеннен кейін серіктестіктің таратылуы аяқталады, ал
серіктестіктің қызметі тоқтатылды деп есептеледі.
1 – Кесте – К – Елдос ЛТД ЖШС қаржы – шаруашылық қызметінің негізгі
технико – экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар, мың тг Өзгерісі
(+,-)
2006 2007 мың тг %
1 2 3 4 5 6
1 Өнімді сатудан түскен 14896,6 76465,4 +61568,8 80,5
түсім
2 Сатылған өнімнің 7928,6 66705,2 +58776,6 88,1
өзіндік құны
3 Жалпы пайда 6967,9 9760,1 +2792,2 28,6
4 Ақша қаражаттары 321435,5 206484,1 -14951,4 4,6
5 Негізгі құралдардың 73594,8 30723,3 -42871,5 58,3
орташа жылдық құны
6 Кәсіпорынның 68 79 +11 13,9
жұмысшылар саны, адам
7 Еңбекке ақы төлеу 2582,7 3000,5 +417,8 13,8
қоры, мың теңге
8 Қор қайтарымдылығы, 0,2 2,4 +2,2 91,6
теңге
9 Қор сыйымдылығы, 4,9 0,4 -4,5 91,8
теңге
10 Қор рентабельділігі, %0,5 1,7 +1,2 70,5
11 Таза пайда (зиян) -37548,5 -52809,8 -15261,3 28,8
Сонымен, жоғарыдағы кесте арқылы, яғни технико – экономикалық
көрсеткіштері арқылы ұйымның қаржылық жағдайын талдауға болады. Кестеден
көріп отырғанымыздай, 2006 жылы өнімді сатудан түскен түсім 14896,6 мың
теңгені құраған, ал 2007 жылы 76465,4 мың теңгені құраған. Демек, өнімді
сатудан түскен түсім сатылған өнімнің өзіндік құнының және өнім көлемінің,
сонымен қатар сұраныстың өсуіне байланысты 61568,8 мың теңгеге (80,5%)
өскен. Ал ақша қаражаттары елеулі төмендеген. 2006 жылы 321435,5 мың
теңгені, 2007 жылы 206484,1 теңгені құраған, яғни -14951,4 мың теңгеге
(4,6 %) төмендеген. Ақша қаражаттардың төмендеуі негізгі құралдарды,
материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді сатып алумен, қарыздарды
өтеумен байланысты. Негізгі құралдарға келетін болсақ, 2006 жылы 73594,8
мың теңгеге, 2007 жылы 30723,3 мың теңгеге тең болған, -42871,5 мың
теңгеге (58,3%) төмендеген. Бұл көрсеткіштің төмендеуі негізгі құралдардың
сатылуымен түсіндіріледі. Еңбекке ақы төлеу қоры 2006 жылы 2582,7 мың
теңгеге, 2007 жылы 3000,5 мың теңгеге тең болған, жұмысшылар санының
өсуіне байланысты 417,8 мың теңгеге (13,8%) жоғарлаған. Қор қайтарымдылығы
өткізілген өнім көлемінің мөлшеріне қарай, 2006 жылы 0,2 теңгені құраған.
Соңғы жылдары өткізу көлемінің жоғарлауына сәйкес оның шамасы 2007 жылы
2,4 теңгені көрсетіп отыр. Қорыта келгенде, рентабельділік деңгейі 2006
жылы 0,5 пайызды құрап, ұйымның қаржы – шаруашылық қызметінің тиімділігі
байқатып отыр. Ал қор сыйымдылығы қор қайтарымдылығына қарма – қарсы
көрсеткіш болғандықтан, керісінше 4,5 теңге (91,8 %) төмендеген. Сонымен
ұйымның қаржы – шаруашылық қызметінің қорытындылаушы көрсеткіші - соңғы
қаржылық нәтиже ұйымның 2006 жылды 37548,5 мың теңгеге залалмен, 2007
жылды 52809,8 мың теңгеге, зиянмен қорытындылағанын байқатады.
2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРҒА КӨШУДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері
ҚР Қаржы министрінің 23.05.2007 жылғы № 185 бұйрығымен бекітілген
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарындағы Қысқа мерзімді активтер
деген 1– бөлімінде Ақша қаражаттар деген 1000 – бөлімше ашылады.
ХҚЕС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz