Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық ертегілерін оқыту процесіндегі ролі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық ертегілерін оқыту процесіндегі ролі
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 7.18
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбиені қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.33
ІІ тарау. Бастауыш мектептің ана тілі пәндерінде халық ертегілерін оқытудың әдістемелік негізі
2. 1. Бастауыш мектептерде ана тілі пәні сабақтарында қазақ халық ертегілерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.42
2. 2. Ана тілі сабақтарында қазақ халық ертегілерін оқыту арқылы оқушыларға адамагершілік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.54
2. 3. Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... 55.72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73.76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77.79
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық ертегілерін оқыту процесіндегі ролі
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 7.18
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбиені қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.33
ІІ тарау. Бастауыш мектептің ана тілі пәндерінде халық ертегілерін оқытудың әдістемелік негізі
2. 1. Бастауыш мектептерде ана тілі пәні сабақтарында қазақ халық ертегілерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34.42
2. 2. Ана тілі сабақтарында қазақ халық ертегілерін оқыту арқылы оқушыларға адамагершілік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.54
2. 3. Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... 55.72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73.76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77.79
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді. Бұл кезеңде рухани адамгершілік дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда барлық әлемде, сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау айқындалуда. Осыған байланысты дүниежүзілік өркениеттілік қауымдастық. Қазіргі адамгершілік тәрбиесінің негізіне оқушылардың және ересектердің тұлғалық дамуына ықпал жасайтын принциптер мен әдістер алынған. Атап айтатын болсақ оларға: байқау, әңгімелесу, шығарма, сұрақ-жауап, тест жүргізу, анкета алу т.б. әдістер жатады.
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне баса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, ең алдымен бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу, ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне баса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, ең алдымен бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу, ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
1. ”Қазақ тілі мен әдебиеті”. ”Рауан” баспасы.
Қ. Жұмалиев. Т. Ақшошлақов. 1996 ж.
2. ”Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау”. С. Тілешова.Алматы. 1993 ж.
3. ”М. Жұмабаев шығармалары”.1983 ж.
4. ”Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы”.
1-4 сынып. Алматы. 1997 ж.
5. ”Ана тілі оқыту әдістемесі”. 1-4 сынып. Алматы.
”Атамұра”. С.Рахметова. Р. Қабатаева.Т. Әбдікәрімова.
6. Бастауыш сыныптарда ”Ана тілі” сабақтарын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау. К. Бектаева. Ж. Елеубаева.
7. ”Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы”. Ш. Ахметов. 1980 ж.
8. ”Бастауыш мектеп”. 2003- N 8-саны.
П. Жаманқұл.”Ана тілі” оқулықтарының тәрбие нысандары.
9. ”Бастауыш мектеп”. 2003.№7
Р.Ізғұттынова. Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы.
10. ”Бастауыш мектеп”. 2000 - 3 саны. М. Молдатаева. Тілді дамыта оқыту.
11. ”Бастауыш мектеп”.2003 – 9 саны.
Р. Нұрмұхаметова. Балалардың ана тіліне сүйіспеншілігін тәрбиелеу.
12. ”Ақ сандық, көк сандық”. Алматы. ”Жазушы”. 1988 ж.
13. ”Бастауыш мектеп”. 2004 – 3. К. Әлиева.
Адамгершілік сезім қалыптастырудың теориялық негіздері.
14. ”Бастауыш мектеп”. 2004-6. Э. Рахимова.
Адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеу
15. ”Бастауыш мектеп”. 2004-2. Л. Омарова .
Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері.
16. ”Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі”.
Ж. Асанов. Қызылорда қаласы. 1993 ж.
17. ”Педагогика”. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев.
Алматы. 2002 ж. 254-269 бет.
18. ”Педагогика”. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова.
Дарын. Алматы -2004 ж. 180 бет.
19. ”Этнопедагогика”. З.Ә. Әбілова. Алматы. 1997 ж.
20. ”Қазақ тәнім – тәрбиесі ”. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев.
Алматы. ”Санат”. 1995 ж. 21-22 бет.
21. ”Халық тағылымы”. Әдібай Табылдеив. Алматы.
”Қазақ универсиеті”. 1992. 56 бет.
22. ”Коллективтің құдіреті күші”. В.А. Сухомлинский.
Алматы. 1994 ж. 43 бет.
23. ”Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика”. Р.Төлеубаева.
Алматы. 1994 ж. 43 бет.
24. ”Балалар әдебиеті – тәрбие құралы”. М. Қалқабаева ”Мектеп” баспасы.
Алматы. 1976 ж. 25 бет.
25. ”Бастауыш кластарды оқытудың актуальды проблемалары”.
В.П. Стрезткозин. ”Мектеп” баспасы. Алматы. 1977 ж.
26. ”Бастауыш мектеп”. 2004-10-саны. С. Қалиев.
27. ”Ауыз әдебиеті үлгілері”. Р. Жұманжина.
Алматы. ”Мектеп” баспасы. 1981 ж.
28. ”Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі”. И.А. Комиров. О.С.Богданова. Алматы. ”Мектеп” баспасы.1988 ж.
29. Н.В.Савин. ”Педагогика”. 1975 ж.
30. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. 2000 ж.
31. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Алматы. 2002 ж.
32. ”Бастауыш мектеп”. 2002 ж. 4-5-6-саны.
33. ”Бастауыш мектеп”. 2003 ж. 5-саны. К. Әбдіхамейова, ”Ана тілі”.
34. ”Бастауыш мектеп”. 2001 ж. 8-11 - саны.
35. ”Бастауыш мектеп”. 1999 ж. 10 - саны.
А. Меңжанова. Адамгершілік тәрбиесі.
36. ”Бастауыш мектеп”. 1998 ж. 4 - саны.
37. ”Қазақстан мектебі”.2003 ж. 5- саны.
38. ”Қазақстан мектебі”. 2002 ж. 4-саны. Түркменбаева Қырмызы.
39. Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік.
И.Е.Синица. Алматы. Мектеп. 1987 ж.
40. Оқыту теориясы. Н. Көшекбаев. ”Мектеп” баспасы. Алматы. 1976 ж.
41. ”Педагогикалық ізденіс”. Алматы. ”Рауан”. 1990 ж.
42. ”Арыстар мен ағыстар”. Құлбек Ергөбек. ”Өркениет”. 2003 ж.
43. Бастауыш мектеп. 1998 ж. 10-11 саны. П. Жаманқұлова.С. Рахметова.
44. ”Педагогика”. М. Жұмабаев. Алматы. ”Рауан”. 1993 ж.
45. “Бастауыш мектеп”. А.Қ.Дүйсенбиев.
Елжандылыққа тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері.
46. Ұстаз ұлағаты. Әбіжан Құтпанбаев. Алматы. 2002 ж.
47. Қазақ этнопедагогикасындағы құқық тәрбие. Әдібай Табылдиев.
Алматы. “Қазақ университеті”.2003 ж.
48. Қазақ этнопедагогикасы. Әдібай Табылдиев.Алматы. “Санат”. 2001 ж.
49. “Адамгершілік сабақтары”. А.Қ. Игенбаева. Алматы. 2001 ж.
50. Қазіргі заманғы сабақ. А.Е. Әбілқасымова. Алматы. 2004 ж.
Қ. Жұмалиев. Т. Ақшошлақов. 1996 ж.
2. ”Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау”. С. Тілешова.Алматы. 1993 ж.
3. ”М. Жұмабаев шығармалары”.1983 ж.
4. ”Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы”.
1-4 сынып. Алматы. 1997 ж.
5. ”Ана тілі оқыту әдістемесі”. 1-4 сынып. Алматы.
”Атамұра”. С.Рахметова. Р. Қабатаева.Т. Әбдікәрімова.
6. Бастауыш сыныптарда ”Ана тілі” сабақтарын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау. К. Бектаева. Ж. Елеубаева.
7. ”Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы”. Ш. Ахметов. 1980 ж.
8. ”Бастауыш мектеп”. 2003- N 8-саны.
П. Жаманқұл.”Ана тілі” оқулықтарының тәрбие нысандары.
9. ”Бастауыш мектеп”. 2003.№7
Р.Ізғұттынова. Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы.
10. ”Бастауыш мектеп”. 2000 - 3 саны. М. Молдатаева. Тілді дамыта оқыту.
11. ”Бастауыш мектеп”.2003 – 9 саны.
Р. Нұрмұхаметова. Балалардың ана тіліне сүйіспеншілігін тәрбиелеу.
12. ”Ақ сандық, көк сандық”. Алматы. ”Жазушы”. 1988 ж.
13. ”Бастауыш мектеп”. 2004 – 3. К. Әлиева.
Адамгершілік сезім қалыптастырудың теориялық негіздері.
14. ”Бастауыш мектеп”. 2004-6. Э. Рахимова.
Адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеу
15. ”Бастауыш мектеп”. 2004-2. Л. Омарова .
Адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелері.
16. ”Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі”.
Ж. Асанов. Қызылорда қаласы. 1993 ж.
17. ”Педагогика”. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев.
Алматы. 2002 ж. 254-269 бет.
18. ”Педагогика”. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова.
Дарын. Алматы -2004 ж. 180 бет.
19. ”Этнопедагогика”. З.Ә. Әбілова. Алматы. 1997 ж.
20. ”Қазақ тәнім – тәрбиесі ”. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев.
Алматы. ”Санат”. 1995 ж. 21-22 бет.
21. ”Халық тағылымы”. Әдібай Табылдеив. Алматы.
”Қазақ универсиеті”. 1992. 56 бет.
22. ”Коллективтің құдіреті күші”. В.А. Сухомлинский.
Алматы. 1994 ж. 43 бет.
23. ”Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика”. Р.Төлеубаева.
Алматы. 1994 ж. 43 бет.
24. ”Балалар әдебиеті – тәрбие құралы”. М. Қалқабаева ”Мектеп” баспасы.
Алматы. 1976 ж. 25 бет.
25. ”Бастауыш кластарды оқытудың актуальды проблемалары”.
В.П. Стрезткозин. ”Мектеп” баспасы. Алматы. 1977 ж.
26. ”Бастауыш мектеп”. 2004-10-саны. С. Қалиев.
27. ”Ауыз әдебиеті үлгілері”. Р. Жұманжина.
Алматы. ”Мектеп” баспасы. 1981 ж.
28. ”Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі”. И.А. Комиров. О.С.Богданова. Алматы. ”Мектеп” баспасы.1988 ж.
29. Н.В.Савин. ”Педагогика”. 1975 ж.
30. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. 2000 ж.
31. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Алматы. 2002 ж.
32. ”Бастауыш мектеп”. 2002 ж. 4-5-6-саны.
33. ”Бастауыш мектеп”. 2003 ж. 5-саны. К. Әбдіхамейова, ”Ана тілі”.
34. ”Бастауыш мектеп”. 2001 ж. 8-11 - саны.
35. ”Бастауыш мектеп”. 1999 ж. 10 - саны.
А. Меңжанова. Адамгершілік тәрбиесі.
36. ”Бастауыш мектеп”. 1998 ж. 4 - саны.
37. ”Қазақстан мектебі”.2003 ж. 5- саны.
38. ”Қазақстан мектебі”. 2002 ж. 4-саны. Түркменбаева Қырмызы.
39. Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік.
И.Е.Синица. Алматы. Мектеп. 1987 ж.
40. Оқыту теориясы. Н. Көшекбаев. ”Мектеп” баспасы. Алматы. 1976 ж.
41. ”Педагогикалық ізденіс”. Алматы. ”Рауан”. 1990 ж.
42. ”Арыстар мен ағыстар”. Құлбек Ергөбек. ”Өркениет”. 2003 ж.
43. Бастауыш мектеп. 1998 ж. 10-11 саны. П. Жаманқұлова.С. Рахметова.
44. ”Педагогика”. М. Жұмабаев. Алматы. ”Рауан”. 1993 ж.
45. “Бастауыш мектеп”. А.Қ.Дүйсенбиев.
Елжандылыққа тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері.
46. Ұстаз ұлағаты. Әбіжан Құтпанбаев. Алматы. 2002 ж.
47. Қазақ этнопедагогикасындағы құқық тәрбие. Әдібай Табылдиев.
Алматы. “Қазақ университеті”.2003 ж.
48. Қазақ этнопедагогикасы. Әдібай Табылдиев.Алматы. “Санат”. 2001 ж.
49. “Адамгершілік сабақтары”. А.Қ. Игенбаева. Алматы. 2001 ж.
50. Қазіргі заманғы сабақ. А.Е. Әбілқасымова. Алматы. 2004 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ертегілерін оқыту процесіндегі ролі
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық
ертегілерін пайдаланудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..7-18
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбиені қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-33
ІІ тарау. Бастауыш мектептің ана тілі пәндерінде халық ертегілерін
оқытудың әдістемелік негізі
2. 1. Бастауыш мектептерде ана тілі пәні сабақтарында қазақ халық
ертегілерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34-42
2. 2. Ана тілі сабақтарында қазақ халық ертегілерін оқыту арқылы оқушыларға
адамагершілік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-
54
2. 3. Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының
үлгілері ... ... ... ... 55-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...73-76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77-79
Кіріспе
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен
қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді. Бұл кезеңде рухани адамгершілік
дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда
барлық әлемде, сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының
қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау айқындалуда. Осыған байланысты
дүниежүзілік өркениеттілік қауымдастық. Қазіргі адамгершілік тәрбиесінің
негізіне оқушылардың және ересектердің тұлғалық дамуына ықпал жасайтын
принциптер мен әдістер алынған. Атап айтатын болсақ оларға: байқау,
әңгімелесу, шығарма, сұрақ-жауап, тест жүргізу, анкета алу т.б. әдістер
жатады.
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә.
Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте
жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан
жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне баса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты
педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, ең алдымен
бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің
бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу,
ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі
керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
- Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын проблема
– ол білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Бүгінгі таңда реформаның тиянақты жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші,
оқушылардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми – теориялық білімі болу
керектігін және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар
аударды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан
Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай,
адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің
ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап бағамдау үшін оқушыларға тәрбие
берудің тарихи – физиологиялық, педагогикалық проблемеларына аса зор мән
берген жөн.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара –қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен
байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті – қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республикасының “Ұлттық Энциклопедиясының” адамгершілік
ұғымына былай деп анықтама берілген: “Адамгершілік адам бойындағы
гуманистік құндылық, әдеп ұғымы.”. “Кісілік”, “Ізгілік”, “Имандылық”
тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі
жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез- құлық пен іс-әрекеттерде
көзге түсетін төмендегідей адамгершілік бейнелерін атап өтуге болады:
адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық,
ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстан толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу
және соған байланысты әлеуметтік экономикалық, психологиялық мәселелер
күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың
жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші
фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істең бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға
жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың
аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға,
Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты
тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа
жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз
шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Халықтық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге
байланысты біршама теориялық практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін
бастауыш сынып мұғалімдері тәрбиенің басты ұстанымдарын – жалпы адамзаттың
құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін,
тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі
мен мәдениетіне салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам
қалыптастыруы тиіс. Міне, осы ұстанымдардың жүзеге асуы. Осы тұрғыдан
келгенде біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын “Ана тілі сабақтарында кіші
мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ертегілерін пайдалану жолдары”- деп анықтап алдық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектептің оқу процесінде қазақ халық
ертегілерін пайдалану арқылы оқушылар бойынан адамгершілік тәрбиені
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері: 1) Педагогикалық, психологиялық және әдебиет
тұрғысында жазылған ғылыми
еңбектерге теориялық
тұрғыдан талдаулар жасау.
2) Бастауыш мектептің оқу
процесінде халық
ертегілерін қолданудың ролі мен
мәнін анықтау.
3) Ана тілі сабақтарында халық
ертегілерін оқыту
арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің
тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Оқу – тәрбие процесіндегі халық ертегілерінің орны.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептегі Ана тілі пәні. (1 – 4 сынып).
Зерттеу әдісі: Ғылыми тұрғыда жазылған мақалалар мен еңбектерді жинақтау,
сұрыптау, талдау, озат педагогикалық тәжірибелерді іріктеу, бастауыш мектеп
оқушыларымен әңгімелесу, сұрақ-жауап, байқау т.б.
Дипломдық жұмысым құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ертегілерін оқыту процесіндегі ролі.
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық
ертегілерін пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері.
Мұғалімнің кәсібіне жарамдылығы өз пәнін жақсы біліп, тығыз
байланысты жан – тәнімен ұнатуынан, балалармен тығыз қарым-қатынас
жасауынан және өз бетінше ізденіс жасап, шығармашылық еңбек етуінен
көрінеді Болашақ ұстаздарға жоғары педагогикалық оқу орындарына түскеннен
бастап аталған қасиеттерді қалыптастыруда “Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі”
пәні айрықша орын алады. Өмірдің талабына байланысты бұл пәннің басты
мақсаты – студенттерге өздері қалаған мұғалімдік мамандықтың қыры мен сырын
тануға, оқу тәрбие процесінің субъектісі, әрі объектісі болып саналатын
оқушының дамуы, қалыптасуы, денсаулығы жайлы біліп, оқушыны білімге,
іскерлікке, дағдыға үйрету. Сондай-ақ баланың дене, ақыл-ой жағынан
дамығандығын, балалар өмірінде кездесетін келеңсіз құбылыстардың орын алу
себебін түсінуге және баланың жас, дара, денсаулығын оқу-тәрбие
жұмыстарында есепке алудың қажеттігін ұғындыруға көмектеседі.
“Оқушы оның дамуы және тәрбиесі” пәнінің методологиялық негізі
философия ғылымдары.Ол дүние мен адамның тұтастығы немесе өмірдің мәні
туралы адамның әлемдегі орны, оның парасаты мен биік қасиеті туралы ілім
болғандықтан, зерттеу мәселесі мұғалімнің кәсіптік әрекеті, оқушының дамуы
мен тәрбиесі, яғни жеке адамның іс-әрекетін қарастыратын пәнге арқау
болады. Егер оқушының іс-қимылына талдау жасасаң, оның қоршаған дүниенің
парасатсыз, қозғалыссыз, төменгі сатыда дамыған объектісі емес, керісінше,
дүниенің терең тануға ұмтылыс жасайтын, үздіксіз жаңаруға бейім белсенді
объектісі екенін аңғаруға болады.
Оқушының белсенді әрекеті өзін қоршаған ортаның заттарымен
құбылыстарын қабылдап, санада бейнелеуіне байланысты. Ол ойын, оқу, еңбек
іс-әрекеті арқылы сыртқы дүние шындығын санада бейнелейді. Әсіресе
өздеріне лайықталып жасалған оқу пәндері арқылы дүниені кеңірек таниды.
“Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі” пәні философияның диалектикалық
әдістерін басшылыққа алып, оқушыны іс-әрекет кезінде зерттейді, оған сай
дамуға, тәрбиелеуге ықпал ететін себептерді, оқу-тәрбие жұмыстарының
мазмұнын, әдістері мен формаларын анықтайды.
“Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі” пәні педагогика ғылымдары жүйесіне
ене тұрып анатомия, физиология, психология, мектеп гигиенасы, дефектология
және медицина ғылымдарымен тығыз байланысқан. Сөйте тұрып, бұл пән мынадай
міндеттерді шешуді көздейді.
- Мұғалімнің негізгі міндеттері, оларға тән сапалық белгілерді
белгілеп, педагогтік шеберлікке үйрету;
- Болашақ ұстаздарды баланың биологиялық, әлеуметтік ортаның және
тәрбиенің әсерінен дамып қалыптасатындығы және баланы зерттеу әдістері
жайлы білім беру;
- Мұғалімдерге баланы ата-баба дәстүрі мен салтына сәйкес тәрбиелеу
мазмұнын белгілеу, оған сай баланы имандылыққа тәрбиелеудің кейбір жолдарын
үйрету;
- Тәрбиелеу мен оқытудың физиологиялық, психологиялық, негіздерін
ашу;
- Оқушы тәрбиенің объектісі әрі субъектісі ретінде студенттер оларға
кәсіптік қарым-қатынас жасауын қалыптастыру;
- Баланың дамуында болатын ауытқушылар мен кідірістерді және келеңсіз
құбылыстарды біліп, оған сай оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізе білуге үйрету.
Пәннің басты ұғымының бірі – даму. Оқушы дамуы дегеніміз, оның
сыртқы, ішкі, басқарылатын, басқаруға болмайтын табиғи және әлеуметтік
фактордың әсерінен жеке басының қалыптасуы. Даму - күрделі ұғым. Даму
кезінде сандық өзгерістердің жинақталуынан сапалық өзгерістер пайда болып,
әдепкіге қарағанда организм күрделене түседі. Бұл ескінің жаңамен
алмасуына, қарама-қайшылықтың орын алуына байланысты.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге баланы қоршаған табиғи,
әлеуметтік ортасы, өзгелермен қарым-қатынасы, оларды тәрбиелеу мақсатында
ересектердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді бірден қабылдай
бермейді, оған өзінің бейімділігін, болмаса қарсылығын білдіреді яғни
жүйке жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең етіп, қажетіне қарай
жауап береді. Міне, сондықтан тәрбиенің біртекті жағдайының өзінде де,
мектеп қабырғасында сапалық қасиеті әр түрлі балалар дамиды.
Даму процесін психикалық денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интелектісінде бейімділігі мен қабілетінде, еркі мен сезімінде, танымалда
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға, ал дененің қимыл-
қозғалыссыз, күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға байланысты. Жалпы
дамуға психикалық, денелік дамуымен қатар ақыл-ой, адамгершіліктік жағынан
болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс баланың өз бетінше іс-
әрекетке, ұғымдар мен түсініктерге, түрлі оқиғалармен жағдайларға талдау
жасауына сәйкес салыстыруынан, нақтылауынан, жалпылауынан және қорытуынан
көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс – баланың жақсы мен жаманды
ажыратып, оған лайықты жауап беруі, бойындағы имандылық белгілерін дамытуы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге даярлаудың барлық жағын
қамтитын, қоғамның талап-тілегіне тәуелді күрделі процесс. Оның өзіне тән
заңдылығы, қағидасы, ұйымдастыру формалары мен әдістері бар. Тәрбие
заңдылығы деп отырғанымыз педагогикалық құбылыстар мен процестердің
объективті байланысы. Мысалы, тәрбиенің қоғамдық ортаның объективті,
субъективті факторларына тәуелді болуы, жеке адам дамуы мен тәрбиенің
баланыстығы, тәрбиеленушілердің іс-әрекетін қоғамға пайдалы етіп
ұйымдастыру.
Өмірде баланың тәрбиелеудің мазмұнын белгілеу жетекші орын алады.
Соңғы кезде білім мазмұнының тұжырымдамасында тәлім-тәрбие мазмұнының
негізгі алты жағы: ақыл-ой тәрбиесі, имандылық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі,
эстетикалық тәрбие, тілдік қатынас тәрбиесі, дене тәрбиесі көрсетілген.
Аталған тәрбие түрлерінің мақсаты дүниенің шындығын өз мәнінде танитын,
эстетикалық сезімі, талғамы жоғары, іс-әрекетке жарамды, өзгелермен қарым-
қатынас жасауға бейім, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық жасайтын жастарды
тәрбиелеу. Қазіргі кезде баланың бойында ұлттық намыс қайырымдылық сезімін
қалыптастыру айрықша орын алады. Өйткені әрбір адам ана тілінде өз
халқының тәлім-тәрбиесін алуы арқылы өзге ұлттың өкілі алдында өзінің
дамығандығын көрсете алады. Бұл тәрбие саласындағы өзін-өзі дәріптеу емес,
терезесі тең ұлт ретінде өзінің әдет-ғұрпын, салт –дәстүрін өзгелерге
таныту. Оның ықпалынан болған қасиеттерін мақтаныш ету.
Тәрбие процесінің қажетті буыны - өзін-өзі тәрбиелеу. Ол адамның өз
мінез-құлқына баға беруінен, өз ісіне бақылау жасап, алға мақсат қоюынан
көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеу ісі арнайы ұйымдастырылған тәрбие жұмыстарын
жүргізгенде тиімді нәтиже береді.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу тек өзін дамытуға ғана емес, сондай-
ақ оны түзетуге де бағытталған. Тәрбие қоғам белгілеген және халықтың әдет-
ғұрып, салт-дәстүр негізінде мұғалімнің, оқытушының, тәрбиешінің оқу
сабақтары мен сыныптан, мектептен тыс жұмыстары кезінде арнайы мақсат
көздеп, баланы қалыптастыруға ықпал ететін күрделі процесс.
Оқыту-мұғалімнің мақсатқа сай оқушыларды біліммен, іскерлікпен,
дағдымен қаруландыруға және өз бетінше еңбек ету ізденісіне үйретуге
бағытталған іс-әрекеті. Оқушының білуге, тануға, үйренуге және бейімділігі
мен қабілетін, іскерлігі мен дағдысын қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекетін оқу деп атайды. Ал мұғаліммен оқушының мақсатқа сай, тәлім-тәрбие
мәселелерін шешуге бағытталған іс-әрекетін оқыту процесі деп атайды. Оқыту
процесінде білім беру, тәрбиелеу, дамыту ісі шешіледі, яғни оқыту
процесінде алдымен оқушыға оқу пәндеріне сай білім беріліп, іскерлік пен
дағдыға үйретіледі. Екіншіден, берілген білім оқушының ой-өрісінің,
қабілеті мен бейімділігінің дамуына әсер етсе, үшіншіден оқушыда көзқарас,
сенім, мұрат, тәртіптілік, жүйелі еңбек ету, мінез-құлық қалыптастырады.
Оқыту мен тәрбиелеу кезінде білім беру іске асады. Білім беру
дегеніміз – қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуальдық, мәдени
дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Оқушылар білімді тек
оқыту кезінде емес, өз бетінше оқуы және бұқаралық құралдар радио,
теледидар арқылы да алады.
Жас ұрпақтың дамуы мен қалыптасуы мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
педагогикалық жұмыстарға ғана, орталық әсеріне де байланысты. Орта деп
отырғанымыз кездей соқ, кейде жүйелі әсер ететін, түрлі сыртқы
құбылыстардың жиынтығы. Ортаға әлеуметтік, мәдени, экономикалық факторлар
және адамның табиғи өмір сүру жағдайлары жатады.
Көп жылдық бастауыш сыныптың мұғалімі ретінде байқағаным – бастауыш
сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабілеті жақсы
болады. Егер балаға қызығушылығына қарай жүйелі мәлімдемелер түсіп отырса,
баланың даму үрдісі шапшаңдайды. Біз бұл жерде Л.В. Занковтың идеясын
негізге алдық. Ол баланы қоғамдық өмірдің әр түрлі жақтарымен еркін
араластыру керек, әр түрлі баланың дамуы үшін туындайтын шегіністерден
қашпауымыз керек, керісінше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенін
айқындай отырып,жүргізу қажет деген ұсынысын зерттеуімізге басшылыққа
алдық. Әр түрлі жүргізілген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының
ынтымақтастығын жетілдіре түседі. Бұл туралы психолог Л.С. Выготский.
“Дербес жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастықта күштірек әрі ақылдырақ
болып, ол өзі шеше алатын интеллектуальды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі...”,- дейді.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудағы байланысты арналған ғылыми зерттеу еңбектерді зерделеу
барысында бастауыш сынып оқушыларының мәдени-адамгершілік құндылықтарының
қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер
сараланып, жүйеленгенгенін байқадық.
Мәселен, С. Төрениязова “Бастауыш мектеп оқушыларының сыныптан тыс
оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері” атты ғылыми –
зерттеу жұмысында оқушыны дамытуда білім мен тәрбие негізгі орын алатынын
атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды.
Психикалық дамуға – оқушының мінез-құлқының, ерік-жігерінің
қабілеттігінің дамуы;
Дененің дамуға – дене бітімінің өз жасына сай болуы,
Рухани дамуға – оқушының ішкі жан дүниесінің сырттан әсер ететін
күшпен өзара бірлігі;
Жалпы дамуға – оқушының жан-жақты үйлесімді дамуы; деп қорытындылай
келе, сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларын дамытудық ғылыми
теориялық негізін айқындай отырып, бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін
жұмыстардыңь тиімділігін арттыруға, үйірме жұмыстарымен мектептегі қоғамдық
ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжірибелік - эксперименттік
жұмыстардың тиімділігін нақтылайды.
Көп ұлтты Қазақстан жағдайында аралас мектептегі адамгершілік тәрбие
мәселесі В.А. Кимнің еңбегінде негіз болады. Әрбір этникалық топтың бір
ұжымда тәрбиелену барысында олардың ұлттық ерекшеліктеріне, салт
–дәстүріне, әдет-ғұрыптарына аса мән бере отырып, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда әр ұлт өкілдерінің ықпалын жан-жақты ашып
көрсетеді.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған Р.К. Төлеубаева
адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан
күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның
адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге таңдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғаның құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олар мен адамгершілік
қарым-қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, оның жанды саласы
– мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады. Адамгершілік
тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі.
- Өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздың ықпал жасауы;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін
күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу-тәрбие үрдісінің барлық саналарына, яғни
оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі
болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой
елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез-құлыққа бекіту керек.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген
күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік
сезімдері мен ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары
қалыптасады.баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары
келешекте ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастарда
көзге түседі, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан әрі
дамытылады.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Үлкенді сөйлеудің, ата-аналарды құрметтеуге,
еңбектенуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы
тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл-күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепте оқу -әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда,
қоғамдық орында өзін-өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез-құлқы және адамгершілік қарым-
қатынасы байқалады.
Мектеп оқушыларына тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес,
сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге
баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшінің этикалық жарыстар,
пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескеруіне тиіс. Мұндай мәселелерде
әсіресе жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-тәрбие
үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын
алуға тиіс.
Адамгершілік тәрбиесінің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани
байлыққа байланысты.
“Егер баланы тәрбиелеген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды”,- дей отырып, “егер
біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады”,-
деген болатын В.А. Сухомлинский.
А.Бейсенбаева “Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған,
тұрақсыздық жағдай қалыптасқан қоғамда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің
бойына жоғары азаматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ғаламдастары, интеграция және гуманизация сияқты алдын-ала анықталған
тенденцияларды ескеру қажет”,- деп көрсетеді.
Адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның
өмірге келген күннен бастап өмір бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының
жеке бас қасиеттерінің кең шеңберлерінде қамтиды. Сондықтан оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру негізі
орын алмақ.
Қандай халық болса да оның ұлттық үрдісі, өзіндік әуені ілікті
қасиеті, ұлттық болуы арқылы болшақ ұрпағының төл келбетін қалыптастырады.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзінен бірге жасасып ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып өмір сынынан ерекшеленіп өткен бүгінгі өмірге жеткен әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлерді педагогикалық әдебиеттерге сүйенген дұрыс.
Қайырымдылық – адам баласындағы тәрбие мен тәлім арқылы қалыптасатын
мінез-құлықтардың ішінде, әсіресе қайырымдылық пен зұлымдық өз алдына
ерекше орын алады. Естеріңізде болар, Адам ата мен Хауа – ананы жұмақта
ұстаған сәтінде, әуелі оларды Алла – тағала осы жоғарыда айтылған екі
түсініктен сақтандырады. Оларға “жеуге болмайды” деп тиым салған алма
жемісінің мәні де осында. Төбесінен төнген қып-қызыл алмаға қызығып, есі
кетіп тұрған Хауа-анаға данышпан Жылан сыбырлап: “Жо-жоқ, қорықпа... тіпті
де өлмейсің. Қайта, көзің ашылып, құдайдың өзіне ұқсап мынау тіршіліктегі
қайырымдылықпен зұлымдылықтың сырын ұғынасыңдар”- деген еді ғой. Міне,
осылай дүние сырын түсінуге ынтыққан Адам - ата мен Хауа – ана жұмақпен
қоштасқан болатын. Содан бері қарай жылан “бауырымен жер сызып” жүрсе,
әйел атаулы - “ұрпағын қиналып тууға”мәжбүр болған, ал еркектер –
тіршілікке қажет қоректі “маңдай терімен” табуды әдетіне айналдырады.
Осылайша, адамзат шын мәнінде, ақылдан азап шегеді.
Қанша азап шексе де адам баласының түпкі мақсаты, қайырымды қоғам
орнатып, өзінің тіршіліктегі бақытын табу.Сондықтан , шамасы жетсе,
қайырымды іс істеуден артық ешнәрсе жоқ екенін әркім біледі. Бірақ адамдар
айналасындағы жайсыз жағдайлардың әсерімен және ұрпақ тәрбиесіндегі
келеңсіз тәлімдердің салдарынан қайырымдылық атаулыға қас, қарама-қарсы
мінез-құлықтарды бойына сіңіреді. Сонан келіп, өмір тіршілігінде жиі
кезедесетін жақсы мен жаман адамдардың пайда болатынын білеміз. Міне
адамдардың осындай бейнелерін суреттейтін “Жақсылық пен Жамандық” сияқты
қиял-ғажайып ертегілерден мысал келтіруге болады.
Міне, осылай ұзақ жылдарда адам баласы тіршіліктің ащысы мен тұщысын
татумен келеді. Бірақ, жай ғана келе жатқан жоқ, ғасырдан ғасырды
артына салып есейіп ер жетіп келеді. Түптеп келгенде адам баласы өз
құдіретін өзі тауып бүкіл табиғат анасының қамқоршысы болары хақ дейміз.
Міне, мұндай ойға дәлел болатын Шындық пен Әділет адам баласының
мінез-құлығына білгенде ғана сіңетін, аса құдіретті, қасиеті мол адамшылық
атаулының көрінісі. Иә, қайырымсыз қоғамда шындық пен әділеттің жолы тым
алыс болмақ. Әйтсе де, ол екеуінің арқалаған абыройлары да аз емес. Өмірдің
шындығы болса, тіршіліктегі әділет атаулы сөзсіз содан туындап жатады.
Ендеше шыңыраудың түбінде шындық қана сақталмақ. Бірақ оны танудың өз
қиыншылығы бар. Бір адам шындықтың бір қырын, екіншісі – қырын көріп,
әрқайсысы өзінің ғана көре білген шындығын айтып, бір-бірімен келісе алмай,
дау-дамайға ұшырады. Кейде қатты кеткен даудың аяғы аса үлкен соқтығыстарға
да апарады. Сайып келгенде, бір қарағанда – екеуі де кінәлі болып шығады.
Мінеки, мұның бәрі ақыл мен білімнің шолақтығынан туындайтындығынан
барынша жылдамырақ ұғынып, тезірек түсінгеніміз жөн. Халқымыздың даналығына
сүйенсек: “Көзі соқырдан гөрі, көкірегі соқыр жаман”- деген ғой. Бұл
тіршілікте әртүрлі жағдайлармен дұрыс тәрбие ала алмаған. “Көкірек
соқырлар’’ тым көп. Сондықтан да өмір шындығын асқар таудай ұлы
көріністері, олар үшін күнделікті ішіп-жегендерінен артық емес сияқтанып
көрінеді. Егер шындық адам бейнесіне еніп, көкіректері көр тобырдың
ортасына түссе, оны топастықтың қара күйесі қымтап алып, ыстандырып
жіберері хақ.
Шындық пен әділетті суреттейтін көркем шығармалардың ішінде аңызды
айтсақ - “Аяз биді’’ еске алып, ғұламалыққа бой ұрсақ ,- “құтты біліктегі’’
шындық пен әділетті сипаттайтын баптарға жүгінер едік. 19-шы қара сөзден
бастап оқу керек – сөздің турашылығы, қадір-қасиеті, шыншылдығы жайлы.
Әділет пен шындыққа сүйенбеген сөзден қауіпті нәрсе жоқ екенін
айтады. Бұл еңбек шын мәнінде де бүкіл түркі тілдес халықтардың құты мен
бақытына, ырысы мен адамшылық қасиеттеріне айналған құдіретті білім
арнасы. Сонымен бірге “Құтты білік’’ атты кемеңгер кітаптың құдіреті де
оның біте қайнасқан халықтығында жатыр. Кітаптың өң бойында айтылатын
парасаттың бәрі де халық даналықтарымен астасып кеткен. Енді әділет жайында
айтылған баппен танысайық.
Сонымен, адамзат баласы өзінің ұзақ ғұмырында екі рет Құдайдың
қаһарына ұшырапты. Әрине, біз аңыз ретінде жазылғандарын ғана айтып
отырмыз, әйтпесе, оның бойындағы кемшіліктері сан жетпестей көп екендігіне
күмәніміз жоқ. Бірақ, адам баласы үнемі өзін-өзі тәрбиелеп, бойындағы
кемшіліктерден айырылумен келеді. Саналы тіршіліктермен жеткен жетістіктері
аз емес.
Біздердің қазіргі “Халық педагогикасы’’ деп жүргеніміз, сол ата-
бабаларымыздың ғасырлар бойы жиып - терген тәсілдері мен тәрбиелерінің
жиынтығы. Олай болса, бұл күллі адамзат мәдениетінің тарихының анасы
тәріздес, аса үлкен құбылыс. Сөйтіп дүние жүзіндегі халықтардың тәлімі мен
тәрбиесінің бастауын сонау топан су заманынан бастау керек. Сонан бері
адамзат баласы басынан талай қилы замандарды кешті. Бертін келе толып
жатқан халықтар пайдасы болып, әрқайсысы өзінің тарихы мен мәдениетін
жасады. Сол рухани қазыналарға жататын фольклордың ішінде, бүкіл халықтық
педагогиканың негіздері айтылады.Ендеше, қазақ халқының жүзден аса
батырлар жырында, қаншама ғашықтық дастандарында, небір ғажайып ертегілер
мен аңыздарында, тіпті мақал-мәтелдерінде тұнып тұрған адамшылыққа жеткізер
тәлім екені анық. Тек мұны жүйелі түрге келтіріп, пәрменді әдістермен ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануымыз керек.
Қазіргі тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлер шақ туды. Әрине, бала
тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып қойған емес. Бірақ, бүгінгідей
қоғамның аласапыран шағында исі адам баласын адамгершілік тәрбиеге баулу
өте-мөте маңызды мәселе болмақ. Осыған орай, бүгінгі мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбие беру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы қабылданған
“Бағдарламада”, “Салт”, “Асыл мұра”, “Бабалар өсиеті”, “Қыз бен жігіт”,
“Заманай”, “Достық”, “Ата-ана”, “Қайырымдылық”, “Сөнбес жұлдыздар” атты
тәрбиелік мәніне орай топтастырылған бөлімдер бар. Олардың қайсысы болмасын
бала бойында асыл да, ізгі қасиеттердің қалыптасуына үлкен септігін
тигізері даусыз. Егер біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, көп
болып жұмыла осы бағдарламаның өз дәрежесін іске асырсақ тамшыдай
үлесімізді қосар болсақ, ұлтымыздың жұлдызының жоғары болуына, еліміздің
еңселі де іргелі, өркениетті ел қатарына сатылуына мол үлес қосқан болар
едік.
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбиені қалыптастыру жолдары.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі - өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді.
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі
болмақ. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан.
Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады, табиғаттың
сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік жайлы
ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік
алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды.
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін
жанып тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың
бірінің жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың
өзара қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен
рухани қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ
ойлану шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі
балалар үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия
түкпірлерін шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады.
Ертегісіз балалар арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды
түсіну мүмкін емес, ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ
емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз.
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып
тұрады, өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек.
Ертегі – бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға
өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл
жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор кедергі
бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері
мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек сүйгіштікке, тазалыққа,
достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен,
зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды. Әрдайым татулық,
бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеудеауыз
әдебиеті үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте,
тәрбиелікте мәнінің зор екені сөзсіз.
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “ Құтты біліктің”әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-
бірімен өзара тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам
ғана біреуге қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі
моральдық жағынан кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-
жақты жетілген адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал сыйластық,
жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз араласпау,
кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу, есінемеу сияқты
қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам баласы қоғамда
өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен,
әділеттілігімен ардақталады. Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-
әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық
пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан
адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды
отбасында кішіпейілділікке тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
Жастардың жадына “сіз” деген сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың
белгісі, иіліп сәлем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай
деген құр қалмайды” деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы - оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз
өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте
сақтау оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған.
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам
ойының сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам,
жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп
армандаған халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек
жоқ жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар.
Солармен қатар адамдарға дос, қиын-қыстау кезде жол табар, ажал
аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді жеңуіне көмектесер жанды
тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі.
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі
кедейліктен көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның
уәзірлерін жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады.
Ертегінің аяғы жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы
арқылы жауыздыққа қарсы тұрады.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ
халық ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар
бойына сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков,
О. Әлжанов, Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н.
Пантусов, А. Мелков, М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп
жинақтай бастады.
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген
нәрсе маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді
ойлаған, сол үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей
болды”,- дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін
түсіндірмейді. Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді
түрлендіре алатын күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе
алады. Адам ғана құдіретті күштің иесі. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің
адамды тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге
дейін көрінеді. “Аяз би”ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық
болып келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік
шыңына жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік
алдын ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз.
Ертегінің оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып,
малды аман сақтап қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын
іздеп тапқан Ер Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию,
пірілерімен күресі баян етіледі.
“Ер Төстік”ертегісінде жалпы ертегілердің қаһармандарына тән іс-
әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан күш иесі емес, жүректі
жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты – табиғаттың сыры мәлімсіз
күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре, Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді
жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай да өздеріне бағындыру
болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар, серіктер береді. Әр
түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық қана ойлайтын
кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстан
кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі. Халық
жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді.
“Ер Төстікте” кездесетін ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа
ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-
біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін
ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір. Ол қай ертегіде болсын қастық істейді
және жер жүзі халықтары ертегілеріне тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік”
әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып
беруге лайықты құрылған. Оқиғаның алғашқы басталуы шындық өмірде бола
беретін құбылыстарша басталады. Алдағы қыстың қатаң болатындығын ерте
сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға айдатуы, Ерназар балаларының көп
жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі де шындық оқиғаларға ұқсайды.
Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның кіріспесі – экспозициясы. Сюжет
жүйесіндегі алғашқы байланыс - “Шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кер
биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі, ертегінің аты,әңгімеде
кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір тамыры сол кер биенің
төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс – Ерназардың
Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының ұшын
шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ертегілерін оқыту процесіндегі ролі
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық
ертегілерін пайдаланудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..7-18
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбиені қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-33
ІІ тарау. Бастауыш мектептің ана тілі пәндерінде халық ертегілерін
оқытудың әдістемелік негізі
2. 1. Бастауыш мектептерде ана тілі пәні сабақтарында қазақ халық
ертегілерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34-42
2. 2. Ана тілі сабақтарында қазақ халық ертегілерін оқыту арқылы оқушыларға
адамагершілік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44-
54
2. 3. Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының
үлгілері ... ... ... ... 55-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...73-76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77-79
Кіріспе
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен
қоғамдық жаңартулар тұсында дамып келеді. Бұл кезеңде рухани адамгершілік
дамудың жаңа бағытын айқындау көзделіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда
барлық әлемде, сонымен қатар біздің елімізде де жеке тұлға дамуының
қалыптасуына жаңаша көзқараспен қарау айқындалуда. Осыған байланысты
дүниежүзілік өркениеттілік қауымдастық. Қазіргі адамгершілік тәрбиесінің
негізіне оқушылардың және ересектердің тұлғалық дамуына ықпал жасайтын
принциптер мен әдістер алынған. Атап айтатын болсақ оларға: байқау,
әңгімелесу, шығарма, сұрақ-жауап, тест жүргізу, анкета алу т.б. әдістер
жатады.
Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде Елбасы Н.Ә.
Назарбаев білім және ғылым саласында түйінді мәселелерді шешудің төте
жолдарын ұсынып, тәрбиенің үш өзекті бағытын айқындайды:
- Бүгінгі жастар осы заманның сыншысы да, тарихшысы да болатындықтан
жастармен жүйелі жұмыс жүргізуіне баса назар аударды;
- Қазақстанда жүріп жатқан осы ауқымды өзгерістерге байланысты
педагогикалық кадрлар дайындау жүйесін құру қажеттігін көрсетті, ең алдымен
бүгінгі мұғалім кәсіби білімімен, шеберлігімен қатар, жастарға өзінің
бойындағы адалдық, адамдық, тазалық, гуманистік және өз Отанын сүйе білу,
ең жоғарғы адамгершілік қасиет сапаларымен ықпал жасай отырып тәрбиелеуі
керектігіне мән беру қажеттігін айтты;
- Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын проблема
– ол білім және тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты.
Бүгінгі таңда реформаның тиянақты жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші,
оқушылардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми – теориялық білімі болу
керектігін және өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар
аударды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан
Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай,
адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің
ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап бағамдау үшін оқушыларға тәрбие
берудің тарихи – физиологиялық, педагогикалық проблемеларына аса зор мән
берген жөн.
Тәрбие – қоғамдық үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның ара –қатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қасиеттерін дамыту болып табылады. Оқушылардың сапалы тәртібі мен
байымды мінезін қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу
тәрбиешінің мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбиенің негізгі міндеті – қоғамның қажетті талаптарын әрбір баланың
борыш, намыс, ождан, қадір-қасиет сияқты биік адамгершілік стимулдарына
айналдыру.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту.
Қазақстан Республикасының “Ұлттық Энциклопедиясының” адамгершілік
ұғымына былай деп анықтама берілген: “Адамгершілік адам бойындағы
гуманистік құндылық, әдеп ұғымы.”. “Кісілік”, “Ізгілік”, “Имандылық”
тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі
жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез- құлық пен іс-әрекеттерде
көзге түсетін төмендегідей адамгершілік бейнелерін атап өтуге болады:
адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық,
ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық т.б.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстан толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу
және соған байланысты әлеуметтік экономикалық, психологиялық мәселелер
күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай, бүгінгі күні әрбір ұрпақтың
жеке тұлға болып қалыптасуында ізгілік, яғни адамгершілік тәрбие шешуші
фактор болуы заңдылық.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері
оқушылардың белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық
көзқарасын, сөз бен істең бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға
жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың
аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы оқушының ата-анаға, ұжымға, қоғамға,
Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тәрбиелі ұстаз шәкірттерге жан-жақты
тәрбиені осы адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа, бағытқа
жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз
шәкірттердің ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.
Халықтық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге
байланысты біршама теориялық практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін
бастауыш сынып мұғалімдері тәрбиенің басты ұстанымдарын – жалпы адамзаттың
құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін,
тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі
мен мәдениетіне салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам
қалыптастыруы тиіс. Міне, осы ұстанымдардың жүзеге асуы. Осы тұрғыдан
келгенде біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын “Ана тілі сабақтарында кіші
мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ертегілерін пайдалану жолдары”- деп анықтап алдық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектептің оқу процесінде қазақ халық
ертегілерін пайдалану арқылы оқушылар бойынан адамгершілік тәрбиені
қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері: 1) Педагогикалық, психологиялық және әдебиет
тұрғысында жазылған ғылыми
еңбектерге теориялық
тұрғыдан талдаулар жасау.
2) Бастауыш мектептің оқу
процесінде халық
ертегілерін қолданудың ролі мен
мәнін анықтау.
3) Ана тілі сабақтарында халық
ертегілерін оқыту
арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің
тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Оқу – тәрбие процесіндегі халық ертегілерінің орны.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектептегі Ана тілі пәні. (1 – 4 сынып).
Зерттеу әдісі: Ғылыми тұрғыда жазылған мақалалар мен еңбектерді жинақтау,
сұрыптау, талдау, озат педагогикалық тәжірибелерді іріктеу, бастауыш мектеп
оқушыларымен әңгімелесу, сұрақ-жауап, байқау т.б.
Дипломдық жұмысым құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ертегілерін оқыту процесіндегі ролі.
1. 1. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастыруда қазақ халық
ертегілерін пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері.
Мұғалімнің кәсібіне жарамдылығы өз пәнін жақсы біліп, тығыз
байланысты жан – тәнімен ұнатуынан, балалармен тығыз қарым-қатынас
жасауынан және өз бетінше ізденіс жасап, шығармашылық еңбек етуінен
көрінеді Болашақ ұстаздарға жоғары педагогикалық оқу орындарына түскеннен
бастап аталған қасиеттерді қалыптастыруда “Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі”
пәні айрықша орын алады. Өмірдің талабына байланысты бұл пәннің басты
мақсаты – студенттерге өздері қалаған мұғалімдік мамандықтың қыры мен сырын
тануға, оқу тәрбие процесінің субъектісі, әрі объектісі болып саналатын
оқушының дамуы, қалыптасуы, денсаулығы жайлы біліп, оқушыны білімге,
іскерлікке, дағдыға үйрету. Сондай-ақ баланың дене, ақыл-ой жағынан
дамығандығын, балалар өмірінде кездесетін келеңсіз құбылыстардың орын алу
себебін түсінуге және баланың жас, дара, денсаулығын оқу-тәрбие
жұмыстарында есепке алудың қажеттігін ұғындыруға көмектеседі.
“Оқушы оның дамуы және тәрбиесі” пәнінің методологиялық негізі
философия ғылымдары.Ол дүние мен адамның тұтастығы немесе өмірдің мәні
туралы адамның әлемдегі орны, оның парасаты мен биік қасиеті туралы ілім
болғандықтан, зерттеу мәселесі мұғалімнің кәсіптік әрекеті, оқушының дамуы
мен тәрбиесі, яғни жеке адамның іс-әрекетін қарастыратын пәнге арқау
болады. Егер оқушының іс-қимылына талдау жасасаң, оның қоршаған дүниенің
парасатсыз, қозғалыссыз, төменгі сатыда дамыған объектісі емес, керісінше,
дүниенің терең тануға ұмтылыс жасайтын, үздіксіз жаңаруға бейім белсенді
объектісі екенін аңғаруға болады.
Оқушының белсенді әрекеті өзін қоршаған ортаның заттарымен
құбылыстарын қабылдап, санада бейнелеуіне байланысты. Ол ойын, оқу, еңбек
іс-әрекеті арқылы сыртқы дүние шындығын санада бейнелейді. Әсіресе
өздеріне лайықталып жасалған оқу пәндері арқылы дүниені кеңірек таниды.
“Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі” пәні философияның диалектикалық
әдістерін басшылыққа алып, оқушыны іс-әрекет кезінде зерттейді, оған сай
дамуға, тәрбиелеуге ықпал ететін себептерді, оқу-тәрбие жұмыстарының
мазмұнын, әдістері мен формаларын анықтайды.
“Оқушы, оның дамуы және тәрбиесі” пәні педагогика ғылымдары жүйесіне
ене тұрып анатомия, физиология, психология, мектеп гигиенасы, дефектология
және медицина ғылымдарымен тығыз байланысқан. Сөйте тұрып, бұл пән мынадай
міндеттерді шешуді көздейді.
- Мұғалімнің негізгі міндеттері, оларға тән сапалық белгілерді
белгілеп, педагогтік шеберлікке үйрету;
- Болашақ ұстаздарды баланың биологиялық, әлеуметтік ортаның және
тәрбиенің әсерінен дамып қалыптасатындығы және баланы зерттеу әдістері
жайлы білім беру;
- Мұғалімдерге баланы ата-баба дәстүрі мен салтына сәйкес тәрбиелеу
мазмұнын белгілеу, оған сай баланы имандылыққа тәрбиелеудің кейбір жолдарын
үйрету;
- Тәрбиелеу мен оқытудың физиологиялық, психологиялық, негіздерін
ашу;
- Оқушы тәрбиенің объектісі әрі субъектісі ретінде студенттер оларға
кәсіптік қарым-қатынас жасауын қалыптастыру;
- Баланың дамуында болатын ауытқушылар мен кідірістерді және келеңсіз
құбылыстарды біліп, оған сай оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізе білуге үйрету.
Пәннің басты ұғымының бірі – даму. Оқушы дамуы дегеніміз, оның
сыртқы, ішкі, басқарылатын, басқаруға болмайтын табиғи және әлеуметтік
фактордың әсерінен жеке басының қалыптасуы. Даму - күрделі ұғым. Даму
кезінде сандық өзгерістердің жинақталуынан сапалық өзгерістер пайда болып,
әдепкіге қарағанда организм күрделене түседі. Бұл ескінің жаңамен
алмасуына, қарама-қайшылықтың орын алуына байланысты.
Дамуға ықпал ететін сыртқы әсерлерге баланы қоршаған табиғи,
әлеуметтік ортасы, өзгелермен қарым-қатынасы, оларды тәрбиелеу мақсатында
ересектердің жасаған қызметі жатады. Бала сыртқы әсерлерді бірден қабылдай
бермейді, оған өзінің бейімділігін, болмаса қарсылығын білдіреді яғни
жүйке жүйесінің көмегімен сыртқы әсерлерге іштей елең етіп, қажетіне қарай
жауап береді. Міне, сондықтан тәрбиенің біртекті жағдайының өзінде де,
мектеп қабырғасында сапалық қасиеті әр түрлі балалар дамиды.
Даму процесін психикалық денелік және жалпы деп бөледі. Баланың
интелектісінде бейімділігі мен қабілетінде, еркі мен сезімінде, танымалда
және мінез-құлқында болатын өзгерістер психикалық дамуға, ал дененің қимыл-
қозғалыссыз, күші мен қызметінің өсуі денелік дамуға байланысты. Жалпы
дамуға психикалық, денелік дамуымен қатар ақыл-ой, адамгершіліктік жағынан
болатын өзгерістерін жатқызады. Ақыл-ойдағы өзгеріс баланың өз бетінше іс-
әрекетке, ұғымдар мен түсініктерге, түрлі оқиғалармен жағдайларға талдау
жасауына сәйкес салыстыруынан, нақтылауынан, жалпылауынан және қорытуынан
көрінеді. Адамгершілік жағынан болатын өзгеріс – баланың жақсы мен жаманды
ажыратып, оған лайықты жауап беруі, бойындағы имандылық белгілерін дамытуы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге даярлаудың барлық жағын
қамтитын, қоғамның талап-тілегіне тәуелді күрделі процесс. Оның өзіне тән
заңдылығы, қағидасы, ұйымдастыру формалары мен әдістері бар. Тәрбие
заңдылығы деп отырғанымыз педагогикалық құбылыстар мен процестердің
объективті байланысы. Мысалы, тәрбиенің қоғамдық ортаның объективті,
субъективті факторларына тәуелді болуы, жеке адам дамуы мен тәрбиенің
баланыстығы, тәрбиеленушілердің іс-әрекетін қоғамға пайдалы етіп
ұйымдастыру.
Өмірде баланың тәрбиелеудің мазмұнын белгілеу жетекші орын алады.
Соңғы кезде білім мазмұнының тұжырымдамасында тәлім-тәрбие мазмұнының
негізгі алты жағы: ақыл-ой тәрбиесі, имандылық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі,
эстетикалық тәрбие, тілдік қатынас тәрбиесі, дене тәрбиесі көрсетілген.
Аталған тәрбие түрлерінің мақсаты дүниенің шындығын өз мәнінде танитын,
эстетикалық сезімі, талғамы жоғары, іс-әрекетке жарамды, өзгелермен қарым-
қатынас жасауға бейім, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық жасайтын жастарды
тәрбиелеу. Қазіргі кезде баланың бойында ұлттық намыс қайырымдылық сезімін
қалыптастыру айрықша орын алады. Өйткені әрбір адам ана тілінде өз
халқының тәлім-тәрбиесін алуы арқылы өзге ұлттың өкілі алдында өзінің
дамығандығын көрсете алады. Бұл тәрбие саласындағы өзін-өзі дәріптеу емес,
терезесі тең ұлт ретінде өзінің әдет-ғұрпын, салт –дәстүрін өзгелерге
таныту. Оның ықпалынан болған қасиеттерін мақтаныш ету.
Тәрбие процесінің қажетті буыны - өзін-өзі тәрбиелеу. Ол адамның өз
мінез-құлқына баға беруінен, өз ісіне бақылау жасап, алға мақсат қоюынан
көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеу ісі арнайы ұйымдастырылған тәрбие жұмыстарын
жүргізгенде тиімді нәтиже береді.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу тек өзін дамытуға ғана емес, сондай-
ақ оны түзетуге де бағытталған. Тәрбие қоғам белгілеген және халықтың әдет-
ғұрып, салт-дәстүр негізінде мұғалімнің, оқытушының, тәрбиешінің оқу
сабақтары мен сыныптан, мектептен тыс жұмыстары кезінде арнайы мақсат
көздеп, баланы қалыптастыруға ықпал ететін күрделі процесс.
Оқыту-мұғалімнің мақсатқа сай оқушыларды біліммен, іскерлікпен,
дағдымен қаруландыруға және өз бетінше еңбек ету ізденісіне үйретуге
бағытталған іс-әрекеті. Оқушының білуге, тануға, үйренуге және бейімділігі
мен қабілетін, іскерлігі мен дағдысын қалыптастыруға бағытталған іс-
әрекетін оқу деп атайды. Ал мұғаліммен оқушының мақсатқа сай, тәлім-тәрбие
мәселелерін шешуге бағытталған іс-әрекетін оқыту процесі деп атайды. Оқыту
процесінде білім беру, тәрбиелеу, дамыту ісі шешіледі, яғни оқыту
процесінде алдымен оқушыға оқу пәндеріне сай білім беріліп, іскерлік пен
дағдыға үйретіледі. Екіншіден, берілген білім оқушының ой-өрісінің,
қабілеті мен бейімділігінің дамуына әсер етсе, үшіншіден оқушыда көзқарас,
сенім, мұрат, тәртіптілік, жүйелі еңбек ету, мінез-құлық қалыптастырады.
Оқыту мен тәрбиелеу кезінде білім беру іске асады. Білім беру
дегеніміз – қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуальдық, мәдени
дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге
бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Оқушылар білімді тек
оқыту кезінде емес, өз бетінше оқуы және бұқаралық құралдар радио,
теледидар арқылы да алады.
Жас ұрпақтың дамуы мен қалыптасуы мақсатқа сәйкес ұйымдастырылған
педагогикалық жұмыстарға ғана, орталық әсеріне де байланысты. Орта деп
отырғанымыз кездей соқ, кейде жүйелі әсер ететін, түрлі сыртқы
құбылыстардың жиынтығы. Ортаға әлеуметтік, мәдени, экономикалық факторлар
және адамның табиғи өмір сүру жағдайлары жатады.
Көп жылдық бастауыш сыныптың мұғалімі ретінде байқағаным – бастауыш
сынып оқушысының есте сақтау мен танымдық қызығушылық қабілеті жақсы
болады. Егер балаға қызығушылығына қарай жүйелі мәлімдемелер түсіп отырса,
баланың даму үрдісі шапшаңдайды. Біз бұл жерде Л.В. Занковтың идеясын
негізге алдық. Ол баланы қоғамдық өмірдің әр түрлі жақтарымен еркін
араластыру керек, әр түрлі баланың дамуы үшін туындайтын шегіністерден
қашпауымыз керек, керісінше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенін
айқындай отырып,жүргізу қажет деген ұсынысын зерттеуімізге басшылыққа
алдық. Әр түрлі жүргізілген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының
ынтымақтастығын жетілдіре түседі. Бұл туралы психолог Л.С. Выготский.
“Дербес жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастықта күштірек әрі ақылдырақ
болып, ол өзі шеше алатын интеллектуальды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі...”,- дейді.
Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершілік құндылықтарын
қалыптастырудағы байланысты арналған ғылыми зерттеу еңбектерді зерделеу
барысында бастауыш сынып оқушыларының мәдени-адамгершілік құндылықтарының
қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер
сараланып, жүйеленгенгенін байқадық.
Мәселен, С. Төрениязова “Бастауыш мектеп оқушыларының сыныптан тыс
оқу-тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негіздері” атты ғылыми –
зерттеу жұмысында оқушыны дамытуда білім мен тәрбие негізгі орын алатынын
атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды.
Психикалық дамуға – оқушының мінез-құлқының, ерік-жігерінің
қабілеттігінің дамуы;
Дененің дамуға – дене бітімінің өз жасына сай болуы,
Рухани дамуға – оқушының ішкі жан дүниесінің сырттан әсер ететін
күшпен өзара бірлігі;
Жалпы дамуға – оқушының жан-жақты үйлесімді дамуы; деп қорытындылай
келе, сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларын дамытудық ғылыми
теориялық негізін айқындай отырып, бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін
жұмыстардыңь тиімділігін арттыруға, үйірме жұмыстарымен мектептегі қоғамдық
ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжірибелік - эксперименттік
жұмыстардың тиімділігін нақтылайды.
Көп ұлтты Қазақстан жағдайында аралас мектептегі адамгершілік тәрбие
мәселесі В.А. Кимнің еңбегінде негіз болады. Әрбір этникалық топтың бір
ұжымда тәрбиелену барысында олардың ұлттық ерекшеліктеріне, салт
–дәстүріне, әдет-ғұрыптарына аса мән бере отырып, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда әр ұлт өкілдерінің ықпалын жан-жақты ашып
көрсетеді.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған Р.К. Төлеубаева
адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан
күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның
адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге таңдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғаның құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олар мен адамгершілік
қарым-қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, оның жанды саласы
– мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады. Адамгершілік
тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі.
- Өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздың ықпал жасауы;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін
күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Адамгершілік тәрбиесі оқу-тәрбие үрдісінің барлық саналарына, яғни
оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады. Тәрбиелі
болу үшін адамгершілік нормаларын құр жаттап алу жеткіліксіз, оны терең ой
елегінен өткізу, бастан кешіру және толғануды мінез-құлыққа бекіту керек.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген
күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік
сезімдері мен ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары
қалыптасады.баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары
келешекте ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастарда
көзге түседі, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан әрі
дамытылады.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Үлкенді сөйлеудің, ата-аналарды құрметтеуге,
еңбектенуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы
тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл-күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепте оқу -әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда,
қоғамдық орында өзін-өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез-құлқы және адамгершілік қарым-
қатынасы байқалады.
Мектеп оқушыларына тәрбие беру тек жеке пәндер арқылы ғана емес,
сыныптан тыс тәрбие сабақтарында, үйірме жұмыстарында адамгершілік тәрбиеге
баулуға болады. Ондай жұмыстар түріне сынып жетекшінің этикалық жарыстар,
пікір сайыстар жатады.
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескеруіне тиіс. Мұндай мәселелерде
әсіресе жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналарды оқу-тәрбие
үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын
алуға тиіс.
Адамгершілік тәрбиесінің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани
байлыққа байланысты.
“Егер баланы тәрбиелеген дәрежеге жеткізудің сәті түссе, адамгершілік
тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды”,- дей отырып, “егер
біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады”,-
деген болатын В.А. Сухомлинский.
А.Бейсенбаева “Қазіргі кезде адамгершілік қасиеттер азайған,
тұрақсыздық жағдай қалыптасқан қоғамда өсіп келе жатқан жасөспірімдердің
бойына жоғары азаматтық, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ғаламдастары, интеграция және гуманизация сияқты алдын-ала анықталған
тенденцияларды ескеру қажет”,- деп көрсетеді.
Адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз жүргізілетін үрдіс, ол адамның
өмірге келген күннен бастап өмір бойы жалғаса береді. Оның мазмұны оқушының
жеке бас қасиеттерінің кең шеңберлерінде қамтиды. Сондықтан оқу-тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыруда оқушылардың жеке бас ерекшеліктерін ескеру негізі
орын алмақ.
Қандай халық болса да оның ұлттық үрдісі, өзіндік әуені ілікті
қасиеті, ұлттық болуы арқылы болшақ ұрпағының төл келбетін қалыптастырады.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзінен бірге жасасып ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып өмір сынынан ерекшеленіп өткен бүгінгі өмірге жеткен әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлерді педагогикалық әдебиеттерге сүйенген дұрыс.
Қайырымдылық – адам баласындағы тәрбие мен тәлім арқылы қалыптасатын
мінез-құлықтардың ішінде, әсіресе қайырымдылық пен зұлымдық өз алдына
ерекше орын алады. Естеріңізде болар, Адам ата мен Хауа – ананы жұмақта
ұстаған сәтінде, әуелі оларды Алла – тағала осы жоғарыда айтылған екі
түсініктен сақтандырады. Оларға “жеуге болмайды” деп тиым салған алма
жемісінің мәні де осында. Төбесінен төнген қып-қызыл алмаға қызығып, есі
кетіп тұрған Хауа-анаға данышпан Жылан сыбырлап: “Жо-жоқ, қорықпа... тіпті
де өлмейсің. Қайта, көзің ашылып, құдайдың өзіне ұқсап мынау тіршіліктегі
қайырымдылықпен зұлымдылықтың сырын ұғынасыңдар”- деген еді ғой. Міне,
осылай дүние сырын түсінуге ынтыққан Адам - ата мен Хауа – ана жұмақпен
қоштасқан болатын. Содан бері қарай жылан “бауырымен жер сызып” жүрсе,
әйел атаулы - “ұрпағын қиналып тууға”мәжбүр болған, ал еркектер –
тіршілікке қажет қоректі “маңдай терімен” табуды әдетіне айналдырады.
Осылайша, адамзат шын мәнінде, ақылдан азап шегеді.
Қанша азап шексе де адам баласының түпкі мақсаты, қайырымды қоғам
орнатып, өзінің тіршіліктегі бақытын табу.Сондықтан , шамасы жетсе,
қайырымды іс істеуден артық ешнәрсе жоқ екенін әркім біледі. Бірақ адамдар
айналасындағы жайсыз жағдайлардың әсерімен және ұрпақ тәрбиесіндегі
келеңсіз тәлімдердің салдарынан қайырымдылық атаулыға қас, қарама-қарсы
мінез-құлықтарды бойына сіңіреді. Сонан келіп, өмір тіршілігінде жиі
кезедесетін жақсы мен жаман адамдардың пайда болатынын білеміз. Міне
адамдардың осындай бейнелерін суреттейтін “Жақсылық пен Жамандық” сияқты
қиял-ғажайып ертегілерден мысал келтіруге болады.
Міне, осылай ұзақ жылдарда адам баласы тіршіліктің ащысы мен тұщысын
татумен келеді. Бірақ, жай ғана келе жатқан жоқ, ғасырдан ғасырды
артына салып есейіп ер жетіп келеді. Түптеп келгенде адам баласы өз
құдіретін өзі тауып бүкіл табиғат анасының қамқоршысы болары хақ дейміз.
Міне, мұндай ойға дәлел болатын Шындық пен Әділет адам баласының
мінез-құлығына білгенде ғана сіңетін, аса құдіретті, қасиеті мол адамшылық
атаулының көрінісі. Иә, қайырымсыз қоғамда шындық пен әділеттің жолы тым
алыс болмақ. Әйтсе де, ол екеуінің арқалаған абыройлары да аз емес. Өмірдің
шындығы болса, тіршіліктегі әділет атаулы сөзсіз содан туындап жатады.
Ендеше шыңыраудың түбінде шындық қана сақталмақ. Бірақ оны танудың өз
қиыншылығы бар. Бір адам шындықтың бір қырын, екіншісі – қырын көріп,
әрқайсысы өзінің ғана көре білген шындығын айтып, бір-бірімен келісе алмай,
дау-дамайға ұшырады. Кейде қатты кеткен даудың аяғы аса үлкен соқтығыстарға
да апарады. Сайып келгенде, бір қарағанда – екеуі де кінәлі болып шығады.
Мінеки, мұның бәрі ақыл мен білімнің шолақтығынан туындайтындығынан
барынша жылдамырақ ұғынып, тезірек түсінгеніміз жөн. Халқымыздың даналығына
сүйенсек: “Көзі соқырдан гөрі, көкірегі соқыр жаман”- деген ғой. Бұл
тіршілікте әртүрлі жағдайлармен дұрыс тәрбие ала алмаған. “Көкірек
соқырлар’’ тым көп. Сондықтан да өмір шындығын асқар таудай ұлы
көріністері, олар үшін күнделікті ішіп-жегендерінен артық емес сияқтанып
көрінеді. Егер шындық адам бейнесіне еніп, көкіректері көр тобырдың
ортасына түссе, оны топастықтың қара күйесі қымтап алып, ыстандырып
жіберері хақ.
Шындық пен әділетті суреттейтін көркем шығармалардың ішінде аңызды
айтсақ - “Аяз биді’’ еске алып, ғұламалыққа бой ұрсақ ,- “құтты біліктегі’’
шындық пен әділетті сипаттайтын баптарға жүгінер едік. 19-шы қара сөзден
бастап оқу керек – сөздің турашылығы, қадір-қасиеті, шыншылдығы жайлы.
Әділет пен шындыққа сүйенбеген сөзден қауіпті нәрсе жоқ екенін
айтады. Бұл еңбек шын мәнінде де бүкіл түркі тілдес халықтардың құты мен
бақытына, ырысы мен адамшылық қасиеттеріне айналған құдіретті білім
арнасы. Сонымен бірге “Құтты білік’’ атты кемеңгер кітаптың құдіреті де
оның біте қайнасқан халықтығында жатыр. Кітаптың өң бойында айтылатын
парасаттың бәрі де халық даналықтарымен астасып кеткен. Енді әділет жайында
айтылған баппен танысайық.
Сонымен, адамзат баласы өзінің ұзақ ғұмырында екі рет Құдайдың
қаһарына ұшырапты. Әрине, біз аңыз ретінде жазылғандарын ғана айтып
отырмыз, әйтпесе, оның бойындағы кемшіліктері сан жетпестей көп екендігіне
күмәніміз жоқ. Бірақ, адам баласы үнемі өзін-өзі тәрбиелеп, бойындағы
кемшіліктерден айырылумен келеді. Саналы тіршіліктермен жеткен жетістіктері
аз емес.
Біздердің қазіргі “Халық педагогикасы’’ деп жүргеніміз, сол ата-
бабаларымыздың ғасырлар бойы жиып - терген тәсілдері мен тәрбиелерінің
жиынтығы. Олай болса, бұл күллі адамзат мәдениетінің тарихының анасы
тәріздес, аса үлкен құбылыс. Сөйтіп дүние жүзіндегі халықтардың тәлімі мен
тәрбиесінің бастауын сонау топан су заманынан бастау керек. Сонан бері
адамзат баласы басынан талай қилы замандарды кешті. Бертін келе толып
жатқан халықтар пайдасы болып, әрқайсысы өзінің тарихы мен мәдениетін
жасады. Сол рухани қазыналарға жататын фольклордың ішінде, бүкіл халықтық
педагогиканың негіздері айтылады.Ендеше, қазақ халқының жүзден аса
батырлар жырында, қаншама ғашықтық дастандарында, небір ғажайып ертегілер
мен аңыздарында, тіпті мақал-мәтелдерінде тұнып тұрған адамшылыққа жеткізер
тәлім екені анық. Тек мұны жүйелі түрге келтіріп, пәрменді әдістермен ұрпақ
тәрбиесіне пайдалануымыз керек.
Қазіргі тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлер шақ туды. Әрине, бала
тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып қойған емес. Бірақ, бүгінгідей
қоғамның аласапыран шағында исі адам баласын адамгершілік тәрбиеге баулу
өте-мөте маңызды мәселе болмақ. Осыған орай, бүгінгі мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбие беру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы қабылданған
“Бағдарламада”, “Салт”, “Асыл мұра”, “Бабалар өсиеті”, “Қыз бен жігіт”,
“Заманай”, “Достық”, “Ата-ана”, “Қайырымдылық”, “Сөнбес жұлдыздар” атты
тәрбиелік мәніне орай топтастырылған бөлімдер бар. Олардың қайсысы болмасын
бала бойында асыл да, ізгі қасиеттердің қалыптасуына үлкен септігін
тигізері даусыз. Егер біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, көп
болып жұмыла осы бағдарламаның өз дәрежесін іске асырсақ тамшыдай
үлесімізді қосар болсақ, ұлтымыздың жұлдызының жоғары болуына, еліміздің
еңселі де іргелі, өркениетті ел қатарына сатылуына мол үлес қосқан болар
едік.
1. 2. Қазақ халық ертегілері арқылы бастауыш мектеп оқушыларына
адамгершілік тәрбиені қалыптастыру жолдары.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі - өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді.
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі
болмақ. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан.
Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады, табиғаттың
сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік жайлы
ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік
алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды.
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін
жанып тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың
бірінің жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың
өзара қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен
рухани қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ
ойлану шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі
балалар үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия
түкпірлерін шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады.
Ертегісіз балалар арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды
түсіну мүмкін емес, ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ
емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз.
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып
тұрады, өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек.
Ертегі – бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға
өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл
жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор кедергі
бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері
мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек сүйгіштікке, тазалыққа,
достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен,
зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды. Әрдайым татулық,
бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеудеауыз
әдебиеті үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте,
тәрбиелікте мәнінің зор екені сөзсіз.
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “ Құтты біліктің”әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-
бірімен өзара тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам
ғана біреуге қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі
моральдық жағынан кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-
жақты жетілген адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал сыйластық,
жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз араласпау,
кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу, есінемеу сияқты
қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам баласы қоғамда
өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен,
әділеттілігімен ардақталады. Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-
әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық
пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан
адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды
отбасында кішіпейілділікке тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
Жастардың жадына “сіз” деген сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың
белгісі, иіліп сәлем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай
деген құр қалмайды” деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы - оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз
өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте
сақтау оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған.
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам
ойының сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам,
жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп
армандаған халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек
жоқ жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар.
Солармен қатар адамдарға дос, қиын-қыстау кезде жол табар, ажал
аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді жеңуіне көмектесер жанды
тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі.
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі
кедейліктен көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның
уәзірлерін жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады.
Ертегінің аяғы жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы
арқылы жауыздыққа қарсы тұрады.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ
халық ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар
бойына сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков,
О. Әлжанов, Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н.
Пантусов, А. Мелков, М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп
жинақтай бастады.
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген
нәрсе маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді
ойлаған, сол үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей
болды”,- дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін
түсіндірмейді. Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді
түрлендіре алатын күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе
алады. Адам ғана құдіретті күштің иесі. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің
адамды тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге
дейін көрінеді. “Аяз би”ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық
болып келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік
шыңына жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік
алдын ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз.
Ертегінің оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып,
малды аман сақтап қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын
іздеп тапқан Ер Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию,
пірілерімен күресі баян етіледі.
“Ер Төстік”ертегісінде жалпы ертегілердің қаһармандарына тән іс-
әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан күш иесі емес, жүректі
жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты – табиғаттың сыры мәлімсіз
күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре, Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді
жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай да өздеріне бағындыру
болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар, серіктер береді. Әр
түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық қана ойлайтын
кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстан
кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі. Халық
жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді.
“Ер Төстікте” кездесетін ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа
ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-
біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін
ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір. Ол қай ертегіде болсын қастық істейді
және жер жүзі халықтары ертегілеріне тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік”
әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып
беруге лайықты құрылған. Оқиғаның алғашқы басталуы шындық өмірде бола
беретін құбылыстарша басталады. Алдағы қыстың қатаң болатындығын ерте
сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға айдатуы, Ерназар балаларының көп
жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі де шындық оқиғаларға ұқсайды.
Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның кіріспесі – экспозициясы. Сюжет
жүйесіндегі алғашқы байланыс - “Шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кер
биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі, ертегінің аты,әңгімеде
кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір тамыры сол кер биенің
төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс – Ерназардың
Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының ұшын
шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz