Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық қорын анықтау
Кіріспе
1. Тарау . Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық қорын
анықтау 9
1.1 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде статистикалық әдістерді қолдану 18
1.2 Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30
2. Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту .
2.1 Оқулық мәтіндеріндегі лексикалык жүйені реттеудің кейбір мәселелері 48
2.2 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық минимумы 63
3. Қорытынды 65
Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 6
1. Тарау . Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық қорын
анықтау 9
1.1 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде статистикалық әдістерді қолдану 18
1.2 Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30
2. Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту .
2.1 Оқулық мәтіндеріндегі лексикалык жүйені реттеудің кейбір мәселелері 48
2.2 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық минимумы 63
3. Қорытынды 65
Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 6
Соңғы жылдары тілдік құбылыстарды сандық және сапалық жақтан анықтауда зерттеліп отырған материалдың бслгілі бір ықтимал статистикалық зандылықтарын ашуға мүмкіндік беретін лингвостатистикалық әдіс-тәсілдер қолданылуда (Қ.Бектаев, А.Жұбанов, Ә.Ахабаев, Қ.Молдабек т.б.). Бұл тәсілдерді әсіресе бастауыш сынып оқулықтары (БСО) тілінің лексикасы мен морфологиясына қолданып (Қ.Молдабек), ондағы сандық және сапалық ерекшеліктерді айқындау, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сөздердің қолданылымындағы кейбір тіл заңдылықтарын түсіндіру жалпы тіл білімінде ерекше маңызға ие болып отыр.
1950 жылдардағы оқулық мәтіндерін
зерттеу нысанасы ретінде алу себебіміз - белгілі бір мақсатқа орай Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мәтіндерін, Қ.Мамаев 90 жылдарды, ал М.Ермекбаев 2000 жылдардағы БСО мәтіндері бойынша зерттеу жүргізіп келеді. Зерттеу бағытындағы орынды дәстүр жалғастығын құптай отырып, осы оқулықтардың құрастырылуы белгілі бір жүйегс түсіп, балалардың жас срекшеліктеріне қарай білім мазмұны сұрыптала бастаған 50 жылдарға соқпай өту мүмкін емес. Сондықтан да оқулықтар тілі жайында сөз қөзғағанда, алдымен осы оқулықтардың құрастырылу, зерттелу тарихына қатысты материалдардан бастағанды жөн санаймыз.
1950 жылдардағы оқулық мәтіндерін
зерттеу нысанасы ретінде алу себебіміз - белгілі бір мақсатқа орай Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мәтіндерін, Қ.Мамаев 90 жылдарды, ал М.Ермекбаев 2000 жылдардағы БСО мәтіндері бойынша зерттеу жүргізіп келеді. Зерттеу бағытындағы орынды дәстүр жалғастығын құптай отырып, осы оқулықтардың құрастырылуы белгілі бір жүйегс түсіп, балалардың жас срекшеліктеріне қарай білім мазмұны сұрыптала бастаған 50 жылдарға соқпай өту мүмкін емес. Сондықтан да оқулықтар тілі жайында сөз қөзғағанда, алдымен осы оқулықтардың құрастырылу, зерттелу тарихына қатысты материалдардан бастағанды жөн санаймыз.
1. Ө.Айтбаев «Қазақ терминологиясының мәселелері» Алматы-1978.
2. X. Арғынов «Қазақ тілі методикасы» «Мектеп» баспасы - 1974.
3. Ш. Әуелбаев «Бастауыш кластарда қазақтілін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп» 1987.
4. М.Балақаев., М.Томанов «Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы-1966ж.
5. Гриберг Дж Квантативный подход к морфологической типологии языков. В. Кн: Новое в лингвистике. Вып., З.М., 1963.
6. Ермоленко Г.В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по
лингвистической статистике. Самарканд, 1979- 101 с.
7. Джунбанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-
Ата, Нука, 1987-145с.
8. Ш.Ш. Жалшаханов «Тіл білімініңтарихы» Қарағанды -1999.
9. Т. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» Алматы «Рауан» 1991ж.
10. Қ. Молдабек., М. Ермекбаев., Ы. Балқыбекова., Н. Көшекбай
«Қазақ тілі» Шымкент 2002ж.
11. Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда
казахского языка. - В. сб.: Материалы Международной Конференции «Центральная Азия - без границ для языков и
култьтур» часть II. Шымкент, 1995 с. 75-76.
12. Мамаев Қ.С. 1992-1995ж. Бастауыш класс оқулықтары текстінің алфавитті-жиілік сөздігі. - В сб. «Компьютерный фонд терминов
тюркских языков». Часть II. Туркестан - Шымкент, 1995, с. 195-242.
13. А. Құдайбергенұлы «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы «Қазақ
университеті» 2004. 172-184 б.
14. . НұржановаЖ. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы «Ғылым» 2001 ж. 129 6. §15. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы «Рауан » 2002
15. Гринберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии языков. В кн.: Новое в лингвистике. Вып. 3. М., 1963.
16. Джубанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-Ата, Наука, 1987, -145 с.
17.Ермоленко Г. В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по лингвистической статистике. Самаркаид, 1979. —101 с.
18. Кушниренко А.Г. Информатика мен есептеуіш техника негіздері/ Орта оқу
орындарына арналған байқау оқулыпл. - Алматы: Рауан, 1992, 224 бет, ил.
19. Қазақ терминологиясының мәселелері. —Алматы: Ғылым, 1986, 168 б.
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі: 49000 сөз. Қазақ ССР Ғылым акад. Тіл
білімі институты. -Өңд., толықт., 3-бас. — Алматы: Қазақстан, 1988. -400 бет.
22. Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда казахского языка.- В сб.: Материалы Международной Конференции "Центральная Азия без границ для языков и культур". Часть II. Шымкент, 1995, с. 75-76.
23. Мамаев Қ.С. 1992-1995 ж. Бастауыш класс оқулықтары тексінің алфавитті-
жиілік сөздігі. — В сб.: "Компьютерный фонд терминов тюркских языков".
Часть II. Туркестан-Шымкент, 1995, с. 195-242.
24. Мамаев Қ.С. Қазақ математикалык терминдерінің кейбір мәселелері. Там же. с. 85-87.
25. Молдабеков К. Лингвистическое исследования казахских текстов для младших школьников (на материале текстов учебников начальных классов литературы для детей).
26. Пиотровский Р.Г. Текст, машина, человек. Л., 1975.- 327 с.
27. Пиотровский Р.Г., Бсктаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая лингвистика. М.: Высшая школа, 1977.-382 с.
28. Словарь языка Пушкина. Т. І-ІУ. М.: 1956, 1957, 1959, 1961.
29. Севортян Э.В. Этимологичсский словарь тюркских языков. —М.: Наука, 1978.
30. Штейнфельдт Э.А. Частотный словарь современного русского литературного языка. Таллин, 1963. —316 с.
2. X. Арғынов «Қазақ тілі методикасы» «Мектеп» баспасы - 1974.
3. Ш. Әуелбаев «Бастауыш кластарда қазақтілін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп» 1987.
4. М.Балақаев., М.Томанов «Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы-1966ж.
5. Гриберг Дж Квантативный подход к морфологической типологии языков. В. Кн: Новое в лингвистике. Вып., З.М., 1963.
6. Ермоленко Г.В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по
лингвистической статистике. Самарканд, 1979- 101 с.
7. Джунбанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-
Ата, Нука, 1987-145с.
8. Ш.Ш. Жалшаханов «Тіл білімініңтарихы» Қарағанды -1999.
9. Т. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» Алматы «Рауан» 1991ж.
10. Қ. Молдабек., М. Ермекбаев., Ы. Балқыбекова., Н. Көшекбай
«Қазақ тілі» Шымкент 2002ж.
11. Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда
казахского языка. - В. сб.: Материалы Международной Конференции «Центральная Азия - без границ для языков и
култьтур» часть II. Шымкент, 1995 с. 75-76.
12. Мамаев Қ.С. 1992-1995ж. Бастауыш класс оқулықтары текстінің алфавитті-жиілік сөздігі. - В сб. «Компьютерный фонд терминов
тюркских языков». Часть II. Туркестан - Шымкент, 1995, с. 195-242.
13. А. Құдайбергенұлы «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы «Қазақ
университеті» 2004. 172-184 б.
14. . НұржановаЖ. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы «Ғылым» 2001 ж. 129 6. §15. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы «Рауан » 2002
15. Гринберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии языков. В кн.: Новое в лингвистике. Вып. 3. М., 1963.
16. Джубанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-Ата, Наука, 1987, -145 с.
17.Ермоленко Г. В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по лингвистической статистике. Самаркаид, 1979. —101 с.
18. Кушниренко А.Г. Информатика мен есептеуіш техника негіздері/ Орта оқу
орындарына арналған байқау оқулыпл. - Алматы: Рауан, 1992, 224 бет, ил.
19. Қазақ терминологиясының мәселелері. —Алматы: Ғылым, 1986, 168 б.
20. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі: 49000 сөз. Қазақ ССР Ғылым акад. Тіл
білімі институты. -Өңд., толықт., 3-бас. — Алматы: Қазақстан, 1988. -400 бет.
22. Мамаев К.С. К вопросу о сөздании компьютерного фонда казахского языка.- В сб.: Материалы Международной Конференции "Центральная Азия без границ для языков и культур". Часть II. Шымкент, 1995, с. 75-76.
23. Мамаев Қ.С. 1992-1995 ж. Бастауыш класс оқулықтары тексінің алфавитті-
жиілік сөздігі. — В сб.: "Компьютерный фонд терминов тюркских языков".
Часть II. Туркестан-Шымкент, 1995, с. 195-242.
24. Мамаев Қ.С. Қазақ математикалык терминдерінің кейбір мәселелері. Там же. с. 85-87.
25. Молдабеков К. Лингвистическое исследования казахских текстов для младших школьников (на материале текстов учебников начальных классов литературы для детей).
26. Пиотровский Р.Г. Текст, машина, человек. Л., 1975.- 327 с.
27. Пиотровский Р.Г., Бсктаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая лингвистика. М.: Высшая школа, 1977.-382 с.
28. Словарь языка Пушкина. Т. І-ІУ. М.: 1956, 1957, 1959, 1961.
29. Севортян Э.В. Этимологичсский словарь тюркских языков. —М.: Наука, 1978.
30. Штейнфельдт Э.А. Частотный словарь современного русского литературного языка. Таллин, 1963. —316 с.
Мазмұны
Кіріспе
1. Тарау . Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық қорын
анықтау 9
1. Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде
статистикалық әдістерді қолдану 18
2. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30
2. Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту .
1. Оқулық мәтіндеріндегі лексикалык жүйені реттеудің кейбір
мәселелері 48
2. Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық минимумы 63
3. Қорытынды 65
Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 6
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары тілдік құбылыстарды сандық және сапалық жақтан
анықтауда зерттеліп отырған материалдың бслгілі бір ықтимал статистикалық
зандылықтарын ашуға мүмкіндік беретін лингвостатистикалық әдіс-тәсілдер
қолданылуда (Қ.Бектаев, А.Жұбанов, Ә.Ахабаев, Қ.Молдабек т.б.). Бұл
тәсілдерді әсіресе бастауыш сынып оқулықтары (БСО) тілінің лексикасы мен
морфологиясына қолданып (Қ.Молдабек), ондағы сандық және сапалық
ерекшеліктерді айқындау, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сөздердің
қолданылымындағы кейбір тіл заңдылықтарын түсіндіру жалпы тіл білімінде
ерекше маңызға ие болып отыр.
1950 жылдардағы оқулық мәтіндерін
зерттеу нысанасы ретінде алу себебіміз - белгілі бір мақсатқа орай
Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мәтіндерін, Қ.Мамаев 90 жылдарды, ал
М.Ермекбаев 2000 жылдардағы БСО мәтіндері бойынша зерттеу жүргізіп келеді.
Зерттеу бағытындағы орынды дәстүр жалғастығын құптай отырып, осы
оқулықтардың құрастырылуы белгілі бір жүйегс түсіп, балалардың жас
срекшеліктеріне қарай білім мазмұны сұрыптала бастаған 50 жылдарға соқпай
өту мүмкін емес. Сондықтан да оқулықтар тілі жайында сөз қөзғағанда,
алдымен осы оқулықтардың құрастырылу, зерттелу тарихына қатысты
материалдардан бастағанды жөн санаймыз.
Лингвостатистикалық әдістер тілдік фактілерді жадағай түрде
санамалаудан гөрі оларды топтастырып, белгілі бір өлшемдер
негізінде ықтималды немесе дедуктивтік болжамдар жасауға
мүмкіндік береді. Осы тұрғыда XX ғасырдың соңында түрлі жастағы балалар
тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зертгеудің алғашқы қадамдары жасалды
(Н.А.Рыбников, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б.). Баланың
ана тілді меңгеруінде оның мектеп-жасындағы кезеңі ерекше маңызды.
Себебі, бұл кезде тілді үйренудің балалық кезеңі біртіндеп оны мектепте
оқытып-үйретудің жүйелі формасына көшеді. Осы жүйелі білім берудің бірден-
бір көзі ретіндегі оқулықтарды лингвостатистикалық әдіспен
зерттеушілердің бірі Қ.Молдабек 70 ж. БСО мәтіндері мен балалар
әдебиеті (БӘ) мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды қарастырса, Қ.Мамаев 90 ж.
БСО мәтіндері деп сөз формалары мен сөз қолданыстарды қолданылу жиілігі
негізінде кейбір тілдік заңдылықтарды ашуға тырысты. Соңғы жылдары
"Атамұра" баспасынан шықкан БСО мәтіндерін зерттеген М.Ермекбаев
оқулықтардағы сирек қолданылган сөздерді анықтап, олардың оқушылардың тіл
байлығын арттырудағы маңызын ескеріп, оны дамыту жолдарын қарастырды.
Біздің зерттеу нысанымыз ретіндеғі 50 жылдардағы БСО мәтіндерін
статистикалық әдіспен зерттеуіміздің жоғарыда аталған еңбектерден
ерскшелігі - осы зерттеулер негізінде әрбір 20 жыл аралығындагы БСО
мәтіндеріндегі сөздік қорды анықтап, олардың өсу динамикасын ашу. Бұл да
тақырыптың өзсктілігін сипаттайды.
Білім берудің компыотерлік құралдары кеңінен іске қосылып отырған біздің
дәуірімізде "адамзаттың жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен ашқан ғылыми
жаңалықтарын жеткіншек ұрпаққа сатылап жеткізудің қолайлы құралы" [1,8]
оқулықтардың лингвистикалық, стильдік сипаттарын анықтауда жәнс мәтіндерді
формалық жүйеге келтіруде лингвостатистикалық әдіс-тәсілдердің айрықша
маңызы бар. Өйткені оқулық жасайтын басты құрал оның мәтіні десек, осы
мәтіндердің балалардың жас срекшеліктеріне қарай лексикалық жагынан
мақсатқа сай бөлінуі мен грамматикалық жағынан толыктығын арнайы зерттеу -
бүгінгі таңдағы оқулық сапасын айқындайтын өзекті мәселенің бірі.
50 жылдардағы БСО мәтіндерін зерттеу нысаны ретінде алу мақсаты
тарихи себептерге де қатысты. Ұлггық оқулықтарымыздың іргесін қалаған
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтардың жазған оқулықтарынан бергі
ксзеңдс қалыптасып кслс жатқан үрдісті 1918 жылғы "Шағын ұлттардың
мектептері туралы" қаулы бұзып жіберді. Таптық көзқарасты басшылыққа алған
ұлтсыздық бағытындағы бір үлгідегі мектептерде орталықтан жіберген
оқулықтар мен оқу бағдарламалары басшылыққа алынды. Әсіресе "халық
жауларын" талқандау секілді әйгілі нәубет жылдары ұлтымыздың зиялылары
жаппай қудалауға ұшырап, оқулық жазу ісі іркіліске ұшырады[1,22].Сондықтан
да БСО мәтіндерін зерттеу жайынджаңағы мәселеде алдымен осы
оқулықтардың заман талабына сай, оқушылардың жас срекшелігіне байланысты
белгілі бір ғылым негіздерін игерту мазмұнында құрастырылуының бастамасы
осы 50 жылдар болды деп * есептейміз. Сөз болып отырған кезеңдегі
оқулықтардың лексикасы мен морфологиясында бслгші бір дәуірлік сипатқа
тән тілдік срекшеліктер мен сөздік қолданыстардың болуы заңды. Зерттеу
мақсаты осы талаптардан туындап отыр. Бұл айтылғандарға қоса оқулық
мәтіндерің мазмұнын формалық жүйеге кслтіру секілді теориялық мәселелер
де зерттеуіміздің басты мақсатының бірінен саналады. Сонымен бірғе 50
жылдардағы оқулықтар тілін статистикалық әдістермен зерттеп, ондағы сөз
қолданыстарды 1970-1980 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикасымен
салыстыру нәтижесінде олардағы айырмашылықтарды ашу және оқушылардың
әрбір кезеңге тән сөздік қорының өсу динамикасын анықтау да - зерттеу
мақсатымыздың негізгі бағыттарының бірі.
Балаларға арналған 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерін
квантитативтік әдіспен зерттеу жәнс оны 1970-2000 жылдар
аралығындағы оқулықтармен салыстыру нәтижесіндс тұңғыш рст оқулық
мәтіндерінің лсксика-грамматикалық құрылымы анықталып, бала тілінің сөздік
қоры мен құрамының нсгіздеріне талдау жасалынды.
Зерттеу тақырыбы бойынша тілдік материалдарға талдау жасау және эксперимент
жүргізу барысында мынадай ғылыми нәтижелер алынды:
лингвостатистикалық әдіспен зерттеліп, олардың лексикалық қоры
анықталды;
- оқулық мәтіндерінің алфавитті-жиілік сөздіктерін алу нәтижесінде
жиі және сирек қолданыстағы сөздердің лингвостатистикалық
сипаттамасы берілді;
- БСО мәтіндерін квантитативтік әдіспен зерттеу нәтижесіндс
оқулық мәтіндерінің лексика-грамматикалық құрылымы анықталды;
50 жылдардағы оқулықтардың лексикасын 1970-2000 жылдардағы
оқулықгармен салыстыру арқылы әрбір 20 жыл аралығындағы
оқушылардың сөздік қорының өсу динамикасы анықталды;
оқулықтар мәтіндеріндегі сирек кездесетін сөздерді негізге ала
отырып, оқушының тіл байлығын арттыруда мағыналық құндылыгы
жоғары, жаңа мәнге ие сөздердің болашақта оқулықтар құрастыруда
кеңінен қамтылу мүмкіндігі статистикалық нәтижелср арқылы
негізделіп, нақтыланды;
лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде оқулықтардағы сөздік
қордың мәтін көлемінс тәуелді екендігі анықталды;
оқулық мәтіндеріндеғі лексика-грамматикалық топтардың қолданысы
бойынша олардың корреляциялық байланысы эксперименттік және салыстырмалы
әдістер арқылы дәлелденді.
тандама көлемінің өсуіне қарай, сирек қолданылатын сөздер саны
азая түскеніне 1950-2000 ж.ж. БСО мәтіндерін салыстыра зерттеу
негізінде кез жеткізуге болады;
типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тіддің морфологиялық
құрылымына да байланысты: тілдс неғұрлым аналитикалық құрылым
элементтері көбейген сайын, соғұрлым сөздердің орташа қайталануы
да өсе түсетіні түрлі құрылымдағы тілдерді салыстыру нәтижесінде
айқындалады;
оқулықтарды лингвостатистикалық тұрғыда зерттеу мәтіндердің
сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдің типтік белгілеріне қарай
емес, мазмұндау стилі мен тақырыптық ерекшеліктеріне байланысты
болатындыгын көрсетеді;
сөз таптарының қолданылымы бойынша салыстырылған мәтіндер
арасындағы өзара байланысгарды анықтауға болады. Мәтіндердің
кейбір сапалары осы шамаларға байланысты;
әрбір кезең оқулықтарының лексикалық материалы мен
грамматикалық құрылымын салыстыра зерттеу нәтижесінде
оқулықтардағы лексикалық қордың өсу динамикасы анықталады; оқулық
мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтау әрбір сынып
бойынша меңгерілуге тиісті материал колемінің жаңа қолданыстармсн
толығып отыруын реттестіруге мүмкіндік береді.
Мәтінге типологиялық, стилистикалық және статистикалық зерттеулер
жүргізуге қажетті материал болып табылатын БСО мәтіндерінің лексикалық
және морфологиялық құрылымы анықгалып, жиілік сөздіктсрі алынды. Бұл
қолданбалы тіл білімі саласына, лингвостатистикалық әдіспен
зерттеушілерге, компьютермен тіл үйренушілерге өзіндік үлес қосары анық.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен алынған сөздіктерді мектепте
оқушылардың сөздік қорын молайту және ана тілімізді меңгерту мәселелерінде
пайдалануға болады.
Соңғы 50 жыл аралығындағы оқулық мәтіндерінің лексикалық қоры
анықталып, олардағы сөздердің қолданымы көрсетілді. Бұл тұрғыда зерттеу
жұмысы тіл тарихына да қажетті материал бола алады.
Зерттсу жұмысының ұсынған теориялық негіздемелері мсн алынған
нәтижелерін:
1. БСО мәтіндерін құрастырудың теориялық-әдіснамалық негізін
анықтауда;
2. мәтіндердің лексикалық байлығы мен ондағы сөз қолданыстар
негізіндс тіл табиғаты жөніндсгі теориялық мәселелерді қарастыруда;
- мәтін мазмұнын формалық жүйеге келтіру бағытындағы
зерттеулерде;
- бала тіліндегі қолданымы ескерілгсн оқулықтардың жиі және
сирек қолданыстағы сөздермен қамтылуын реттестіру мәселелерінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының нсгізгі тұжырымдары мен нәтижелері республикалық
ғылыми басылымдарда 20 мақала түрінде жарыкқ көріп, 4-уі халықаралық
конференция материалдарында баяндалды. Атап айтқанда "Орта Азия - тіл мен
мәдениеттің достық ошағы', "Түркі тілдерінің компыотерлік қоры"
халықаралык конференциялар (Шымкент, 1995 ж.); Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған "Руханият мәселелері және діннің
қазіргі қоғамдағы орны' агты ғылыми-практикалық конференция (Шымкент, 2001
ж.); ф.ғ.д., профессор М. Оразовтың 60 жылдығына арналған 'Түркітаным жоне
қоғамдық пәндер" атгы халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Шымкент,
2002 ж.). Диссертация тақырыбы бойынша 1 жиілік сөздік, 2 оқу-әдістемелік
құрал жарияланды. Зерттеу материалы ретінде 50 жылдардағы БСО
мәтіндері алынды. Алынған нәтижелср 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіндсрін БӘ
мәтіндеріне жүргізілгсн лингвостатистикалық зерттсу қорытындыларымен
салыстырылып, әрбір 20 жыл аралығындагы лексика-грамматикалық ерекшеліктер
айқындалды.
Зерттеу нысанасы 50 жылдардағы БСО мәтіндсрінің лексикасы мен
морфологиясының лингвостатистикалық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеу барысында лингвостатистикалық жәнс мәтінгс лексика-
грамматикалық талдау жасау, дәстүрлі салыстырмалы—сипаттама, эксперименттік
әдістер қолданылды.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУЛЫҚТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ
ҚОРЫН АНЫҚТАУ
Тілді, оның дамуы мен жеке адамның қалыптасуындағы ролін зерттеу -
адамның бүкіл таным қызметінің қалыптасуын қарастыруда ерекше маңызға ие
болып отырган ғылымның басты мәселесінс айналды [2,35]. Ал танымдық қызмет
баланың өзін көрмеген ортамен қарым-қатынас жасауы, яғни ұрпақтан-ұрпаққа
бұрынғылардың тәлімі мен тәрбиесі, іс-тәжірибесінің берілуі процесінде
қалыптасады. Балғын шақтан есейіп, сресектер қатарына өту барысында
баланың психикалық дамуының негізгі бір формасы - өзара сөйлссу, пікірлесу
арқылы өзгелердің іс-тәжірибесін бойына сіңіру болып табылады [2,36]. Жеке
адамнын қалыптасып, дамуындағы балалар тілінің ролін, олардың сөйлесу
қызметін зерттеу ғылымның басты міндеттерінің бірі болып отыр.
Заттар мен құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстар мен қарым-
қатынастарды атау және түсіндіру барысында ересектер баланың өз бетінше
қалыптасатын таным-түсінігінен гөрі күрделі әрі терең танымдық
байланыстарды қалыптастырады.
Ырықсыз ес, ерікті әрекет пен қызығушылық секілді барлық жоғары
психикалық процестер таным әрекетінің формалары ретінде өзара бірлікте іске
асады да, содан кейін ғана бала тілі арқылы таным қызметінің психологиялық
формасына көшеді. Алғашқы кездегі жоғары психологиялық қызмет екі адам
арасындағы өзара бөліскен әрекетке келіңкірейді, яғни, бір адам екіншісінің
іс-әрекетін арнайы тітіркендіргіштер арқылы, әсіресе сөйлеу арқылы реттеп
отырады.
Өз зерттеулеріі: ғылыми тұрғыда негіздей отырын, бала тілін зерттеуге
алғаш ден қойған психологтар болды. 40 жылдары О.Моурер фонологиялық даму
тсориясының негізін қалаушылардың бірі болды.
Р.Якобсонның болжамы бойынша, балада алғашқы фонологиялық дағдылардың
қалыптасуы алғашқы он-он екі айлык кезеңде басталады. Яғни, бұл бастапқы
фонетика баланың өзін қоршаған ортаға, үл-кендерге тән тілдің бастапқы
бастапқы негізі болып табылады [3,3)2].
Кейбір теорстиктер (Р.Якобсон 1969; Б.Московиц 1971) баланың тілін туа
бітті механизмнің, яғни сөйлеу қабілетінің дамуына немесе оның жан-жақты
дамуының бір бөлшегі рстінде қарастырса , енді біреулері (Д.Ольмстел 1971;
Д.Стэмп 1969) бала тілінің дамуын оның. өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас
жасауына байланысты қалыптасатындығын дәлелдеуге тырысады. Б.Московицтің
пікірінше, бала бірте-бірте айқындала түсетін дыбыстық бірліктсрді айтуды
үйрене бастайды, яғни СГ, ГС немесе СГС формасындағы буындардан ол өз
бетінше дыбыстық құрылымдар түзугс (сөздср құрастыруға) бейімделсді
[3,312].
Әдетте балаларға өзіндік сөйлеу әрексті тән. Кейбір идеалистік
бағыттағы психологтардың (Д.Элиасберг, Э.Клапаред, К.Бюлер) пікірі
бойынша, баланың сөйлеу әрекеті бірден пайда болады. Өз тіліндегі сөздік
қорға қанағаттанбаған екі жасар бүлдіршін өзінше тілдесуге кажет сөздер
ойлап табады. Ол сөздер тск өзінің айналасындағы азғана ортаға түсінікті
болады [4,284].
Бұл теорияның тиянақсыздығы кезінде кеңестік психологтардың қажырлы
еңбегінің нәтижесінде (Ф.И.Фрадкина, Т.Е.Конникова, Г.Л.Рөзенгарт-Пупко)
дәлелденген болатын. Бұлардың зерттеуінде баланың жаңа сөздерді үйрену,
тілінің дамуындағы бірден-бір қажетті нәрсе - үлкендерге еліктеу, олардың
айтқанын қайталауға үмтылу екендігі айтылған.
Үлкендермен қарым-қатынас жасау баланың тілін тез дамытады. Оның түсінетін
және айта білстін сөздік қорының дамуы үлкендермен және өзін қоршаған
ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ол үлкендерден көмек сұрауы, өз
ойын жеткізгісі келуі т.б. мүмкін. Немесе үлкендердің сүрағына жауап
берумсн қатар, өзі де сұрақ қоя бастайды. Ол алғашқы мынау не? мынау
қалай аталады? секілді сұрақтары арқылы үлкендсрдің өзіне назар
аударуына жағдай туғызады. Әрбір сұрағына тиісті жауап алу арқылы бала
әрбір заттың, нәрсенің өзіне тән атауы бар екендігін пайымдайды. 1 жыл 8 ай
жастан кейін баланың сөздік қоры жедел дамиды. Егер 1,5 жастағы баланың
сөздік қоры 18-25-тен аспаса, 3 жастан кейін ол 1000-1200 сөзге жетеді.
Мұның ішіндс сөздік қордың басым бөлігін зат есімдср (60%), етістіктер (25-
27%), сын есімдер (10-12% ) құрайды [4,284-285]. Н.А.Рыбников,
Н.А.Менчинская, А.М.Гвоздев секілді зерттеушілердің айтуы
бойынша, 1 жыл 6 айдан 2 жыл 6 айға дейінгі жас кезеңінде баланың сөздік
қорындағы зат есімдер саны 4 есе. етістіктер 8 есе, сын есімдер 5-6 есе
өссді. Сонымен бірге жоғарыда аталған ғалымдар әрбір жас
кезеңіндегі сөздік қордың қалыптасуындағы балалардың өзіндік
ерекшеліктері мен сөздерді қабылдау және қолдану ерекшеліктеріне дс баса
назар аударады [4,285]. Ал баланың алғашқы граммматикалық формаларды, яғни
сөйлемдегі сөздердің өзара байланысын меңгеруге бейімделуі жалпы
Динамикалық стереотиптің калыптасу заңдылығы негізінде жүзеге асады.
Әртүрлі заттар мен құбылыстар арасындағы түрлішс қатынастарды
білдіретін грамматикалық құрылымдар баланың бойында әңгімені тындау
және қайталау барысында қалыптасады" әрі жетіліп отырады. Сонымен қатар
тілдің грамматикасын меңгеру баланың жалпы дамуымен де (ақыл-ой қызметінің
кеңеюі, өз бетінше ізденістері) сабақтас дамиды. Сондықтан да түрліше
әрекет жасау барысында баланың мазмұнды өмір сүріп, ой-өрісін
дамытуы, үлкендермен тілдік қарым-қатынас жасауы оның тілінің дамуына
ыкпал етеді. Олардың сөздік қоры молайып, алғашқы грамматикалық формаларды
меңгеруі жетіле түссді [4,286].
Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулерге сүйенсек (Д.Мак Нсйл 1970;
Р.Меньюк 1969; М.Брейн 1971 т.б.), бала тілінің грамматикалық жағының
дамуындағы олардың пікірлері бір бағытқа келіп саяды: бала тілінің
грамматикалық жагы үнемі өзгерісте болып отыратын динамикалық үрдіс. Бала
тілінің грамматикалық жағынан дамып, жетіліп отыруы ересектердің тіліне
қатысты болғанымен, оған тәуелді емес. Ядешконың айтуы бойынша, баланың
сөздік қоры жинақгалумен бірге, оларда белгілі бір қателіктер жүйесі де
пайда болады. Сөздермен сркін қарым-қатынас жасау барысында бала өз
бетімен сөйлем құрастыра бастайды. Олар сөйлемдегі бастауышты немесе
баяндауышты тастап кетеді, жіктеу есімдіктерін 3 жақпен алмастырады.
Әсіресе, олар сөйлсмдегі тұрлаусыз мүшелерді жиі тастап кетеді[5,61-62].
Сөйлеу қызметі өзара байланысты екі формада көрінеді:
1) пікірлесінің сөзін түсініп тындау, 2) өз сөзі. Бұл ретте өз сөзіне
қарағанда пікірлесінің сөзін түсінуі жедел түрдс дамиды. Дауыстап сөйлеу
негізіндс проблемалық жағдайлар тугызуға байланысты іштей сөйлеу
қалыптасады [4,300]. А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Рубинштейннің
зерттеулері көрсеткендей, баланың психикалық дамуында оның алдыңғы ұрпаққа
жинақталған қоғамдық тәжірибе негіздерін игеруі үлксн роль атқарады. Бұл
процесс қоршаған ортамен әңгімелесу және олармен бірге әрекет жасау
нәтижесінде іске асады. Баланың қоршаған ортамен байланысы оның
үлкендермен карым-қатынас жасауына қатысты болады. Сондықтан да "іс-
әрекеттің субъектісі жеке бала ғана смсс, үлкендермен бірге әрекет
жасаушы, яғни олармен қарым-қатынастағы бала болып табылады" [6, 9].
Анық дәлелденген нәрсе — өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ бала
үйренуге қабілетті болып келеді. Бұған қоса, адам сресек кездегіге
қарағанда жас ксзінде тез қабылдайды.
Таным қызметінің қалыптасу процесін зерттеу барысында психологияға
қатысты ойлау мен сөйлеудің қатысы, балалар ойлауының негізі - арнайы
оқытудың бала ақыл-ойының даму бағытын анықтайтын жалпылаушы процесі
қарастырылуы тиіс.
А.С.Выготскийдің пікірінше, баланың білім мазмұнының қалыптасу процесі
оның мінез-құлқы және ақыл-ойы дамуының бағытына байланысты анықталатын
таным әрекеті арқылы іске асады. Баланың қоршаған ортамен, адамдармен қарым-
қатынасы әсерінде қалыптасқан таным-түсінігі танымдық байланыстар жүйесін
құрайды [7,28]. Демек, бала алғашқыда өзгс адамдардың іс-әрекетін
үйлестіруші, реттеуші қызмстін атқара отырып, бірте-бірте өзінің де іс-
әрекетін басқаруды үйренеді. Олай болса, срікті іс-әрекеттің негізі тіл
арқылы адамдардың өзара сөйлесуінде жатыр. Ал сөйлесу өз іс-әрекеттерін
басқара білу механизмінің негізін құрайды.
Баланың сөйлей білуге деген алғашқы талпынысы - оның дамуының
бастапқы кезіндегі басты нәрсе. Ол үлкендердің сейлеген сөздерінен бірнсше
мәртс қайталанатын белгілерді ептеп түсінс бастайды. Сөйтіп ол бер, мә,
кел т.б. сөздсрге түсінетін сияқты көрінеді. Ғалымдардың зерттеуіне
сүйенсек [2; 6-13], скі жастан бастап бала тілі күрт дамиды. Мсктеп жасына
келген бала, яғни 6-7 жасар бала 3,5-4 мыңға жуық сөз біледі екен. Демек,
ол тілдің бүкіл фонологиялық жүйесін түсінеді. Олай болса, өз бетінше
сөйлемдер құрастыра, өз ойын өзгеге түсіндіре, жсткізе алады [2; 6-13].
Зерттеулер көрсеткендей [2,35-38; 6,9-12; 7,28; 8,20; 9,9], түске,
үлкендікке, заттың жай-күйіне байланысты ерекшеліктерді жас баланың естіп
қабылдауынан гөрі, сол заттарды көріп, қолмен ұстап барып, ажырата
қабылдауы 10-12 есе тезірек іске асады да, бала жадында ұзақ сақталады.
Жалпылама "сөзге" қарағаңда, балаға сол зат, белгі, құбылысты көрсету,
оларды ажырата отырып көрссту арнайы үйретусіз-ақ тез қабылданады. Сөз
жалпылама ұғым болғандықтан, бала тсз арада өзі қабылдаган сөздсрді белгілі
бір топтарға бөле отырып меңгере бастайды (мысалы: биік, үшбұрыш, ащы
т.б.). Баланың өз бстіншс меңгеруі алғашқыда әрине, қателесусіз жүрмейді.
Табиғаттағы зат пен құбылыс арасындағы байланысты білдіретін сөздер
(кеңістік, сан т.б.) сөзімдік қабылдауга негізделеді де, балаға көрінбейтін
болғандықтан, ол нәрселер мсн байланыстарды үлкендер түсіндірсді. яғни
елестетеді [2; 6-8]. Бұларды түсінуте талпыну жәме тілдс қолдану баланың
ойлау қабілетін дамытады. Сол секілді үлкендердің сөзімдік, эмоциялық күйін
білдіретін сөздер де балаға түсінікті бола бастайды да, балада да эстетика,
адамгершілік туралы алғашқы түсінік қалыптасады.
Балада алғашқы кездс өз шамасын байқап көру қасиеті үлкендермсн,
заттармен байланысқа түсу, яғни сөз арқылы жүзеге асады. Алғашқыда ол зат
пен құбылыстың аттары арқылы, ал кейінірек жіктеу есімдіктері арқылы, содан
соң өзін басқа балалармен салыстыру арқылы жақсы және жаман қасиеттерді
ажырата бастайды [9-10]. Сөздік қорын дамыту арқылы бала ертегі, өлен
тындауға, ән салуға, мәнерлі дс мәнді сөйлесуге бейімделе бастайды.
Демек, баланың алғашқы даму сатысында оның физиологиялық және
физикалық дамуы мен ойлау бслсенділігі үлкендердің жүйелі тәрбиелік
жұмыстарына байланысты болады. Өмірдегі құбылыстарды көру, есту арқылы бұл
жаста бала психикасында үлксн өзгсрістер байқалады. Ол өзін қоршаған әлемді
тек байқаушы ғана емсс, онда өзі әрекеггенуші де. Ол өмірде әзі көрғен
құбылыстарды, үлкендердің сөздері мен іс-орекеттерін ойын арқылы ойнап,
сол ойындарда қолдана бастайды.
Дұрыс ұйымдастырылған ойындарда балаларда жақсы дағдылар қалыптаса
бастайды, яғни ойын - ойды дұрыс дамытады. Тск баланың ақыл-ой қызметін
активтендіру және ұйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгсртугс болады.
Н.А.Менчинскаяның пікірінше, "таным, танымның қалыптасуы өзара байланысты
скі процестен тұрады: білімді игеру және оны қолдану" [8,20].
Баланың екінші сигналдық жүйссі ретіндегі сөйлеуі бірінші сигналдарға
қарағанда жетскші орында болады, екінші сигналдар оган қызмет етеді. Ал
сөздік қоры мен ойлау жүйесі нашар дамыған балалардың сөздік қоры, сөз
байланыстары тек белгілі бір ғана бағытта болады да, әр түрлі жагдайдың
өзгеруінс қарамай, олардың жауаптары бір жақгы болады. Психикалық
процестердің дамуындагы сөйлеудің (тілдің) ролі жайындағы келесі
зерттеулер бұл саладағы зерттеулердің объектісінс жататын көптеген өзекті
мәселелердің туындауына әкеледі [2,38].
Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: балалар тілінің дамуы мен
қалыптасуын зерттеу балалар психологиясы мси психолингвистиканың
проблемаларын шешудс ғана емес, сонымен қатар тілдің табиғаты жөніндегі аса
маңызды теориялық мәселелерді талдау, зерттеу барысында да ерекшс маңызды.
Әсіресс, бұл зерттеулср балалар тілі онтогенезін, ол арқылы тілдің
лсксикалық. грамматикалық категорияларының фнлогенезін, оның фонологиялық
жүйесін және мәтін тудыру механизмдерін танып-білуде аса маңызды роль
атқарады [9,9; 10,19-25].
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында балалардын сөйлеу тілін
зерттеу психологтар мен тілші ғалымдар назарын өзіне аударды, балалар
ойлауының, ой-өрісінің деңгейін білдіретін алғашқы жиілік сөздіктер пайда
болды [ 11,225].
Батыс Еуропа психолингвистикасына тән жасөспірімнің сөйлесу
қызметінің қалыптасу процесін туа пайда болатын құрылымға жатқызатын
көзқарастарга қарсы шыға отырып, қазіргі тілші галымдар мен психологтар бұл
физиологиялық, лингвоментальдық құрылымдар баланың сырткы ортамен
байланысы, яғни әлеуметтік әрекетінің нәтижесі екендігін көрсетті [12,113].
Адамның сөйлеу әрекеті, оның құрылымдық-типологиялық ерекшеліктсрі
жоғары лингвистикалық шамалар лексикалық морфологиялық, семантика-
синтаксистік ерекшсліктер нәтижесінде қалыптасады.
Элькониннің пікірінше, бала қызметінің барлық жағы мазмұны, формасы
бойынша қоғамға байланысты, сондықтан бала өз өмірінің алғашқы күндерінен
бастап қоғамдық дене болып табылады. Оның адамзатқа тән мәдениеткс жстуі
белсснді әрскетіне байланысты болады [13,9]. Баланың сөздік қоры сыртқы
жағдайлармен, динамикалық әрекетпен сипатталады. Баланың жеке іс-
әрекеттерінің күшеюі және өзге балалармсн көбірек араласуы оның өз
жолдастарынан көргендері мен алган әсерін айту үшін монолог түріндс
түсіндіру, айту қажеттілігін тудырады. Бұған қоса әрексттердің өзара
байланысуы, бір нәрсегс баға беру, бұйыру т.б. формасында да сөйлеуі үнемі
даму үстіндс болады. Мүның барлыгы балалардың сөздік қүрам мен тілдің
грамматикалық құрылысын интенсивті меңгеруіне әкеледі де, олардың сөзі бір-
бірімен байланысты, жүйелі бола түседі [5,96]. Мектепке дейінгі кезеңдс
балалардың практикалық іс-әрекеттерін жоспарлау мен бағыттау, реттеуге
негізделген сөйлеудің жаңаша қызметтері қалыптасады [15,31]. Міне,
сондықтан да ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінен мектепте морфология
мен лексиканы үйретудің жүйелі тәсілдеріне көшу үшін мектеп оқулықтарындағы
мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше тілімізде жиі және сирек қолданылатын
жаңа мәнгс ие сөздерді сұрыптап ала білудің айрықша маңызы бар [14,39]. Бул
мақсаттарды шсшу үшін, алдын-ала 6-10 жас аралығындагы балалар тілінің
лексикасы мен морфологиясын, сонымсн қатар балалар тілі дамуының көзі болып
табылатын балаларға арналған оқулықтар мен көрксм шығармаларды
лингвостатистикалық әдіспен зерттеу қажет [16; 17].
Тілдің синтаксисі мен семантикасына квантитативтік әдістер қолдануда
көптеген қиындықгар бар: біріншіден, өте үлксн мөлшердегі сөз, сөз
тіркестерінің жиыны қажет, екіншіден, мәтіндердсгі сөз тіркестерін
қарастыруда жекелеген киындықтар туындамай қоймайды [16,9].
Сондыктан да зерттеуімізде негізінен балалар тілінің лексикалық және
морфологиялық ерекшеліктеріне токталмақпыз. Балалар тілінде олардың
танымдық, ойлау жүйесінің дамуында, қоршаған ортаның беймәлім құбылыстарын
тануында атауыш сөздер мен тұрақты тіркестер айрықша маңызға ис болса, зат
есімдер өзге грамматикалық категорияларға қарағанда ерекше қызмет атқарады
[17,17]. Осыдан барып мектепте тілдің, сөйлеудің оқып-үйрену объектісі
ретінде қарастырылуы ерекше маңызды екендігі шығады. Себебі, балалар онда
"сөйлеудің сөз бен сойлемнен, сөздің дыбыс пен буындардан тұратындығын оқып-
үйренеді [18,191].
Осыларды нақтылы айқындау үшін балалар тілін квантитативтік әдіспен
зерттеу - олардың лексика-грамматикалык срекшеліктерін ашуда, сонымен қатар
бастауыш білім беру ксзіндс оларга берілуғе тиісті материалдың сандык жоне
сапалық ерекшеліктерін анықтай отырып, алынған зерттеу нәтижелерін көркем
әдебиет псн публицистикалық жанрдағы үлгілермен салыстыру арқылы тілді
меңгертудің кейбір тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануда аса маңызды. Бұл орайда
алдымсн зерттеу нысаны ретіндегі БСО мәтіндерінің құрастырылу,
зерттелу тарихына тоқтала ксткен жөн. Қазақ тіл білімі тілді оқу пәні
рстіндс оқытудан, оган қажетті оқулықтар мсн оқу құралдарын жазудан
басталады.
Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық жазу ісі XX ғасырдың
алғашқы 10-15 жылдарынан бастап едәуір жандана түсті. Бұл кезде қазақ
зиялыларының әмбебап дарынды және қоғамдық-саяси белсенділігі күшті,
қуатты шоғыры калыптасқан сді. Көпшілігі алғашқы қадамдарын мұғалімдіктел
бастаған, ағарту ісіне өте бейім кісілер-тін. Олар халықтың болашағын,
тәуелсіздіктің тагдырын жас ұрпақгы оқытып, оларға жаңаша білім, тәрбие
беретін ұлттық мектеппен байланыстыра қарастырды. Батыс Еуропаның қайта
өрлеу дәуірін еске түсіретін қазақ топырағыңдағы ояну кезеңінің ең
көрнекті кемел тұлғасы Ахмет Байтұрсынов болды. Терең де ауқымды ойлайтын
бұл көреген кісі Абай "шөлдеген" төте оқуға жол салып, орыстандыруға
бастайтын орыс графикасын емес, "дінмен біргс келген жазуды", яғни
ділімізге жақын жазуды реформалады. Оның емлесін - дұрыс жазу ережелерін
жасады [1,19].
Сөйтіп жаңаша оқып, жазуға кең жол ашқан араб алфавиті негізіндегі
төл жазуымыз дүниеге кслді.
Ғұлама ғалым мектсп - оқу таза ана тіліндс жүрстін ұлттык. мектеп
болу керек, ондағы оқу мазмұны халықтың ділімен, бағзыдан бірге жасасып
кслс жатқан салт-дәстүр, тәрбие жол-жосынымен, бостандыққа ұмтылған мақсат-
мұраттарымен етене қабысып жатуы, заманауи білім беруі керек деп қарады.
Оның тұңғыш басылымы 1910 жылы жарық көрген Әліппесі мен 1912-1914
жылдары басылып шыққан "Оқу кітаптарында'1 жоғарыда аталған талаптар
басшылыққа алынған.
Сөз болып отырған кезеңде I және II басқышты бастауыш мектептер саны
көбейе түсті. Оларға арналған сауат ашу құралдары мен оқу кітаптарынан
басқа да оқулықтар жазыла бастады. Солардың ішіндегі бір елеулісі — белгілі
қоғам қайраткері, атақты ақын және жазушы Міржақып Дулатовтың 1 және II
басқыш сыныптарға арналған "Есеп кітабы" деп аталатын оқулығы. Олар Қазан
төңкерісіне дейін де, одан кейін дс талай рет қайта басылды [1,19].
А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" дсп аталатын оқулығы 1914 жылы Орынборда
басылып шықты. Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан "Тіл құралы" (2
жылдык), "Тіл құралы" (3 жылдық) деп аталатын оқулықтардың алғашқысы (1
жылдық) фонетика, графика, орфография мәселелеріне арналса, 2 жылдығы
морфологияға, 3 жылдығы синтаксиске арналды. Осы арқылы А.Байтұрсынов
түңғыш рет қазақ тіліндс оқулықтар жазып, лингвистикалық терминдер
қалыптастырды [19,141].
30 жылдардың алғашқы жартысында С.Аманжоловтың
басшылығымен "Төрт жылдық тіл кітабы", Телжан Шонановтың авторлығымен
"Үш жылдық оқу кітабы" дегсндер жарық көрді [20, 171]- Кдзақ тілінен орта
мектепке арналған тұңгыш оқулық Қ.Жұбановтың авторлығымсн 1936 жылы шықты
[21,20]. Бұл еңбек оқулық дсп атағанымен, қазақ тілі ғылыми фонетикасының
бсрік негізі болып табылуымсн дс құнды. Қ.Жұбанов мұнда "сөз" дегснді
лексикалық тұлға мәнінде дс қолданады. Осыған қараганда, автор "сөз"
дсгенді отс ксң магынада, қазіргі лингвистикада қолданылатын "мәтін
материалы" дегсн мағынада да түсінетіні байқалады [20,48].
Отызыншы жылдардың алғашқы кезеңінде С.Аманжолов орта мектепке
арналған "Казақ тілінің грамматикасын" жазды. Осыдан кейінгі жыддары
оқулықтар І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың, А.Ысқақов пен К.Ахановтың
авторлығымен шығып тұрды. Сондықтан да оқулықтар мен оқу құралдарын жазу
тәжірибесінде А.Байтұрсынов пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбегін айта
кеткен жөн.
Сөз еткелі отырған мектеп оқулықтары - осы ғалымдар жазған
еңбектердің негізінде өңделіп, толықтырылған, қалыптасқан грамматикалық
ерсжслері бар, 30 жылдардан бері қарай қайталанып басылып кслс жатқан
грамматикалық оқулықтар.
40-50 жылдар жекслсгсн пондер бойынша балаға білімді игерту жолдарына
бағытталған көптеген зерттеулермен белгілі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьсв
т.б.). Бұл зерттеулерде әр түрлі білі.м мазмұны мен оқыту одістерінің
балалардың психикалық даму ерекшеліктеріне әсері анықталды [8,53]. 50-60
жылдарда алдыңғы орынға оқыту әдістері мен оқу процссіне жаңа, күрделірек
мазмұн беру арқылі)ібалалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіріп дамыту
міндеттері шықты. Зсрттеу әдістері де өзгсрді: тұтас сыныптармсн
эксперименітер жасау басталды. Мұндай оқытудың алғашқысы білім мен дағдыны
жстілдіру процесімен байланысты сыныптағы орындалатын жұмыстардың үрдісін
жылдамдатып, жетіддіруге қатысты болды. Мысалы, Д.Эльконин жазбаша тіл
ауызша сөйлеуден қызметі, қолданылу ерекшеліғіне ғана емес, ішкі
құрылымының қалыптасуы жөнінен де ерекшеленстінін, оның түрлі жағдайларға
тәуелді смес екендігін, баланың ауызша сөйлеуіне қарағанда ерікті екендігін
дәлелдеу үшін өзінің зерттеулерін бастауыш сынып оқушыларының жазбаша
тілінс, оның қалыптасу кезендеріне сәйкес құрды. Ол жазбаша тілді
пікірлссудің, ойды қалыптастырудың ерекше тәсілі ретіндс түсінгісі келді
және. оның грамматикалық формаларға емес, психологиялық күйге қалай осер
ететінін зерттеді [7,17]. Ьастауыш сынып оқушыларында жазба тілді
құрастыруда ерскше маңызды сркін сөйлеудің негізгі мүмкіндіктсрі кошіру мен
жаздыртуда емес, сркін хат жазуға үйрету екендігін көрсстті. Оның ойынша,
жазбаша тіл ойды тәртіпке, жүйсгс келтіреді, баланың оң тасқындарын реттеп,
оны ауыспалы мағынада бере білуге үйрстеді.
Бір баланың ойды реттсп бсре алуы оның пікірлесу, жағдайға бейімделу
қабілетінің қалыптасу мүмкіндігі бар-жоқтығына байланысты. Ал оқушылардың
жазбаша тілдің психологиялық механизмдсрін меңгеру срскшсліктеріне қарай,
олардың ауызша тілі әрі икемді әрі еркін бола түседі. Мектептегі сөйлеу
мәдениетін қалыптастырып, дамыту балалардың сабақтағы оқу әрекетін дұрыс
ұйымдастыруға байланысты десек, бұл өз кезегінде оқыту мазмұнынан
туындайды. Сондықтан да өз зерттеуіміздегі "балалар тілі" деген тіркестің
БСО мәтіндеріндегі сөз формасы мен сөйлемдердін, балалар тілі арқылы
қолданысқа түсетіндігін, мектептегі оқьіту барысында бұл сөздерді олардың
толық меңгеретіндігін есепке ала отырып алынған тіркес екендігіне назар
аудартқымыз келеді.
Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерттеу тілшілср мен
психологтарды әсіресе XX ғасырдың басывда көбірек қызықтыра бастады. Осы
кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен
зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда,
Н.А.Рыбников, А.Н.Гвөздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б.
балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері
болса, К,.Молдабск 70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерін лингвостатистикалык
әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз
еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мсн БӘ мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың
игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала және дала мектептерінде
арнайы эксперименттер жүргізш, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық
әдіспен зерттеу аркылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп
оқулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мсн байыту
мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген.
Жоғарыда арітылған мәселелерді ескере отырып, осы зерттеулерді әрі
қарай толықтыру мақсатында мына төмендегі жайттарды анықтауды жұмысымыздың
срекше маңызды мәселесі деп есептейміз:
1. Мектептегі оқытудың алғашқы кезеңіндегі бала тілінің дамуы,
меңгерілген лексиканың сандық жоне сапалық ерекшеліктері [22,27:
23,39; 24].
2. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз, ретсіз түрінен мектепке
морфология мен лексиканы оқып-үйренудің жүйеленген үлгілеріне
көшу [9; 17,16; 26].
3. Сөздік қордағы лексикалық единицалардың синонимдік
қатарын толықтыру және меңгерілген лексиканың семантикасын
және экспрессивтік мәндегі сөздердің мағыналарын ұғыну [22; 23, 38].
4. Оқып-үйренуге арналған минимум сөздіктерге тілімізде жиі
кездесетін және жаңа монғе ис сөздерді сұрыптап ала білу (25,11-24;27,95-
97; 28,132-137].
Қазіргі тіл білімінің даму тәжірибссі корсетксндсй, тілдіц түрлі
топтарының лексикасы мсн морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін
алуға жагдай тугызатын мәтіннің квантитативтік әдісініц ерекзле тиімді
түрі: жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік және кері алфавитті-жиілік
сөздіктер алу болып табылады. Бұл сөздіктер аркылы БСО мәтіндерінің тілін
тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және квантитативтік әдіс арқылы
алынған БСО мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтап, алынған зерттеу
нәтижелеріне сүйсне отырып, оқушыларға ана тілді меңгертудің тиімді әдіс-
тәсілдерін қолдануға болады.
1.1 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде
статистикалық әдісті қолдану
Қазіргі таңдағы ғылым адам мен оны қоршаған ортаны танып-білуде түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолданып отырғаны белгілі. Біздің сөзім
мүшелеріміз бсн қарапайым бақылау құралдары арқылы қабылдауға,
тануға болатын нысаналар мен құбылыстарга тікелей бақылау әдістері
қолданылады. Тіл білімінде негізінен осы әдістер дыбыстар мен фонемалардың,
сөздер мен сөз тіркестерінің құрылымы мен өзгерістерін бақылауда жиі
пайдаланылады [29,15]. Бірақ қазіргі зерттеушілер тікелей бақылауга қиындық
келтірген нысаналар мсн олардың жиынына жиі кездесуде. Оның басты себептері
зерттеуге негіз етіп алынған нысананың қиын да күрделі ішкі құрылымы және
адамның миы мен сезім органдарының шектеулі мүмкіндіктері болып саналады.
Мысалы, кейбір зерттеу нысаналарының өтс кішкенс немесе шамадан тыс
үлкендігінен оларды тікелей бақылау қиындық туғызбай қоймайды. Сол сияқты
лингвистикалық құбылыстарда да өте күрделі, біртұтас орі көзге анық
байқалмайтын болғандықтан қарапайым түрде бақылауға алу қиын. Біздің
зерттеу нысанамыз да (БСО мен БӘ) осындай күрделі әрі көлемді болып
саналатындықтан, бұл нысананы тікелей бақылауға алудан бас тартуға мәжбүр
боламыз да, қосымша әдіс-тәсілдерді, мысалы, тікелей бақылау мен зерттеуге
нысананың езі емес, оның моделі негізғе алынатын модельдеу әдісін
қолданамыз. Модель дсп - құрылымы мен қызметі жағынан
түпнұсқаны елестететін немесе қайталайтын нысаналар жүйссін
айтамыз. Қолданбалы лингвистикада мәтінді талдау жәнс жинақтау
алгоритмдерін құруда модельдсу әдісі негізгі әдістің бірі болып
табылады [30,16].
Модельдер түпнұсқаның ішкі құрылымын зерттеу және анықтау мақсатында,
сонымен бірге оның қалыптасуы мен дамуын түсіндіру үшін қолданылады.
Зерттеуімізде квантитативті-лингвистикалық модельдеу әдісін қолданамыз.
Модельдің түрін анықтау мен оны құру барысында төмендегі жалпы срежслер
қатаң сакталуы тиіс:
Модель - объективті дүнисні аналогия жолымсн бсйнелеудің ерекше түрі
болып табылады (модсль - зсрттелетін нысананың көшірмесі емсс, аналогиясы)
[16,30].
Модель түпнұсқаға қарағанда күрделі болмауы, ал оны қолдану нысананы
зерттеудің басқа әдіс-тәсіддерімен салыстырганда уақыт пен күшті
үнемдейтіндей болуы қажет [29,7].
Модель түрлі нысаналарды бейнелеп, түсіндіругс мүмкіндік беретін жан-
жақты әрі жалпылама сипатқа ис болуы тиіс.
Модель деп - жасалынған эксперимент үшін ерекше маңызға ие
түпнұсқаның өзіндік белгілсрі мен қасиеттерін көрсете және түсіндіре
алатын болуы тиіс [29,8].
Зерттеу барысында 1950-2000 жылдардағы БСО мәтіндеріне жасалынған
статистикалық мәліметтерге сүйенетін боламыз. Ол үшін зерттеуге негіз стіп
алынған нысана мен оның моделі арасындағы сәйкестікті, яғни сәйкестілік
коэффициентін анықтап алу керек [16,31]. Мұны лексикалық бірліктсрдің
(белгіленген мәтін колеміндс) жиілік сөздік (ЖС), алфавитті-жиілік сөздік
(АЖС) және кері алфавитті-жиілік сөздіктерін (КАЖС) алу жолымен орындауға
болады [31,10]. Бұл сөздіктер зерттеуге негізге алынған 50 ж. БСО мәтіндері
мен онымен салыстырылатын 1970-2000 жылдардағы БСО және БӘ мәтіндерінің
квантитативті моделі рстіндс біздің тікелей бақылауымыздан тысқары
түпнұсқаның немесе нысананың орнына қарастырылады. Бұл үшін алдымен
зерттеуге қажетті мәтін көлемін анықгап алуымыз керек.
Сөздің жиілік тізімін жасауға кірісксн зерттеуші ең аддымен
жеткілікті мөлшердегі мәтін колсмін анықтап алуы тиіс. Тандама көлемін
анықтау - лингвостатистиканың сң маңызды мәселелерінің бірі. Қажетті,
мүмкін болатын бұл мәтін колсмі іске асу мүмкіндіктерін есепке алғандағы
статистика теориясының талаптары негізінде анықталады. Тандама
мәтініне жүргізілген зсрттсулер нәтижесінде анықталған зандылықтардаи
туындайтын қорытындылар тұтас мәтіннің заңдылыкхары жайлы тұжырымдар
жасауға мүмкіндік береді [32,54].
Лингвостатистикада сенімділіктің бслгілі бір шамаларында
статистикалық мәндерді бағалауға жоне жиілік сөздіктіц бірліктсрі
үшін қажетті жсткілікті мөлшердегі жиын колсмін анықтауға
мүмкіндік беретін мысалдар аз емес [32.55].
Лингвостатистикалық зерттеулерде қажстгі таңдама көлемін анықтау
үшін моделі таңдалған мәтіннің статистикалық жағынан -еншді мөлшердегі
сөздігін алу қажст болған жагдайда зерттеуге алынған таңдама көлемі жайында
алдын-ала мағлұмат алуға, оны ағалауға мүмкіндік беретін қатынасты қатслік
шамасын анықтау әдісін қолданамыз [33,294-301].
Бірақ бұл жсрдс зсрттеушілср тарапынан лингвистикалық таңдаманың
критерийлсрі жөнінде нақтылы бір ұйғарымдар болмағанын айта кеткен жон.
Сондықтам да сөздіктің көлемі төңірегінде мәселе қөзгалган жағдайда кейдс
сөздікті құрастырушының мүмкіндігінс, ксйдс бұрынғы зерттеулердің
тәжірибесіне сүйену дағдыға айналды. Лингвостатистикалық зерттеулердс
ұсынылып келген "жаңаша" әдістер прагматикалық талаптардан туындайды.
Сонымен бірге қайсыбір математикалық аппараттарды қолданудан талаптың
қатаңдығы оншалықты бос қоймайды, сондықтан да зсрттеудің өзін-өзі
анықтауының айқын дәлелденген критерийі басқа жиілік сөздіктердің жиынымен
салыстыру болып саналады [34,19]. Бұған қоса қатынасты қатслік шамасын
анықтау әдісінің талабы қатаңдау болғандықтан, зерттеушілер көбінесс өзге
әдістерді кдлайды [34-41].
Енді мәтіннің салыстырмалы түрдегі сенімді моделін құру үшін алынған
зерттеу нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін ықтималды статистикалық
аппарат - қатынасты қателік шамасын анықтау әдісін қодданып көрейік
[25,208]. Алынған нәтижелердің сенімділігі сц аддымен зерттсу
қорытындысында алынған абсолютті жәнс қатынасты қателіктергс байланысты
анықталады [36,89]. Абсолютті қателік ретіндс Р-р айырмасы саналады, бұл
жердегі Р - нсгізғі жиындағы жиілік болса, р - тандамадағы жиілік.
Қатынасты қатслік —- арқылы анықталады [26,54-55]. Бұдан шығатын қорытынды,
таңдама (М) көлемі неғұрлым аз болса, абсолютті және қатынасты қателік
соғұрлым көп болады және керісіншс. Сондықтан да сгер жиілік бслгілі болса,
онда жіберілуі мүмкін қателіктерді ескеріп, тандама көлемін анықтауға
болады. Қатынасты жиіліктің берілген мөлшерге қатысты ыктималдығынан ауытқу
жағдайындағы мүмкіндігін анықтау үшін математикалық статистикаға ендірілген
теңсіздікті қолданып көрейік [33,294-301]. N І N
Мұнда Р, - сөз формасыны пайда болу ықтималдығы; Ғ, - абсолютті
жиілік; N - таңдама (жиын) колсмі;
-— = ., - қатынасты жиілік;
2р - сенімділік коэффициенті. Ксйбір мүмкін болған
жағдайларда қатынасты қатслік үшін мына формуланы қолданамыз:
л = — -=4= немссс гУ =
Осыдан жиілік пен таңдаманың және қатынасты қателіктің арасындагы
өзара байланыс формуласын аламыз [16,31-33].
М = -ү- Мұнда N - сөз қолданыстардың келемі; 5 {
5 - бақылаудың қатынасты қателігі; іх - сөз формаларының қатынасты
жиілігі.
Сенімділік деңгейінің мондеріне осы зерттеудс сүйенетін мәнділік
деңгейлері сәйкес келеді. Бұл болжамдарды тексеру үшін 5% жәні 1% мәнділік
деңгейлерін қолданамыз. Мәнділік деңгейі мен сенімділік мына шамалармсн
беріледі: 5% немесе 0,05; 95% немесе 0,95. Мәнділік деңгейі алдын-ала
белгіленген нәтижелерден кездейсоқ ауытқу ықтималдығын білдіреді.
Соңғы кездері қолданбалы зерттеулерде сенімділік дсңгсйлсрі ?=0,95
немесе 0,99 шамаларымсн алынуда. Тіл білімінде аса үлксн сенімділік
деңгейлсрі қажет болмайтындықтан =0,95 шамасын қодданады. Бұдан былайгы
эксперименттерімізде осы мөлшерді пайдаланбақпыз. Сенімділік деңгейі (р)
сенімділік коэффицентімен (2р) байланысты жәнс оган бслгілі бір дәрежеде
тәуелді. Соған байланысты 7=0,95 болса, онда 2Р=1,96 [16,36].
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, жиілік сөздікке берілген белгілі
бір жиіліктегі түрлі сөздер қамтылуы үшін минималды шектегі таңдаманы
төмендегідей формуламен алута болады. Мұндағы Гшек - моні сенімді
лексикалық бірліктіц төменгі шегінің (Ғшек) мәнінс сәйкес келетін
лексикалық бірліктердің катынасты жиілігі, 2р - сенімділіктің берілген
мәнінен алынатын тұрақты мән, ішек - ықтималдық бағасын білдірсе, 8
қатынасты катслік. Тәжірибелер көрсеткендей 116.37). 70% қамтылуды
сөздіктің 3000-5000 сөз формаларын қамтигын бастапқы аумақтары берсді
(Гшек=0,00004).
Жеткілікті мөлшердегі таңдама көлемін анықтауда одстге мына талаптар
қойылады:
ч Байқаудың жіберілуі мүмкін қатынасты қателігі £=0,33 2) Сенімділік
;=0,95; 2,, =1,96
3) Сөзбен қамтылу 70% дсмек, әйтсе дс біздің карастырғанымыз
таңдамалы колем емсс, мәтіндерді тұтастай зерттеу болғандықган, 200 000 сөз
қолданыс мөлшері жеткілікті келем болып табылады. Бірақ зерттеу мақсатына
сәйкес БСО мәтіндерімен езара салыстырылатын әр түрлі тандамаларды ескере
отырып, бұлардың барлығын, яғни, БСО мәтіндерін де шартты түрде "таңдама"
дсп атауды үйғардық.
Демек, жеткілікті мөлшсрдсгі мәтін көлсмі бақылаудың жіберілуі
ықгимал қатынасты және абсолютті қатсліктері, берілген сснімділік. алдын-
ала анықгалған мәтіннің сөзбен қамтылуы және онымен байланысты нақгы
жиіліктің томенгі шсгі секілді шамаларга байланысты болады [16,33]. Бұл
барлық шамалар бір-бірімен өзара тығыз байланысты жәнс тілдің құрылысы мсн
мәтіннің лингвистикалық құрылымына тоуслді. Анықталған тандама негізіндс 50
жылдардағы БСО мәтіндеріндегі сөздер мсн сөз формаларыныц жиілік сөздігі
(ЖС), алфавитті-жиілік сөздігі (АЖС) жоне ксрі алфавитті-жиілік сөздіктері
(КАЖС) алынды (1,2-кестелер).
қазақ мәтіндеріне статистикалық талдау жасау кезінде
қиындықтар кездесті. Атап айтқанда, тұрақты тіркестерді ажырату. Күрделі
сөздер мен терминдерді жеке қарастыру т.б. Сондықтан да шартты түрдегі
критерийлер белгілеу жолымсн бұл қпындықтарды жеңіддетуге тырыстық. Мәтін
бірлігі ретіндс "сөз қолданыс" деген атауды қолдандық. Мәтінге
статистикалық зерттеу жүргізу кезіндс сыртқы формалары бір-біріне
сойксс келетін сөз қолданыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Тарау . Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық қорын
анықтау 9
1. Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде
статистикалық әдістерді қолдану 18
2. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының ерекшеліктері 30
2. Тарау Бастауыш сынып оқушыларының тілдік корын дамыту .
1. Оқулық мәтіндеріндегі лексикалык жүйені реттеудің кейбір
мәселелері 48
2. Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық минимумы 63
3. Қорытынды 65
Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 6
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары тілдік құбылыстарды сандық және сапалық жақтан
анықтауда зерттеліп отырған материалдың бслгілі бір ықтимал статистикалық
зандылықтарын ашуға мүмкіндік беретін лингвостатистикалық әдіс-тәсілдер
қолданылуда (Қ.Бектаев, А.Жұбанов, Ә.Ахабаев, Қ.Молдабек т.б.). Бұл
тәсілдерді әсіресе бастауыш сынып оқулықтары (БСО) тілінің лексикасы мен
морфологиясына қолданып (Қ.Молдабек), ондағы сандық және сапалық
ерекшеліктерді айқындау, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, сөздердің
қолданылымындағы кейбір тіл заңдылықтарын түсіндіру жалпы тіл білімінде
ерекше маңызға ие болып отыр.
1950 жылдардағы оқулық мәтіндерін
зерттеу нысанасы ретінде алу себебіміз - белгілі бір мақсатқа орай
Қ.Молдабек 70 жылдардағы БСО мәтіндерін, Қ.Мамаев 90 жылдарды, ал
М.Ермекбаев 2000 жылдардағы БСО мәтіндері бойынша зерттеу жүргізіп келеді.
Зерттеу бағытындағы орынды дәстүр жалғастығын құптай отырып, осы
оқулықтардың құрастырылуы белгілі бір жүйегс түсіп, балалардың жас
срекшеліктеріне қарай білім мазмұны сұрыптала бастаған 50 жылдарға соқпай
өту мүмкін емес. Сондықтан да оқулықтар тілі жайында сөз қөзғағанда,
алдымен осы оқулықтардың құрастырылу, зерттелу тарихына қатысты
материалдардан бастағанды жөн санаймыз.
Лингвостатистикалық әдістер тілдік фактілерді жадағай түрде
санамалаудан гөрі оларды топтастырып, белгілі бір өлшемдер
негізінде ықтималды немесе дедуктивтік болжамдар жасауға
мүмкіндік береді. Осы тұрғыда XX ғасырдың соңында түрлі жастағы балалар
тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зертгеудің алғашқы қадамдары жасалды
(Н.А.Рыбников, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б.). Баланың
ана тілді меңгеруінде оның мектеп-жасындағы кезеңі ерекше маңызды.
Себебі, бұл кезде тілді үйренудің балалық кезеңі біртіндеп оны мектепте
оқытып-үйретудің жүйелі формасына көшеді. Осы жүйелі білім берудің бірден-
бір көзі ретіндегі оқулықтарды лингвостатистикалық әдіспен
зерттеушілердің бірі Қ.Молдабек 70 ж. БСО мәтіндері мен балалар
әдебиеті (БӘ) мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды қарастырса, Қ.Мамаев 90 ж.
БСО мәтіндері деп сөз формалары мен сөз қолданыстарды қолданылу жиілігі
негізінде кейбір тілдік заңдылықтарды ашуға тырысты. Соңғы жылдары
"Атамұра" баспасынан шықкан БСО мәтіндерін зерттеген М.Ермекбаев
оқулықтардағы сирек қолданылган сөздерді анықтап, олардың оқушылардың тіл
байлығын арттырудағы маңызын ескеріп, оны дамыту жолдарын қарастырды.
Біздің зерттеу нысанымыз ретіндеғі 50 жылдардағы БСО мәтіндерін
статистикалық әдіспен зерттеуіміздің жоғарыда аталған еңбектерден
ерскшелігі - осы зерттеулер негізінде әрбір 20 жыл аралығындагы БСО
мәтіндеріндегі сөздік қорды анықтап, олардың өсу динамикасын ашу. Бұл да
тақырыптың өзсктілігін сипаттайды.
Білім берудің компыотерлік құралдары кеңінен іске қосылып отырған біздің
дәуірімізде "адамзаттың жасаған рухани-мәдени құндылықтары мен ашқан ғылыми
жаңалықтарын жеткіншек ұрпаққа сатылап жеткізудің қолайлы құралы" [1,8]
оқулықтардың лингвистикалық, стильдік сипаттарын анықтауда жәнс мәтіндерді
формалық жүйеге келтіруде лингвостатистикалық әдіс-тәсілдердің айрықша
маңызы бар. Өйткені оқулық жасайтын басты құрал оның мәтіні десек, осы
мәтіндердің балалардың жас срекшеліктеріне қарай лексикалық жагынан
мақсатқа сай бөлінуі мен грамматикалық жағынан толыктығын арнайы зерттеу -
бүгінгі таңдағы оқулық сапасын айқындайтын өзекті мәселенің бірі.
50 жылдардағы БСО мәтіндерін зерттеу нысаны ретінде алу мақсаты
тарихи себептерге де қатысты. Ұлггық оқулықтарымыздың іргесін қалаған
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтардың жазған оқулықтарынан бергі
ксзеңдс қалыптасып кслс жатқан үрдісті 1918 жылғы "Шағын ұлттардың
мектептері туралы" қаулы бұзып жіберді. Таптық көзқарасты басшылыққа алған
ұлтсыздық бағытындағы бір үлгідегі мектептерде орталықтан жіберген
оқулықтар мен оқу бағдарламалары басшылыққа алынды. Әсіресе "халық
жауларын" талқандау секілді әйгілі нәубет жылдары ұлтымыздың зиялылары
жаппай қудалауға ұшырап, оқулық жазу ісі іркіліске ұшырады[1,22].Сондықтан
да БСО мәтіндерін зерттеу жайынджаңағы мәселеде алдымен осы
оқулықтардың заман талабына сай, оқушылардың жас срекшелігіне байланысты
белгілі бір ғылым негіздерін игерту мазмұнында құрастырылуының бастамасы
осы 50 жылдар болды деп * есептейміз. Сөз болып отырған кезеңдегі
оқулықтардың лексикасы мен морфологиясында бслгші бір дәуірлік сипатқа
тән тілдік срекшеліктер мен сөздік қолданыстардың болуы заңды. Зерттеу
мақсаты осы талаптардан туындап отыр. Бұл айтылғандарға қоса оқулық
мәтіндерің мазмұнын формалық жүйеге кслтіру секілді теориялық мәселелер
де зерттеуіміздің басты мақсатының бірінен саналады. Сонымен бірғе 50
жылдардағы оқулықтар тілін статистикалық әдістермен зерттеп, ондағы сөз
қолданыстарды 1970-1980 жылдардағы БСО мәтіндерінің лексикасымен
салыстыру нәтижесінде олардағы айырмашылықтарды ашу және оқушылардың
әрбір кезеңге тән сөздік қорының өсу динамикасын анықтау да - зерттеу
мақсатымыздың негізгі бағыттарының бірі.
Балаларға арналған 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерін
квантитативтік әдіспен зерттеу жәнс оны 1970-2000 жылдар
аралығындағы оқулықтармен салыстыру нәтижесіндс тұңғыш рст оқулық
мәтіндерінің лсксика-грамматикалық құрылымы анықталып, бала тілінің сөздік
қоры мен құрамының нсгіздеріне талдау жасалынды.
Зерттеу тақырыбы бойынша тілдік материалдарға талдау жасау және эксперимент
жүргізу барысында мынадай ғылыми нәтижелер алынды:
лингвостатистикалық әдіспен зерттеліп, олардың лексикалық қоры
анықталды;
- оқулық мәтіндерінің алфавитті-жиілік сөздіктерін алу нәтижесінде
жиі және сирек қолданыстағы сөздердің лингвостатистикалық
сипаттамасы берілді;
- БСО мәтіндерін квантитативтік әдіспен зерттеу нәтижесіндс
оқулық мәтіндерінің лексика-грамматикалық құрылымы анықталды;
50 жылдардағы оқулықтардың лексикасын 1970-2000 жылдардағы
оқулықгармен салыстыру арқылы әрбір 20 жыл аралығындағы
оқушылардың сөздік қорының өсу динамикасы анықталды;
оқулықтар мәтіндеріндегі сирек кездесетін сөздерді негізге ала
отырып, оқушының тіл байлығын арттыруда мағыналық құндылыгы
жоғары, жаңа мәнге ие сөздердің болашақта оқулықтар құрастыруда
кеңінен қамтылу мүмкіндігі статистикалық нәтижелср арқылы
негізделіп, нақтыланды;
лингвостатистикалық зерттеу нәтижесінде оқулықтардағы сөздік
қордың мәтін көлемінс тәуелді екендігі анықталды;
оқулық мәтіндеріндеғі лексика-грамматикалық топтардың қолданысы
бойынша олардың корреляциялық байланысы эксперименттік және салыстырмалы
әдістер арқылы дәлелденді.
тандама көлемінің өсуіне қарай, сирек қолданылатын сөздер саны
азая түскеніне 1950-2000 ж.ж. БСО мәтіндерін салыстыра зерттеу
негізінде кез жеткізуге болады;
типологиялық сипаттағы айырмашылықтар тіддің морфологиялық
құрылымына да байланысты: тілдс неғұрлым аналитикалық құрылым
элементтері көбейген сайын, соғұрлым сөздердің орташа қайталануы
да өсе түсетіні түрлі құрылымдағы тілдерді салыстыру нәтижесінде
айқындалады;
оқулықтарды лингвостатистикалық тұрғыда зерттеу мәтіндердің
сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдің типтік белгілеріне қарай
емес, мазмұндау стилі мен тақырыптық ерекшеліктеріне байланысты
болатындыгын көрсетеді;
сөз таптарының қолданылымы бойынша салыстырылған мәтіндер
арасындағы өзара байланысгарды анықтауға болады. Мәтіндердің
кейбір сапалары осы шамаларға байланысты;
әрбір кезең оқулықтарының лексикалық материалы мен
грамматикалық құрылымын салыстыра зерттеу нәтижесінде
оқулықтардағы лексикалық қордың өсу динамикасы анықталады; оқулық
мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтау әрбір сынып
бойынша меңгерілуге тиісті материал колемінің жаңа қолданыстармсн
толығып отыруын реттестіруге мүмкіндік береді.
Мәтінге типологиялық, стилистикалық және статистикалық зерттеулер
жүргізуге қажетті материал болып табылатын БСО мәтіндерінің лексикалық
және морфологиялық құрылымы анықгалып, жиілік сөздіктсрі алынды. Бұл
қолданбалы тіл білімі саласына, лингвостатистикалық әдіспен
зерттеушілерге, компьютермен тіл үйренушілерге өзіндік үлес қосары анық.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен алынған сөздіктерді мектепте
оқушылардың сөздік қорын молайту және ана тілімізді меңгерту мәселелерінде
пайдалануға болады.
Соңғы 50 жыл аралығындағы оқулық мәтіндерінің лексикалық қоры
анықталып, олардағы сөздердің қолданымы көрсетілді. Бұл тұрғыда зерттеу
жұмысы тіл тарихына да қажетті материал бола алады.
Зерттсу жұмысының ұсынған теориялық негіздемелері мсн алынған
нәтижелерін:
1. БСО мәтіндерін құрастырудың теориялық-әдіснамалық негізін
анықтауда;
2. мәтіндердің лексикалық байлығы мен ондағы сөз қолданыстар
негізіндс тіл табиғаты жөніндсгі теориялық мәселелерді қарастыруда;
- мәтін мазмұнын формалық жүйеге келтіру бағытындағы
зерттеулерде;
- бала тіліндегі қолданымы ескерілгсн оқулықтардың жиі және
сирек қолданыстағы сөздермен қамтылуын реттестіру мәселелерінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының нсгізгі тұжырымдары мен нәтижелері республикалық
ғылыми басылымдарда 20 мақала түрінде жарыкқ көріп, 4-уі халықаралық
конференция материалдарында баяндалды. Атап айтқанда "Орта Азия - тіл мен
мәдениеттің достық ошағы', "Түркі тілдерінің компыотерлік қоры"
халықаралык конференциялар (Шымкент, 1995 ж.); Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған "Руханият мәселелері және діннің
қазіргі қоғамдағы орны' агты ғылыми-практикалық конференция (Шымкент, 2001
ж.); ф.ғ.д., профессор М. Оразовтың 60 жылдығына арналған 'Түркітаным жоне
қоғамдық пәндер" атгы халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Шымкент,
2002 ж.). Диссертация тақырыбы бойынша 1 жиілік сөздік, 2 оқу-әдістемелік
құрал жарияланды. Зерттеу материалы ретінде 50 жылдардағы БСО
мәтіндері алынды. Алынған нәтижелср 1970-2000 жылдардағы БСО мәтіндсрін БӘ
мәтіндеріне жүргізілгсн лингвостатистикалық зерттсу қорытындыларымен
салыстырылып, әрбір 20 жыл аралығындагы лексика-грамматикалық ерекшеліктер
айқындалды.
Зерттеу нысанасы 50 жылдардағы БСО мәтіндсрінің лексикасы мен
морфологиясының лингвостатистикалық ерекшеліктері болып табылады.
Зерттеу барысында лингвостатистикалық жәнс мәтінгс лексика-
грамматикалық талдау жасау, дәстүрлі салыстырмалы—сипаттама, эксперименттік
әдістер қолданылды.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУЛЫҚТАРЫНЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ
ҚОРЫН АНЫҚТАУ
Тілді, оның дамуы мен жеке адамның қалыптасуындағы ролін зерттеу -
адамның бүкіл таным қызметінің қалыптасуын қарастыруда ерекше маңызға ие
болып отырган ғылымның басты мәселесінс айналды [2,35]. Ал танымдық қызмет
баланың өзін көрмеген ортамен қарым-қатынас жасауы, яғни ұрпақтан-ұрпаққа
бұрынғылардың тәлімі мен тәрбиесі, іс-тәжірибесінің берілуі процесінде
қалыптасады. Балғын шақтан есейіп, сресектер қатарына өту барысында
баланың психикалық дамуының негізгі бір формасы - өзара сөйлссу, пікірлесу
арқылы өзгелердің іс-тәжірибесін бойына сіңіру болып табылады [2,36]. Жеке
адамнын қалыптасып, дамуындағы балалар тілінің ролін, олардың сөйлесу
қызметін зерттеу ғылымның басты міндеттерінің бірі болып отыр.
Заттар мен құбылыстарды және олардың арасындағы байланыстар мен қарым-
қатынастарды атау және түсіндіру барысында ересектер баланың өз бетінше
қалыптасатын таным-түсінігінен гөрі күрделі әрі терең танымдық
байланыстарды қалыптастырады.
Ырықсыз ес, ерікті әрекет пен қызығушылық секілді барлық жоғары
психикалық процестер таным әрекетінің формалары ретінде өзара бірлікте іске
асады да, содан кейін ғана бала тілі арқылы таным қызметінің психологиялық
формасына көшеді. Алғашқы кездегі жоғары психологиялық қызмет екі адам
арасындағы өзара бөліскен әрекетке келіңкірейді, яғни, бір адам екіншісінің
іс-әрекетін арнайы тітіркендіргіштер арқылы, әсіресе сөйлеу арқылы реттеп
отырады.
Өз зерттеулеріі: ғылыми тұрғыда негіздей отырын, бала тілін зерттеуге
алғаш ден қойған психологтар болды. 40 жылдары О.Моурер фонологиялық даму
тсориясының негізін қалаушылардың бірі болды.
Р.Якобсонның болжамы бойынша, балада алғашқы фонологиялық дағдылардың
қалыптасуы алғашқы он-он екі айлык кезеңде басталады. Яғни, бұл бастапқы
фонетика баланың өзін қоршаған ортаға, үл-кендерге тән тілдің бастапқы
бастапқы негізі болып табылады [3,3)2].
Кейбір теорстиктер (Р.Якобсон 1969; Б.Московиц 1971) баланың тілін туа
бітті механизмнің, яғни сөйлеу қабілетінің дамуына немесе оның жан-жақты
дамуының бір бөлшегі рстінде қарастырса , енді біреулері (Д.Ольмстел 1971;
Д.Стэмп 1969) бала тілінің дамуын оның. өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас
жасауына байланысты қалыптасатындығын дәлелдеуге тырысады. Б.Московицтің
пікірінше, бала бірте-бірте айқындала түсетін дыбыстық бірліктсрді айтуды
үйрене бастайды, яғни СГ, ГС немесе СГС формасындағы буындардан ол өз
бетінше дыбыстық құрылымдар түзугс (сөздср құрастыруға) бейімделсді
[3,312].
Әдетте балаларға өзіндік сөйлеу әрексті тән. Кейбір идеалистік
бағыттағы психологтардың (Д.Элиасберг, Э.Клапаред, К.Бюлер) пікірі
бойынша, баланың сөйлеу әрекеті бірден пайда болады. Өз тіліндегі сөздік
қорға қанағаттанбаған екі жасар бүлдіршін өзінше тілдесуге кажет сөздер
ойлап табады. Ол сөздер тск өзінің айналасындағы азғана ортаға түсінікті
болады [4,284].
Бұл теорияның тиянақсыздығы кезінде кеңестік психологтардың қажырлы
еңбегінің нәтижесінде (Ф.И.Фрадкина, Т.Е.Конникова, Г.Л.Рөзенгарт-Пупко)
дәлелденген болатын. Бұлардың зерттеуінде баланың жаңа сөздерді үйрену,
тілінің дамуындағы бірден-бір қажетті нәрсе - үлкендерге еліктеу, олардың
айтқанын қайталауға үмтылу екендігі айтылған.
Үлкендермен қарым-қатынас жасау баланың тілін тез дамытады. Оның түсінетін
және айта білстін сөздік қорының дамуы үлкендермен және өзін қоршаған
ортамен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ол үлкендерден көмек сұрауы, өз
ойын жеткізгісі келуі т.б. мүмкін. Немесе үлкендердің сүрағына жауап
берумсн қатар, өзі де сұрақ қоя бастайды. Ол алғашқы мынау не? мынау
қалай аталады? секілді сұрақтары арқылы үлкендсрдің өзіне назар
аударуына жағдай туғызады. Әрбір сұрағына тиісті жауап алу арқылы бала
әрбір заттың, нәрсенің өзіне тән атауы бар екендігін пайымдайды. 1 жыл 8 ай
жастан кейін баланың сөздік қоры жедел дамиды. Егер 1,5 жастағы баланың
сөздік қоры 18-25-тен аспаса, 3 жастан кейін ол 1000-1200 сөзге жетеді.
Мұның ішіндс сөздік қордың басым бөлігін зат есімдср (60%), етістіктер (25-
27%), сын есімдер (10-12% ) құрайды [4,284-285]. Н.А.Рыбников,
Н.А.Менчинская, А.М.Гвоздев секілді зерттеушілердің айтуы
бойынша, 1 жыл 6 айдан 2 жыл 6 айға дейінгі жас кезеңінде баланың сөздік
қорындағы зат есімдер саны 4 есе. етістіктер 8 есе, сын есімдер 5-6 есе
өссді. Сонымен бірге жоғарыда аталған ғалымдар әрбір жас
кезеңіндегі сөздік қордың қалыптасуындағы балалардың өзіндік
ерекшеліктері мен сөздерді қабылдау және қолдану ерекшеліктеріне дс баса
назар аударады [4,285]. Ал баланың алғашқы граммматикалық формаларды, яғни
сөйлемдегі сөздердің өзара байланысын меңгеруге бейімделуі жалпы
Динамикалық стереотиптің калыптасу заңдылығы негізінде жүзеге асады.
Әртүрлі заттар мен құбылыстар арасындағы түрлішс қатынастарды
білдіретін грамматикалық құрылымдар баланың бойында әңгімені тындау
және қайталау барысында қалыптасады" әрі жетіліп отырады. Сонымен қатар
тілдің грамматикасын меңгеру баланың жалпы дамуымен де (ақыл-ой қызметінің
кеңеюі, өз бетінше ізденістері) сабақтас дамиды. Сондықтан да түрліше
әрекет жасау барысында баланың мазмұнды өмір сүріп, ой-өрісін
дамытуы, үлкендермен тілдік қарым-қатынас жасауы оның тілінің дамуына
ыкпал етеді. Олардың сөздік қоры молайып, алғашқы грамматикалық формаларды
меңгеруі жетіле түссді [4,286].
Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулерге сүйенсек (Д.Мак Нсйл 1970;
Р.Меньюк 1969; М.Брейн 1971 т.б.), бала тілінің грамматикалық жағының
дамуындағы олардың пікірлері бір бағытқа келіп саяды: бала тілінің
грамматикалық жагы үнемі өзгерісте болып отыратын динамикалық үрдіс. Бала
тілінің грамматикалық жағынан дамып, жетіліп отыруы ересектердің тіліне
қатысты болғанымен, оған тәуелді емес. Ядешконың айтуы бойынша, баланың
сөздік қоры жинақгалумен бірге, оларда белгілі бір қателіктер жүйесі де
пайда болады. Сөздермен сркін қарым-қатынас жасау барысында бала өз
бетімен сөйлем құрастыра бастайды. Олар сөйлемдегі бастауышты немесе
баяндауышты тастап кетеді, жіктеу есімдіктерін 3 жақпен алмастырады.
Әсіресе, олар сөйлсмдегі тұрлаусыз мүшелерді жиі тастап кетеді[5,61-62].
Сөйлеу қызметі өзара байланысты екі формада көрінеді:
1) пікірлесінің сөзін түсініп тындау, 2) өз сөзі. Бұл ретте өз сөзіне
қарағанда пікірлесінің сөзін түсінуі жедел түрдс дамиды. Дауыстап сөйлеу
негізіндс проблемалық жағдайлар тугызуға байланысты іштей сөйлеу
қалыптасады [4,300]. А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Рубинштейннің
зерттеулері көрсеткендей, баланың психикалық дамуында оның алдыңғы ұрпаққа
жинақталған қоғамдық тәжірибе негіздерін игеруі үлксн роль атқарады. Бұл
процесс қоршаған ортамен әңгімелесу және олармен бірге әрекет жасау
нәтижесінде іске асады. Баланың қоршаған ортамен байланысы оның
үлкендермен карым-қатынас жасауына қатысты болады. Сондықтан да "іс-
әрекеттің субъектісі жеке бала ғана смсс, үлкендермен бірге әрекет
жасаушы, яғни олармен қарым-қатынастағы бала болып табылады" [6, 9].
Анық дәлелденген нәрсе — өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ бала
үйренуге қабілетті болып келеді. Бұған қоса, адам сресек кездегіге
қарағанда жас ксзінде тез қабылдайды.
Таным қызметінің қалыптасу процесін зерттеу барысында психологияға
қатысты ойлау мен сөйлеудің қатысы, балалар ойлауының негізі - арнайы
оқытудың бала ақыл-ойының даму бағытын анықтайтын жалпылаушы процесі
қарастырылуы тиіс.
А.С.Выготскийдің пікірінше, баланың білім мазмұнының қалыптасу процесі
оның мінез-құлқы және ақыл-ойы дамуының бағытына байланысты анықталатын
таным әрекеті арқылы іске асады. Баланың қоршаған ортамен, адамдармен қарым-
қатынасы әсерінде қалыптасқан таным-түсінігі танымдық байланыстар жүйесін
құрайды [7,28]. Демек, бала алғашқыда өзгс адамдардың іс-әрекетін
үйлестіруші, реттеуші қызмстін атқара отырып, бірте-бірте өзінің де іс-
әрекетін басқаруды үйренеді. Олай болса, срікті іс-әрекеттің негізі тіл
арқылы адамдардың өзара сөйлесуінде жатыр. Ал сөйлесу өз іс-әрекеттерін
басқара білу механизмінің негізін құрайды.
Баланың сөйлей білуге деген алғашқы талпынысы - оның дамуының
бастапқы кезіндегі басты нәрсе. Ол үлкендердің сейлеген сөздерінен бірнсше
мәртс қайталанатын белгілерді ептеп түсінс бастайды. Сөйтіп ол бер, мә,
кел т.б. сөздсрге түсінетін сияқты көрінеді. Ғалымдардың зерттеуіне
сүйенсек [2; 6-13], скі жастан бастап бала тілі күрт дамиды. Мсктеп жасына
келген бала, яғни 6-7 жасар бала 3,5-4 мыңға жуық сөз біледі екен. Демек,
ол тілдің бүкіл фонологиялық жүйесін түсінеді. Олай болса, өз бетінше
сөйлемдер құрастыра, өз ойын өзгеге түсіндіре, жсткізе алады [2; 6-13].
Зерттеулер көрсеткендей [2,35-38; 6,9-12; 7,28; 8,20; 9,9], түске,
үлкендікке, заттың жай-күйіне байланысты ерекшеліктерді жас баланың естіп
қабылдауынан гөрі, сол заттарды көріп, қолмен ұстап барып, ажырата
қабылдауы 10-12 есе тезірек іске асады да, бала жадында ұзақ сақталады.
Жалпылама "сөзге" қарағаңда, балаға сол зат, белгі, құбылысты көрсету,
оларды ажырата отырып көрссту арнайы үйретусіз-ақ тез қабылданады. Сөз
жалпылама ұғым болғандықтан, бала тсз арада өзі қабылдаган сөздсрді белгілі
бір топтарға бөле отырып меңгере бастайды (мысалы: биік, үшбұрыш, ащы
т.б.). Баланың өз бстіншс меңгеруі алғашқыда әрине, қателесусіз жүрмейді.
Табиғаттағы зат пен құбылыс арасындағы байланысты білдіретін сөздер
(кеңістік, сан т.б.) сөзімдік қабылдауга негізделеді де, балаға көрінбейтін
болғандықтан, ол нәрселер мсн байланыстарды үлкендер түсіндірсді. яғни
елестетеді [2; 6-8]. Бұларды түсінуте талпыну жәме тілдс қолдану баланың
ойлау қабілетін дамытады. Сол секілді үлкендердің сөзімдік, эмоциялық күйін
білдіретін сөздер де балаға түсінікті бола бастайды да, балада да эстетика,
адамгершілік туралы алғашқы түсінік қалыптасады.
Балада алғашқы кездс өз шамасын байқап көру қасиеті үлкендермсн,
заттармен байланысқа түсу, яғни сөз арқылы жүзеге асады. Алғашқыда ол зат
пен құбылыстың аттары арқылы, ал кейінірек жіктеу есімдіктері арқылы, содан
соң өзін басқа балалармен салыстыру арқылы жақсы және жаман қасиеттерді
ажырата бастайды [9-10]. Сөздік қорын дамыту арқылы бала ертегі, өлен
тындауға, ән салуға, мәнерлі дс мәнді сөйлесуге бейімделе бастайды.
Демек, баланың алғашқы даму сатысында оның физиологиялық және
физикалық дамуы мен ойлау бслсенділігі үлкендердің жүйелі тәрбиелік
жұмыстарына байланысты болады. Өмірдегі құбылыстарды көру, есту арқылы бұл
жаста бала психикасында үлксн өзгсрістер байқалады. Ол өзін қоршаған әлемді
тек байқаушы ғана емсс, онда өзі әрекеггенуші де. Ол өмірде әзі көрғен
құбылыстарды, үлкендердің сөздері мен іс-орекеттерін ойын арқылы ойнап,
сол ойындарда қолдана бастайды.
Дұрыс ұйымдастырылған ойындарда балаларда жақсы дағдылар қалыптаса
бастайды, яғни ойын - ойды дұрыс дамытады. Тск баланың ақыл-ой қызметін
активтендіру және ұйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгсртугс болады.
Н.А.Менчинскаяның пікірінше, "таным, танымның қалыптасуы өзара байланысты
скі процестен тұрады: білімді игеру және оны қолдану" [8,20].
Баланың екінші сигналдық жүйссі ретіндегі сөйлеуі бірінші сигналдарға
қарағанда жетскші орында болады, екінші сигналдар оган қызмет етеді. Ал
сөздік қоры мен ойлау жүйесі нашар дамыған балалардың сөздік қоры, сөз
байланыстары тек белгілі бір ғана бағытта болады да, әр түрлі жагдайдың
өзгеруінс қарамай, олардың жауаптары бір жақгы болады. Психикалық
процестердің дамуындагы сөйлеудің (тілдің) ролі жайындағы келесі
зерттеулер бұл саладағы зерттеулердің объектісінс жататын көптеген өзекті
мәселелердің туындауына әкеледі [2,38].
Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: балалар тілінің дамуы мен
қалыптасуын зерттеу балалар психологиясы мси психолингвистиканың
проблемаларын шешудс ғана емес, сонымен қатар тілдің табиғаты жөніндегі аса
маңызды теориялық мәселелерді талдау, зерттеу барысында да ерекшс маңызды.
Әсіресс, бұл зерттеулср балалар тілі онтогенезін, ол арқылы тілдің
лсксикалық. грамматикалық категорияларының фнлогенезін, оның фонологиялық
жүйесін және мәтін тудыру механизмдерін танып-білуде аса маңызды роль
атқарады [9,9; 10,19-25].
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында балалардын сөйлеу тілін
зерттеу психологтар мен тілші ғалымдар назарын өзіне аударды, балалар
ойлауының, ой-өрісінің деңгейін білдіретін алғашқы жиілік сөздіктер пайда
болды [ 11,225].
Батыс Еуропа психолингвистикасына тән жасөспірімнің сөйлесу
қызметінің қалыптасу процесін туа пайда болатын құрылымға жатқызатын
көзқарастарга қарсы шыға отырып, қазіргі тілші галымдар мен психологтар бұл
физиологиялық, лингвоментальдық құрылымдар баланың сырткы ортамен
байланысы, яғни әлеуметтік әрекетінің нәтижесі екендігін көрсетті [12,113].
Адамның сөйлеу әрекеті, оның құрылымдық-типологиялық ерекшеліктсрі
жоғары лингвистикалық шамалар лексикалық морфологиялық, семантика-
синтаксистік ерекшсліктер нәтижесінде қалыптасады.
Элькониннің пікірінше, бала қызметінің барлық жағы мазмұны, формасы
бойынша қоғамға байланысты, сондықтан бала өз өмірінің алғашқы күндерінен
бастап қоғамдық дене болып табылады. Оның адамзатқа тән мәдениеткс жстуі
белсснді әрскетіне байланысты болады [13,9]. Баланың сөздік қоры сыртқы
жағдайлармен, динамикалық әрекетпен сипатталады. Баланың жеке іс-
әрекеттерінің күшеюі және өзге балалармсн көбірек араласуы оның өз
жолдастарынан көргендері мен алган әсерін айту үшін монолог түріндс
түсіндіру, айту қажеттілігін тудырады. Бұған қоса әрексттердің өзара
байланысуы, бір нәрсегс баға беру, бұйыру т.б. формасында да сөйлеуі үнемі
даму үстіндс болады. Мүның барлыгы балалардың сөздік қүрам мен тілдің
грамматикалық құрылысын интенсивті меңгеруіне әкеледі де, олардың сөзі бір-
бірімен байланысты, жүйелі бола түседі [5,96]. Мектепке дейінгі кезеңдс
балалардың практикалық іс-әрекеттерін жоспарлау мен бағыттау, реттеуге
негізделген сөйлеудің жаңаша қызметтері қалыптасады [15,31]. Міне,
сондықтан да ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінен мектепте морфология
мен лексиканы үйретудің жүйелі тәсілдеріне көшу үшін мектеп оқулықтарындағы
мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше тілімізде жиі және сирек қолданылатын
жаңа мәнгс ие сөздерді сұрыптап ала білудің айрықша маңызы бар [14,39]. Бул
мақсаттарды шсшу үшін, алдын-ала 6-10 жас аралығындагы балалар тілінің
лексикасы мен морфологиясын, сонымсн қатар балалар тілі дамуының көзі болып
табылатын балаларға арналған оқулықтар мен көрксм шығармаларды
лингвостатистикалық әдіспен зерттеу қажет [16; 17].
Тілдің синтаксисі мен семантикасына квантитативтік әдістер қолдануда
көптеген қиындықгар бар: біріншіден, өте үлксн мөлшердегі сөз, сөз
тіркестерінің жиыны қажет, екіншіден, мәтіндердсгі сөз тіркестерін
қарастыруда жекелеген киындықтар туындамай қоймайды [16,9].
Сондыктан да зерттеуімізде негізінен балалар тілінің лексикалық және
морфологиялық ерекшеліктеріне токталмақпыз. Балалар тілінде олардың
танымдық, ойлау жүйесінің дамуында, қоршаған ортаның беймәлім құбылыстарын
тануында атауыш сөздер мен тұрақты тіркестер айрықша маңызға ис болса, зат
есімдер өзге грамматикалық категорияларға қарағанда ерекше қызмет атқарады
[17,17]. Осыдан барып мектепте тілдің, сөйлеудің оқып-үйрену объектісі
ретінде қарастырылуы ерекше маңызды екендігі шығады. Себебі, балалар онда
"сөйлеудің сөз бен сойлемнен, сөздің дыбыс пен буындардан тұратындығын оқып-
үйренеді [18,191].
Осыларды нақтылы айқындау үшін балалар тілін квантитативтік әдіспен
зерттеу - олардың лексика-грамматикалык срекшеліктерін ашуда, сонымен қатар
бастауыш білім беру ксзіндс оларга берілуғе тиісті материалдың сандык жоне
сапалық ерекшеліктерін анықтай отырып, алынған зерттеу нәтижелерін көркем
әдебиет псн публицистикалық жанрдағы үлгілермен салыстыру арқылы тілді
меңгертудің кейбір тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануда аса маңызды. Бұл орайда
алдымсн зерттеу нысаны ретіндегі БСО мәтіндерінің құрастырылу,
зерттелу тарихына тоқтала ксткен жөн. Қазақ тіл білімі тілді оқу пәні
рстіндс оқытудан, оган қажетті оқулықтар мсн оқу құралдарын жазудан
басталады.
Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық жазу ісі XX ғасырдың
алғашқы 10-15 жылдарынан бастап едәуір жандана түсті. Бұл кезде қазақ
зиялыларының әмбебап дарынды және қоғамдық-саяси белсенділігі күшті,
қуатты шоғыры калыптасқан сді. Көпшілігі алғашқы қадамдарын мұғалімдіктел
бастаған, ағарту ісіне өте бейім кісілер-тін. Олар халықтың болашағын,
тәуелсіздіктің тагдырын жас ұрпақгы оқытып, оларға жаңаша білім, тәрбие
беретін ұлттық мектеппен байланыстыра қарастырды. Батыс Еуропаның қайта
өрлеу дәуірін еске түсіретін қазақ топырағыңдағы ояну кезеңінің ең
көрнекті кемел тұлғасы Ахмет Байтұрсынов болды. Терең де ауқымды ойлайтын
бұл көреген кісі Абай "шөлдеген" төте оқуға жол салып, орыстандыруға
бастайтын орыс графикасын емес, "дінмен біргс келген жазуды", яғни
ділімізге жақын жазуды реформалады. Оның емлесін - дұрыс жазу ережелерін
жасады [1,19].
Сөйтіп жаңаша оқып, жазуға кең жол ашқан араб алфавиті негізіндегі
төл жазуымыз дүниеге кслді.
Ғұлама ғалым мектсп - оқу таза ана тіліндс жүрстін ұлттык. мектеп
болу керек, ондағы оқу мазмұны халықтың ділімен, бағзыдан бірге жасасып
кслс жатқан салт-дәстүр, тәрбие жол-жосынымен, бостандыққа ұмтылған мақсат-
мұраттарымен етене қабысып жатуы, заманауи білім беруі керек деп қарады.
Оның тұңғыш басылымы 1910 жылы жарық көрген Әліппесі мен 1912-1914
жылдары басылып шыққан "Оқу кітаптарында'1 жоғарыда аталған талаптар
басшылыққа алынған.
Сөз болып отырған кезеңде I және II басқышты бастауыш мектептер саны
көбейе түсті. Оларға арналған сауат ашу құралдары мен оқу кітаптарынан
басқа да оқулықтар жазыла бастады. Солардың ішіндегі бір елеулісі — белгілі
қоғам қайраткері, атақты ақын және жазушы Міржақып Дулатовтың 1 және II
басқыш сыныптарға арналған "Есеп кітабы" деп аталатын оқулығы. Олар Қазан
төңкерісіне дейін де, одан кейін дс талай рет қайта басылды [1,19].
А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" дсп аталатын оқулығы 1914 жылы Орынборда
басылып шықты. Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан "Тіл құралы" (2
жылдык), "Тіл құралы" (3 жылдық) деп аталатын оқулықтардың алғашқысы (1
жылдық) фонетика, графика, орфография мәселелеріне арналса, 2 жылдығы
морфологияға, 3 жылдығы синтаксиске арналды. Осы арқылы А.Байтұрсынов
түңғыш рет қазақ тіліндс оқулықтар жазып, лингвистикалық терминдер
қалыптастырды [19,141].
30 жылдардың алғашқы жартысында С.Аманжоловтың
басшылығымен "Төрт жылдық тіл кітабы", Телжан Шонановтың авторлығымен
"Үш жылдық оқу кітабы" дегсндер жарық көрді [20, 171]- Кдзақ тілінен орта
мектепке арналған тұңгыш оқулық Қ.Жұбановтың авторлығымсн 1936 жылы шықты
[21,20]. Бұл еңбек оқулық дсп атағанымен, қазақ тілі ғылыми фонетикасының
бсрік негізі болып табылуымсн дс құнды. Қ.Жұбанов мұнда "сөз" дегснді
лексикалық тұлға мәнінде дс қолданады. Осыған қараганда, автор "сөз"
дсгенді отс ксң магынада, қазіргі лингвистикада қолданылатын "мәтін
материалы" дегсн мағынада да түсінетіні байқалады [20,48].
Отызыншы жылдардың алғашқы кезеңінде С.Аманжолов орта мектепке
арналған "Казақ тілінің грамматикасын" жазды. Осыдан кейінгі жыддары
оқулықтар І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың, А.Ысқақов пен К.Ахановтың
авторлығымен шығып тұрды. Сондықтан да оқулықтар мен оқу құралдарын жазу
тәжірибесінде А.Байтұрсынов пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбегін айта
кеткен жөн.
Сөз еткелі отырған мектеп оқулықтары - осы ғалымдар жазған
еңбектердің негізінде өңделіп, толықтырылған, қалыптасқан грамматикалық
ерсжслері бар, 30 жылдардан бері қарай қайталанып басылып кслс жатқан
грамматикалық оқулықтар.
40-50 жылдар жекслсгсн пондер бойынша балаға білімді игерту жолдарына
бағытталған көптеген зерттеулермен белгілі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьсв
т.б.). Бұл зерттеулерде әр түрлі білі.м мазмұны мен оқыту одістерінің
балалардың психикалық даму ерекшеліктеріне әсері анықталды [8,53]. 50-60
жылдарда алдыңғы орынға оқыту әдістері мен оқу процссіне жаңа, күрделірек
мазмұн беру арқылі)ібалалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіріп дамыту
міндеттері шықты. Зсрттеу әдістері де өзгсрді: тұтас сыныптармсн
эксперименітер жасау басталды. Мұндай оқытудың алғашқысы білім мен дағдыны
жстілдіру процесімен байланысты сыныптағы орындалатын жұмыстардың үрдісін
жылдамдатып, жетіддіруге қатысты болды. Мысалы, Д.Эльконин жазбаша тіл
ауызша сөйлеуден қызметі, қолданылу ерекшеліғіне ғана емес, ішкі
құрылымының қалыптасуы жөнінен де ерекшеленстінін, оның түрлі жағдайларға
тәуелді смес екендігін, баланың ауызша сөйлеуіне қарағанда ерікті екендігін
дәлелдеу үшін өзінің зерттеулерін бастауыш сынып оқушыларының жазбаша
тілінс, оның қалыптасу кезендеріне сәйкес құрды. Ол жазбаша тілді
пікірлссудің, ойды қалыптастырудың ерекше тәсілі ретіндс түсінгісі келді
және. оның грамматикалық формаларға емес, психологиялық күйге қалай осер
ететінін зерттеді [7,17]. Ьастауыш сынып оқушыларында жазба тілді
құрастыруда ерскше маңызды сркін сөйлеудің негізгі мүмкіндіктсрі кошіру мен
жаздыртуда емес, сркін хат жазуға үйрету екендігін көрсстті. Оның ойынша,
жазбаша тіл ойды тәртіпке, жүйсгс келтіреді, баланың оң тасқындарын реттеп,
оны ауыспалы мағынада бере білуге үйрстеді.
Бір баланың ойды реттсп бсре алуы оның пікірлесу, жағдайға бейімделу
қабілетінің қалыптасу мүмкіндігі бар-жоқтығына байланысты. Ал оқушылардың
жазбаша тілдің психологиялық механизмдсрін меңгеру срскшсліктеріне қарай,
олардың ауызша тілі әрі икемді әрі еркін бола түседі. Мектептегі сөйлеу
мәдениетін қалыптастырып, дамыту балалардың сабақтағы оқу әрекетін дұрыс
ұйымдастыруға байланысты десек, бұл өз кезегінде оқыту мазмұнынан
туындайды. Сондықтан да өз зерттеуіміздегі "балалар тілі" деген тіркестің
БСО мәтіндеріндегі сөз формасы мен сөйлемдердін, балалар тілі арқылы
қолданысқа түсетіндігін, мектептегі оқьіту барысында бұл сөздерді олардың
толық меңгеретіндігін есепке ала отырып алынған тіркес екендігіне назар
аудартқымыз келеді.
Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерттеу тілшілср мен
психологтарды әсіресе XX ғасырдың басывда көбірек қызықтыра бастады. Осы
кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен
зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда,
Н.А.Рыбников, А.Н.Гвөздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б.
балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері
болса, К,.Молдабск 70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерін лингвостатистикалык
әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз
еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мсн БӘ мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың
игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала және дала мектептерінде
арнайы эксперименттер жүргізш, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық
әдіспен зерттеу аркылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп
оқулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мсн байыту
мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген.
Жоғарыда арітылған мәселелерді ескере отырып, осы зерттеулерді әрі
қарай толықтыру мақсатында мына төмендегі жайттарды анықтауды жұмысымыздың
срекше маңызды мәселесі деп есептейміз:
1. Мектептегі оқытудың алғашқы кезеңіндегі бала тілінің дамуы,
меңгерілген лексиканың сандық жоне сапалық ерекшеліктері [22,27:
23,39; 24].
2. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз, ретсіз түрінен мектепке
морфология мен лексиканы оқып-үйренудің жүйеленген үлгілеріне
көшу [9; 17,16; 26].
3. Сөздік қордағы лексикалық единицалардың синонимдік
қатарын толықтыру және меңгерілген лексиканың семантикасын
және экспрессивтік мәндегі сөздердің мағыналарын ұғыну [22; 23, 38].
4. Оқып-үйренуге арналған минимум сөздіктерге тілімізде жиі
кездесетін және жаңа монғе ис сөздерді сұрыптап ала білу (25,11-24;27,95-
97; 28,132-137].
Қазіргі тіл білімінің даму тәжірибссі корсетксндсй, тілдіц түрлі
топтарының лексикасы мсн морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін
алуға жагдай тугызатын мәтіннің квантитативтік әдісініц ерекзле тиімді
түрі: жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік және кері алфавитті-жиілік
сөздіктер алу болып табылады. Бұл сөздіктер аркылы БСО мәтіндерінің тілін
тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және квантитативтік әдіс арқылы
алынған БСО мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды анықтап, алынған зерттеу
нәтижелеріне сүйсне отырып, оқушыларға ана тілді меңгертудің тиімді әдіс-
тәсілдерін қолдануға болады.
1.1 Бастауыш сынып оқулықтарының лексикалық жүйесін зерттеуде
статистикалық әдісті қолдану
Қазіргі таңдағы ғылым адам мен оны қоршаған ортаны танып-білуде түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолданып отырғаны белгілі. Біздің сөзім
мүшелеріміз бсн қарапайым бақылау құралдары арқылы қабылдауға,
тануға болатын нысаналар мен құбылыстарга тікелей бақылау әдістері
қолданылады. Тіл білімінде негізінен осы әдістер дыбыстар мен фонемалардың,
сөздер мен сөз тіркестерінің құрылымы мен өзгерістерін бақылауда жиі
пайдаланылады [29,15]. Бірақ қазіргі зерттеушілер тікелей бақылауга қиындық
келтірген нысаналар мсн олардың жиынына жиі кездесуде. Оның басты себептері
зерттеуге негіз етіп алынған нысананың қиын да күрделі ішкі құрылымы және
адамның миы мен сезім органдарының шектеулі мүмкіндіктері болып саналады.
Мысалы, кейбір зерттеу нысаналарының өтс кішкенс немесе шамадан тыс
үлкендігінен оларды тікелей бақылау қиындық туғызбай қоймайды. Сол сияқты
лингвистикалық құбылыстарда да өте күрделі, біртұтас орі көзге анық
байқалмайтын болғандықтан қарапайым түрде бақылауға алу қиын. Біздің
зерттеу нысанамыз да (БСО мен БӘ) осындай күрделі әрі көлемді болып
саналатындықтан, бұл нысананы тікелей бақылауға алудан бас тартуға мәжбүр
боламыз да, қосымша әдіс-тәсілдерді, мысалы, тікелей бақылау мен зерттеуге
нысананың езі емес, оның моделі негізғе алынатын модельдеу әдісін
қолданамыз. Модель дсп - құрылымы мен қызметі жағынан
түпнұсқаны елестететін немесе қайталайтын нысаналар жүйссін
айтамыз. Қолданбалы лингвистикада мәтінді талдау жәнс жинақтау
алгоритмдерін құруда модельдсу әдісі негізгі әдістің бірі болып
табылады [30,16].
Модельдер түпнұсқаның ішкі құрылымын зерттеу және анықтау мақсатында,
сонымен бірге оның қалыптасуы мен дамуын түсіндіру үшін қолданылады.
Зерттеуімізде квантитативті-лингвистикалық модельдеу әдісін қолданамыз.
Модельдің түрін анықтау мен оны құру барысында төмендегі жалпы срежслер
қатаң сакталуы тиіс:
Модель - объективті дүнисні аналогия жолымсн бсйнелеудің ерекше түрі
болып табылады (модсль - зсрттелетін нысананың көшірмесі емсс, аналогиясы)
[16,30].
Модель түпнұсқаға қарағанда күрделі болмауы, ал оны қолдану нысананы
зерттеудің басқа әдіс-тәсіддерімен салыстырганда уақыт пен күшті
үнемдейтіндей болуы қажет [29,7].
Модель түрлі нысаналарды бейнелеп, түсіндіругс мүмкіндік беретін жан-
жақты әрі жалпылама сипатқа ис болуы тиіс.
Модель деп - жасалынған эксперимент үшін ерекше маңызға ие
түпнұсқаның өзіндік белгілсрі мен қасиеттерін көрсете және түсіндіре
алатын болуы тиіс [29,8].
Зерттеу барысында 1950-2000 жылдардағы БСО мәтіндеріне жасалынған
статистикалық мәліметтерге сүйенетін боламыз. Ол үшін зерттеуге негіз стіп
алынған нысана мен оның моделі арасындағы сәйкестікті, яғни сәйкестілік
коэффициентін анықтап алу керек [16,31]. Мұны лексикалық бірліктсрдің
(белгіленген мәтін колеміндс) жиілік сөздік (ЖС), алфавитті-жиілік сөздік
(АЖС) және кері алфавитті-жиілік сөздіктерін (КАЖС) алу жолымен орындауға
болады [31,10]. Бұл сөздіктер зерттеуге негізге алынған 50 ж. БСО мәтіндері
мен онымен салыстырылатын 1970-2000 жылдардағы БСО және БӘ мәтіндерінің
квантитативті моделі рстіндс біздің тікелей бақылауымыздан тысқары
түпнұсқаның немесе нысананың орнына қарастырылады. Бұл үшін алдымен
зерттеуге қажетті мәтін көлемін анықгап алуымыз керек.
Сөздің жиілік тізімін жасауға кірісксн зерттеуші ең аддымен
жеткілікті мөлшердегі мәтін колсмін анықтап алуы тиіс. Тандама көлемін
анықтау - лингвостатистиканың сң маңызды мәселелерінің бірі. Қажетті,
мүмкін болатын бұл мәтін колсмі іске асу мүмкіндіктерін есепке алғандағы
статистика теориясының талаптары негізінде анықталады. Тандама
мәтініне жүргізілген зсрттсулер нәтижесінде анықталған зандылықтардаи
туындайтын қорытындылар тұтас мәтіннің заңдылыкхары жайлы тұжырымдар
жасауға мүмкіндік береді [32,54].
Лингвостатистикада сенімділіктің бслгілі бір шамаларында
статистикалық мәндерді бағалауға жоне жиілік сөздіктіц бірліктсрі
үшін қажетті жсткілікті мөлшердегі жиын колсмін анықтауға
мүмкіндік беретін мысалдар аз емес [32.55].
Лингвостатистикалық зерттеулерде қажстгі таңдама көлемін анықтау
үшін моделі таңдалған мәтіннің статистикалық жағынан -еншді мөлшердегі
сөздігін алу қажст болған жагдайда зерттеуге алынған таңдама көлемі жайында
алдын-ала мағлұмат алуға, оны ағалауға мүмкіндік беретін қатынасты қатслік
шамасын анықтау әдісін қолданамыз [33,294-301].
Бірақ бұл жсрдс зсрттеушілср тарапынан лингвистикалық таңдаманың
критерийлсрі жөнінде нақтылы бір ұйғарымдар болмағанын айта кеткен жон.
Сондықтам да сөздіктің көлемі төңірегінде мәселе қөзгалган жағдайда кейдс
сөздікті құрастырушының мүмкіндігінс, ксйдс бұрынғы зерттеулердің
тәжірибесіне сүйену дағдыға айналды. Лингвостатистикалық зерттеулердс
ұсынылып келген "жаңаша" әдістер прагматикалық талаптардан туындайды.
Сонымен бірге қайсыбір математикалық аппараттарды қолданудан талаптың
қатаңдығы оншалықты бос қоймайды, сондықтан да зсрттеудің өзін-өзі
анықтауының айқын дәлелденген критерийі басқа жиілік сөздіктердің жиынымен
салыстыру болып саналады [34,19]. Бұған қоса қатынасты қатслік шамасын
анықтау әдісінің талабы қатаңдау болғандықтан, зерттеушілер көбінесс өзге
әдістерді кдлайды [34-41].
Енді мәтіннің салыстырмалы түрдегі сенімді моделін құру үшін алынған
зерттеу нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін ықтималды статистикалық
аппарат - қатынасты қателік шамасын анықтау әдісін қодданып көрейік
[25,208]. Алынған нәтижелердің сенімділігі сц аддымен зерттсу
қорытындысында алынған абсолютті жәнс қатынасты қателіктергс байланысты
анықталады [36,89]. Абсолютті қателік ретіндс Р-р айырмасы саналады, бұл
жердегі Р - нсгізғі жиындағы жиілік болса, р - тандамадағы жиілік.
Қатынасты қатслік —- арқылы анықталады [26,54-55]. Бұдан шығатын қорытынды,
таңдама (М) көлемі неғұрлым аз болса, абсолютті және қатынасты қателік
соғұрлым көп болады және керісіншс. Сондықтан да сгер жиілік бслгілі болса,
онда жіберілуі мүмкін қателіктерді ескеріп, тандама көлемін анықтауға
болады. Қатынасты жиіліктің берілген мөлшерге қатысты ыктималдығынан ауытқу
жағдайындағы мүмкіндігін анықтау үшін математикалық статистикаға ендірілген
теңсіздікті қолданып көрейік [33,294-301]. N І N
Мұнда Р, - сөз формасыны пайда болу ықтималдығы; Ғ, - абсолютті
жиілік; N - таңдама (жиын) колсмі;
-— = ., - қатынасты жиілік;
2р - сенімділік коэффициенті. Ксйбір мүмкін болған
жағдайларда қатынасты қатслік үшін мына формуланы қолданамыз:
л = — -=4= немссс гУ =
Осыдан жиілік пен таңдаманың және қатынасты қателіктің арасындагы
өзара байланыс формуласын аламыз [16,31-33].
М = -ү- Мұнда N - сөз қолданыстардың келемі; 5 {
5 - бақылаудың қатынасты қателігі; іх - сөз формаларының қатынасты
жиілігі.
Сенімділік деңгейінің мондеріне осы зерттеудс сүйенетін мәнділік
деңгейлері сәйкес келеді. Бұл болжамдарды тексеру үшін 5% жәні 1% мәнділік
деңгейлерін қолданамыз. Мәнділік деңгейі мен сенімділік мына шамалармсн
беріледі: 5% немесе 0,05; 95% немесе 0,95. Мәнділік деңгейі алдын-ала
белгіленген нәтижелерден кездейсоқ ауытқу ықтималдығын білдіреді.
Соңғы кездері қолданбалы зерттеулерде сенімділік дсңгсйлсрі ?=0,95
немесе 0,99 шамаларымсн алынуда. Тіл білімінде аса үлксн сенімділік
деңгейлсрі қажет болмайтындықтан =0,95 шамасын қодданады. Бұдан былайгы
эксперименттерімізде осы мөлшерді пайдаланбақпыз. Сенімділік деңгейі (р)
сенімділік коэффицентімен (2р) байланысты жәнс оган бслгілі бір дәрежеде
тәуелді. Соған байланысты 7=0,95 болса, онда 2Р=1,96 [16,36].
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, жиілік сөздікке берілген белгілі
бір жиіліктегі түрлі сөздер қамтылуы үшін минималды шектегі таңдаманы
төмендегідей формуламен алута болады. Мұндағы Гшек - моні сенімді
лексикалық бірліктіц төменгі шегінің (Ғшек) мәнінс сәйкес келетін
лексикалық бірліктердің катынасты жиілігі, 2р - сенімділіктің берілген
мәнінен алынатын тұрақты мән, ішек - ықтималдық бағасын білдірсе, 8
қатынасты катслік. Тәжірибелер көрсеткендей 116.37). 70% қамтылуды
сөздіктің 3000-5000 сөз формаларын қамтигын бастапқы аумақтары берсді
(Гшек=0,00004).
Жеткілікті мөлшердегі таңдама көлемін анықтауда одстге мына талаптар
қойылады:
ч Байқаудың жіберілуі мүмкін қатынасты қателігі £=0,33 2) Сенімділік
;=0,95; 2,, =1,96
3) Сөзбен қамтылу 70% дсмек, әйтсе дс біздің карастырғанымыз
таңдамалы колем емсс, мәтіндерді тұтастай зерттеу болғандықган, 200 000 сөз
қолданыс мөлшері жеткілікті келем болып табылады. Бірақ зерттеу мақсатына
сәйкес БСО мәтіндерімен езара салыстырылатын әр түрлі тандамаларды ескере
отырып, бұлардың барлығын, яғни, БСО мәтіндерін де шартты түрде "таңдама"
дсп атауды үйғардық.
Демек, жеткілікті мөлшсрдсгі мәтін көлсмі бақылаудың жіберілуі
ықгимал қатынасты және абсолютті қатсліктері, берілген сснімділік. алдын-
ала анықгалған мәтіннің сөзбен қамтылуы және онымен байланысты нақгы
жиіліктің томенгі шсгі секілді шамаларга байланысты болады [16,33]. Бұл
барлық шамалар бір-бірімен өзара тығыз байланысты жәнс тілдің құрылысы мсн
мәтіннің лингвистикалық құрылымына тоуслді. Анықталған тандама негізіндс 50
жылдардағы БСО мәтіндеріндегі сөздер мсн сөз формаларыныц жиілік сөздігі
(ЖС), алфавитті-жиілік сөздігі (АЖС) жоне ксрі алфавитті-жиілік сөздіктері
(КАЖС) алынды (1,2-кестелер).
қазақ мәтіндеріне статистикалық талдау жасау кезінде
қиындықтар кездесті. Атап айтқанда, тұрақты тіркестерді ажырату. Күрделі
сөздер мен терминдерді жеке қарастыру т.б. Сондықтан да шартты түрдегі
критерийлер белгілеу жолымсн бұл қпындықтарды жеңіддетуге тырыстық. Мәтін
бірлігі ретіндс "сөз қолданыс" деген атауды қолдандық. Мәтінге
статистикалық зерттеу жүргізу кезіндс сыртқы формалары бір-біріне
сойксс келетін сөз қолданыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz