Айтыс өнері

Кіріспе

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Жұмыс тақырыбының өзектілігі ертеде жазу өнері болмағандықтан
қазақ халқының әдебиетінің негізгі бір саласы ретінде айтыс өнері туды.
Айтыс – қазақтың халық ауыз әдебиетінің әлеуметтік жүгі мол, кең өрісті
үлкен бір саласы. Ол суырып салып айтатын тапқырлық, өткірлік мазмұныменде
дараланады. Осындай әлеуметтік мәні зор бір алуан айтыстарды сол екздегі ел
өмірінің көркем шежіресі деугеде болар еді.
Айтыс - қазақтың байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы, өнер
бәсекесі ұғымында қолданып келген. Бізде екі адамның бетпе – бет келіп өнер
жарыстырып бәсекеге түсуі сөз арқылы да, белгілі бір аспапта кезектесіп күй
тартысу менде, қолма - қол шығарып айтылатын өлеңмен болуыда мүмкін. Мұның
бәрі қиыннан қиыстыратын кәнігі шеберлік, алғырлық пен тапқырлықты керек
етеді. Ерте заманнан ақ өнер алды қызыл тіл деп сөз қадірін қадір тұтып
қазақ халқы жалпы әдеби мұраға, оның ішінде айшықты сөз өрнегі ақындар
айтысына ерекше мән беріп, соны өзінін рухани өмірінін жарқын көрінісі
ретінде ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып отырған. Ақындар айтысының бәрі
дерлік жұрт бас қосқан ойын – сауық, үлкен жиын, ас – тойларда өтетін
болған. Шаршы топта бәсеке сайысына түскен екі ақынның сөзін сарапқа салып,
әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз мәнісін білетін көшелі би, абыройлы
ақсақалдар. Сол себепті екі жақ тапқырлық пен тауып айтқан уәжді де аталы
сөзін мойындамауға немесе билікті көрер көзге бұрып айтуға ешбір қақы жоқ.
Екі жақта сөз тапқанға қолқа жоқ, аталы сөзге арсыз жауап қайтарады
деген ұлағатты птинципті ұстанады.
Айтыс – көшпелі өмір кешкен елдердің бәріне тән өнер, бірақ ол бірінде
аз, енді бірінде мейлінше ол дамыған. Бұл кездегі жазу – сызудың
жоқтығынан, ауызекі дәстүрінің мейлінше кең етек алуыннан туған қажеттілік
еді. Айталық, өмір салты мен әдет – ғұрып, салт – санасы бізбен егіз кешегі
көшпелі қырғыз, қарақалпақ алтай елдерінде де айтыс өнері болған, алайда
бұл жаныр оларда дәл біздегідей жетіліп, кемелдене қоймаған.
Айтыс жанрының XVIII ғасырда даму қалыптасу ерекшелгі деген тақырыпта
таңдау себебім күні бүгінге дейінтөл әдибетіміздің төрінен орын алып келе
жатқан ұлы өнерге деген басты қызығушылығым себеп болды. Бұл тақырыпқа
қалам тартып өз көзқарасын айтып өтпеген жазушы немесе ақын кемде –
кемшығар. Өз жұмысымды жазу барысымда Х. Сүйіншәлиев, С. Мұқанов, М.
Әуезов, Е. Ысмайылов, Жармұқанмедов, М. Ғабдуллин, А. Байтұрсынов,М.
Мағауин,Р. Бердібаев, Қ. Жұмалиев, Ғ.Мүсірепов, сынды т.б. көптеген
ғалымдардың еңбектері мен танысып шықтым.
Жұмыстың мақсаты айтыс жанрының XVIII ғасырдағы дамуы қалыптасуы
кейінгі дәуірдегі айтыстың кемелдене түсуіндегі алатын орны оның түрлеріне
тоқталу. Жұмыстың басты міндеті айтыстың ешқашанда ұлт тарихынан өшпейтін
өміршең өмір екендігін таныту. Бұл тақырыпты зерттей келе айтыс өнерінің
сонау ерте заманнан бері етек алып келе жатқанына көзім жетті. Көне ислам
дәуірі әдебиетінің кезінде –ақ ақындық өнер біртіндеп дамып қалыптаса
бастаған. Сөзімді дәлелді болуы үшін сол кездегі өмір сүрген Әбу Насыр Әл
–Фараби, Махмуд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани сияқты аты
әлемге мәшһүр ойшылдардың шығармаларымен қалыптасып өзіндік даму жолына
түсті. Әл - Фараби өзінің өлең кітабында поэзияның бірқатар теориялық
мәселелеріне өлеңнің композициялық құрлысына, шумағына, өлшеміне, ұйқасына
т.б. шолу жасай келіп өлеңнің барлық компоненттері ақын айтайын деп отырған
ой жүйесіне лайық орынды болу керек деген түйін жасайды. Жақсы өлеңде
қашанда басы артық оғаш тұрған шумақ, тармақ болмайтынын ескертеді.
Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат атты еңбегінде Фараби
ақындарды үш топқа бөліп қарастырады, әрі әрбір топқа өзінше сипаттама
береді.
Бірінші топқа Фараби табиғи дарыны мол тамаша теңеулер табуға мейлінше
бейім, бірақ өлең өнерінің сын-сипаты мен, яғни теориясымен онша таныс емес
ақындарды жатқызады. Ал , енді екінші топтағылары, өлең өнерімен толық
таныс ақындар, олар өлең жазу қағидасына да, бейнелеу құралдарын қолдануға
да шебер болып келеді. Үшінші топтағылар –жоғарыда аталған екі ақындық
топқа еліктеушілер деуге болады. Бұлардың әлі өзіндік жазу мәнері толық
қалыптасқан емес.
Сонымен, Фараби біз әңгіме етіп отырған ежелгі дәуірдегі араб, парсы
және грек поэзиясының тарихы тақырыбы, композициялық құрылымы, өлшемі,
шумағы, ырғағы, тармағы, буыны, бунағы,ұйқасы, түр –тұлғасы т.б.
мәселелерін әдебиетші ғалым жан –жақты зерттейді.
Түркі тектес халықтарды айтыстың ертеде өзге жанрлардан басым сала болып
келгенін дәлелдейтін жазба ескерткіштердің бірі –М. Қашқаридің Диуани
лұғат ат –түрік атты еңбегі. Осында берілген Жаз бен Қыстың айтысы
өзінің сыртқы түр-құрылысы мен мазмұны жағынан мысал айтыстың бағзы бір
үлгілерін еске түсіреді.Тіпті, өзін дәріптей аспанға көтеріп, қарсыласын
тұқырта сынап, аяусыз мінеп шенеуі жағынан бұл нұсқа өзіміздегі ақындар
айтысына да, көбірек ұқсас.Табиғаттың от пен судай бір-біріне қарама-қарсы
кезеңдерін әдейі беттестіріп,екеуін қолма-қол айтыстыру арқылы ол табиғат
пен адам өмірін астастыра, шендестіре бейнелеуді мақсат етіпті.
Айталық,айтысты алғаш бастаған Қыс өзін бірден көкке көтере дәріптеп:
Ауруды емдедім,
Қуаттанар ерлерім.
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де...
Ауру -сырқау тынады,
Дұшпандарда бұғады, -
деп, келесі бір сәтте қарсыласа Жазға үлкен мін таға сөйлеп:
Сен келіп ең әлденіп,
Бәрі бірдей әлденіп,
Шыға келер секіріп,
Жылан уы жетіліп.
Бүйі жүрер тайраңдап,
Шыбын – шіркей жайраңдап...
Жауда қыста тынады,
Жазда ғана құлағы
Ербеңдей кеп тұрады, -
деп айыттайды. Жаз бұған қарсы Қыстың адамға, табиғатқа қатаң, ызғарлы
суығын, қыстағы бүрсең қаққан жұрттың көңілсіз сұрқын, көлденең тартып,
өзінің жер – көкке қажетті шапағатты, жарқын нұрын мақтан тұта сөйлейді:
Айдың нұры төгілді,
Жұлдыздар да өрілді.
Ақша бұлттар көрінді
Шапқылады бұлақтар.
Қарашы кеп сайларды,
Жасыл көлге айналды.
Жер жасарып жайланды,
Лебі есті өмірдің
Халық бас қосқан.
Әр тұстағы үлкен жиын, ас пен той қай кезде де ақындар айтысынсыз өтепейтін
болған. Ат бәйгесі, балуандар күресі, жаяу жарыс, күй тартысу бәсекесі,
туды – бітті серігі, қызығы болып келеді. Әсіресе, тұрақты театры жоқ елде
айтыс өнерінің ерекше ел ықыласына бөленіп келуі де осыдан. М. Әуезовтың
айтыста халықтық театр өнерінің мол белгілері бар деп көрсетуінде де үлкен
мән бар. Алайда кейбір зерттеушілер осыған қарап, айтысты тікелей драмалық
жанрға келіп әңгімелеуді жөн көреді. Шын мәнісінде мұндағы сөз айтыстың
бұқарашыл, көптік сипатымен оның кейбір жанрлық ұқсас белгілері жөнінде
ғана болып отыр. Сондықтан айтыстың осындай синкреттік ерекшеліктерімен
халықтық мазмұнын бір – бірінен бөле жарып, байланыссыз алып қарауға
болмайды дер едік. ( Айтыс, 8 – 9 б.б.)
Арбтардың жалаңаяқ, жалаңбас балаларына дейін өзін қойылған сауалға көркем
өнерге өлеңмен жауап бере алатыны жайында Арабстанның шөлін кешіп, аптабына
күйіп, көшпенділердің шатырында түнеген Европа саяхатшыларының қайсысы
болмасын таңырқай баяндайды, біздің қазақтардың да ақындығы осы дәрежеде
дейді Шоқан. Бұл – жалғыз Шоқанның ғана аузынан шыққан сөз емес.
Қазақтардың ақындығы, сөз өнеріне ерекше құрметпен қарайтындығы, қазақтың
халық әдебиеті үлгілерінің құндылығы жайында орыс әдебиетшілерімен
этнографтары тіпті, өткен ғасырдың өзінде ақ ғылыми маңызын күні бүгінге
дейін жоймаған көптеген салиқалы пікірлер айтты.
Рухани жағынан алғанда қазақтар бойына үлкен қабілет дарыған
халықтардың қатарына жатады. Олардың әдебиеті байлығымен де мазмұндылығымен
де ерекше көзге түседі,- деп жазады. Д. Клеменц Қазақтар нақысты сөйлеуді
бар өнердің алды деп біледі, сондықтан олардың поэзиясы дамудың жоғарғы
сатысына жеткен, - дейді Радлов. Радлов атап көрсеткендей, қазақ
поэзиясының дамуының қайнар көзі – халықтың нақысты сөйлеуді бар өнердің
алды деп білетіндігінде. Өлең, жыр – қазақтардың жан серігі. Жай қарапайым
адамдардың өзі суырып салып айтуға бейім тұрады, - дейді П. И. Пашино.
Айтыс – синкреттік
жанр. Ол ауыз әдебиетіндегі батырлық жырларымен тығыз байланысты. Бұл
екеуінің көне көздерінің бір негізден, атап айтсақ, ертеден тұрмыс-салт
өлеңдерінен бастау алатынын М. Әуезов атап көрсеткен. Алайда, бұл жанр
дәуір талабына орай бірде бәсең тартып, бірде кең өріс алып дамып отырған.
Айталық, айтыс жанрының ХIV – XVIII ғасырларда біршама толастағаны
байқалады. Бұл кезде туған айтыстар ұмтылды ма, әлде заман талабына сай
өзге түрлерге жол берілді ме, осы арасы әзірге беймәлім. Біздің ойымызша,
мұны халқымыздың сол кездегі өмір салты мен тұрмыс – тіршілік, тарихи
болмысынан іздеу керек сияқты. Тарихи деректерге қарасақ, XIV – XVIII
ғасырлар халқымыздың өмірінде жеке ел болып бірігу, сыртқы жауларға қарсы
сан алуан азаттық күрестері кезеңдерін құрайды. Сондықтан бұл тұста бұл
ерлік күрес жырлары бел алып, айтыс кең қанат жаяа алмаған сияқты. Дегенмен
айтыс сол тұстың өзінде де кең тынысты лиро – эпикалық жанрдың түрмен
мазмұны жағынан көркейіп жетіле түсуіне өз әсер - ықпалын тигізді. Бұл
орайда батырлық жырларымыздағы әр қилы Жар-жар мен айтыс – қағыс
үлгілерін, тіпті, сондағы сан алуан сөз тартысы мен пікірі – таластарын
сипаттайтын диалогтарды да тілге тиек ете аламыз. Айтыстың, әсіресе, ерекше
дамыған ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы бұған сол тұстағы әлеуметтік өмірдің
дамуы басты себеп болды.
Қазақ айтыстарының жиналуы жарық көруі ХІХ 2-ші жартысынан басталады.
Бұл игі іске акдемик Б. Радлов бастаған бір топ орыс зерттеушілері мен
Ы. Алтынсарин , Ш. Нұрмағамбетұлы, Т.А. Сейдалин, С. А. Жантөрин,
Ж.Шайхысламов тәрізді жинаушылар, ал Совет өкіметі жылдары Ә. Диваев,
С.Сейфуллин, І. Жансүгіров секілді ақын, жазушылар елеулі еңбек етті.
Кейінгі жылдары айтыстың ІІІ томдық жинағының жарық көруі де (Алматы, 1965-
1966ж.ж) мәдени өмірімізде елеулі оқиға болды.
Айтыстың тұрмыстағы орны мен табиғи ерекшеліктерін алғаш рет ашып
әңгімелеу Шоқан Уәлиханов үлесіне тисе, ал, кейінгі жылдары туралы
М.Әуезов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, М. Қаратаев, Ә. Тәжібаев, М.
Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Р. Бердібаев, М. Дүйсенов, Н. Төреқұлов зерттеулер
жазғанын атап айтқан жөн.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыстың құрылымы І - тараудан ІІ –
ші тараудан, қорытынды бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде бұған дейін
зерттелу деректері жөнінде жалпылама түсінік берілген. І-ші тарауда
айтыс жанрының ежелгі үлгілеріне тоқтау. ІІ-ші тарауда айтыс жанырының
түрлеріне ерекшеліктеріне назар аударылды. ІІІ –ші тарауда хандық
дәуірдің XVIII ғасырындағы айтыс үлгілері олардың өзіндік сипаты
әдебиет дамуындағы орны қарастырылды. Қорытынды бөлімде жоғарыда
айтылғандардың барлығы ой елегінен өткізіліп, сұрыпталып, белгілі бір
түйіндеме жасалынды.
Жұмысты жазу барысында зерттеу әдістерінің жүйелеу, талдау түрі
қолданылды. Негізгі басшылыққа алынған әдебиеттер: М.Мағауин. Қазақ
хандығы дәуіріндегі әдебиет, Мағауин М. Қобыз сарыны, Сүйіншәлиев Қазақ
әдебиетінің тарихы, VIII – XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті, Ғабдуллин М.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Жармұхаммедов Айтыс, Айтыстың даму жолдары,
Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары т.б. еңбектер қарастырылды.

Қыз бен жігіт айтысы

Бұл айтыс халықтың әдет – ғұрып салтына байланысты ойын – сауықтар
кезінде айтылған және ол ойын – сауыққа жиналған жұртты көңілдендіру,
күлдіру, ән мен өлең қызығына батыру негізінде туған. Мұның алғашқы
үлгілерін белгілі ақын қыздар мен жігіттер шығарған. Олардың осы айтыстағы
өлеңдерін кейінен өлең айтуға икемі бар, бірақ өздерінің ақындық өнері жоқ
жастар жаттап алып ойын – сауық кезінде айтып жүретін болған. Бұл айтысты
көбнесе қыздар мен жігіттер бастап, солар айтатындықтан халық оны Қыз бен
жігіт айтысы деп атаған.
Қыз бен жігіт айтысы, әдетте, екі жастын амандасуы мен басталып әзіл
–оспақ, әдемі қалжың ретінде айтыла береді. Онда ақындар айтысындағыдай
үлкен әңгімелер қозғалмайды, ойын – сауыққа лайықты жеңіл – желпі күлдіргі
жайлар сөз болады. Айтыстың өлеңі ертеде шығарылған және жұртқа таныс,
үйреншікті, жаттамалы болғандықтан, оны ойын – сауық үстінде өлең айтуға
икемі бар жігіт пен қаздың қайсысы да орындай берген. Бұл айтыстың мысалы
төмендегідей:

Жігіт:
Көгілдірік, ендеше, көгілдірік,
Көк дөненге жарасар өмілдірік.
Осындай бірме – бірге кез келгенде,
Айта гөр өлеңінді төгілдіріп.

Қыз:
Асыл қайрақ, замандас, асыл қайрақ,
Бау ағашта тұрады бұлбұл сайрап.
Құдай айдап осындай кез келгенде,
өлеңінді айта гөр, тәуір сайлап, -

деп, айтысқа түскен қыз бен жігіт бір – бірін өлеңге шақырады.
Бұлардың айтысы осылай басталып, үдей беоеді, жұртты күлдіру үшін әр
нәрсені әдемі әзіл, қалжыңға айналдырады. Бұл ретте айтысушылар бір –
бірінің бойындағы мін – кемшіліктерді де өлеңмен күлкі ететін болады.
Мәселен:

Қызға барған ел білсің атағыңды,
Түзетіп ки мұнан соң шапаныңды.
Қыздан көңілі қалмаған қу көкірек,
Қырғызсаңшы бір қап жүн сақалыңды...
Сақалыңды айнаға көрші қарап,
Ту құйрықтан маңызды төрт – бес қадақ.
Аулындағы бақалға күзеп сатсаң.
Алты сабан береді, жеті тарақ, -

деп, жігіттің қаужиған сақалын күлкіге айналдырады. Бірақ жігіт оған дау
айтып – Сөздің көркі – мақал, адамның көркі – сақал, - дегенді
дәлелдейді. Және өз тарапынан қыздың да мінін айтып, әзіл етеді.
Айтысқа түскен қыз бен жігі кейде көңіл сырын, бір бірін ұнататындығын да
білдіріп отырады. Бұдан былай таныс болып, көрісін жүрелік - дегендерді
де өлеңге қосады.Айтысып отырған бір қыз жігітке: Кешке таман қозы қараған
кісі болып, келіп – кетін жүр, - дейді. Оған жігіт:
Қозы қарап, мезгілсіз бара берсем,
Итін қосар қу әкең сорым қайнап, -
дейді. Жігіттің бұл сөзіне қыз:
... Ит түгілі қасқырдан қорықпас ем,
Дәл өзіндей, дариға, болсам жігіт, -
деп жауап қайырады да, жігіттің намысына тие сөйлейді.
Қыз бен жігіт айтысы ойын – сауыққа жиналғандарды көңілдендіріп
күлдіру, қызыққа батыру тілегінен туғандықтан, айтысқа қатысушылар, бір –
бірін жеңу, жүлде алу мақсатын көздемейтін секілді. Ойын – сауық дүкенін
қыздыра беру үшін, олар өлеңді жанынан шығарумен қатар, ел арасында айтылып
жүрген халық өлеңдерінің сөздерін де пайдалатындығы байқалады. Мұны Айтыс
атты жинаққа енген Қыз бен жігіт айтысы бөлімінен көреміз. Онда
Қаратаудың басынан көш келеді, Қаратау кейде қарлы, кейде қарсыз,
немесе Әуеде ай болмаса, адасады сияқты халық өлеңдері де қыз бен жігіт
айтысына айналғандығын аңғарамыз.

Ақындар айтысы.

Айтыс өлеңдерінің ішінде ең көлемдісі, тақырыбы мен мазмұны жағынан
күрделісі, көркемдік жағынан әдемілері – ақындар айтысы.
Қазақтың айтыс өлеңдерін зерттеген әдебиеші – ғалымдардың айтуына
қарағанда, шын мәніндегі үлкен айтыс, яғни ақындар айтысы, мөлшермен
алғанда он тоғызыншы ғасырда туған. Бұлай деудің бірнеше себебі бар
секілді. Ең алдымен, он тоғызыншы ғасырға дейінгі айтыс ақындары жайында
өмірбаяндық деректер де, олардың айтыс өлеңдері де сақталмаған. Тіпті XVIII
ғасырда өмір сүрген кейбір ақындардың (Бұқар жырау, Көтеш, Жанкісі, Шал
ақын т.б.) аттарын естігеніміз болмаса, айтыс өлеңдерін толық білмейміз.
Олардың қай түрде, қандай көлемде айтысқандарын дәлелдеп айтуда қиын. Ал он
тоғызыншы ғасырда ақындар айтысына қатысқан адамдардың аты –жөні белгілі,
кейбір айтыс өлеңдері де сақталған. Оған Қазақтың Ғылым академиясында XIX
ғасырда ақындар айтысына араласқан бір жүз елуден аса адам жайында
өмірбаяндық материялдардың болуы және олардың айтыс өлеңдері жиналуы дәлел.
Демек, айтыстың күрделі, көлемді түрі, яғни шын мәніндегі ақындар айтысы
XIX ғасырдың бас кезінде туып, біртін келе, молайып дамыған, халық
әдебиетіндегі басты жанрдың біріне айналған. Бұған көптеген ақындар
қатысын, өздерінің ақындық өнері қызметімен зор үлес қосқан.
Әрине, ақындар айтысына екі ауыз сөздің басын ұйқастырып өлең
шығарушылардың барлығы бірдей қатысқан емес. Ақындар айтысына ақындық беті
ашылған, біраз даярлықтар жасап келен, ысылған адамдар ғана араласқан. Бұл
жөнінде Сәбит Мұқанов Айтыс және ақын дейтін еңбегінде (1941, ж.),
Жамбыл ( 1946 ж.), Мұқтар Әуезов айтыс өлеңдері және Жамбылдың айтыстағы
өнері туралы жазған зерттеуінде (1948 ж.), Есмағанбет Исмайылов ақындар
атты Монографиясында (1956 ж.) ғылым үшін мәні бар бірнеше фактілер
келтіреді. Олар шын мәніндегі үлкен айтысқа түсушілердің қайсысы болса да
аса көп даярлық жасағаның айтады. Мәселен, жас кезінде ақын болуды мақсат
еткен Жамбыл ауыл – үй арасында, кіші – гірім ойын сауықтарында жанынан
өлең шығарып жүреді, біріқ онысымен үлкен ақын танылмайды. Сондықтан ол
өзінің ақындық өнерін сынату және ақыл – кеңес алу, ақындық өнерге үйрену
мақсатымен сол кездегі атақты ақын Сүйінбайға келеді. Жамбылдың ақындық
талантын таныған Сүйінбай жас ақынға көп ақыл береді, жақсы ақын болу үшін
не істеу керектігін айтады. Көп уақыт Жамбыл аға ақынның қасында болып,
одан сөз өнерін үйренеді, үлгі алады және Сүйінбайдыы тәрбиешім, ұстазым
деп түсінеді. Кейіннен Жамбылдың ақындық қанаты қатқан шақта ғана,
Сүйінбай оны айтысқа түсіп, ақын атағын алуына рұқсат етеді. Жамбылдың:

Менің пірім – Сүйінбай,
Сөз сөйлемен сиынбай,
Сырлы сұлу сөздері
Маған тартқан сыйындай.
Сүйінбай деп сөйлесем,
Сөз келеді бұрқырап
Қара дауыл құйындай, -

деуі тегін емес.

Көтеш ақын
Көтеш – қазіргі Павлодар облысының территориясында туып - өскен. Сүйегі
арғыннан, арғын ішіндегі Сүйіндіктен тарайтын Сексен аулынан.
Болашақ ақын бала кезінен – ақ атағы шығып, апуызға іліне бастайды.
Оның алғаш көзге түсуі – Абылай хан алдында.
Көтеш өлеңдерін жиыстырған Мәшһүр- Жүсіптің айтуынша, бірде Абылай
құныкер болып, қарашыларымен арасында үлкен дау шығады. Сонда ешкімге
белгісіз бала жігіт Көтеш сөзге көлденеңнең араласып, өз руы атынан ханнан
өлген кісісі үшін құн төлеуді, ал тұтқында отырған адамын босатуды талап
етеді:
Абылай, Ботақанды сен өлтірдің,
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің!?
Хан басың қарашыңмен даулы болып,
Үстіне ақ орданың қол келтірдің!
Абылай, күйіп кетті салған қалаң,
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?
Жанайды дәл бүгін күн босатпасаң,
Болады ертең жесір қатын – балаң!
Арғыннан тараған бес Мейрамнан ру намысын жоқтап, үш мыңдай адам атқа
қонған екен, Абылай ұрысуға шыдамайды екен, өлген кісінің құнын, оған қоса
көп айып төлейді.
Көтештің өмір сүрген дәуірін анықтауға себі тиерлік осы оқиғаның қай
жылдары болғанын дөп басып айта қою қиын. Сөз жоқ, айтылмыш дау Абылайдың
ресми түрде үш алашқа әмірші деп жарияланып, билігі де әскери қуаты да
күшейген кезден көп бұрын шыққан. Мәшһүр – Жүсіп баяндаған тағы бір
оқиғадағы дерек – бұл кезде қаз дауысты Қазыбектің жоқтығы ; ханға қарсы
аттанғандарды бастаушы оны Бекболат би болады. Ал Қазыбектің 1763жылдары
шамасында 97 жасында дүниеден көшкені белгілі. Яғни аталмыш оқиға 60-
жылдардың екінші жарымында болғандығы аңғарылады.
Сонымен, жоғарыдағы деректерге сүйеніп Көтеш ақын 1745 жылдар шамасында
туған деп айта аламыз. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда Көтеш 73 жасында
дүние салыпты. Енді бір деректерде басқа сан айтылады, бірақ олардан
ақынның қартайыңқыраған кезінде өлгендігі көрінеді. Халық жадында Көтеш
жайында сақталған әңгімелердің бір алуаны – оның қазасы төңірегінде. Көтеш
өлең айтып, ел аралап жүрген кезінде жапан түзде төрт ұрыға кез болады.
Ұрылар аударып атын алып, енді өзін өлтіргелі жатқанда қарт ақынның :
Жолыңды айт, ей, төрт жігіт, ел болғайсың,
Төртеуің көк байталға тең болғайсың,
Кінәсі жоқ Көтешті тонап алып,
Айдабол мен Күлікке жем болғайсың, -
деген бір ауыз өлең айтуға ғана шамасы келіпті.
Кейін Сексен елі Көтешке іздеу салады. Іздеушілер бір ауылда балалардың
осы өлеңді айтып жүргенін естіп, сол арқылы айыпкерлерді табады. Көтештің
руы ақындарының өлімі үшін құн даулап алыпты.
Көтеш – импровизатор.
Халқымыздың әдеби мұралары жайында құнды еңбектер қалдырған А.Е.
Алекторов өзінің мақаласында импровизаторлар жайында айта келіп, олардың
ақындық қуатына, өлең шығарғыштық қабілетіне таңырқайды. Қазақ ақындары кез
келген тақырыпқа, ешқандай алдын ала дайындықсыз, табан аузында өлең
шығарып айта береді дейді ол.
Ал проф. Е. Исмаилов :
Әр түрлі тақырыпқа бөгелместен, қолма – қол өлең – жыр айту-жүйрік
ақынның бір белгісі. Қазақ ақындарының ежелгі салтында жылдам, бөгетсіз,
тыңнан өлең шығарып айта білмегенді күшті ақын деп танымайтын, - деп
жазады.
Осы тұрғыдан алғанда, Көтеш – таза қазақ түсінігіндегі ақын және күшті
ақын. Көтештің бізге жеткен өлеңдері түгелдей экспромтпен айтылған
шығармалар.
Көтеш – кез келген нәрсені өлеңге айналдыра алатын ақын және күй
талғамайтың жүйрік.
Бірде жаңа жұртқа қонғанда, аз ғана қойы түнде қотанда жатпай, өре
береді. Сонда Көтеш қойларына арнап былай жырлайды:
Қойым – ау, кел, қойсаңшы өргеніңді,
Мен айтамын көзіммен көргенімді.
Құйрығыңды бір ит – құс алып кетсе,
Сен онан ала алмассың бергеніңді
әйелі қазымыр, келіні шайпау болып, Көтеш қартайған кезінде от басының
қызығын көре алмапты. Бірде ел көшкенде жуас атты келін мініп, қартақынға
асау байтал қалады. Ол заманда көш жөнекей ауылдың ақсақал, қарасақалдары
мәслихат құрысып, өз алдына бір бөлек жүріп отырады екен. Бір құрдасы
келіп: Ақын, жүр, көш алдына шығып аянды берейік, - дегенде асаудан
именіп келе жатқан Көтеш қорланып былай дейді:
Қартайғанда қатының дұшпан болды,
Баласымен бірігіп қысқан болды.
Келін деген бір пәле тағы шығып,
Біреуі іштен, біреуі тыстан болды.
Қартайғанда қатының қазба дейді,
Келін менен балаға жазба дейді.
Ат болса, айғыр болса солар мініп,
Шолақ байтал қақбасқа аз ба дейді.

Бала – бала деуменен мазалымыз,
Баладан болар білем ажалымыз,
Баламызға жалынсақ жан сақтар ек,
Келін деген даяр тұр тажалымыз.
Бұл сөздерді естіген шайпау келін атасын тағы ианаттайды.
Сонда ашынған Көтеш оған да өлеңмен жауап қайырады. Жоғарыда
келтірілген өлеңнен Көтештің шаруасы шағын адам болғандығы көрінеді. Ел
әңгімелеріне қарағанда ақын өмір бойы кедейшіліктің тақсіретін тартып
өтіпті. Алайда тұрмыс талқысының қатаңдығына қарамастан ол ешқашан мал үшін
жағын жалдап, тілін беземеген, тіленшіленбеген. Бұл – Көтештің арлы ақын
болғандығын көрсетеді. Көтеш соны мен қатар қыздар, келіншектер қауымына да
әзілдеп өз ойын жеткізіп отырған:
Дулап өтіп барады тұсымнан қыз,
Ұяты бар бойында қымсынған қыз.
Қазы менен қартаға тойғызғандай,
Тәуір сыйлап жездесін отырған қыз.

Қыздар айнала тұра қалып: Түу, мынау қалай өтірікші еді, - дегенде тағы
да айтқаны:
Түкіріңдер, бетіме түкір, қыздар,
Түкіргенің қыламын шүкір, қыздар.
Көрінгенге былық етіп құлай кетіп,
Соңыра түсер ішіңе пікір қыздар.
өлеңге бөгелмейтің тапқыр Көтеш өз заманында талай айтыстарға да түсіп
жүрген. Шал мен екеуі бізге белгілі айтыс ақындарының ішіндегі ең көнелері.
Алайда Көтештің айтыстарының дені сақталмаған. Ал сақталғандары – негізінен
бірер ауыздан ғана келетін қақпа сөздер.
Көтештің біздің заманымызға жеткен айтыстарының ішіндегі ең көлемдісі –
оның арсыз қызбен айтысы.
Қыпшақты ақындығы мен ғана емес, өлеңде тұрпайы сөйлеумен де данқы
шығып, Арсыз атанған ақын қыз болған екен. Сол қыз бір тойда бірінен соң,
бірімен айтысып қатарынан тоғыз жігітті жеңеді. Содан соң қарсылық
білдіргеніне қарамастан жұрт қызбен айтыстыруға Көтешті алып барады.
Көтеш есіктен аттамастан ақ қыз оны сақалының ағына қарамай:
... Қызарған екі маймылдай шал,
Тұсыма қайдан менің кезің келді,-
деп бастайды сөзді. Көтеш дөрекі жауап береді. Қыз да өткір сөздер
табады, енді Көтеш оданда асып түседі.Айтыс өстіп дами береді. Екі жақ
өзара балағаттысуға бармайды, бірақ одан әлдеқайда тұрпайы сөздерге
келіседі. Әйел мен еркектің дене мүшесінен, олардың қимыл, түр әрекетінең
айтылмаған ештеңе қалмайды.Көтеш өлеңдерін жинасстырған Мәшһүр Жүсіп
айтысты аяғына дейін жазуға ерініп мылжыңдай беріп не қылайын, ақыры
алжыған шал жеңеді ғой деп аяқтайды сөзін. ( 3.109 – 110 )
Көтештің арсыз қызбен қағысы – ескі айтыста бейпіл сөйлеудің үлгісі.
Оның әдеби есткерткіш ретінде ешқандайда маңызы жоқ екендігін айтып жатудың
өзі артық.
Көтеш - өлеңді кезі келген жерде айтып тастап жүре берген, осы сөздің
толық мағынасындағы импровизатор ақын болды. Сондықтан да оның аузынан
шыққан жырлардың дені ұмытылған алайда, біздің дәуірімізге жеткен
шығармаларынан – ақ Көтештің XVIII ғасырдағы қазақ әдибетінде өзіндік орны
бар екендігі айқын көрінеді.

Қазақтың айтыс өлеңдері жайында үлкенді-кішілі зерттеу еңбектер жазған
С Мұқанов, М.Әуезов, Е Исмайылов, Қ.Жұмалиев,Т. Нұртазин тағы басқалардың
айтуына қарағанда, айтыс деген сөз қанша мағынада қолданылған.Айтыс екі
адамнын сөз қатыстыруы,сөз жүзінде тартысуы, дауласуы, жарысуы, сынасуы,
өнер салыстыруы деген ұғымды қамтыған. Айтыс қара сөз түрінде де, өлең
түрінде де болған.Әдебиет көлеміне өсетіндері және әдебиеттік жанрдың
бірі болып табылатыны да –осы өлең түрінде айтылатын айтыстар.
Белинскийдің жоғарыда келтірілген пікіріне сүйенген және оны
қуатталған қазақ әдебиетшілері, айтыс өлеңдері халықтың жазу өнері болмаған
кезінде туғандығын дәлелдей түседі. Бір көшпелі тұрмыс құрған елдердің,-
дейді Сәбит Мұқанов айтыс туралы жазған еңбегінде,-сауаты аз болды,
оқуы,мектебі жоқтың қасы еді;мектебі,оқуы жоқ елде ақынның күші аузына
түсіп басқа жанрлар сықылды, айтыс жанрын ауызша тудырды, ауызша айту
жолымен өркендетті.
Демек, қазақтың айтыс өлеңдері халықтың қоғамдық өміріне, тұрмыс
тіршілігіне байланысты және жазу өнері болмаған кезінде туып,
қалыптасқан.Оны тудырғандар да, дамытқанда ақындар болған.Бұл жағдай тек
қазақта ғана емес, ол қазақпен ағайындас және бір кезде тұрмыс-тіршілігі,
шаруашылығы, қоғамдық өмірі ұқсас келетін қырғыз, түрікпен, қарақалпақ т.б
халықтарда да айтыс болған.
Айтыс-ақындар үшін сөз таласы, сөз барымтасы, сөз майданы ғана емес. Ол-
ақындық өнер салыстыратын, жауаптаса отырып, білім шарқын байқататын жер.
Сондықтан да айтысқа үсетін әрбір ақын бұл жайды жақсы ұғынып, мол
дайындықпен келетін болған. Бұл ретте айтысқа түсетін ақынды С.Мұқанов
бәйгіге қосылатын тұлпарға теңейді.М.Әуезов Жамбылдың айтыстағы өнері
туралы жазған еңбегіде шапшаң айтқыш, суырып салма ақынды: Қынаптан қылыш
суырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесі,-дейді.Және: Шабыты келген ақпа
ақын бабындағы қыранға меңзес, томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді
сәтте көріп, шолып өтіп қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін,
қылт еткен түлкі түгін лезде шалып қалғандай, айтыс ағымындағы ақпа ақын да
сондай көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт. Бұл қасиет орнамайды,
ол шын ақпа ақын өнеріне бейім болған күнде де ұзақ сонар жол кешіп, сан
айтыста сілкісе жүріп, сан рет жаға жыртып тон тоздырып барып келеді,-
дейді. Айтысқа түсетін ақындардың мұндай ақындық дәрежеге жетуі үлкен
даярлық, көп ізденудің нәтижесінде болмақ,- дейді Е. Исмайылов Ақындар
атты еңбегінде.
Айтысқа ақындардың көп даярлықпен келуінің екінші себебі бар. Айтыс
халықтың жиналған жерінде өткізіледі және айтыс не туралы, қандай тақырыпта
болатындығы ақындарға алдын ала белгісіз болады. Айтыстың тақырыбы сол
айтыс үстінде туады. Сондықтан әрбір ақын өзімен айтысатын ақындарды қай
ретпен жеңу, неден сүріндіру жайын қарастыра, соған даярлана, ойлана
келеді.
Қазақтың айтыс өлеңдері жайындажазған еңбегінде Сәбит Мұқанов мынадайбір
пікір айтады; Ислам дінінің заңында, дейді ол,-өлікке дауыс шығарып жылау,
әсіресе әйелге жылау күнә болған. Бірақбұл күнәны қазақ халқы еш
уақытта тыңдаған емес, одан тиылған да емес. Расында да, қазақ халқы нағыз
діншіл, дін сөзіне жан тәнімен берілген емес. Өткен кезде қазақтар құдайды
басына қиыншылық іс түскен жайдайда ғана есіне алған, солқиыншылықтан
құтқар деп жалбарынған. Кейде, олар бір қуанышқа ие болса, соны құдай берді
деп түсінген, қуаныш үстінде құдайды есіне алып, шүкіршілік еткен. Ал басқа
уақыттарда қазақтың құдайға сиынуы датабынуы да шамалы болған. Және де егер
қазақтың ісі оңға басып жатса, ауырпалық үстінеауырлық, азаптүсе берсе,
онда құдайға жалбарынудың орнына, сол құдайды ащы, ашулы сөзіен тілдепте
тастайтын болған. Айтыс өлеңдерінің ішінде ең көлемдісі, тақырыбы мен
мазмұны жағынан күрделісі, көркемдік жағынан әдемілері-ақындар айтысы.
Қазақтың айтыс өлеңдерін зерттеген әдебиетші-ғалымдардың айтуына қарағанда,
шын мәнінде үлкен айтыс,яғни ақындар айтысы, мөлшермен алғанда он тоғызыншы
ғасырда туған. Бұлай деудің бірнеше себебі бар секілді. Ең алдымен, XIX
ғасырға дейінгі айтыс ақындары жайында өмірбаяндық деректер де, олардың
айтыслеңдері де сақталмаған. Тіпті XVIIIғасырда өмір сүрген кейбір
ақындарың (Бұқаржырау, Көтеш, Жанкісі, Шал ақын т.б.) аттарын білгеніміз
болмаса, айтыс өлеңдерін толық білмейміз. Олардың қай түрде, қандай көлемде
айтысқанарын дәлелеп айту да қиын. Ал он тоғызыншы ғасырда ақындар айтысына
қатысқан адамдардың аты-жөні елгілі, кейбір айтыс өлеңдері де сақталған.
Бұған Қазақтың Ғылым академиясында XIX ғасырда ақындар айтысына араласқан
бір жүз елуден аса адам жайында өмірбаяндық материалдардың болуы және
олардың айтыс өлеңдері жиналуы дәлел. Бұл материялдар өткен ғасырда ақындар
айтысының мол дамығандығын, оған көптеген адамдар қатысқаның көрсетеді.
Сонымен қатар, ол ақындардан қалған айтыс өлендерде мол дүнйе екендігін
білдіреді. Айтысқанда, екі күрескен палуандар сияқты,бірін-біріаңдиды.
Бірін-бірі бағады. Күрескендегі бірін-бірі жығу үшін істейтін әдіс
амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда, жай сөзбен айтыспай,
өлеңмен айтысады. Сондықтан өлеңмен ғана айтысу айтыс деп аталаы. Өлеңсіз
айтыстың атыер егіс боады. Бәлки, өлең айтыс та о басында әзілден,
ерегістен шыққан болар. Бұл күнде айтыс деп өлең түріндегі ғана айтылады.
Айтыс өлеңді сөз болған соң,оған ақындық керек. Ақындықтың үстіне, әдіс
керек. Күрескенде күшке әдіс серік болу сияқты, айтысқанда ақындыққа да
әдіс серік болады. Әдісі жоқ әйдік ақынды әдісті анау-мынау ақын жеңіп
кетуі мүмкін.
Айтысқанда түрлі нәрселер жайынан сөйлеп, бірін-бірі тосуға тырысады.
Көбінесе бірінің-бірі басындағы, міндерін айтып, тоспақшы болады. Айтыстың
бұл жағының әлеумет алдында пайдасы зор. Адамның, елдің, басындағы келіссіз
ғаламдарын,мінездерін айтып көрсету халықтың құлқын түзеуге зор пайдасы
тиетін дүние. Мұнысын байқағаннан кейін, айтыс екінші түрге түсе бастаған.
Айтыс бастапқы кезде шын екі ақынның айтысқаны болса да, соңғы кезде
айтысты ақындар өз ойынан шығаратын болған. Яғни бір ақын екі ақынның
айтысқаны қылып, екі жағының да сөзін өзі шығаратын болған. Сөйтіп, айтыс
шын айтыс емес, тек шығарманың түріолуға айналған. Адамның, елдің яки бүкіл
ұлттың келіссіз істерін, мінездерін, пиғылдарын айтқысы келсе, ақындар өз
атынан айтпай, айтысқан ақындардың сөзі қылып шығаратын болған. Ондай
айтыстырып шығарған сөздерді соңғы кездерде екі ақынның өзіне екі адам
айтысқан сияқты болып, бара-бара айтыс өлеңде айтылатын келіссіз істерді,
мінездерді алаң ауданда істетіп, көрсететіндей болған. Онан әрі бара-бара
осы күнгі ойналатын түрлі алаң айнасы болып шығар еді. Алдындағы
көрсетілетін істерге алаң айнасы деп ат қоюда мәніс бар;ондағы көретініміз
өмірдің өзі емес, тек түрі;сәулесі айнаға түскен сияқты,алаңға өмірдің өзі
түспей, сәулесі ғана түседі. Алаң айнасына түсіріп көрсететін көбінесе өмір
жүзінде, адам арасында болатын ұрыс-керіс, талас-тартыс,алыс- жұлыс, қуаныш
-қайғы, сияқты түрлі халдер болған себепті, сөз өнерінің бұл түрі Европа
тілінде тек айтыс мағынада емес, айтыс-тартыс,арпалыс мағынада ұғылады.
Біздің қазақ Европаа үлгі алмай, әдебиетін өз бетімен жетілдір генде,
қазақтың айтыс өлеңдері алаңға түсе-түсе барып, алаң айнасына айналып,
айтыс-тартыс түрге түсетіні даусыз еді. Қазақ поэзииясының толғау жанрына
тән асқақ күйден алғаш арылып, жерге түсе бастағаны, жерге лайық
мәселелерді өмірдің өзіне ұқсас қарапайым түрлер арқылы көтере және
суреттей түскені, шамамен алғанда, Шал мен Көтеш, т.б. ақыннан басталады.
Әрине, кейінгі тұста да жыраулар болды. Әңгіме бұл арада алғашқы ақындар
турасында болып отыр.
Жырау мен ақынның айырмасы, біздің ойымызша, негізінен, мынадай белгілерге
байланысты. Жырау өмірді көбінесе тұспалдап, жанамалай, таппақтай ашық
дидактикалық ережелер арқылы көтеріңкі рухта суреттесе, ақын өмір
мәселелерін негізінен нақты көтеріп, нақты бейнелейді. Әрине, ақын
атаулының бәрі бірдей бұл дәрежеге бірден жете бермейді. Сөз бұл арада
өмірді қалай көріп, қалай суреттеу принципінің негізгі ерекшелігі жөнінде
ғана.
Шал ақынның бізге жеткен мұрасы негізінен шағын өлеңдер. Шоқаннын айтуына
қарағанда, Шал эпик ақында болғанға ұқсайды. Шал қазақтың пайда болғанына
дейінгі аңыздарды көп жырлаушы еді дейді және Алаштан тараған хандар мен ру
басылардың, тайпалардың генеологиясын Құдайберді батырға дейін таратып
айтады екен... Біріқ менің қолымда бұл эпос жоқ ,- деп жазды Шоқан.
Шалдың өмірі мен творчествосы жөнінде соңғы жылдарда біраз мақалалар
жазылды. Ақындық өнеріне лайықты баға берілді. Өмірі, шыққан ортасы жайында
Ғ. Әбетовтың жақсы зерттеу мақаласы жарық көрді. Біздің бұл арадағы
міндетіміз – ақын творчествосын арнай зертеу емес, XV-XVIII ғасырлар
поэзиясының арнасында сөз ету ғана.
Шал ақынның өлеңдері тақырыбы жағынан өте кең. Ескі қазақ аулының алуан
түрлі тіршілік- тұрмысына қатысты жайлар, этика, мораль мәселері ақын
өлеңдерінің негізгі объектісі. Азаматтық мотив –адамдық, арлылық, адалдық,
намысшылдық, т.б. ақын творчествосының өзекті желісі, жүйесі боп табылады.
Өтірік пен өсек, еңбексіздік әйел үшінде, еркек үшінде арзан, азғын
асиеттердің басы ретінде сипатталады. Ақынның жігіт, әйел, қыз туралы
өлеңдері осы тақырыптағы халық өлеңдеріне біраз ұқсағанымен, автордың
өзіндік сөз өрнектерін де нақты танытады. Шал өлеңдеріне тән жеңіл юмор,
зілсіз сықақ, әсіресе, оның аталған тақырыптағы туындыларынан сәтті
байқалады. Ақын бір жағынан жырауларша жақсылық пен жамандықты, не жақсы
жігіт пен жаман жігітті қатар алып салыстыра суреттей отырса да, көбіне
жалаң тақпақтау, ашық дидактика жағынан бармайды. Ақынның адамдық, әділдік
жайындағы өлеңдері оның өмір сүрген кезі мен әлеуметтік оортасындағы
шындықты нанымды бейнелейді. Күлен биге арнаған өлеңінде ақын төреберіп,
біреуден пара жесең, қиметте жоқ дейдібиден азған,-деп, биді о дүниенің
қияметімен орқытса, түзегісі келсе, өзге бір алуан өлеңінде жігіттің жақсы
атанбағы малымен, байлығымен байланысты деген ұғымды қуаттайды Қолыңнан
мал кеткен соң болмас күйің, Мал шіркін абройыңды жасырады. Ақынның көп
жырлаған тақырыбы-кедейлік. Өзі кедей болған соң ба, ақындық білгірлік,
танығыштықтың әсері ме, әйтеур осы мәселе қазақ поэзйясында тұңғыш рет Шал
творчествосында жеке тақырып дәрежесіне көтеріле сөз болады. Ақын кедейден
гөрі кедейлікке көбірек назар аударып, шама келсе, одан алдын ала қашуды,
қайткенде оны болдырмауды насихаттайды. Кедейліктің табиғатын жақсы танып
бағалаған ақын одан құтылудың бірден бір жолы ретінде еріншектікке бой
алдырмауды, демек, еңбек етудіұсынады. Арагідік ол кедейлерді жалдап күн
көретін байлардың еріншектігін сынайды. Бірақ осы өредегі сынның салмақты
жағы кедейдің үлесіне тиеді. Шал ақынның әр кезорала жырлаған тақырыбының
бірі –кәрілік, жастық туралы. Қазақ поэзиясындағы осы дәстүрлі көркемдік
түрді пайдалануда ақын өзіне дейінгі жыраулардың көлеңкесінде қалып қоймай,
өзіндік сөз кестесін, ой сонылығын таба, сөйтіп, көне көркемдік түрді өзі
жаңа тарапынан жаңарта, жаңғырта жырлады. Ақын әр жастын қызығы мен
қиындығын өзінше тауып, оларды жанды суреттер арқылы тыңдаушының көз алдына
келтіре бейнелейді. Шал өлеңдерімен ауыз әдебйетімен, халық поэзиясымен
туыстығы тек ұйқас, ырғақ мөлшерінің ұқсастығымен шектелмейді. Ақын халық
поэзиясының жақсы дәстүрлерін, көркемдік түрлерін пайдаланып қана қоймай,
оны әрі қарай жалғастырды, дамытты. Адамның мінез құлқындағы, қоғамдық
өмірдегі әр алуан көріністерді, құбылыстарды, қылықтарды суреттеуде ол өіне
дейінгі поэзияның тәжербиесін жақсы мағынасында орнықтыра, тұрақтандыра
түсті. Оның кәрілік, жастық, әйелмен еркектің жақсысымен жаманы тураы
өлеңдері жайында осыны айтуға болады. Ақын өлеңдерінің ішінде халық
өлеңдерінің алғашқы жолдарын алып, кейінгі жолдарын жаңарту арқылы өлең
жасау тәсіліде жоқ емес, т.б. Бұлардың қайсысыда ақын өнерінің халық
поэзиясы мен өзіне дейінгі ақын, жыраулар поэзиясы негізінде қанатанып,
кейін өзіндік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.