Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
I. Кіріспе бөлім
1.тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
1.3. Пунктуация ережелері
1.4. Пунктуацияны бастауыш сыныпта оқыту
2.тарау. Ж.Аймауытовтың кешендi(комплекстi) оқыту бағдарламасында бастауыш сыныпта тыныс белгілерін оқыту жөнiндегi ой.пiкiрлерi
III. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1.тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
1.3. Пунктуация ережелері
1.4. Пунктуацияны бастауыш сыныпта оқыту
2.тарау. Ж.Аймауытовтың кешендi(комплекстi) оқыту бағдарламасында бастауыш сыныпта тыныс белгілерін оқыту жөнiндегi ой.пiкiрлерi
III. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Адамзат қоғамының кез-келген өзгерісі ғылымның дамуынан байқалады. Тілге қатысты, әсіресе ұлт тіліне қатысты ілім-білімнің өркендеуінде қалыптасқан бір заңдылық бар. Ол – сол ұлт тіліндегі тілдік факторлардың тарих тасасында қалмай, уақыт озған сайын сан түрлі ғылыми зерттеу нысанына негіз болуы. Бұл ретте кезінде көп іс тындырған тілші, әдіскер ғалымдардың еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін қашан да жөн сілтейтін өлмес туындылармен құнды екендігін кейінгі ұрпақ үлкен ілтипат көңілмен мойындайды. Сондай құнды мұралардың қатарына белгілі әдіскерлер Ж.Аймауытов, Ш.Х.Сарыбаев, Ы.Маманов, Д.Әлімжанов, Н.Оралбаева, З.Бейсембаева, Ж.Сүлейменова, Қ.Қадашева, А.Сатбекова, К.Жақсылықова сияқты әдіскер-ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты ғылыми зерттеулері жатады. Олардың қазақ тілін мектепте оқытудың әдістемесіне қатысты шыққан мазмұнды мақалалары, монографиялары - үлкен ғылыми ізденістерге бағдар болып табылатын туындылар екендігі шындық. Бұл еңбектерде аталған ғалымдар өздеріінің қазақ тілін оқытудың әдістемесіне байланысты жинаған материал-деректерін ғана емес, сонымен қатар әр тақырыпқа қатысты сабақтың жүргізілу әдіснамасын жасап, жаттығулардың орындалу барысын, оқушыларға жаңа материалды үйретуде қолданылатын түрлі әдістерді(репродуктивтік, индуктивті, дедуктивті, интерактивті, интегралды, модульмен оқыту, т.б.) де қамти өткендігін айқын аңғаруға болады.
1) Р.Сыздық «Қазақ тілінің анықтағышы» Астана, 2000ж.
2) Ф.Мұсабекова «Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы» Алматы, 1991ж.
3) М.Балақаев, Т.Қордабаев «Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы» Алматы, 1971ж.
4) К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы, 2003ж.
5) Орфографиялық сөздік. Алматы, 1988, 2003, 2007
6) Ш.Х.Сарыбаев. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы, 1956
7)А.Әбілқаев, З.Бейсембаева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2008
8) З.Бейсембаева. Қазақ тілін оқытудың жаңа технологиялары. Алматы, 2007
9) З.Бейсембаева. Қазақ тілін модульмен оқытудың жаңа технологиялары. Алматы, 2006
10) Ж.Сүлейменова. Қазақ тілін комплекспен оқытудың жолдары. Алматы, 2005
11) Кәтенбаева Б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы, 1995
12) Б.Кәтенбаева. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы, 1991
13) А.Қайырбекова, Қ.Барақова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2004
14) Н.Оралбаева, К.Жақсылықова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005
15) Ж.Аймауытов. Шығармалар жинағы, 5-том, Алматы, 1995
2) Ф.Мұсабекова «Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы» Алматы, 1991ж.
3) М.Балақаев, Т.Қордабаев «Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы» Алматы, 1971ж.
4) К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы, 2003ж.
5) Орфографиялық сөздік. Алматы, 1988, 2003, 2007
6) Ш.Х.Сарыбаев. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы, 1956
7)А.Әбілқаев, З.Бейсембаева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2008
8) З.Бейсембаева. Қазақ тілін оқытудың жаңа технологиялары. Алматы, 2007
9) З.Бейсембаева. Қазақ тілін модульмен оқытудың жаңа технологиялары. Алматы, 2006
10) Ж.Сүлейменова. Қазақ тілін комплекспен оқытудың жолдары. Алматы, 2005
11) Кәтенбаева Б. Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы, 1995
12) Б.Кәтенбаева. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы, 1991
13) А.Қайырбекова, Қ.Барақова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2004
14) Н.Оралбаева, К.Жақсылықова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2005
15) Ж.Аймауытов. Шығармалар жинағы, 5-том, Алматы, 1995
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы Үздіксіз білім беру университеті
Педагогикалық пәндер кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
Орындаған: Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі 3-курс(3 жылдық) студенті
Нұрсапанова Н.Б.
Ғылыми жетекшісі: профессор
Х.К.Әділбекова
Сарапшы: п.ғ.д., профессор
З.Б.Бейсембаева
Қорғауға жіберілді
___________2008 жыл
Каф.меңгерушісі,п.ғ.к.доцент: Л.Т.Сайдахметова
Алматы – 2008 жыл
Жоспары:
I. Кіріспе бөлім
1-тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
1.3. Пунктуация ережелері
1.4. Пунктуацияны бастауыш сыныпта оқыту
2-тарау. Ж.Аймауытовтың кешендi(комплекстi) оқыту бағдарламасында бастауыш
сыныпта тыныс белгілерін оқыту жөнiндегi ой-пiкiрлерi
III. Қорытынды
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамының кез-келген өзгерісі ғылымның дамуынан байқалады.
Тілге қатысты, әсіресе ұлт тіліне қатысты ілім-білімнің өркендеуінде
қалыптасқан бір заңдылық бар. Ол – сол ұлт тіліндегі тілдік факторлардың
тарих тасасында қалмай, уақыт озған сайын сан түрлі ғылыми зерттеу нысанына
негіз болуы. Бұл ретте кезінде көп іс тындырған тілші, әдіскер ғалымдардың
еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін қашан да жөн сілтейтін өлмес
туындылармен құнды екендігін кейінгі ұрпақ үлкен ілтипат көңілмен
мойындайды. Сондай құнды мұралардың қатарына белгілі әдіскерлер
Ж.Аймауытов, Ш.Х.Сарыбаев, Ы.Маманов, Д.Әлімжанов, Н.Оралбаева,
З.Бейсембаева, Ж.Сүлейменова, Қ.Қадашева, А.Сатбекова, К.Жақсылықова сияқты
әдіскер-ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты ғылыми
зерттеулері жатады. Олардың қазақ тілін мектепте оқытудың әдістемесіне
қатысты шыққан мазмұнды мақалалары, монографиялары - үлкен ғылыми
ізденістерге бағдар болып табылатын туындылар екендігі шындық. Бұл
еңбектерде аталған ғалымдар өздеріінің қазақ тілін оқытудың әдістемесіне
байланысты жинаған материал-деректерін ғана емес, сонымен қатар әр
тақырыпқа қатысты сабақтың жүргізілу әдіснамасын жасап, жаттығулардың
орындалу барысын, оқушыларға жаңа материалды үйретуде қолданылатын түрлі
әдістерді(репродуктивтік, индуктивті, дедуктивті, интерактивті, интегралды,
модульмен оқыту, т.б.) де қамти өткендігін айқын аңғаруға болады.
Әдіскер ғалымдар Ә.Әмірова, П.Жаманқұлова, Б.Құлмағамбетовалар бастауыш
сынып оқушыларының сауатын ашып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білуге
үйретудің өзіндік орнына ерекше мән береді. Аталған ғалымдардың, әсіресе
Ж.Аймауытовтың еңбектерін диплом жұмысына пайдалану барысында тыныс
белгілерінің түрлі қолданыс үлгілерін салыстырып, олардың сөйлем ішіндегі
қалыптасуы мен өзгеруін, қойылу ерекшеліктерін салыстыра отырып, олардың ой-
пікірлерінің қазақ тілін оқыту әдіснамасы іліміндегі өзіндік орнын,
дәрежесін байқадық.
Диплом жұмысының мақсаты: біз қарастырып отырған мәселе - бастауыш
сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары жоғарыда аты аталған
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде Ж.Аймауытовтың қазақ тілін кешенді
оқытуға қатысты өзіндік ой-пікірлері негізінде кеңінен қарастырылса да -
бұл Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша жоғары
білім алып жатқан студенттер үшін ауқымы көлемді, тың тақырыптардың бірі
деуге болады.
Диплом жұмысын жазу барысында белгілі қазақстандық әдіскер
ғалымдарымыздың ғылыми еңбектерін пайдаланып, өзімізше талдау жасауға
тырыстық. Осы диплом жұмысын жазу барысында оларда келтірілген деректердің
көп септігін тигізгендігін ерекше атап өтеміз. Бұл еңбектердің болашақта да
бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың өзіндік қыр-сырын танып білгісі
келетін ғылым сүйер жас қауымға тигізер көмегі мол болары сөзсіз.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
Пунктуация жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын атқаратын
қызметтері мен білдіретін мағыналарын және оларды қолдану ережелерін
зерттейді. Пунктуация – латынның пунктум деген сөзінен алынған.
Пунктумның мағынасы – нүкте. Қазіргі уақытта пунктуация тіл білімінің тыныс
белгілері туралы, оларды қолдану ережелері ілім деген мағынаны білдіреді.
Тіл дыбыстарының таңбалары сияқты, тыныс белгілері де графикалық шартты
белгі болып табылады. Бірақ шартты белгі болғандарымен, атқаратын
қызметтері жағынан да, қолданылатын орындары жағынан да бұл – екі бөлек
категория.
Әріп сөздің және оның формасының жеке дыбыстарын таңбалайды. Сондықтан
ол - сөздің бір бөлшегі, жеке бір элементі болып есептеледі, де лексика мен
морфологияға байланысты болады, яғни әрбір жеке сөзде қолданылады. Ал тыныс
белгісі олай емес. Ол жеке дыбыс түгіл, тұтас сөзбен де беруге болмайтын
күрделі ұғымды білдіреді. Мағыналарының күрделілігі жағынан алғанда, тыныс
белгілері жазу тілінің көнерек заманында қолданылған пиктографиялық немесе
идеографиялық белгілер тәріздес. Қолдану орны жағынан алғанда,тыныс
белгілері, әріп сияқты, сөзде емес, сөйлеуде, сөйлемде қолданылады.
Сөйлеудің, сөйлемнің қандай бөлшектерден құралғандығын, оларды қандай
ырғақпен, қандай мәнермен, қандай сазбен оқу керектігін, қай жерде үзіліс,
қай жерде кідіріс барлығын байқату қызметін атқарады. Сондықтан пунктуация
сөйлеуге, сөйлемге, яғни синтаксиске, байланысты қолданылатын категория
болып табылады.
Пунктуация, емле сияқты, дұрыс жазудың, жазылғанды дұрыс оқып, дұрыс
түсінудің құралы.
Пунктуация жазылған мәтіннің мазмұнын, негізгі ойды дұрыс түсінуге, оны
мәнерлеп оқуға мүмкіндік жасайды. Пунктуацияның негізгі қызметі – сөйлемді
жазуда ойды беруге қатысты бөліктерге бөлуді нұсқау, - дейді С.И.Абакумов.
Яғни пунктуация тілдің басқа элементтері сияқты жазуда ойды дұрыс беруге
қызмет етеді. Пунктуацияны игеру – адамның сауаттылық мәдениетін арттырады.
Мектеп оқушыларының тыныс белгісін еркін қоюын қамтамасыз ету үшін
мұғалімнің пунктуациялық іскерлігі болуы тиіс. Ондай іскерлікті
пунктуацияны оқыту оқыту әдістемесі қарастырады.
Пунктуация – адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқаратын жазу
тілінің маңызды бір саласы. Сондықтан жалпы тіл, қала берді жазу тілі
сияқты, пунктуация да жалпы халықтық болып табылады. Оны қолдануда болсын,
оқып тануда болсын жалпы халық таныған заң, ережелер басшылыққа алынуға
тиіс. Олай болмаған жағдайда, пунктуацияның әрбір белгісінің мәнін,
атқаратын қызметтері мен қолданылатын орындарын тануда, білуде жазушылар
мен оқушылар арасында бірлік болмаған жағдайда, тыныс белгілері өзінің
қатынас құралылық қызметін атқара алмайды. Егер ол жазу практикасында
орныққан, көпшілікке танылған заң, ережелерге сай болмай, теріс қолданылса,
оқуды, түсінуді жеңілдету былай тұрсын, қайта оны қиындатады, теріс
ұғымның, теріс түсініктің тууына себепші болады.
Жазғанды, айтқан ойды басқалар қалай қабылдайды дегенді әр уақытта
естен шығармаған жөн.
Сөздерді дұрыс орналастырып айтпасақ, тыныс белгілерімен дұрыс бөліп
жазбасақ, айтайын деген ойың теріс беріледі.
Пунктуация жазу тілінің дамуымен, әсіресе баспа ісінің дамуымен тығыз
байланысты. Бірақ ол жазу тілімен бірге туып, әрдайым онымен қатар жасап
келе жатқан категория емес. Тыныс белгісінсіз де жазу болған. Жазудың
пикторграфиялық және идеографиялық түрлерінде жеке сөйлемге, жеке сөздерге
сараланбай жүрген тізбекті жазу дәуірлерінде ешқандай тыныс белгісінің де
және оған мұқтаждықтың да болмағандығы мәлім.
Тыныс белгісі – жазу тілінің жазу мәдениетінің, әсіресе баспа ісінің,
дами түскен кейінгі дәуірінің жемісі. Баспаның өркендеуі, оның халық
арасына тарап, оқушылар санының артуы жазу мәдениетінің көтерілуін, жазудың
жалпыға бірдей ортақ заңдарға, ережелерге негізделіп, бір жүйеге келуін
талап етеді. Жазылған пікір оқуға оңай, түсінуге жеңіл болуы үшін, түрлі
ықшамды ұсақ бөлшектерге бөлу, әр бөлшектің бір-бірімен мағыналық
қатынастарын көрсету қажеттіктері туады. Сол қажеттіліктен келіп, тыныс
белгілері пайда болады.
Жазу мәдениеті дамуының қазіргі сатысында тілдерде тыныс белгілерінің
түрі де, атқаратын қызметтері де әр алуан. Бірақ солардың бәрі бір
мезгілдің ішінде, бірден пайда бола қалған емес. Жалпы жазу тілі сияқты,
тыныс белгілері де, оларға байланысты заң, ережелер де бірте-бірте дамып,
жетіліп отырған. Алғашқыда тыныс белгілері жазылған пікірді әр түрлі мәнді
бөлшектерге бөліп тұру функциясында ғана қолданылған. Сонымен бірге, олар
түр-тұрпаты жағынан да, қызметі жағынан да қазіргі тыныс белгілерінен
өзгеше болған.
Орыс тілі пунктуациясын зерттеген ғалымдар орыс тілінің қолжазба
түрінде сақталған ертеректегі жазу нұсқаларында сөйлеудің әрбір мағыналы
бөлшектерінен кейін, көбінесе жеке сөздерден кейін, нүкте немесе бірнеше
нүктеден құралған ромбик, қос нүкте тәріздес түрлі белгілердің
қойылғандықтарын және олардың өздері де белгілі бір заңға, ережеге
негізделмей, еркін қолданылатындықтарын айтады. Дәл осы тәріздес жағдай
түркі тілдерінің көне замандардан қалған жазу ескерткіштерінде де
кездеседі.
Біздің жыл санауымыздың V- VІІ ғасырлары шамасында жазылып сақталған
Орхон-Енисей жазулары деп аталатын ескерткіштердің кейбіреулерінде әр
сөзден кейін қос нүкте тәрізді белгі қойылса, кейбіреулерінен кейін төрт
нүктеден құралған ромбик тәрізді белгі қойылып отырған. Ал араб әрпімен
жазылып сақталған ертеректегі қиссаларда, дастандарда өлең жолдары арасына
қойылған, тіліміздегі қазіргі графикалық белгілердің бірде-біріне
ұқсамайтын түрлі белгілер кездеседі. Бұл жағдайлар тыныс белгілерінің
бастапқы функциясы сөйлеуді тек әр түрлі мәнді бөлшектерге бөлу ғана
болғандығын, бөлуші белгілердің түр-тұрпат жағынан қазіргі белгілерден
өзгеше болғандығын байқатады.
Қазіргі заманда тілдерде кездесетін тыныс белгілеріне тән тағы бір
қасиет – олардың интернационалдығы.
Тыныс белгілері түр-тұрпаты жағынан да, мағыналары мен функциялары
жағынан да тілдердің басым көпшілігінде біркелкі болып келеді.
Қазақ тілінің пунктуациясы кенжелеп туып, кеш дамыды. Октябрь
революциясына дейін белгілі бір жүйеге келтірілген, көпшілікке танылған
пунктуациялық заң, ережелер болған жоқ. Ол уақыт үшін пунктуациялық
ережелердің болмауының өзі де табиғи нәрсе еді. Өйткені тыныс белгісі
баспасөз үшін керек. Ал пукнтуацияның тууына, оның дамуына ең бірінші
қажеттілік болып табылатын баспасөз Қазақстанда тек совет дәуірінде ғана
етек алып дами алды. Респуликамызда баспасөздің дамуы, оның бүкіл халық
илігіне айналып, оқушылар санының артуы жазу мәдениетінің, сауаттылықтың
шешуші бір саласы болып табылатын пунктуация мәселесін ғылыми негізде
қалыптастырып реттеу міндетін қойды.
Қазақ тілінің қазіргі графикасында, баспасөз тәжірибесінде ғылыми
негізде қалыптасып орныққан, тұрақты жүйеге келтірілген әрқайсысының
қолданылатын орындары, атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналары
айқындалған тыныс белгілері бар. Құрамы, атқаратын қызметтері мен
білдіретін мағыналары жағынан қаза тілі графикасындағы тыныс белгілерінің
басқа тілдерде қолданылатын тыныс белгілерінен ешқандай өзгешелігі жоқ.
Яғни тыныс белгілеріне тән интернационалдық қасиет қазақ тілі графикасында
да берік сақталған.
Қазақ тілінің пунктуациялық жүйесі мен негіздері орыс тілінің
пунктуациялық үлгілерін басшылыққа алу арқылы қалыптасты. Бас түркі тілдері
де негізінде орыс тілінің пунктуациялық ережелерін басшылыққа алады. Орыс
пунктуациясының жалпы теориялық жағынан танылуы ертеден басталды.
Жазуларында ешбір тыныс белгісінің қолданбайтын халық та бар дей келіп,
Л.Н.Харитонов оған қытай, араб, монғол тілдерін жатқызған.
Жазуда тыныс белгілерінің алғашқы элементтері болмаса, қалыптасқан
таңбалар жүйесі де, оларды қолдану заңдары да болмаған еді.
Түркі тілдерінің бұрынғы ерекшеліктерінде тыныс белгісі таңбасының
алғашқы элементтері кездеседі. Ол кездегі бар белгілер көбінесе тыныс
белгісі қызметінен гөрі бір сөзді екініші сөзден айыру қызметін атқарған.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспасөзіміздің бірі Дала уалаяты
газетінің (1888-1902) тұңғыш шыға бастаған жылдарындағы нөмірлерінде де
тыныс белгілерінің ешқайсысы қойылмайды. Кейде ұзақ күрделі ой немесе бір
күрделі пікір біткенін білдіру үшін, екінші ой жаңа жолдан басталып
жазылды. Бірақ ол абзацтар сөйлемдерді бір-бірінен ажыратуға себін аз
тигізді. Тыныс белгілері қолданылмағандықтан, бас әріп болмағандықтан
кейбір жазылған жолдарды ұғу, түсіну өте қиындық келтірді.
Бертін келе, 1894 жылдан бастап, газет кейбір сөйлемдердің жігін
ажыратуға әредік сызықша (-), әр түрлі жұлдызшалар (*) сияқты шартты
таңбаларды қолданады. Ондай жұлдызшалар сөйлемнің біткенін, дауыс үзілісін
білдіретін тыныстық белгілер болғанға ұқсайды. Пікірміз дәлелді болу үшін,
газеттен үзінді келтірейік:
Байан ауылдық қазақ орыслары қазақлардың үстінан көб арыз бирады бізлерді
қазақлар қағыб соғыб күн көрсатбайды диб – бұлармин сөйласіб китсак
қазақлар ұры қазақлар залым қазақлар атұрдағыштар диб айта бастайды* бұған
қарағанда қазақ мин қазақ орыслар бірүн бірі күндиб жау боб жатыр диб
ойлауға болады оларда рас айтсақ мұндай нарсе болмаса керек* біз қазақлар
қазақ орысларды жик көрмайміз жаңғызақ біздир өтірук жаладан ақтануға үмит
итіб ойлаймыз ақ іс барча іслардан жоғары болса керек ғой диб* арамызда
жаман айыбсыз адам жоқ диб таңбаймыз.
Жалпы әрбір тыныс белгісінің өзінің қолданылу, пайда болу тарихы бар.
Мысалы: Дүниежүзінде тұңғыш рет үтір белгісі (кіші тыныс белгісі) кітап
бетінде XV ғасыр мен XVI ғасырдың арасында пайда болды. Оны алғаш рет
кітапқа енгізген венецияның атақты баспаханашысы Альт Мануций еді. Бұл
уақытқа дейін кітаптарды тек қана екі тыныс белгісі – нүкте мен қос нүкте
ғана қойылады екен. Кітап соңына мазмұн жазуды да алғаш енгізген Мануций
еді. Ол сонымен бірге кітаптың ірі әріппен терілген алғашқы бетін кітап
дүкенінің маңдайшасына іліп қояды екен. Бұл дүние жүзіндегі алғашқы кітап
жарнамасы еді. Ал тырнақшаның өзінің шыққан уақыты бар.
Профессор С.Е.Маловтың айтуынша, түріктердің Енисей жазуында қос нүкте –
нүкте және тыныс белгісі есебінде жұмсалған.
Арғы кездерді былай қойғанның өзінде беріректе жазылған түркі
тілдеріндегі арабша басылып шыққан кейбір кітаптардың өзінен бірде-бір
тыныс белгісін кездестіре алмаймыз. Мәселен: 1915 жылы өзбек тілінде шыққан
Adab-us-Salixin, Fatima Zuhra, 1984 жылы шағатайша басылған Mir cali
eir Nanai, 1911 жылы шыққан Bahram dulandam, 1916 жылы шыққан Sufi
Allaiar-Subatul Fadiem атты кітаптардан, сондай-ақ Н.Н.Пантусовтың 1880
жылы ұйғыр тілінде шыққан Kitab Furat dar malik ein атты кітабынан, т.б.
еңбектерден бірде-бір тыныс белгісі табылмайды. М.Терентьевтің айтуынша,
тыныс белгілері XIX ғасыр кезінде парсы тілінде де болмаған. Қазақтың араб
әліппесіне негізделген жазу кезіндегі кейбір кітаптарда да ешбір тыныс
белгісі қойылмай жазылады. XIX ғасырда шыққан түркі тілдері
грамматикаларында тыныс белгілерінің элементі пайда бола бастағанын
аңғаруға болады. Мәселен, профессор А.Қазембектің 1839 жылы шыққан Түрік-
татар тілі грамматикасының 35-бетінде бір жұлдызша, 34 және 46 -
беттетінде екі жерде сызықша қойылған. Ал 1869 жылы шыққан Алтай тілі
грамматикасында тыныс белгілерінің бірсыпырасы кездеседі және олар
бірсыдырғы орынды қойылған. Жоғарыда айтқанымыздай, М.Терентьев парсы
тілінде тыныс белгілерінің болмауын сынағынымен, өзі жазған грамматикада
орынды пайдаланбаған.
Академик В.В.Радловтың 1870 жылы шыққан Образцы народной литературы
тюрских наречий деген еңбегінде тыныс белгілерінің бірсыпыра түрі
кездеседі. Бірақ олар жүйелі түрде қалыптаспаған. Бұл еңбекте тыныс
белгілері төмендегіше берілген (cөйлемдермен олардың тыныс белгілері
кітаптың түпнұсқасынан өзгертілмей алынып отыр). Бала айтады Мен қайдан
тудым? дейді. Шешесі әкесін айтпайды, сол балама айтсам әкесін іздеп
кетер деп айтпайды.
В.В.Радлов текстерінде тыныс белгілері ішінен жақша мен көп нүкте ғана
кездеспейді. Лютштің 1883 жылы басылып шыққан Киргизская хрестоматиясында
тыныс белгілері былайшы қойылған: Сонда інісі ағасына: Мен мұны түсімде
көрдім, соның үшін білемін, жауап беріпті. Орынбай: екі шешен қосылса аттай
желер, көп жаңғалақ шешеннің сөзін бөлер.
П.М.Мелиоранскийдің 1897 жылы шыққан Краткая грамматика казак-киргизского
языка деген кітабында мысалдарға қойылған тыныс белгілері мынадай түрде
болып келеді: Қысқа бақай, тар мықын, кебеже қарын, кең құрсақ... тарланым;
Битке өкпелеп тоныңды отқа салма; Жігіт айтты: атын байлайтқғын болмасын.
В.Катаринский 1897 жылы шыққан Грамматика киргизского языка деген
еңбегінде мынадай сөйлемдер келтіреді: Орысша сөйлей білсек, бәрін де
айтар едім. Бір жол бар – жақын, жақын болса да алыс. Әуелі ойла, сонын соң
істерсің. Бұл мысалдардан П.М.Мелиоранский мен В.Катаринскийдің қазақ тілі
грамматикаларында да тыныс белгілерінің бірсыпыра түрлерінің кездесетіндігі
көреміз. Дегенмен, мұнда да пунктуациялық жүйе сақталынбайды.
1915 жылы шыққан Жазу қағидалары деген кітапшада тыныс белгілерінің
қолданылуы туралы ережелер берілген. Онда тыныс белгілерінің жеті түрі ғана
аталып, олардың әрқайсысына берілген ережелерге мысалдар келтірілген. Леп
белгісі дауыс ишараты деп, сызықша мен жақша және көп нүкте ишарат деп,
тырнақша екі ишарат деп аталады.
Бұл келтірілген мысалдардан XIX ғасырда және XX ғасырдың басында түркі
тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде баспадан шыққан кітаптарда тыныс
белгілері дұрыс, жүйелі түрде қолданылмаса да, таңбалардың элементі мен
оларды пайдаланудың алғашқы тәжірибесі көріне бастағанын аңғартады,
екіншіден, қазақ тілі пунктуациясы жүйелі, ғылыми негізде Ұлы Қазан
социалистік революыиясынан кейін ғана орыс тілі пунктуациясы үлгісін
басшылыққа ала отырып, қалыптаса бастады деген пікірімізді толық
дәлелдей алады.
Орыс алфавитіне көшкен кезде, кейбір қазақ тілі мамандарының Жазуда
тыныс белгілерін дұрыс қоя білу керек, осы уақытқа дейін жұрттың бәріне
бірдей заң болатындай тыныс белгілерінің ережелері жоқ, қазір қазақ халқы
орыс алфавитіне көшір отырғанда, жазуда үлкен маңызы бар тыныс белгілерін
дұрыс қоя білу мәселесін де осы бастын қолға алу керек деген сияқты
баспасөз бетіндегі пікірлері де қазақ тілі пунктуациясына назар аударып,
оны жазудың көмекші құралы ретінде тануға түрткі болғандығы сөзсіз.
Қазақ тіліне ғана емес, басқа түркі тілдерінің жазуларындағы тыныс
белгілерінің қолданылуына да орыс тілі тыныс белгілері игілікті әсер етті.
Түркі тілдері Қазан революциясынан кейін де біраз уақыт тыныс белгілерін
ешбір ережесіз қолданды. Тіпті қазіргі уақыттың өзінде кейбір тыныс
белгілері орыс текстерінде де солай қойылып жүр. Мысалы, бұрын жалпылауыш
сөздерден соң қос нүкте қойылушы еді. Кейінгі уақытта жалпылауыш сөздерден
соң сызықша қойылып келеді. Қазақ жазуындағы бірыңғай мүше алдындағы қос
нүкте орнына қойылып жүрген сызықша орыс пунктуациясының әсерінен екендігі
айқын. Демек, қазіргі қазақ тілінде тыныс белгілері бірыңғай мүше алдынан
осылай екі түрлі болып келсін деген ережелерді кездестіре алмаймыз.
Біз сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір мен
сызықшаны былайша қабаттастырып қоятынбыз: Өзімізді таныстыруға рұқсат
етіңіз, - деді жігіт баяу ғана майда қоңыр дауыспен, - осы араның
аңшысымын, атым - Владимир... (ҚӘ). Бұл жөнінде Сөйлем ортасында
айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір және сызықша қойылады деген ереже
болса да, қазір газет-журналдарымыз төл сөздің ішінде келген автор сөзінің
екі жағынан тек үтір қойып жазып жүр.
Орысша текстерде қойылған интонациялық сызықша қазақша аудармасында да
қойылады. Мысалы: қазақшасын алсақ, былай болып келеді: Бейбітшілік үшін
сыйлық – бейбітшілік үшін берілген сыйлық емес дейтін адамдарды мен
түсінбеймін (СК). Орысшасы: Я не понимаю людей, которые говорят, что
пермия за мир – это не премия за мир (Каз. Правда). Міне, осы сияқты
көптеген салыстырма мысалдар М.Әуезовтің: Орысша текстің өзінде болған
тыныс белгілерінің көбі қазақша тексте де қолданылады, – деген пікірін
растайды. Сонымен, жазу мәдениеті қалыптасқан тілдегі пунктуцияны
зерттемеуге, пунктуациялық дағдыларды жетілдіріп, сараламауға болмайды.
Қазақ тіл білімінде пунктуация мәселелерінің зерттелу тарихын
баяндағанда, тыныс белгілері жөнінде жазылған азды-көпті еңбектерді негізгі
үш салаға бөліп қарауға тура келеді: тыныс белгілері туралы жазылған жеке
мақалалар; тыныс белгілерінің мектеп оқушыларына арналған оқулықтарда
баяндалуы; тыныс белгілеріне арналған жеке кітапшалар және олардың жетістік
жақтары мен кемшіліктері. Бұларға қысқаша тоқталайық
Хронологиялық жағынан алғанда, қазақ тілінің тыныс белгілері жөнінде
жазылған алғашқы еңбектердің бірі – Ш.Сарыбаевтың сөйлемде үтірдің
жазылатын орындары туралы шағын мақаласы. Автор бұл мақаласында оқушылар
тыныс белгілерін дұрыс қоя білмейді, оның себебі қазақ тіліндегі
интонациялық қалыптың бір ізбен өріс алып кете алмағандығынан деп
көрсетеді. Автордың тыныс белгілерін қоя білуде интонацияның рөлін
бағалауы, әрине дұрыс. Дегенмен, автор мұнда тыныс белгілерін тек
интонацияға ғана байланыстырып қарап, мәселені бір жақты шешеді, интонация
пунктуациялық негіздердің бір түрі ғана екені ескерілмейді.
Ш.Сарыбаевтың Тыныс таңбалары деген мақаласында қаратпа сөздердің
сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір арқылы ажыратылатыны жөнінде дұрыс ереже
беріледі.
Тыныс белгілері жөнінде С.Жиенбаевтың шағын көлемді екі мақаласы бар.
Оның екеуі де Тыныс белгілері деп аталады. Автор бірінші мақаласында
жалпы тыныс белгілерінің маңызына тоқтала келіп, үтірдің қойылатын орындары
туралы ережелер береді. Автордың сөзімен айтқанда, олар мыналар:
араларында демеу жоқ біртектес мүшелердің үтірмен ажыратылатындығы; тектес
мүшелер арасында я, немесе сияқты демеулер тұрса да, үтір қою
керектігі, ал тектес мүшелер арасында мен, және, тағы да т.б. осы
тәріздес жалғау демеулердің бірі қолданылса, олардан соң үтірдің
қойылмайтындығы; салалас құрмалас сөйлемдер құрамына енген жай сөйлемдерді
бір-бірінен үтір арқылы ажырату керектігі; қаратпа, қыстырма, оңышаланған
мүшелерді сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір арқылы бөлу қажеттігі т.б.
С.Жиенбаев Тыныс белгілері деп аталатын екінші мақаласында бастауыш пен
баяндауыштың арасына қойылатын сызықша, төл сөз бен бөгде сөз, бірыңғай
мүшелерден соң немесе бұрын қолданылатын жалпылауыш сөздің тыныс
белгілерінің кейбір мәселелеріне тоқталады.
Х.Басымов Сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс жаза білейік деген
мақаласында көп нүкте, нүкте, сұрау, леп белгілерінің қойылатын орындары
жөнінде біраз түсініктер береді.
М.Балақаевтың Сауатты жазудың негізгі шарты – тыныс белгілерін дұрыс
пайдалану деген мақаласында тыныс белгілерін дұрыс қоюдың негізгі
грамматикалық құрылыс және дауыс ырғағы делінеді. Алайда, автор бұл дұрыс
пірікірін тереңдетіп, нақты дәлелдемеген. Мақалада сұрау мен леп
белгілерінің қойылатын екі жағдайы ғана сөз етіледі.
Қазақ тілі пунктуациясы жөнінде мақала жазған авторлардың бірі -
Ә.Хасенов. Тілші-ғалым өз еңбектерінде қазақ тілі пунктуациясының
қалыптасуында бірнеше ғасырлық тарихы бар, замандар бойы сұрыпталып,
қалыптасу дәуірін басынан кешірген орыс тілі пунктуациясының орасан зор
роль атқарғанын дұрыс көрсетеді. Еңбекте сөйлемнің оңашаланған мүшелері,
қыстырма сөздермен сөйлемдер және бұл категорияларды бір-бірінен ажырата
білу, оларға қолданылатын тыныс белгілері жөнінде бірсыдырғы дұрыс
айтылады.
Сонымен, қазақ тілі пунктуациясын қалыптастырып, бір ізге түсіру және
оның ережелерін саралап, жақсарту мәселесінде мектеп оқушыларына арналып
жазылған қазақ тілі грамматикаларының да маңызы зор болды. Бұл оқулықтарды
тыныс белгілерінің жалпы теориялық мәселелері, тыныс белгілерін
айқындаудағы принциптер мен критерийлер, тыныс белгілерінің қарым-
қатынастары және әрбір тыныс белгілерінің мағыналары толық ашылып, олардың
қолданылатын жерлері түгел айтылмады.
Тыныс белгілерінің зерттелу тарихын сөз еткенде, тағы бір көңіл бөлетін
нәрсе – осы тақырыпқа арналып жазылған төмендегі жеке кітапшалар:
С.Жиенбаевтың Сөйлемнің тыныс белгілері, А.Ысқақов пен Ә.Хасеновтың
Тыныс белгілері, Р.Сыздықова мен Қ.Неталиеваның Тыныс белгілері
ережелері Ф.Мұсабекованың Жай сөйлемнің пунктуациясының негіздері,
Ф.Мұсабекованың Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы.
Қазақ пунктуациясының тарихы бойынша жазба текстердегі алғашқы тыныс
белгілері – дауыс үзілістері. Дауыс үзілісінің өзі текстегі мағынаға қарай
әр түрлі айтылады., яғни сөйлемдегі сөздердің арасында кідіріс түрліше
болады. Ол кідіріс әрбір сөзден, сөз тіркесінен не сөйлемдерден кейін бірде
аз, бірде көп тоқтауды қажет етеді. Бірақ олардың бәрі тыныс белгісі арқылы
белгілене бермейді.
Кейбір жазушылар да пунктуациялық сауаттылыққа айрықша көңіл бөлген.
А.П.Чехов Леп белгісі, Ойшы деген әңгімелерінде пунктуациялық
сауаттылықтың мәдени өмірде көп пайдасы бар екенін тамаша көрсеткен.
А.П.Чеховтың Ефим Фомич Перекладин деген кейіпкері 40 жыл бойына жазуды
көп жазып жүріп, леп белгісін бірде-бір рет қоймаған екен, екінші бір
Меринов деген кейіпкері әрбір сөзден кейін үтір қойып жазады.
Сөйтіп, қазіргі қазақ тілі тыныс белгілерінің зерттелу тарихына көз
жібергенде, біріншіден, тыныс белгілерінің көптеген мәселелерін зерттеп,
өздерінің үлестерін қосқан қазақ ғалымдары аз емес, бірақ дегенмен де
пунктуациялық теория және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан шешу аса
зор еңбекті қажет етеді.
Пунктуация жүйесіндегі белгілерді мағынаға қарай дұрыс қолданудың
маңызы зор, себебі бір тыныс белгісінің беретін бірнеше мағынасы болады.
М.Н.Петерсон: один знак может иметь несколько употреблений и, наоборот,
одно и то же явление может обозначаться различнями знаками – деп, өте
дұрыс айтқан. Тыныс белгілерін дұрыс қолдану үшін, мүмкіндігі болғанша,
олардың әрқайсысының қызметін даралап, оларға берілетін ережелерді
бірыңғайластыру керек. Тыныс белгілерінің ережелерін бірыңғайластырумен
бірге әрбір тыныс белгісінің бір ғана атпен аталуын да бір ізге түсірген
жөн. Мысалы, нүктені біреу ноқат десе, біреулер ұлы тыныс дейді.;
үтірді қайырма, кері үтір десе, нүктелі үтірді үтірлі ноқат, үтірлі
нүкте, нүктелі үтір дейді; қос нүктені екі нүкте, екі нүкте, екі
ноқат, қабат белгі, қос нүкте деп, төрт түрлі айтады т.б.
Біздіңше, тыныс белгілерінің қалыптасқан мынадай терминдерін қолданған
жөн: нүкте, көп нүкте, қос нүкте, үтір, нүктелі үтір, сызықша, тырнақша,
сұрау белгісі, леп белгісі және жаңа жол (немесе абзац).
Тыныс белгілерінің дұрыс қойылмауы да кездеседі. Мысалы, кейде дефис пен
сызықша бір көлемде қойылады. Бұдан мағынаға онша нұқсан келмейді. Бірақ
дефистің морфологиялық белгі екендігін айыру керек. Тыныс белгісіне
кірмейтін морфологиялық дефис сызықшаның жарты сызығындай ғана көлемде
қойылуға тиіс. Осы тәрізді, тырнақшаның алғашқы сыңарын тырнақшаға алынатын
сөздің я сөйлемнің бірінші сөзінің төменгі жағынан ашудың орнына, оны
сөздің жоғырғы жағынан ашып, екінші сыңарын тырнақшаға алынған сөздің я
сөйлемнің соңғы сөзінің нүкте қойылатын жерінен төменірек қоюшылық бар.
Мысалы: Мүмкіндік, реальность дегенді мен де білемін дегенде
тырнақшаның бірінші сыңары жоғары қойылмай, мүмкіндік сөзінің төменгі
жағынан, ал екінші сыңары сөздің жоғарғы жағынан қойылады.
Жазба түрде берілген ойды қағазға айқын түсіру үшін, ойымызды екінші
біреуге жазба түрде дұрыс айтып беру үшін, әрбір дыбыстарды, әрбір тыныс
белгілерін орын-орнына қоя білуіміз керек. Орфография мен пунктуацияны
білмейінше, сауатты жазу мүмкін емес.
Бұл туралы К.Белинкский мен М.Уваров: ...только наличие единой
орфографии и пунктуации в языке дает возможность читателю понимать
пишущего – деп, өте дұрыс айтқан.
Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс
белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді
және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші
болады.
Пунктуацияны дұрыс қоя білудің бір критерийі – интонация болып табылады.
Мұнсыз ешбір мағына айқындығы болмайды. Пунктуация жазу тіліміздің құралы
болса, интонация – ауызекі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен
байланысты. Сөйлеген сөзіміз екінші біреулерге түсінікті, құлаққа жағымды
болу үшін, сөздерді мәнеріне келтіріп айта біліп, тыныс белгісі дұрыс
қойылған текстерді айқын етіп оқи алатындай болуымыз керек, өйткені бір
сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу салдарынан сол сөйлемнен әр түрлі мағына
туады, яғни адамның шындыққа, әр түрлі оқиғалар мен құбылыстарға қалай
қарайтындығы сөйлеу интонациясынан аңғарылады. Қысқасы, сөйлеу интонациясы
жазуда пунктуация арқылы беріледі.
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
Әрбір тыныс белгісі – сөйлемнің мағынасын айқындаушы көрсеткіш. Сондықтан
бір тыныс белгісінің орнына екінші тыныс белгісін қоя салсақ, бір сөйлемнен
әлденеше мағына ұғынылатынын түсіну керек. Тіпті кейбір оңашаланған
айқындауыш мүшесі бар сөйлемдегі сөйлемдегі айқындауышты үтірмен бөліп
жазсақ, оны қарсылықты жалғаулықсыз салалас деп қалуға болады. Мысалы:
Халықтың қалап ұсынған кандидаттары – әр түрлі мамандықтың адамдары – ірі
ғалымдар мен өндіріс жаңашылдары, жазушылар мен жұмысшылар, тоқымашылар мен
академиктер.
Демек, әрбір тыныс белгісі – әр сөздің, әрбір сөйлемнің мағыналарын
дәлелдеп дұрыс түсіндіруші шартты белгі, олай болса, аяқталған ойды
білдіретін тілдің бір бүтін бөлшегі сөйлем болса, ол бір сөзден де, бірнеше
сөзден де құралады. Сөйлем арқылы адам өзінің айтайын деген пікірін екінші
біреуге ауызша не жазбаша түрде жеткізеді. Сөйлем сазына қарай қойылатын
тыныс белгілері сөйлемдегі айтылатын оймен тығыз байланысты болады.
Тіліміздегі тыныс белгілері сан жағынан онша көп болмағандарымен,
мағыналары, қолданылатын орындары жағынан алуан түрлі болып келеді.
Енді солардың әрқайсысның түрлері мен мағыналарына, атқаратын
қызметтеріне тоқталайық.
Сөйлем соңында келетін тыныс белгілері
Біршама аяқталған ойды білдіретін жай немесе құрмалас сөйлемдерден
кейін олардың мағыналарына, айтылу саздарына қарай нүкте, сұрау, леп
белгілерінің бірі қойылады. Сондықтан тыныс белгілерінің бұл үш түрі сөйлем
соңында келетін белгілер деп аталады.
Сөйлем келетін белгілердің әрқайсысы, негізінен екі түрлі мағынада екі
түрлі функцияда қолданылады: біріншісі – сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп,
оны басқа сөйлемдерден бөліп көрсету, екіншісі – сөйлемнің қандай мақсатта,
қандай мағынада айтылатындығын байқату. Бұл екеуі – сөйлем соңында
қолданылатын тыныс белгілерінің қай-қайсыларының да ең негізгі мағыналары
мен функциялары. Сонымен бірге, олардың әрқайсысының кейде сөйлем ішінде
тұрып та атқаратын қосымша функциялары мен қосымша мағыналары болады.
Оларға өз орнында тоқталамыз:
1. Н ү к т е. Нүкте, біріншіден, сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп, оны
басқа сөйлемдерден бөліп тұрса, екіншіден, ол сөйлемнің хабарлы сөйлем
екендігін байқатады. Мысалы, Жанат – осы үйдің ер жеткен жалғыз баласы. Ұлы
да, қызы да қадірлі қонағы да бір өзі. Шаршап шыққанға ұқсайды. Тіл
қатпастан қарақат көзін анасына бір, Бейсенге бір төңкере салмақпен қарады
да, үлкен бөлмеде ерсілі-қарсылы жүре берді. Айсыз ашық аспан. Жұлдыздар
сайрап тұр. Тымырсық аяздағы тымық әуені сіміре, Жақып күндегі әдетімен
аулын аралап келеді. (Ғ.Мұстафин). Бұл мысалды жай сөйлем де құрмалас
сөйлем де бар. Олардың барлығы да хабарлау, баяндау, суреттеу түрінде
айтылған. Бірақ нүкте әрдайым хабарлау, баяндау, суреттеу түрінде айтылған
сөйлемдерден кейін ғана қойылып отырмайды, солармен қатар, ерекше екпінсіз
айтылған бұйрықты сөйлемдерден, жауап алу үшін айтылмаған, бірақ сұраулық
мәні бар сөйлемдерден кейін де қойылады. Мысалы: Қазір аттаныңдар да, күн
батқанша қайтып оралыңдар. Малқардың келіні еркімен отыр ма, зорлықпен отыр
ма оңашалап сұраңдар. Егер зорлықпен отырса, күйеуімен қосып, осында алып
келіңдер. (Ғ.Мұстафин).
Сөйлем соңында келетін тыныс белгілерінің қай-қайсылары болса да,
сөйлемнің құрылысына қарай қойылмайтыны сияқты, нүкте қоюда да сөйлемнің
құрылыс ерекшіліктері ескерілмейді, тек мағыналық жағы, айтылу сазы
ескеріледі. Соныдықтан нүктемен бөлінетін сөйлем құрылысы жағынан алуан
түрлі (жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, жай, құрмалас т.б.) бола беруі
мүмкін.
Жоғарыда ескерткеніміздей, сөйлемнің аяқталғандығының және оның
мағыналық ерекшелігінің көрсеткіші болы – нүктенің ең негізгі функциясы.
Бірақ осы негізгі функциясымен қатар, оның қосымша функциясы да бар. Олар
мыналар:
а) Драмалық шығырмаларда әркімнің сөзінің алдында сол сөздің иесі болып
табылатын кейіпкердің аты-жөні келтіріледі де, олардан кейін әрдайым нүкте
қойылады. Мысалы:
Ғ а н ш и н. Алдындағы қашқын, артындағылары қуғыншылар, ә?
Қ а д и ш а. Қашқан екеу ғой.
М ұ р а т. Қысқасы, бұл, тегі, сыртқы ел драмасының бір сахнасы ғой өзі.
(М.Әуезов).
Драмалық шығармаларда оның кейбір жақтарын актерлерге түсіндіру мақсатымен
автор тарапынан берілетін ремарка деп аталатын ескертпелер болады. Ондай
ескертпелер кеіпкерлер аттарынан кейін тұруы да, оған берілген сөз ішінде
тұруы да мүмкін. Егер ремарка кейіпкер атынан кейін берілсе, нүкте кейіпкер
атынан кейін қойылмайды, жақшамен қоршалған ремаркадан кейін қойылады.
Мысалы:
М ұ р а т (бинкольмен қарап). Тоқтай қал. Мынауың не қылған серуен?
Қ а д и ш а ( о да қарап). Артындағы шаңның молын байқаймысың? (М.Әуезов).
Егер ремарка кейіпкер сөйлемдерінің арасында келсе, оның тыныс белгісі
кейіпкер сөйлеміне байланыссыз, дербес болады да, ол жақшаның ішінде
тұрады. Мысалы:
М ұ р а т. Е, Садық, сен бе едің? (Жарқынға.) Сенің атың кім?
М ұ р а т (халыққа). Не әзәрләктерің бар, не айтасыңдар? (Үн жоқ.)
Қарсысыңдар ма, әлде? (Үн жоқ.) Қарсы болсаңдар оларыңды айт. (М.Әуезов).
Егер ремарка кейіпкердің бір сөйлемінің ішінде келсе, ол нүктемен
бөлінбейді, тек жақшамен қоршалады. Мысалы:
С а д ы қ. Мен оған (Жарқын кеткен жаққа қарап) көрсетермін.
ә) Санай көрсетілген ой тәртібін, ой қатарын білдіру үшін қолданылатын
пункттік цифрлардан, әріптерден кейін нүкте қойылады. Бірақ онда әр
пункттің аяқталған сөйлемдер болып тұруы шарт. Мысалы:
1. Тізбектеліп бір ұғымды білдіретін бірнеше зат есімдер.
2. Тізбектеліп бір ұғымды білдіретін зат есім мен көмекші есім.
3. Күрделі сан есімдер.
4. Зат есім мен есімшенің тізбегі.
5. Заттық мағынадағы түрлі қос сөздер т.б. (Қазақ тілі грамматикасы.)
б) Кейбір сөздердің шартты түрде қысқартылып жазылған графикалық
белгілерінен кейін нүкте қойылады. Мысалы: Ж.Жабаев, А.Құнанбаев, Тург.,
Мұст., Х. М. журналы, т.б., с. С., т., ж.
Бұл мысалда Жамбыл, Абай, Тургенев, Мұстафин, Халық мұғалімі, тағы
басқа, тағы сол сияқты, тағы тағылар, жыл деген сөздер қысқартылып беріледі
де, олардан кейін нүкте қойылып отырылған. Бірақ тіліміздегі қалыпты
қысқарған сөздер мен қысқартылып алынған ұзындық, ауырлық және көлем
өлшеулерінен кейін нүкте қойылмайды. Мысалы: МТС, совхоз, пединститут,
КазПИ, 50 м, 20 кг, л, С.
2. С ұ р а у б е л г і с і. Сұрау белгісі де негізгі екі түрлі
мағынада, екі түрлі функцияда қолданылады: біріншіден, сөйлемнің
аяқталғандығын білдіріп, оны басқа сөйлемдерден бөліп тұрады, екіншіден
сөйлемнің мағыналық жағынан сұраулы екендігін аңғартады. Мысалы:
– Коммунизмді бүгін орнат демекпісің? Әлде мені сабаққа жаңа түскен бала
деймісің? Бұдан он бес жыл бұрын кім сенің үйіңе ат басын бұрып еді? Ал
бүгін бұрған екен, осынша көкуің не? (Ғ.Мұстафин).
Нүкте сияқты, сұрау белгісі де сөйлемнің құрылысына қарай қойлмайды.
Сондықтан сұрау белгісі қойылатын сөйлем толымды, толымсыз, жай я құрмалас
т.б. болып келе береді. Кейде сөйлем бірыңғай сұраулы ғана болмай, оның
үстіне лепті мағынада болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда сұрау белгісіне
қабаттаса леп белгісі де қойылады, яғни екі түрлі белгі тіркесе
қолданылады. Мысалы:
– Мұрның құрғыр пысылдаған, не іздеп кетті екен, ә?!
– Е, үйтіп жібермек пе едің?!
– Бетім-ау, өмірі екеуі шай деспей, келіп, бұнысы несі?!
Бұл мысалдағы сөйлемдердің ешқайсысы да таза, жалаң сұрау емес, сұрауға
қосымша оларда реніш, кею, таңдану, ашу, кекету бар. Сондықтан мұндай
сөйлемдерден кейін тек сұрау белгісін ғана қою жеткіліксіз.
Сұрау белгісінің жоғарыда аталған негізгі екі түрлі функциясымен
қатар, кейбір қосымша функциялары да бар. Жазушы біреудің еңбегінен
келтірген цитаттың кейбір сөзінен кейін жақша ішіне сұрау белгісін қоятыны
болады. Мұндай жағдайда сұрау белгісі автордың цитат иесінің сөзіне
түсінбегенін, оның дұрыстығына күмәнданатынын немесе мұнысы несі дегенін
білдіреді. Мысалы: Екатерина Ивановна отыра қалып, рояльдің баспаларын қос
қолдап басып-басып жіберді; онан кейін іле-шала (?) бар пәрменімен тағы
басып жіберді. (Т.Ахтанов). Цитат иесінен кейінің әбден тіліміздегі іле-
шала деген сөзді іле-шыға теріс қолдануының түсініксіздігін байқату және
оның солай бұрмаланып қолдануының дұрыстығына өзінің күмәнданатындығын
білдіру үшін, іле-шыға дегеннен кейін жақша ішіне сұрау белгісін қойған.
3. Л е п б е л г і с і. Леп белгісі лепті мағынада айтылған қуанышты,
күйінішті, өкінішті, қорқынышты, өктем бұйрықты, тілекті, таңдануды,
түңілуді, үндеуді, кекесінді, қарғысты сөйлемдерден кейін қойылады. Сөйлем
соңында қойылатын басқа да тыныс белгілері сияқты, леп белгісі де негізгі
екі түрлі мағынада, екі функцияда қолданылады. Оның бірінші мағынасы мен
бірінші функциясы – сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп, оны басқа
сөйлемдерден бөліп тұрса, екінші мағынасы мен екінші функциясы – сөйлемнің
лепті сөйлем екендігін білдіру. Мысалы: Жеңіл барып, ауыр қайт! Жеңіліп
барып, жеңіп қайт! Рақмет, достарым, айтқандарың келсін! Қазанқап Шәкенге
қосып отряд әкелсе де, тобыңды жазба! Бермейміз! Тәукені! Не көрсек те, бір
көреміз! Пай-пай, сенің дегбірсізің-ай! Түсінсеңші! Шолпан, қайт! Түс,
алдыма! Құдай берді қолға! Асықта басың қалғыр-ай, қаңсытты-ау! Ұстап қана
берсеңдерші біреуің! (Ғ.Мұстафин).
Леп белгісі қойылатын сөйлемдер құрылысы жағынан алуан түрлі болады: ол
бірнеше жай сөйлемнен құралған құрмалас сөйлем болуы да, оқшауланып
айтылған жеке бір қаратпа немесе одағай сөз болуы да мүмкін.
Леп белгісі лептікпен қатар азды-көпті сұраулық та мағынасы бар
сөйлемдерде сұрау белгісімен қабаттаса да қолданылады.
Сұрау белгісі сияқты, леп белгісі де кейде төл сөздің кейбір сөзінен
кейін жақша ішіне алынып қолданылатыны болады. Ондай леп белгілері автордың
цитат иесінің сөзіне таңданатынын, оған өзінің қосылмайтынын немесе
оқушының назарын аударғысы келетінін байқатады. Мысалы: Өзі аса ірі. Екі
тізесі аттың екі құлағын қағып (!) келеді. Жалмұрат кірпігі жыпылықтап,
бөксе жағы қыпылық қағып (!), жер шұқылап қалды. Балықшылар жарыла (!)
күлді. Оның сөзіне Федоров та ылығып (!) қалған сияқты - деп жазады
Ә.Нүрпейсов. (Жұлдыз журналынан).
1.3. Пунктуация ережелері
Сөйлем ішінде қолданылатын тыныс тыныс белгілерінің атқаратын негізгі
қызметі – оқушыларға сөйлемнің құрамын, оның қандай бөлшектерден
құралатындығын, ол бөлшектердің бір-бірімен мағыналық және синтаксистік
қатынастарын байқату. Солай болғанмен, сөйлем ішінде қолданылатын тыныс
белгілері түр-тұрпаты жағынан да, мағыналары мен функциялары жағынан да
алуан түрлі. Енді солардың әрқайсысына жеке тоқталайық:
1. Ү т і р. Үтір – тыныс белгілері ішіндегі функцияға ең бір бай белгі
Бұл жай сөйлемдерді бір-бірімен бөлу үшін де, сөйлемдегі сөздерді немесе
сөз тіркестерін бір-бірінен бөлі үшін де қолданылады. Үтірдің қолданылатын
орындары мен атқаратын қызметтері төмендегідей:
а) Үтір құрмалас құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірінен бөліп көрсеті
үшін қолданылады. Мысалы: Абай, Әбіштер келгенде, ауыр ойда отыр еді.
(М.Әуезов).
– Күн бұрының жоқ демесең, ортаңа түспей кететін нем болушы еді менің, –
деп, Боздақ биге қарап езу тартты да, Игілік өзінің ел аузына таратқысы
келген сөзімен аяқтады. (Ғ.Мүсірепов). Рахимовтың Степнов пен Борисовтай
сенімді көмекшілері болғандықтан, олардың ісіне көп араласа қоймаушы едім.
(Б.Момышұлы). Ушков Қарағандыдан Некрасовты алдырып, Бернер екеуімен
ақылдасты да, Рязановқа алдын ала қайтарар жауабын айланып жалғыз қалды.
(Ғ.Мүсірепов)
ә) Үтір сөйлемнің бірыңғай мүшелерін бір-бірінен бөліп тұрады. Мысалы:
Аңға Байжан, Самарқан, Дәулет үшеуі ғана шықты. Экскаваторлар, комбайнда,
грейдерлер аз күнде каналдың арнасы жүретін жерлерді жыртып тастады.
(С.Мұқанов).
б) Үтір қаратпа сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұрады. Мысалы:
Арылма, өлең, арыла.
Домбырам, күйден жаңылма (Жамбыл).
Таласпаңыз, Карл Карлович, қазақша Алма-ата емес, Алматы, Алмалы деген сөз.
(Ғ.Мүсірепов).
в) Үтір қыстырма сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұрада.
Мысалы: Жабайдың айтуынша, көп уақыттан бері бұл өзеннің аса бір мол тасуы
екен. (С.Мұқанов). Бүгін де кешкі шайдан кейін, Ұлжанның қозғауы бойынша,
кеше бітпей қалған әңгімесіне кірісті (М.Әуезов).
г) Үтір одағай сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөлу үшін қолданылады.
Мысалы: Ойбай, Шықаң мәселені қабырғасынан қойды ғой! (Ғ.Мұстафин). Е, ол
белгілі ғой! Жә, әлгілер қайда кетті, жаным-ау?! (Ғ.Мүсірепов).
д) Үтір сілтеу, мақұлдау, келіспеу мәнінде айтылатын кейбір оқшау
сөздерден кейін қойылады. Мысалы: Иә, айта беріңіз. Жоқ, мен сізге ештеме
де айтпаймын. Қазір, міне, бүгінгі жүрісті өзі билеген Дәрмен Әбішті сол
ауылдың үстінен байқаусызда түсірген кісі болды. (М.Әуезов). Әне, өздері де
келе жатыр. Бәрекелді, болсаң, осындай бол! Кәне, енді жүрмейміз бе?
(Ғ.Мұстафин).
е) Үтір оңашаланған мүшені сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұру үшін
қолданылады. Мысалы: Абай соңғы күндерде, әсіресе осы соңғы түнде, өзіне
бұрын дағдылы болмаған бір халде. Жақын жерде, көгелды бұлақ басында, жеті-
сегіз үйлі ауыл отыр екен. (М.Әуезов).
ж) Үтір хабарлы сөйлем түрінде айтылған төл сөзден кейін, автор сөзінің
алдында қойылады. Мысалы: Таулы жер бұлақсыз, сулы жер құрақсыз болмас, –
дейді халық мақалы. Итбай толық денесін бұрып алып:
– Мен сыны жоқ, сыпайылығы жоқ, құр абажадай бірдеңе бола ма екен деп те
қорқып едім. Әзір жат көрініп тұрған жоқ сияқты екен, – деді.
2. Нүктелі үтір. Нүктелі үтір – хабарлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы Үздіксіз білім беру университеті
Педагогикалық пәндер кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
Орындаған: Бастауыш оқыту педагогикасы
мен әдістемесі 3-курс(3 жылдық) студенті
Нұрсапанова Н.Б.
Ғылыми жетекшісі: профессор
Х.К.Әділбекова
Сарапшы: п.ғ.д., профессор
З.Б.Бейсембаева
Қорғауға жіберілді
___________2008 жыл
Каф.меңгерушісі,п.ғ.к.доцент: Л.Т.Сайдахметова
Алматы – 2008 жыл
Жоспары:
I. Кіріспе бөлім
1-тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
1.3. Пунктуация ережелері
1.4. Пунктуацияны бастауыш сыныпта оқыту
2-тарау. Ж.Аймауытовтың кешендi(комплекстi) оқыту бағдарламасында бастауыш
сыныпта тыныс белгілерін оқыту жөнiндегi ой-пiкiрлерi
III. Қорытынды
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамының кез-келген өзгерісі ғылымның дамуынан байқалады.
Тілге қатысты, әсіресе ұлт тіліне қатысты ілім-білімнің өркендеуінде
қалыптасқан бір заңдылық бар. Ол – сол ұлт тіліндегі тілдік факторлардың
тарих тасасында қалмай, уақыт озған сайын сан түрлі ғылыми зерттеу нысанына
негіз болуы. Бұл ретте кезінде көп іс тындырған тілші, әдіскер ғалымдардың
еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін қашан да жөн сілтейтін өлмес
туындылармен құнды екендігін кейінгі ұрпақ үлкен ілтипат көңілмен
мойындайды. Сондай құнды мұралардың қатарына белгілі әдіскерлер
Ж.Аймауытов, Ш.Х.Сарыбаев, Ы.Маманов, Д.Әлімжанов, Н.Оралбаева,
З.Бейсембаева, Ж.Сүлейменова, Қ.Қадашева, А.Сатбекова, К.Жақсылықова сияқты
әдіскер-ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты ғылыми
зерттеулері жатады. Олардың қазақ тілін мектепте оқытудың әдістемесіне
қатысты шыққан мазмұнды мақалалары, монографиялары - үлкен ғылыми
ізденістерге бағдар болып табылатын туындылар екендігі шындық. Бұл
еңбектерде аталған ғалымдар өздеріінің қазақ тілін оқытудың әдістемесіне
байланысты жинаған материал-деректерін ғана емес, сонымен қатар әр
тақырыпқа қатысты сабақтың жүргізілу әдіснамасын жасап, жаттығулардың
орындалу барысын, оқушыларға жаңа материалды үйретуде қолданылатын түрлі
әдістерді(репродуктивтік, индуктивті, дедуктивті, интерактивті, интегралды,
модульмен оқыту, т.б.) де қамти өткендігін айқын аңғаруға болады.
Әдіскер ғалымдар Ә.Әмірова, П.Жаманқұлова, Б.Құлмағамбетовалар бастауыш
сынып оқушыларының сауатын ашып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білуге
үйретудің өзіндік орнына ерекше мән береді. Аталған ғалымдардың, әсіресе
Ж.Аймауытовтың еңбектерін диплом жұмысына пайдалану барысында тыныс
белгілерінің түрлі қолданыс үлгілерін салыстырып, олардың сөйлем ішіндегі
қалыптасуы мен өзгеруін, қойылу ерекшеліктерін салыстыра отырып, олардың ой-
пікірлерінің қазақ тілін оқыту әдіснамасы іліміндегі өзіндік орнын,
дәрежесін байқадық.
Диплом жұмысының мақсаты: біз қарастырып отырған мәселе - бастауыш
сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары жоғарыда аты аталған
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде Ж.Аймауытовтың қазақ тілін кешенді
оқытуға қатысты өзіндік ой-пікірлері негізінде кеңінен қарастырылса да -
бұл Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша жоғары
білім алып жатқан студенттер үшін ауқымы көлемді, тың тақырыптардың бірі
деуге болады.
Диплом жұмысын жазу барысында белгілі қазақстандық әдіскер
ғалымдарымыздың ғылыми еңбектерін пайдаланып, өзімізше талдау жасауға
тырыстық. Осы диплом жұмысын жазу барысында оларда келтірілген деректердің
көп септігін тигізгендігін ерекше атап өтеміз. Бұл еңбектердің болашақта да
бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытудың өзіндік қыр-сырын танып білгісі
келетін ғылым сүйер жас қауымға тигізер көмегі мол болары сөзсіз.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Бастауыш сынып оқушыларына тыныс белгілерін үйрету жолдары
1.1. Пунктуацияның қолданылу тарихы
Пунктуация жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын атқаратын
қызметтері мен білдіретін мағыналарын және оларды қолдану ережелерін
зерттейді. Пунктуация – латынның пунктум деген сөзінен алынған.
Пунктумның мағынасы – нүкте. Қазіргі уақытта пунктуация тіл білімінің тыныс
белгілері туралы, оларды қолдану ережелері ілім деген мағынаны білдіреді.
Тіл дыбыстарының таңбалары сияқты, тыныс белгілері де графикалық шартты
белгі болып табылады. Бірақ шартты белгі болғандарымен, атқаратын
қызметтері жағынан да, қолданылатын орындары жағынан да бұл – екі бөлек
категория.
Әріп сөздің және оның формасының жеке дыбыстарын таңбалайды. Сондықтан
ол - сөздің бір бөлшегі, жеке бір элементі болып есептеледі, де лексика мен
морфологияға байланысты болады, яғни әрбір жеке сөзде қолданылады. Ал тыныс
белгісі олай емес. Ол жеке дыбыс түгіл, тұтас сөзбен де беруге болмайтын
күрделі ұғымды білдіреді. Мағыналарының күрделілігі жағынан алғанда, тыныс
белгілері жазу тілінің көнерек заманында қолданылған пиктографиялық немесе
идеографиялық белгілер тәріздес. Қолдану орны жағынан алғанда,тыныс
белгілері, әріп сияқты, сөзде емес, сөйлеуде, сөйлемде қолданылады.
Сөйлеудің, сөйлемнің қандай бөлшектерден құралғандығын, оларды қандай
ырғақпен, қандай мәнермен, қандай сазбен оқу керектігін, қай жерде үзіліс,
қай жерде кідіріс барлығын байқату қызметін атқарады. Сондықтан пунктуация
сөйлеуге, сөйлемге, яғни синтаксиске, байланысты қолданылатын категория
болып табылады.
Пунктуация, емле сияқты, дұрыс жазудың, жазылғанды дұрыс оқып, дұрыс
түсінудің құралы.
Пунктуация жазылған мәтіннің мазмұнын, негізгі ойды дұрыс түсінуге, оны
мәнерлеп оқуға мүмкіндік жасайды. Пунктуацияның негізгі қызметі – сөйлемді
жазуда ойды беруге қатысты бөліктерге бөлуді нұсқау, - дейді С.И.Абакумов.
Яғни пунктуация тілдің басқа элементтері сияқты жазуда ойды дұрыс беруге
қызмет етеді. Пунктуацияны игеру – адамның сауаттылық мәдениетін арттырады.
Мектеп оқушыларының тыныс белгісін еркін қоюын қамтамасыз ету үшін
мұғалімнің пунктуациялық іскерлігі болуы тиіс. Ондай іскерлікті
пунктуацияны оқыту оқыту әдістемесі қарастырады.
Пунктуация – адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқаратын жазу
тілінің маңызды бір саласы. Сондықтан жалпы тіл, қала берді жазу тілі
сияқты, пунктуация да жалпы халықтық болып табылады. Оны қолдануда болсын,
оқып тануда болсын жалпы халық таныған заң, ережелер басшылыққа алынуға
тиіс. Олай болмаған жағдайда, пунктуацияның әрбір белгісінің мәнін,
атқаратын қызметтері мен қолданылатын орындарын тануда, білуде жазушылар
мен оқушылар арасында бірлік болмаған жағдайда, тыныс белгілері өзінің
қатынас құралылық қызметін атқара алмайды. Егер ол жазу практикасында
орныққан, көпшілікке танылған заң, ережелерге сай болмай, теріс қолданылса,
оқуды, түсінуді жеңілдету былай тұрсын, қайта оны қиындатады, теріс
ұғымның, теріс түсініктің тууына себепші болады.
Жазғанды, айтқан ойды басқалар қалай қабылдайды дегенді әр уақытта
естен шығармаған жөн.
Сөздерді дұрыс орналастырып айтпасақ, тыныс белгілерімен дұрыс бөліп
жазбасақ, айтайын деген ойың теріс беріледі.
Пунктуация жазу тілінің дамуымен, әсіресе баспа ісінің дамуымен тығыз
байланысты. Бірақ ол жазу тілімен бірге туып, әрдайым онымен қатар жасап
келе жатқан категория емес. Тыныс белгісінсіз де жазу болған. Жазудың
пикторграфиялық және идеографиялық түрлерінде жеке сөйлемге, жеке сөздерге
сараланбай жүрген тізбекті жазу дәуірлерінде ешқандай тыныс белгісінің де
және оған мұқтаждықтың да болмағандығы мәлім.
Тыныс белгісі – жазу тілінің жазу мәдениетінің, әсіресе баспа ісінің,
дами түскен кейінгі дәуірінің жемісі. Баспаның өркендеуі, оның халық
арасына тарап, оқушылар санының артуы жазу мәдениетінің көтерілуін, жазудың
жалпыға бірдей ортақ заңдарға, ережелерге негізделіп, бір жүйеге келуін
талап етеді. Жазылған пікір оқуға оңай, түсінуге жеңіл болуы үшін, түрлі
ықшамды ұсақ бөлшектерге бөлу, әр бөлшектің бір-бірімен мағыналық
қатынастарын көрсету қажеттіктері туады. Сол қажеттіліктен келіп, тыныс
белгілері пайда болады.
Жазу мәдениеті дамуының қазіргі сатысында тілдерде тыныс белгілерінің
түрі де, атқаратын қызметтері де әр алуан. Бірақ солардың бәрі бір
мезгілдің ішінде, бірден пайда бола қалған емес. Жалпы жазу тілі сияқты,
тыныс белгілері де, оларға байланысты заң, ережелер де бірте-бірте дамып,
жетіліп отырған. Алғашқыда тыныс белгілері жазылған пікірді әр түрлі мәнді
бөлшектерге бөліп тұру функциясында ғана қолданылған. Сонымен бірге, олар
түр-тұрпаты жағынан да, қызметі жағынан да қазіргі тыныс белгілерінен
өзгеше болған.
Орыс тілі пунктуациясын зерттеген ғалымдар орыс тілінің қолжазба
түрінде сақталған ертеректегі жазу нұсқаларында сөйлеудің әрбір мағыналы
бөлшектерінен кейін, көбінесе жеке сөздерден кейін, нүкте немесе бірнеше
нүктеден құралған ромбик, қос нүкте тәріздес түрлі белгілердің
қойылғандықтарын және олардың өздері де белгілі бір заңға, ережеге
негізделмей, еркін қолданылатындықтарын айтады. Дәл осы тәріздес жағдай
түркі тілдерінің көне замандардан қалған жазу ескерткіштерінде де
кездеседі.
Біздің жыл санауымыздың V- VІІ ғасырлары шамасында жазылып сақталған
Орхон-Енисей жазулары деп аталатын ескерткіштердің кейбіреулерінде әр
сөзден кейін қос нүкте тәрізді белгі қойылса, кейбіреулерінен кейін төрт
нүктеден құралған ромбик тәрізді белгі қойылып отырған. Ал араб әрпімен
жазылып сақталған ертеректегі қиссаларда, дастандарда өлең жолдары арасына
қойылған, тіліміздегі қазіргі графикалық белгілердің бірде-біріне
ұқсамайтын түрлі белгілер кездеседі. Бұл жағдайлар тыныс белгілерінің
бастапқы функциясы сөйлеуді тек әр түрлі мәнді бөлшектерге бөлу ғана
болғандығын, бөлуші белгілердің түр-тұрпат жағынан қазіргі белгілерден
өзгеше болғандығын байқатады.
Қазіргі заманда тілдерде кездесетін тыныс белгілеріне тән тағы бір
қасиет – олардың интернационалдығы.
Тыныс белгілері түр-тұрпаты жағынан да, мағыналары мен функциялары
жағынан да тілдердің басым көпшілігінде біркелкі болып келеді.
Қазақ тілінің пунктуациясы кенжелеп туып, кеш дамыды. Октябрь
революциясына дейін белгілі бір жүйеге келтірілген, көпшілікке танылған
пунктуациялық заң, ережелер болған жоқ. Ол уақыт үшін пунктуациялық
ережелердің болмауының өзі де табиғи нәрсе еді. Өйткені тыныс белгісі
баспасөз үшін керек. Ал пукнтуацияның тууына, оның дамуына ең бірінші
қажеттілік болып табылатын баспасөз Қазақстанда тек совет дәуірінде ғана
етек алып дами алды. Респуликамызда баспасөздің дамуы, оның бүкіл халық
илігіне айналып, оқушылар санының артуы жазу мәдениетінің, сауаттылықтың
шешуші бір саласы болып табылатын пунктуация мәселесін ғылыми негізде
қалыптастырып реттеу міндетін қойды.
Қазақ тілінің қазіргі графикасында, баспасөз тәжірибесінде ғылыми
негізде қалыптасып орныққан, тұрақты жүйеге келтірілген әрқайсысының
қолданылатын орындары, атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналары
айқындалған тыныс белгілері бар. Құрамы, атқаратын қызметтері мен
білдіретін мағыналары жағынан қаза тілі графикасындағы тыныс белгілерінің
басқа тілдерде қолданылатын тыныс белгілерінен ешқандай өзгешелігі жоқ.
Яғни тыныс белгілеріне тән интернационалдық қасиет қазақ тілі графикасында
да берік сақталған.
Қазақ тілінің пунктуациялық жүйесі мен негіздері орыс тілінің
пунктуациялық үлгілерін басшылыққа алу арқылы қалыптасты. Бас түркі тілдері
де негізінде орыс тілінің пунктуациялық ережелерін басшылыққа алады. Орыс
пунктуациясының жалпы теориялық жағынан танылуы ертеден басталды.
Жазуларында ешбір тыныс белгісінің қолданбайтын халық та бар дей келіп,
Л.Н.Харитонов оған қытай, араб, монғол тілдерін жатқызған.
Жазуда тыныс белгілерінің алғашқы элементтері болмаса, қалыптасқан
таңбалар жүйесі де, оларды қолдану заңдары да болмаған еді.
Түркі тілдерінің бұрынғы ерекшеліктерінде тыныс белгісі таңбасының
алғашқы элементтері кездеседі. Ол кездегі бар белгілер көбінесе тыныс
белгісі қызметінен гөрі бір сөзді екініші сөзден айыру қызметін атқарған.
Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспасөзіміздің бірі Дала уалаяты
газетінің (1888-1902) тұңғыш шыға бастаған жылдарындағы нөмірлерінде де
тыныс белгілерінің ешқайсысы қойылмайды. Кейде ұзақ күрделі ой немесе бір
күрделі пікір біткенін білдіру үшін, екінші ой жаңа жолдан басталып
жазылды. Бірақ ол абзацтар сөйлемдерді бір-бірінен ажыратуға себін аз
тигізді. Тыныс белгілері қолданылмағандықтан, бас әріп болмағандықтан
кейбір жазылған жолдарды ұғу, түсіну өте қиындық келтірді.
Бертін келе, 1894 жылдан бастап, газет кейбір сөйлемдердің жігін
ажыратуға әредік сызықша (-), әр түрлі жұлдызшалар (*) сияқты шартты
таңбаларды қолданады. Ондай жұлдызшалар сөйлемнің біткенін, дауыс үзілісін
білдіретін тыныстық белгілер болғанға ұқсайды. Пікірміз дәлелді болу үшін,
газеттен үзінді келтірейік:
Байан ауылдық қазақ орыслары қазақлардың үстінан көб арыз бирады бізлерді
қазақлар қағыб соғыб күн көрсатбайды диб – бұлармин сөйласіб китсак
қазақлар ұры қазақлар залым қазақлар атұрдағыштар диб айта бастайды* бұған
қарағанда қазақ мин қазақ орыслар бірүн бірі күндиб жау боб жатыр диб
ойлауға болады оларда рас айтсақ мұндай нарсе болмаса керек* біз қазақлар
қазақ орысларды жик көрмайміз жаңғызақ біздир өтірук жаладан ақтануға үмит
итіб ойлаймыз ақ іс барча іслардан жоғары болса керек ғой диб* арамызда
жаман айыбсыз адам жоқ диб таңбаймыз.
Жалпы әрбір тыныс белгісінің өзінің қолданылу, пайда болу тарихы бар.
Мысалы: Дүниежүзінде тұңғыш рет үтір белгісі (кіші тыныс белгісі) кітап
бетінде XV ғасыр мен XVI ғасырдың арасында пайда болды. Оны алғаш рет
кітапқа енгізген венецияның атақты баспаханашысы Альт Мануций еді. Бұл
уақытқа дейін кітаптарды тек қана екі тыныс белгісі – нүкте мен қос нүкте
ғана қойылады екен. Кітап соңына мазмұн жазуды да алғаш енгізген Мануций
еді. Ол сонымен бірге кітаптың ірі әріппен терілген алғашқы бетін кітап
дүкенінің маңдайшасына іліп қояды екен. Бұл дүние жүзіндегі алғашқы кітап
жарнамасы еді. Ал тырнақшаның өзінің шыққан уақыты бар.
Профессор С.Е.Маловтың айтуынша, түріктердің Енисей жазуында қос нүкте –
нүкте және тыныс белгісі есебінде жұмсалған.
Арғы кездерді былай қойғанның өзінде беріректе жазылған түркі
тілдеріндегі арабша басылып шыққан кейбір кітаптардың өзінен бірде-бір
тыныс белгісін кездестіре алмаймыз. Мәселен: 1915 жылы өзбек тілінде шыққан
Adab-us-Salixin, Fatima Zuhra, 1984 жылы шағатайша басылған Mir cali
eir Nanai, 1911 жылы шыққан Bahram dulandam, 1916 жылы шыққан Sufi
Allaiar-Subatul Fadiem атты кітаптардан, сондай-ақ Н.Н.Пантусовтың 1880
жылы ұйғыр тілінде шыққан Kitab Furat dar malik ein атты кітабынан, т.б.
еңбектерден бірде-бір тыныс белгісі табылмайды. М.Терентьевтің айтуынша,
тыныс белгілері XIX ғасыр кезінде парсы тілінде де болмаған. Қазақтың араб
әліппесіне негізделген жазу кезіндегі кейбір кітаптарда да ешбір тыныс
белгісі қойылмай жазылады. XIX ғасырда шыққан түркі тілдері
грамматикаларында тыныс белгілерінің элементі пайда бола бастағанын
аңғаруға болады. Мәселен, профессор А.Қазембектің 1839 жылы шыққан Түрік-
татар тілі грамматикасының 35-бетінде бір жұлдызша, 34 және 46 -
беттетінде екі жерде сызықша қойылған. Ал 1869 жылы шыққан Алтай тілі
грамматикасында тыныс белгілерінің бірсыпырасы кездеседі және олар
бірсыдырғы орынды қойылған. Жоғарыда айтқанымыздай, М.Терентьев парсы
тілінде тыныс белгілерінің болмауын сынағынымен, өзі жазған грамматикада
орынды пайдаланбаған.
Академик В.В.Радловтың 1870 жылы шыққан Образцы народной литературы
тюрских наречий деген еңбегінде тыныс белгілерінің бірсыпыра түрі
кездеседі. Бірақ олар жүйелі түрде қалыптаспаған. Бұл еңбекте тыныс
белгілері төмендегіше берілген (cөйлемдермен олардың тыныс белгілері
кітаптың түпнұсқасынан өзгертілмей алынып отыр). Бала айтады Мен қайдан
тудым? дейді. Шешесі әкесін айтпайды, сол балама айтсам әкесін іздеп
кетер деп айтпайды.
В.В.Радлов текстерінде тыныс белгілері ішінен жақша мен көп нүкте ғана
кездеспейді. Лютштің 1883 жылы басылып шыққан Киргизская хрестоматиясында
тыныс белгілері былайшы қойылған: Сонда інісі ағасына: Мен мұны түсімде
көрдім, соның үшін білемін, жауап беріпті. Орынбай: екі шешен қосылса аттай
желер, көп жаңғалақ шешеннің сөзін бөлер.
П.М.Мелиоранскийдің 1897 жылы шыққан Краткая грамматика казак-киргизского
языка деген кітабында мысалдарға қойылған тыныс белгілері мынадай түрде
болып келеді: Қысқа бақай, тар мықын, кебеже қарын, кең құрсақ... тарланым;
Битке өкпелеп тоныңды отқа салма; Жігіт айтты: атын байлайтқғын болмасын.
В.Катаринский 1897 жылы шыққан Грамматика киргизского языка деген
еңбегінде мынадай сөйлемдер келтіреді: Орысша сөйлей білсек, бәрін де
айтар едім. Бір жол бар – жақын, жақын болса да алыс. Әуелі ойла, сонын соң
істерсің. Бұл мысалдардан П.М.Мелиоранский мен В.Катаринскийдің қазақ тілі
грамматикаларында да тыныс белгілерінің бірсыпыра түрлерінің кездесетіндігі
көреміз. Дегенмен, мұнда да пунктуациялық жүйе сақталынбайды.
1915 жылы шыққан Жазу қағидалары деген кітапшада тыныс белгілерінің
қолданылуы туралы ережелер берілген. Онда тыныс белгілерінің жеті түрі ғана
аталып, олардың әрқайсысына берілген ережелерге мысалдар келтірілген. Леп
белгісі дауыс ишараты деп, сызықша мен жақша және көп нүкте ишарат деп,
тырнақша екі ишарат деп аталады.
Бұл келтірілген мысалдардан XIX ғасырда және XX ғасырдың басында түркі
тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде баспадан шыққан кітаптарда тыныс
белгілері дұрыс, жүйелі түрде қолданылмаса да, таңбалардың элементі мен
оларды пайдаланудың алғашқы тәжірибесі көріне бастағанын аңғартады,
екіншіден, қазақ тілі пунктуациясы жүйелі, ғылыми негізде Ұлы Қазан
социалистік революыиясынан кейін ғана орыс тілі пунктуациясы үлгісін
басшылыққа ала отырып, қалыптаса бастады деген пікірімізді толық
дәлелдей алады.
Орыс алфавитіне көшкен кезде, кейбір қазақ тілі мамандарының Жазуда
тыныс белгілерін дұрыс қоя білу керек, осы уақытқа дейін жұрттың бәріне
бірдей заң болатындай тыныс белгілерінің ережелері жоқ, қазір қазақ халқы
орыс алфавитіне көшір отырғанда, жазуда үлкен маңызы бар тыныс белгілерін
дұрыс қоя білу мәселесін де осы бастын қолға алу керек деген сияқты
баспасөз бетіндегі пікірлері де қазақ тілі пунктуациясына назар аударып,
оны жазудың көмекші құралы ретінде тануға түрткі болғандығы сөзсіз.
Қазақ тіліне ғана емес, басқа түркі тілдерінің жазуларындағы тыныс
белгілерінің қолданылуына да орыс тілі тыныс белгілері игілікті әсер етті.
Түркі тілдері Қазан революциясынан кейін де біраз уақыт тыныс белгілерін
ешбір ережесіз қолданды. Тіпті қазіргі уақыттың өзінде кейбір тыныс
белгілері орыс текстерінде де солай қойылып жүр. Мысалы, бұрын жалпылауыш
сөздерден соң қос нүкте қойылушы еді. Кейінгі уақытта жалпылауыш сөздерден
соң сызықша қойылып келеді. Қазақ жазуындағы бірыңғай мүше алдындағы қос
нүкте орнына қойылып жүрген сызықша орыс пунктуациясының әсерінен екендігі
айқын. Демек, қазіргі қазақ тілінде тыныс белгілері бірыңғай мүше алдынан
осылай екі түрлі болып келсін деген ережелерді кездестіре алмаймыз.
Біз сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір мен
сызықшаны былайша қабаттастырып қоятынбыз: Өзімізді таныстыруға рұқсат
етіңіз, - деді жігіт баяу ғана майда қоңыр дауыспен, - осы араның
аңшысымын, атым - Владимир... (ҚӘ). Бұл жөнінде Сөйлем ортасында
айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір және сызықша қойылады деген ереже
болса да, қазір газет-журналдарымыз төл сөздің ішінде келген автор сөзінің
екі жағынан тек үтір қойып жазып жүр.
Орысша текстерде қойылған интонациялық сызықша қазақша аудармасында да
қойылады. Мысалы: қазақшасын алсақ, былай болып келеді: Бейбітшілік үшін
сыйлық – бейбітшілік үшін берілген сыйлық емес дейтін адамдарды мен
түсінбеймін (СК). Орысшасы: Я не понимаю людей, которые говорят, что
пермия за мир – это не премия за мир (Каз. Правда). Міне, осы сияқты
көптеген салыстырма мысалдар М.Әуезовтің: Орысша текстің өзінде болған
тыныс белгілерінің көбі қазақша тексте де қолданылады, – деген пікірін
растайды. Сонымен, жазу мәдениеті қалыптасқан тілдегі пунктуцияны
зерттемеуге, пунктуациялық дағдыларды жетілдіріп, сараламауға болмайды.
Қазақ тіл білімінде пунктуация мәселелерінің зерттелу тарихын
баяндағанда, тыныс белгілері жөнінде жазылған азды-көпті еңбектерді негізгі
үш салаға бөліп қарауға тура келеді: тыныс белгілері туралы жазылған жеке
мақалалар; тыныс белгілерінің мектеп оқушыларына арналған оқулықтарда
баяндалуы; тыныс белгілеріне арналған жеке кітапшалар және олардың жетістік
жақтары мен кемшіліктері. Бұларға қысқаша тоқталайық
Хронологиялық жағынан алғанда, қазақ тілінің тыныс белгілері жөнінде
жазылған алғашқы еңбектердің бірі – Ш.Сарыбаевтың сөйлемде үтірдің
жазылатын орындары туралы шағын мақаласы. Автор бұл мақаласында оқушылар
тыныс белгілерін дұрыс қоя білмейді, оның себебі қазақ тіліндегі
интонациялық қалыптың бір ізбен өріс алып кете алмағандығынан деп
көрсетеді. Автордың тыныс белгілерін қоя білуде интонацияның рөлін
бағалауы, әрине дұрыс. Дегенмен, автор мұнда тыныс белгілерін тек
интонацияға ғана байланыстырып қарап, мәселені бір жақты шешеді, интонация
пунктуациялық негіздердің бір түрі ғана екені ескерілмейді.
Ш.Сарыбаевтың Тыныс таңбалары деген мақаласында қаратпа сөздердің
сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір арқылы ажыратылатыны жөнінде дұрыс ереже
беріледі.
Тыныс белгілері жөнінде С.Жиенбаевтың шағын көлемді екі мақаласы бар.
Оның екеуі де Тыныс белгілері деп аталады. Автор бірінші мақаласында
жалпы тыныс белгілерінің маңызына тоқтала келіп, үтірдің қойылатын орындары
туралы ережелер береді. Автордың сөзімен айтқанда, олар мыналар:
араларында демеу жоқ біртектес мүшелердің үтірмен ажыратылатындығы; тектес
мүшелер арасында я, немесе сияқты демеулер тұрса да, үтір қою
керектігі, ал тектес мүшелер арасында мен, және, тағы да т.б. осы
тәріздес жалғау демеулердің бірі қолданылса, олардан соң үтірдің
қойылмайтындығы; салалас құрмалас сөйлемдер құрамына енген жай сөйлемдерді
бір-бірінен үтір арқылы ажырату керектігі; қаратпа, қыстырма, оңышаланған
мүшелерді сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір арқылы бөлу қажеттігі т.б.
С.Жиенбаев Тыныс белгілері деп аталатын екінші мақаласында бастауыш пен
баяндауыштың арасына қойылатын сызықша, төл сөз бен бөгде сөз, бірыңғай
мүшелерден соң немесе бұрын қолданылатын жалпылауыш сөздің тыныс
белгілерінің кейбір мәселелеріне тоқталады.
Х.Басымов Сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс жаза білейік деген
мақаласында көп нүкте, нүкте, сұрау, леп белгілерінің қойылатын орындары
жөнінде біраз түсініктер береді.
М.Балақаевтың Сауатты жазудың негізгі шарты – тыныс белгілерін дұрыс
пайдалану деген мақаласында тыныс белгілерін дұрыс қоюдың негізгі
грамматикалық құрылыс және дауыс ырғағы делінеді. Алайда, автор бұл дұрыс
пірікірін тереңдетіп, нақты дәлелдемеген. Мақалада сұрау мен леп
белгілерінің қойылатын екі жағдайы ғана сөз етіледі.
Қазақ тілі пунктуациясы жөнінде мақала жазған авторлардың бірі -
Ә.Хасенов. Тілші-ғалым өз еңбектерінде қазақ тілі пунктуациясының
қалыптасуында бірнеше ғасырлық тарихы бар, замандар бойы сұрыпталып,
қалыптасу дәуірін басынан кешірген орыс тілі пунктуациясының орасан зор
роль атқарғанын дұрыс көрсетеді. Еңбекте сөйлемнің оңашаланған мүшелері,
қыстырма сөздермен сөйлемдер және бұл категорияларды бір-бірінен ажырата
білу, оларға қолданылатын тыныс белгілері жөнінде бірсыдырғы дұрыс
айтылады.
Сонымен, қазақ тілі пунктуациясын қалыптастырып, бір ізге түсіру және
оның ережелерін саралап, жақсарту мәселесінде мектеп оқушыларына арналып
жазылған қазақ тілі грамматикаларының да маңызы зор болды. Бұл оқулықтарды
тыныс белгілерінің жалпы теориялық мәселелері, тыныс белгілерін
айқындаудағы принциптер мен критерийлер, тыныс белгілерінің қарым-
қатынастары және әрбір тыныс белгілерінің мағыналары толық ашылып, олардың
қолданылатын жерлері түгел айтылмады.
Тыныс белгілерінің зерттелу тарихын сөз еткенде, тағы бір көңіл бөлетін
нәрсе – осы тақырыпқа арналып жазылған төмендегі жеке кітапшалар:
С.Жиенбаевтың Сөйлемнің тыныс белгілері, А.Ысқақов пен Ә.Хасеновтың
Тыныс белгілері, Р.Сыздықова мен Қ.Неталиеваның Тыныс белгілері
ережелері Ф.Мұсабекованың Жай сөйлемнің пунктуациясының негіздері,
Ф.Мұсабекованың Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы.
Қазақ пунктуациясының тарихы бойынша жазба текстердегі алғашқы тыныс
белгілері – дауыс үзілістері. Дауыс үзілісінің өзі текстегі мағынаға қарай
әр түрлі айтылады., яғни сөйлемдегі сөздердің арасында кідіріс түрліше
болады. Ол кідіріс әрбір сөзден, сөз тіркесінен не сөйлемдерден кейін бірде
аз, бірде көп тоқтауды қажет етеді. Бірақ олардың бәрі тыныс белгісі арқылы
белгілене бермейді.
Кейбір жазушылар да пунктуациялық сауаттылыққа айрықша көңіл бөлген.
А.П.Чехов Леп белгісі, Ойшы деген әңгімелерінде пунктуациялық
сауаттылықтың мәдени өмірде көп пайдасы бар екенін тамаша көрсеткен.
А.П.Чеховтың Ефим Фомич Перекладин деген кейіпкері 40 жыл бойына жазуды
көп жазып жүріп, леп белгісін бірде-бір рет қоймаған екен, екінші бір
Меринов деген кейіпкері әрбір сөзден кейін үтір қойып жазады.
Сөйтіп, қазіргі қазақ тілі тыныс белгілерінің зерттелу тарихына көз
жібергенде, біріншіден, тыныс белгілерінің көптеген мәселелерін зерттеп,
өздерінің үлестерін қосқан қазақ ғалымдары аз емес, бірақ дегенмен де
пунктуациялық теория және практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан шешу аса
зор еңбекті қажет етеді.
Пунктуация жүйесіндегі белгілерді мағынаға қарай дұрыс қолданудың
маңызы зор, себебі бір тыныс белгісінің беретін бірнеше мағынасы болады.
М.Н.Петерсон: один знак может иметь несколько употреблений и, наоборот,
одно и то же явление может обозначаться различнями знаками – деп, өте
дұрыс айтқан. Тыныс белгілерін дұрыс қолдану үшін, мүмкіндігі болғанша,
олардың әрқайсысының қызметін даралап, оларға берілетін ережелерді
бірыңғайластыру керек. Тыныс белгілерінің ережелерін бірыңғайластырумен
бірге әрбір тыныс белгісінің бір ғана атпен аталуын да бір ізге түсірген
жөн. Мысалы, нүктені біреу ноқат десе, біреулер ұлы тыныс дейді.;
үтірді қайырма, кері үтір десе, нүктелі үтірді үтірлі ноқат, үтірлі
нүкте, нүктелі үтір дейді; қос нүктені екі нүкте, екі нүкте, екі
ноқат, қабат белгі, қос нүкте деп, төрт түрлі айтады т.б.
Біздіңше, тыныс белгілерінің қалыптасқан мынадай терминдерін қолданған
жөн: нүкте, көп нүкте, қос нүкте, үтір, нүктелі үтір, сызықша, тырнақша,
сұрау белгісі, леп белгісі және жаңа жол (немесе абзац).
Тыныс белгілерінің дұрыс қойылмауы да кездеседі. Мысалы, кейде дефис пен
сызықша бір көлемде қойылады. Бұдан мағынаға онша нұқсан келмейді. Бірақ
дефистің морфологиялық белгі екендігін айыру керек. Тыныс белгісіне
кірмейтін морфологиялық дефис сызықшаның жарты сызығындай ғана көлемде
қойылуға тиіс. Осы тәрізді, тырнақшаның алғашқы сыңарын тырнақшаға алынатын
сөздің я сөйлемнің бірінші сөзінің төменгі жағынан ашудың орнына, оны
сөздің жоғырғы жағынан ашып, екінші сыңарын тырнақшаға алынған сөздің я
сөйлемнің соңғы сөзінің нүкте қойылатын жерінен төменірек қоюшылық бар.
Мысалы: Мүмкіндік, реальность дегенді мен де білемін дегенде
тырнақшаның бірінші сыңары жоғары қойылмай, мүмкіндік сөзінің төменгі
жағынан, ал екінші сыңары сөздің жоғарғы жағынан қойылады.
Жазба түрде берілген ойды қағазға айқын түсіру үшін, ойымызды екінші
біреуге жазба түрде дұрыс айтып беру үшін, әрбір дыбыстарды, әрбір тыныс
белгілерін орын-орнына қоя білуіміз керек. Орфография мен пунктуацияны
білмейінше, сауатты жазу мүмкін емес.
Бұл туралы К.Белинкский мен М.Уваров: ...только наличие единой
орфографии и пунктуации в языке дает возможность читателю понимать
пишущего – деп, өте дұрыс айтқан.
Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс
белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді
және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші
болады.
Пунктуацияны дұрыс қоя білудің бір критерийі – интонация болып табылады.
Мұнсыз ешбір мағына айқындығы болмайды. Пунктуация жазу тіліміздің құралы
болса, интонация – ауызекі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен
байланысты. Сөйлеген сөзіміз екінші біреулерге түсінікті, құлаққа жағымды
болу үшін, сөздерді мәнеріне келтіріп айта біліп, тыныс белгісі дұрыс
қойылған текстерді айқын етіп оқи алатындай болуымыз керек, өйткені бір
сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу салдарынан сол сөйлемнен әр түрлі мағына
туады, яғни адамның шындыққа, әр түрлі оқиғалар мен құбылыстарға қалай
қарайтындығы сөйлеу интонациясынан аңғарылады. Қысқасы, сөйлеу интонациясы
жазуда пунктуация арқылы беріледі.
1.2. Тыныс белгінінің түрлері және оларды дұрыс қолдана білу
Әрбір тыныс белгісі – сөйлемнің мағынасын айқындаушы көрсеткіш. Сондықтан
бір тыныс белгісінің орнына екінші тыныс белгісін қоя салсақ, бір сөйлемнен
әлденеше мағына ұғынылатынын түсіну керек. Тіпті кейбір оңашаланған
айқындауыш мүшесі бар сөйлемдегі сөйлемдегі айқындауышты үтірмен бөліп
жазсақ, оны қарсылықты жалғаулықсыз салалас деп қалуға болады. Мысалы:
Халықтың қалап ұсынған кандидаттары – әр түрлі мамандықтың адамдары – ірі
ғалымдар мен өндіріс жаңашылдары, жазушылар мен жұмысшылар, тоқымашылар мен
академиктер.
Демек, әрбір тыныс белгісі – әр сөздің, әрбір сөйлемнің мағыналарын
дәлелдеп дұрыс түсіндіруші шартты белгі, олай болса, аяқталған ойды
білдіретін тілдің бір бүтін бөлшегі сөйлем болса, ол бір сөзден де, бірнеше
сөзден де құралады. Сөйлем арқылы адам өзінің айтайын деген пікірін екінші
біреуге ауызша не жазбаша түрде жеткізеді. Сөйлем сазына қарай қойылатын
тыныс белгілері сөйлемдегі айтылатын оймен тығыз байланысты болады.
Тіліміздегі тыныс белгілері сан жағынан онша көп болмағандарымен,
мағыналары, қолданылатын орындары жағынан алуан түрлі болып келеді.
Енді солардың әрқайсысның түрлері мен мағыналарына, атқаратын
қызметтеріне тоқталайық.
Сөйлем соңында келетін тыныс белгілері
Біршама аяқталған ойды білдіретін жай немесе құрмалас сөйлемдерден
кейін олардың мағыналарына, айтылу саздарына қарай нүкте, сұрау, леп
белгілерінің бірі қойылады. Сондықтан тыныс белгілерінің бұл үш түрі сөйлем
соңында келетін белгілер деп аталады.
Сөйлем келетін белгілердің әрқайсысы, негізінен екі түрлі мағынада екі
түрлі функцияда қолданылады: біріншісі – сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп,
оны басқа сөйлемдерден бөліп көрсету, екіншісі – сөйлемнің қандай мақсатта,
қандай мағынада айтылатындығын байқату. Бұл екеуі – сөйлем соңында
қолданылатын тыныс белгілерінің қай-қайсыларының да ең негізгі мағыналары
мен функциялары. Сонымен бірге, олардың әрқайсысының кейде сөйлем ішінде
тұрып та атқаратын қосымша функциялары мен қосымша мағыналары болады.
Оларға өз орнында тоқталамыз:
1. Н ү к т е. Нүкте, біріншіден, сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп, оны
басқа сөйлемдерден бөліп тұрса, екіншіден, ол сөйлемнің хабарлы сөйлем
екендігін байқатады. Мысалы, Жанат – осы үйдің ер жеткен жалғыз баласы. Ұлы
да, қызы да қадірлі қонағы да бір өзі. Шаршап шыққанға ұқсайды. Тіл
қатпастан қарақат көзін анасына бір, Бейсенге бір төңкере салмақпен қарады
да, үлкен бөлмеде ерсілі-қарсылы жүре берді. Айсыз ашық аспан. Жұлдыздар
сайрап тұр. Тымырсық аяздағы тымық әуені сіміре, Жақып күндегі әдетімен
аулын аралап келеді. (Ғ.Мұстафин). Бұл мысалды жай сөйлем де құрмалас
сөйлем де бар. Олардың барлығы да хабарлау, баяндау, суреттеу түрінде
айтылған. Бірақ нүкте әрдайым хабарлау, баяндау, суреттеу түрінде айтылған
сөйлемдерден кейін ғана қойылып отырмайды, солармен қатар, ерекше екпінсіз
айтылған бұйрықты сөйлемдерден, жауап алу үшін айтылмаған, бірақ сұраулық
мәні бар сөйлемдерден кейін де қойылады. Мысалы: Қазір аттаныңдар да, күн
батқанша қайтып оралыңдар. Малқардың келіні еркімен отыр ма, зорлықпен отыр
ма оңашалап сұраңдар. Егер зорлықпен отырса, күйеуімен қосып, осында алып
келіңдер. (Ғ.Мұстафин).
Сөйлем соңында келетін тыныс белгілерінің қай-қайсылары болса да,
сөйлемнің құрылысына қарай қойылмайтыны сияқты, нүкте қоюда да сөйлемнің
құрылыс ерекшіліктері ескерілмейді, тек мағыналық жағы, айтылу сазы
ескеріледі. Соныдықтан нүктемен бөлінетін сөйлем құрылысы жағынан алуан
түрлі (жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, жай, құрмалас т.б.) бола беруі
мүмкін.
Жоғарыда ескерткеніміздей, сөйлемнің аяқталғандығының және оның
мағыналық ерекшелігінің көрсеткіші болы – нүктенің ең негізгі функциясы.
Бірақ осы негізгі функциясымен қатар, оның қосымша функциясы да бар. Олар
мыналар:
а) Драмалық шығырмаларда әркімнің сөзінің алдында сол сөздің иесі болып
табылатын кейіпкердің аты-жөні келтіріледі де, олардан кейін әрдайым нүкте
қойылады. Мысалы:
Ғ а н ш и н. Алдындағы қашқын, артындағылары қуғыншылар, ә?
Қ а д и ш а. Қашқан екеу ғой.
М ұ р а т. Қысқасы, бұл, тегі, сыртқы ел драмасының бір сахнасы ғой өзі.
(М.Әуезов).
Драмалық шығармаларда оның кейбір жақтарын актерлерге түсіндіру мақсатымен
автор тарапынан берілетін ремарка деп аталатын ескертпелер болады. Ондай
ескертпелер кеіпкерлер аттарынан кейін тұруы да, оған берілген сөз ішінде
тұруы да мүмкін. Егер ремарка кейіпкер атынан кейін берілсе, нүкте кейіпкер
атынан кейін қойылмайды, жақшамен қоршалған ремаркадан кейін қойылады.
Мысалы:
М ұ р а т (бинкольмен қарап). Тоқтай қал. Мынауың не қылған серуен?
Қ а д и ш а ( о да қарап). Артындағы шаңның молын байқаймысың? (М.Әуезов).
Егер ремарка кейіпкер сөйлемдерінің арасында келсе, оның тыныс белгісі
кейіпкер сөйлеміне байланыссыз, дербес болады да, ол жақшаның ішінде
тұрады. Мысалы:
М ұ р а т. Е, Садық, сен бе едің? (Жарқынға.) Сенің атың кім?
М ұ р а т (халыққа). Не әзәрләктерің бар, не айтасыңдар? (Үн жоқ.)
Қарсысыңдар ма, әлде? (Үн жоқ.) Қарсы болсаңдар оларыңды айт. (М.Әуезов).
Егер ремарка кейіпкердің бір сөйлемінің ішінде келсе, ол нүктемен
бөлінбейді, тек жақшамен қоршалады. Мысалы:
С а д ы қ. Мен оған (Жарқын кеткен жаққа қарап) көрсетермін.
ә) Санай көрсетілген ой тәртібін, ой қатарын білдіру үшін қолданылатын
пункттік цифрлардан, әріптерден кейін нүкте қойылады. Бірақ онда әр
пункттің аяқталған сөйлемдер болып тұруы шарт. Мысалы:
1. Тізбектеліп бір ұғымды білдіретін бірнеше зат есімдер.
2. Тізбектеліп бір ұғымды білдіретін зат есім мен көмекші есім.
3. Күрделі сан есімдер.
4. Зат есім мен есімшенің тізбегі.
5. Заттық мағынадағы түрлі қос сөздер т.б. (Қазақ тілі грамматикасы.)
б) Кейбір сөздердің шартты түрде қысқартылып жазылған графикалық
белгілерінен кейін нүкте қойылады. Мысалы: Ж.Жабаев, А.Құнанбаев, Тург.,
Мұст., Х. М. журналы, т.б., с. С., т., ж.
Бұл мысалда Жамбыл, Абай, Тургенев, Мұстафин, Халық мұғалімі, тағы
басқа, тағы сол сияқты, тағы тағылар, жыл деген сөздер қысқартылып беріледі
де, олардан кейін нүкте қойылып отырылған. Бірақ тіліміздегі қалыпты
қысқарған сөздер мен қысқартылып алынған ұзындық, ауырлық және көлем
өлшеулерінен кейін нүкте қойылмайды. Мысалы: МТС, совхоз, пединститут,
КазПИ, 50 м, 20 кг, л, С.
2. С ұ р а у б е л г і с і. Сұрау белгісі де негізгі екі түрлі
мағынада, екі түрлі функцияда қолданылады: біріншіден, сөйлемнің
аяқталғандығын білдіріп, оны басқа сөйлемдерден бөліп тұрады, екіншіден
сөйлемнің мағыналық жағынан сұраулы екендігін аңғартады. Мысалы:
– Коммунизмді бүгін орнат демекпісің? Әлде мені сабаққа жаңа түскен бала
деймісің? Бұдан он бес жыл бұрын кім сенің үйіңе ат басын бұрып еді? Ал
бүгін бұрған екен, осынша көкуің не? (Ғ.Мұстафин).
Нүкте сияқты, сұрау белгісі де сөйлемнің құрылысына қарай қойлмайды.
Сондықтан сұрау белгісі қойылатын сөйлем толымды, толымсыз, жай я құрмалас
т.б. болып келе береді. Кейде сөйлем бірыңғай сұраулы ғана болмай, оның
үстіне лепті мағынада болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда сұрау белгісіне
қабаттаса леп белгісі де қойылады, яғни екі түрлі белгі тіркесе
қолданылады. Мысалы:
– Мұрның құрғыр пысылдаған, не іздеп кетті екен, ә?!
– Е, үйтіп жібермек пе едің?!
– Бетім-ау, өмірі екеуі шай деспей, келіп, бұнысы несі?!
Бұл мысалдағы сөйлемдердің ешқайсысы да таза, жалаң сұрау емес, сұрауға
қосымша оларда реніш, кею, таңдану, ашу, кекету бар. Сондықтан мұндай
сөйлемдерден кейін тек сұрау белгісін ғана қою жеткіліксіз.
Сұрау белгісінің жоғарыда аталған негізгі екі түрлі функциясымен
қатар, кейбір қосымша функциялары да бар. Жазушы біреудің еңбегінен
келтірген цитаттың кейбір сөзінен кейін жақша ішіне сұрау белгісін қоятыны
болады. Мұндай жағдайда сұрау белгісі автордың цитат иесінің сөзіне
түсінбегенін, оның дұрыстығына күмәнданатынын немесе мұнысы несі дегенін
білдіреді. Мысалы: Екатерина Ивановна отыра қалып, рояльдің баспаларын қос
қолдап басып-басып жіберді; онан кейін іле-шала (?) бар пәрменімен тағы
басып жіберді. (Т.Ахтанов). Цитат иесінен кейінің әбден тіліміздегі іле-
шала деген сөзді іле-шыға теріс қолдануының түсініксіздігін байқату және
оның солай бұрмаланып қолдануының дұрыстығына өзінің күмәнданатындығын
білдіру үшін, іле-шыға дегеннен кейін жақша ішіне сұрау белгісін қойған.
3. Л е п б е л г і с і. Леп белгісі лепті мағынада айтылған қуанышты,
күйінішті, өкінішті, қорқынышты, өктем бұйрықты, тілекті, таңдануды,
түңілуді, үндеуді, кекесінді, қарғысты сөйлемдерден кейін қойылады. Сөйлем
соңында қойылатын басқа да тыныс белгілері сияқты, леп белгісі де негізгі
екі түрлі мағынада, екі функцияда қолданылады. Оның бірінші мағынасы мен
бірінші функциясы – сөйлемнің аяқталғандығын білдіріп, оны басқа
сөйлемдерден бөліп тұрса, екінші мағынасы мен екінші функциясы – сөйлемнің
лепті сөйлем екендігін білдіру. Мысалы: Жеңіл барып, ауыр қайт! Жеңіліп
барып, жеңіп қайт! Рақмет, достарым, айтқандарың келсін! Қазанқап Шәкенге
қосып отряд әкелсе де, тобыңды жазба! Бермейміз! Тәукені! Не көрсек те, бір
көреміз! Пай-пай, сенің дегбірсізің-ай! Түсінсеңші! Шолпан, қайт! Түс,
алдыма! Құдай берді қолға! Асықта басың қалғыр-ай, қаңсытты-ау! Ұстап қана
берсеңдерші біреуің! (Ғ.Мұстафин).
Леп белгісі қойылатын сөйлемдер құрылысы жағынан алуан түрлі болады: ол
бірнеше жай сөйлемнен құралған құрмалас сөйлем болуы да, оқшауланып
айтылған жеке бір қаратпа немесе одағай сөз болуы да мүмкін.
Леп белгісі лептікпен қатар азды-көпті сұраулық та мағынасы бар
сөйлемдерде сұрау белгісімен қабаттаса да қолданылады.
Сұрау белгісі сияқты, леп белгісі де кейде төл сөздің кейбір сөзінен
кейін жақша ішіне алынып қолданылатыны болады. Ондай леп белгілері автордың
цитат иесінің сөзіне таңданатынын, оған өзінің қосылмайтынын немесе
оқушының назарын аударғысы келетінін байқатады. Мысалы: Өзі аса ірі. Екі
тізесі аттың екі құлағын қағып (!) келеді. Жалмұрат кірпігі жыпылықтап,
бөксе жағы қыпылық қағып (!), жер шұқылап қалды. Балықшылар жарыла (!)
күлді. Оның сөзіне Федоров та ылығып (!) қалған сияқты - деп жазады
Ә.Нүрпейсов. (Жұлдыз журналынан).
1.3. Пунктуация ережелері
Сөйлем ішінде қолданылатын тыныс тыныс белгілерінің атқаратын негізгі
қызметі – оқушыларға сөйлемнің құрамын, оның қандай бөлшектерден
құралатындығын, ол бөлшектердің бір-бірімен мағыналық және синтаксистік
қатынастарын байқату. Солай болғанмен, сөйлем ішінде қолданылатын тыныс
белгілері түр-тұрпаты жағынан да, мағыналары мен функциялары жағынан да
алуан түрлі. Енді солардың әрқайсысына жеке тоқталайық:
1. Ү т і р. Үтір – тыныс белгілері ішіндегі функцияға ең бір бай белгі
Бұл жай сөйлемдерді бір-бірімен бөлу үшін де, сөйлемдегі сөздерді немесе
сөз тіркестерін бір-бірінен бөлі үшін де қолданылады. Үтірдің қолданылатын
орындары мен атқаратын қызметтері төмендегідей:
а) Үтір құрмалас құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірінен бөліп көрсеті
үшін қолданылады. Мысалы: Абай, Әбіштер келгенде, ауыр ойда отыр еді.
(М.Әуезов).
– Күн бұрының жоқ демесең, ортаңа түспей кететін нем болушы еді менің, –
деп, Боздақ биге қарап езу тартты да, Игілік өзінің ел аузына таратқысы
келген сөзімен аяқтады. (Ғ.Мүсірепов). Рахимовтың Степнов пен Борисовтай
сенімді көмекшілері болғандықтан, олардың ісіне көп араласа қоймаушы едім.
(Б.Момышұлы). Ушков Қарағандыдан Некрасовты алдырып, Бернер екеуімен
ақылдасты да, Рязановқа алдын ала қайтарар жауабын айланып жалғыз қалды.
(Ғ.Мүсірепов)
ә) Үтір сөйлемнің бірыңғай мүшелерін бір-бірінен бөліп тұрады. Мысалы:
Аңға Байжан, Самарқан, Дәулет үшеуі ғана шықты. Экскаваторлар, комбайнда,
грейдерлер аз күнде каналдың арнасы жүретін жерлерді жыртып тастады.
(С.Мұқанов).
б) Үтір қаратпа сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұрады. Мысалы:
Арылма, өлең, арыла.
Домбырам, күйден жаңылма (Жамбыл).
Таласпаңыз, Карл Карлович, қазақша Алма-ата емес, Алматы, Алмалы деген сөз.
(Ғ.Мүсірепов).
в) Үтір қыстырма сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұрада.
Мысалы: Жабайдың айтуынша, көп уақыттан бері бұл өзеннің аса бір мол тасуы
екен. (С.Мұқанов). Бүгін де кешкі шайдан кейін, Ұлжанның қозғауы бойынша,
кеше бітпей қалған әңгімесіне кірісті (М.Әуезов).
г) Үтір одағай сөзді сөйлемнің басқа мүшелерінен бөлу үшін қолданылады.
Мысалы: Ойбай, Шықаң мәселені қабырғасынан қойды ғой! (Ғ.Мұстафин). Е, ол
белгілі ғой! Жә, әлгілер қайда кетті, жаным-ау?! (Ғ.Мүсірепов).
д) Үтір сілтеу, мақұлдау, келіспеу мәнінде айтылатын кейбір оқшау
сөздерден кейін қойылады. Мысалы: Иә, айта беріңіз. Жоқ, мен сізге ештеме
де айтпаймын. Қазір, міне, бүгінгі жүрісті өзі билеген Дәрмен Әбішті сол
ауылдың үстінен байқаусызда түсірген кісі болды. (М.Әуезов). Әне, өздері де
келе жатыр. Бәрекелді, болсаң, осындай бол! Кәне, енді жүрмейміз бе?
(Ғ.Мұстафин).
е) Үтір оңашаланған мүшені сөйлемнің басқа мүшелерінен бөліп тұру үшін
қолданылады. Мысалы: Абай соңғы күндерде, әсіресе осы соңғы түнде, өзіне
бұрын дағдылы болмаған бір халде. Жақын жерде, көгелды бұлақ басында, жеті-
сегіз үйлі ауыл отыр екен. (М.Әуезов).
ж) Үтір хабарлы сөйлем түрінде айтылған төл сөзден кейін, автор сөзінің
алдында қойылады. Мысалы: Таулы жер бұлақсыз, сулы жер құрақсыз болмас, –
дейді халық мақалы. Итбай толық денесін бұрып алып:
– Мен сыны жоқ, сыпайылығы жоқ, құр абажадай бірдеңе бола ма екен деп те
қорқып едім. Әзір жат көрініп тұрған жоқ сияқты екен, – деді.
2. Нүктелі үтір. Нүктелі үтір – хабарлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz