Білім беру адам капиталын дамытудың алғышарты және факторы ретінде
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде) ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде) ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-асқақтаған күмбездер де, ғимараттар да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді адамдар.
«Келешектің иесі-жастар», «Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді»-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау, іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін жасау.
«Келешектің иесі-жастар», «Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді»-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы, ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау, іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін жасау.
1. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана, 2005, 18б.;
2. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа кезең-жаңа экономика»;
3. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі / ҚР-ның 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы / Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004, 5-19б.;
4. Аубакиров Я.А. Мировые тенденции экономического развития общественный прогресс в РК / Матер. междунар. научно-прак. конф., Алматы, 2001г.;
5. Нарибаев К.Н., Жумамбаев С.К., Нусупова А.Н. Инвестиции в человеческий капитал. Алматы, Қазақ Университеті, 1998, 59с.;
6. Мухамаджанова А.Г. Человеческий капитал Казакстана: формирование, состояние, использование. Алматы, Ғылым, 2001, 276с.;
7. Сарбасова Т.С. Образование как фактор повышения заработной платы в концепции человеческого капитала / Вестник КазГУ, 1998, №9;
8. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казакстане. Алматы, Дәуір, 1998, 351с.;
9. Мамыров Н.К., Акчуры Ф. Человеческое развитие в Казакстане. Алматы, экономика, 2003,173-181с.;
10. Нурмагамбетов Н.А. Образовательная политика РК в контексте трансформации высшего образования. Алматы, Қазақ Университеті, 2002, 118с.;
11. Дәулиева Ғ.Р. Білім беру рыногының ұдайы өндірістік үлгісі: даму факторлары. Экономика ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты, Алматы, 2003ж.;
12. Скоров Г.Е. Развивающиеся страны: образование, занятость, экономический рост. М., Наука 1971, 368с.;
13. Сантурова С.М. Менеджмент в образовании: теория и практика. М., 1993, 63с.;
14. Білім-Образование жур. №5, (23) 2005, 19б.;
15. Реформа высшего образования. Програмный документ // Всемирная Конференция по высшему образованию. Париж 5-9 окт.1998г.,77с.;
16. Саясат жур. №11, 2003, 27б.;
17. Қазақстан жоғары мектебі // Болонский процесс. №1, 2004г.;
18. Кожамкулов Т. Образование дорого стоит, но и невежество не дешевле //Известия-Казахстан 2003, октябрь;
19. Казахстан. Краткий стат. ежегодник Алматы, 2004г.;
20. Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги)./США: экономика, политика и идеология, 1993, №11, 109-119с.;
21. Кошанов А.К., Рамазанов А.А., Шевченков В.В. Социальная ориентация смешанного общества. Алматы, 2000, 25с.;
22. Марцинкевич В.И. США: человеческий фактор и эффективности экономики. М., Наука, 1991, 240с.;
23. Критский М. Человеческий капитал Л. 1991, 119с.;
24. Дятлов С.А. Теория человеческого капитала. Уч. пособие. Спб. СпбУЭФ 1996г.;
25. Усенова Г. Финансирование высшего образования в РК т.в других странах /Высшая школа Казахстана, 1999, №1;
26. Денисон Э. Исследование различий в темпах экономического роста. Сокр.пер. с анг.-М., Прогресс, 1971, 645с.;
27. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менедмента в сфере услуг (уч.пособие), Алматы: Қазақ Университеті, 2002г.;
28. Ескалиев М.Д. Роль гуманитарного образования в формировании нового современного стиля мышления. / Вестник КазГУиМЯ, 2001, №3, 66-70с.;
29. Кенжегузин М.Б. Социальная устойчивость общества и ее предельно-критические показатели. А., Институт экономики МОН РК, 2002, 40с.;
30. Кабдиев Д.К. Проблемы воспроиводственного процесса в переходном периоде к рыночной экономике. Сб. Научных трудов. А., экономика, 1997, 114с.;
31. Жатканбаев Е.Б., Сагындыков Е. Проблемы и специфика приватизация в социальной сфере (на примере отраслей образования и культуры). /Вестник КазГУ, Серия экономическая, 1998, №8, 6-8с.;
32. Сабден О. Наука, образованое и рыночная экономика. А., 1994г.;
33. Попов Е.Н. Услуги образования и рынок. / РЭЖ, 1992, №6, 43-49с.;
34. Сагиндиков Е. Рынок образовательных услуг как естественный регульятор составляющей трудового потенциала общества. / АльПари, 1999, №5-6, 54-58с.;
35. Үсенова Г. Қоғам және экономика: стратегиялық мақсаттарды қорландыру тетігі. / Қаржы-қаражат, 1998, №8, 22б.;
36. Левент К. Қазақстанның жоғары оқу жүйесінде қажетті реформалар: шетел тәжірибесінен пайдалану. АльПари, №2, 2003ж.;
37. Стат.ежегодник 2005г.;
38. Интернет сайты (http://www.unesco/);
2. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа кезең-жаңа экономика»;
3. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі / ҚР-ның 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы / Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004, 5-19б.;
4. Аубакиров Я.А. Мировые тенденции экономического развития общественный прогресс в РК / Матер. междунар. научно-прак. конф., Алматы, 2001г.;
5. Нарибаев К.Н., Жумамбаев С.К., Нусупова А.Н. Инвестиции в человеческий капитал. Алматы, Қазақ Университеті, 1998, 59с.;
6. Мухамаджанова А.Г. Человеческий капитал Казакстана: формирование, состояние, использование. Алматы, Ғылым, 2001, 276с.;
7. Сарбасова Т.С. Образование как фактор повышения заработной платы в концепции человеческого капитала / Вестник КазГУ, 1998, №9;
8. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казакстане. Алматы, Дәуір, 1998, 351с.;
9. Мамыров Н.К., Акчуры Ф. Человеческое развитие в Казакстане. Алматы, экономика, 2003,173-181с.;
10. Нурмагамбетов Н.А. Образовательная политика РК в контексте трансформации высшего образования. Алматы, Қазақ Университеті, 2002, 118с.;
11. Дәулиева Ғ.Р. Білім беру рыногының ұдайы өндірістік үлгісі: даму факторлары. Экономика ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты, Алматы, 2003ж.;
12. Скоров Г.Е. Развивающиеся страны: образование, занятость, экономический рост. М., Наука 1971, 368с.;
13. Сантурова С.М. Менеджмент в образовании: теория и практика. М., 1993, 63с.;
14. Білім-Образование жур. №5, (23) 2005, 19б.;
15. Реформа высшего образования. Програмный документ // Всемирная Конференция по высшему образованию. Париж 5-9 окт.1998г.,77с.;
16. Саясат жур. №11, 2003, 27б.;
17. Қазақстан жоғары мектебі // Болонский процесс. №1, 2004г.;
18. Кожамкулов Т. Образование дорого стоит, но и невежество не дешевле //Известия-Казахстан 2003, октябрь;
19. Казахстан. Краткий стат. ежегодник Алматы, 2004г.;
20. Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги)./США: экономика, политика и идеология, 1993, №11, 109-119с.;
21. Кошанов А.К., Рамазанов А.А., Шевченков В.В. Социальная ориентация смешанного общества. Алматы, 2000, 25с.;
22. Марцинкевич В.И. США: человеческий фактор и эффективности экономики. М., Наука, 1991, 240с.;
23. Критский М. Человеческий капитал Л. 1991, 119с.;
24. Дятлов С.А. Теория человеческого капитала. Уч. пособие. Спб. СпбУЭФ 1996г.;
25. Усенова Г. Финансирование высшего образования в РК т.в других странах /Высшая школа Казахстана, 1999, №1;
26. Денисон Э. Исследование различий в темпах экономического роста. Сокр.пер. с анг.-М., Прогресс, 1971, 645с.;
27. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менедмента в сфере услуг (уч.пособие), Алматы: Қазақ Университеті, 2002г.;
28. Ескалиев М.Д. Роль гуманитарного образования в формировании нового современного стиля мышления. / Вестник КазГУиМЯ, 2001, №3, 66-70с.;
29. Кенжегузин М.Б. Социальная устойчивость общества и ее предельно-критические показатели. А., Институт экономики МОН РК, 2002, 40с.;
30. Кабдиев Д.К. Проблемы воспроиводственного процесса в переходном периоде к рыночной экономике. Сб. Научных трудов. А., экономика, 1997, 114с.;
31. Жатканбаев Е.Б., Сагындыков Е. Проблемы и специфика приватизация в социальной сфере (на примере отраслей образования и культуры). /Вестник КазГУ, Серия экономическая, 1998, №8, 6-8с.;
32. Сабден О. Наука, образованое и рыночная экономика. А., 1994г.;
33. Попов Е.Н. Услуги образования и рынок. / РЭЖ, 1992, №6, 43-49с.;
34. Сагиндиков Е. Рынок образовательных услуг как естественный регульятор составляющей трудового потенциала общества. / АльПари, 1999, №5-6, 54-58с.;
35. Үсенова Г. Қоғам және экономика: стратегиялық мақсаттарды қорландыру тетігі. / Қаржы-қаражат, 1998, №8, 22б.;
36. Левент К. Қазақстанның жоғары оқу жүйесінде қажетті реформалар: шетел тәжірибесінен пайдалану. АльПари, №2, 2003ж.;
37. Стат.ежегодник 2005г.;
38. Интернет сайты (http://www.unesco/);
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1. Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы
түрде) ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-асқақтаған күмбездер де, ғимараттар
да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді
адамдар.
Келешектің иесі-жастар, Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына
көбірек ұқсас келеді-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол
қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені
даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару
жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны
жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа
мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін
ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең
негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық
қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының
ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен
мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың
демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы,
ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау,
іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік
саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін
жасау.
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты-адамды қоғамның ең негізгі
құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік
жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани
жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіндігі мен
белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік
беру. Яғни, ХХІ ғасырдың маманы-жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, басқаның
пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі-жоғары
білімде. Өйткені жоғары білім-үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан студентті тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының
азаматы, творчестволық тұлға келешектің иесі ретінде тану, соған мүмкіндік
жасау қажет.
Ұлттық үлгідегі жаңа парадигманың негізгі бір мәселесі-студентке іргелі
де терең, тиянақты да жүйелі білім беру. Іргелі білім берудің міндеті-
адамды ғылыми ойлауға, болмысты тану, оны қабылдаудың әдіс, тәсілдерін
білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға, ізденуге іштей
қажеттілігін туғызу.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше
назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге
тиіс. Осы заманғы мемлекеттік менеджерлер даярлау үшін Мемлекеттік басқару
академиясының негізінде шетелдік серіктестердің қатысуымен ең жоғарғы
халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы
қажет. Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен
мемлекет арасындағы серіктесті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге
кредиттер бөлу жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ, жоғары оқу орындарының
мәртебесі мен мамандыққа қарай мемлекеттік гранттардың құнын саралауды
ойластыруымыз керек,-деп өз жолдауында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтқан
болатын [1, 18б.].
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстандықтар әлемдік
бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде табыстарға жету үшін
халқымызға тән күшті рухын, денсаулығы мен білімін әлемге көрсетуге тиісті.
Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Қазақстан халқына жолдауы студенттер
қауымына үлкен міндеттер артып отыр. Бұл негізінен Елбасының ұзақ мерзімге
арналған Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасынан бастау алған міндет-
мақсаттар деп ойлаймын.
Елбасы бастаған еліміздің бүгінгі қарқынды дамуы, соның нәтижесінде
жастарға жасалып жатқан жақсылықтар біздің жан-жақты білім алуымызға, жан-
жақты хабардар болуымызға жол ашып отыр. Сол қамқорлықты күні ертең өз
еңбегімізбен қайтару азаматтық парызымыз деп білемін.
Қазіргі уақытта әлемде және оның құрамдас элементі ретіндегі отандық
экономикада орын алудағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
экономикалық парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды
қалыптастырды. Ұзақ уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен
материалды-техникалық базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылып, ал елдің
даму деңгейі материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталып
келді [2].
Қазіргі ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біз болашақтық жоғары технологиялық және ғылыми өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауға тиіспіз. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы
басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз- Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген жолдауында
айтқан болатын.
Қазіргі экономикалық дамуда экономиканың тиімді сапалық және құрылымдық
өзгерістерге қабілеттілігі қоғамдық байлықтың материалды емес формаларына
және адамды қалыптастырушы салаларға тікелей тәуелділікте қарастырылады.
Шетел экономистерінің еңбектерінде білім беру мәселелері екі бағытта
зерттелді. Бірінші бағытта-Э.Денисон, Т.Шульц, Г.Беккер, Ф.Махлуп, тағы
басқа экономистердің еңбектерінде білім беру экономикалық өсудің факторы,
адам капиталының негізгі элементі ретінде қарастырылады. Екінші бағытта-
П.Самуэльсон, Э.Б.Аткинсон, Дж.Стиглицтің зерттеулерінде білім беру қызметі
қоғамдық игілік ретінде қарастырылады және оны мемлекеттік бөлу мәселелері
зерттеледі.
Отандық экономика ғылымында білім беру саласының экономикалық
мәселелері және оның адам капиталының қалыптасуындағы рөлі академик
Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың, Р.Мұхамеджанованың,
білім берудің қоғамдық әл-ауқаттылықты және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелері академик А.Қ.Қошановтың, профессорлар
Ө.Қ.Шеденовтың, Т.С.Сарбасованың, М.Д.Есқалиевтың, М.Б.Кенжегузиннің,
қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық маңыздылығы Д.Қ.Қабдиевтың,
Ә.Ә.Әбішевтың, осы саладағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жағдайы және
нәтижелері профессор Е.Б.Жатканбаевтың, М.К.Мамыровтың, О.Сәбденнің,
М.Х.Тусееваның, А.А.Нұрмағамбетовтың т.б. еңбектерінде зерттелді.
Диплом жұмысымды, қоғамның даму факторлары негізінде білім беру қызметі
рыногының ұдайы өндірістік үлгісін жасау және осы негізде оның оптималдану
бағыттарын белгілеу және отандық білім беру қызметі рыногының қалыптасу
ерекшеліктерін талдау негізінде осы рыноктың шектеулі сипатын негіздеуге
арнадым. Диплом жұмысымды, жоғары білім беру мақсатында-қоғамның,
мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін
қанағаттандыру барысында, білім беру жүйесін жаңа деңгейде дамуын, әрбір
адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беруге арнадым. Ол үшін, қазіргі заман жағдайында жоғары білім
беру жүйесіне бірінші кезектегі міндеті жоғары білікті мамандарды көптеп
даярлау болып табылатын, оны айрықша сала ретінде түсінуді көздейтін жаңа
сапа мен қоғамдық мәртебе, икемділік пен бейімділік беру қажет.
Диплом жұмысымның негізгі мазмұны-жұмыстың әр бөліміндегі
қарастырылатын мәліметтерді жан-жақты қарастырып, қойылған мақсат,
міндеттердің шешілу жолдарын талдап көрсету. Өмір мұраты мен уақыт
талабына, кезең шындықтарына тура көзбен ден қойсақ, еліміздегі білім-ғылым
жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, өзара бірлік-байланыста
интеграциялаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқын аңғарылып келеді. Бұдан,
әрине, жаһандану үдерісі, дамыған елдердің үздік үлгісі, ықпалы сезілмейді
деуге болмайды. Оны да ескеріп, бақылап-зерделеп, содан кейінгі тұстарда
ұлттық ерекшеліктерімізге сай ұтымды, тиімді жақтарды өмірге, тәжірибеге
батыл енгізуге болады. Мұның біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға,
ғылымды нақтылы бағыттар төңірегінде дамытуға септігі тиері сөзсіз. Осы
реттен келгенде орта және жоғары мектеп жүйесін белгілі бір бағытқа бұрып,
оқу-ғылым ісін ортақ мақсаттар төңірегінде топтап, қатар дамыту-іргелі
ізденістерге, нәтижелі істерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысымның құрылымына келетін болсақ, диплом көлемі 75 беттен
тұрады. Жұмыста 4 кесте, 4 қосымша кесте және 4 қосымша сурет көрсетілген.
Сондай-ақ, жұмыс 38 әдебиетті қолдана отырып жазылған.
Диплом жұмысының негізгі қолданылған сөздері: адам капиталы, білім
беру, білім беру жүйесі, адам капиталына инвестиция тарту, жоғары оқу
орындарындағы білім беру дәрежесі т.б.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Адам капиталындағы білім беру жүйесін
теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізін, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының жоғары оқу орындарының қазіргі білім беру дәрежесің алатын
орнын анықтау.
Осы жұмыста, ҚР-ның білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын, оның негізгі
бағыттары және теориялық мәселелерін зерттеуді көздейді. Жұмыс үш тараудан,
кіріспе және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда-Адам дамуы концепциясындағы білім берудің алатын орны
мен маңыздылығы, оның ішінде, адам капиталы теориясының қалыптасу
ерекшеліктері және даму тарихы; әлемдік экономикадғы білім беру
прогресінің үрдістері және білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске
асыру жайлы қарастырылған.
Екінші тарау-білім беру адам капиталын дамытушы фактор ретінде, оның
ішінде, білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде; білім беру саласын
қаржыландырудың негізгі принциптері турал айтылған.
Ал, үшінші тарауда, білім беру жүйесінің Қазақстандағы даму ерекшелігі,
сондай-ақ, Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасын; білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі
және де жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде)
жайында айтылған болатын.
Сонымен қоса, қосымша мәліметтер мысал ретінде көрсетілген.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту
жүйесіне және Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия Ұлттық Университетінде осы оқу орнының студенттеріне арнап
Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім беру экономикасына
тақырыбында оқыған лекциясына зор маңыз берілген. Онда, жоғары білім беру
саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып,
жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс делінген.
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму
тарихы
Білімнің қоғам мен адам дамуындағы айқындауыш рөлін тану адам капиталы
теориясының негізін құрды, ол теория бір мезгілде адам дамуы
тұжырымдамасының пайда болуының теориялық алғышарты және аса маңызды
құрамдас бөлігі болып табылады.
Адам капиталының теориясы-білімнің әлеуметтік қызметіне принципті,
сапалық жаңа көзқарас. Сансыз көп теорияларда білім не еңбек тиімділігін
арттырудың факторы, немесе ғылым және техникалық прогрестің қозғаушысы
ретінде қаралып келді, бірақ барлық жағдайда да оған қосалқы, көмекші роль
берілетін еді.
Қоғамға білімді шындап бағалауға оған тек капитал ретінде қарау ғана
көмектесті, әрі ол ең құнды және ең сенімді капитал болады.
Адам капиталы тұжырымдамасының кейбір алғышарттары классикалық саяси
экономияда, марксизмде, әлемдік экономикалық пікірдің өзге де ағымдарында
қаланған еді, бірақ ол үйлесімді және тиянақты болып тек ХХ ғасырда ғана
ресімделді.
Адам капиталы теориясының ғылыми және қоғамдық тұрғыдан танылуына, осы
теорияны әзірлеуге ХХ ғасырдағы экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік
ілімнің аса көрнекті өкілі Питер Друкердің қатысуы өз септігін тигізді.
Оның Білім революциясы мақаласы ғылыми және саяси тұрғыда кең резонанс
туғызды. Автор осы мақаласында былай жазады: Білім-бүгінгі таңдағы жеке
ара нақты капитал. Халық білімін дамыту-капитал жасаудың ең маңызды құралы,
ал білімді адамдардың саны, олардың білім сапалары мен осы білімдерді
пайдалану-байлық өндірудегі ел қабілетінің ең маңызды көрсеткіші [7].
Адам капиталы, өзге капиталдың кез келген түріне тән белгілерге ие,
сонымен қатар оның елеулі айырмашылығы бар. Адам капиталы теориясы
жөніндегі ресейлік жетекші маман С.А.Дятлов осы құбылыстың мынандай
ерекшеліктерін көрсетті:
1. Инвестициялардың адам капиталына қайтарымы оның иесінің өмір сүру
мерзіміне (еңбекке қабілетті кезеңнің ұзақтығына) тікелей қатысты
болады. Адамға жұмсалымдар неғұрлым ертерек жасалса, соғұрлым ол
тезірек қайтарым жасай бастайды. Бірақ мынаны ескеру керек, неғұрлым
сапалы және ұзақ мерзімді инвестициялар анағұрлым жоғары және анағұрлым
ұзақ уақыттық нәтиже береді.
2. Адам капиталы тек табиғи және моральдық тозуға ғана душар болмайды,
сонымен бірге ол жинақталу мен көбеюге де қабілетті. Адам капиталының
тозуы, біріншіден, адам организмі мен оған тән психофизиологиялық
қызметтердің табиғи тозу дәрежесімен, ал екіншіден, білімнің ескіруінің
немесе алған білім құндылығының өзгеруінің салдарынан болатын моральдық
(экономикалық) тозу дәрежесімен анықталады. Адам капиталының
толықтырылуы қызметкердің қайта оқу және өндірістік тәжірбие жинақтау
үдерісінде жүзеге асырылады. Егер осы үдеріс үздіксіз жүретін болса,
онда адам капиталын пайдалану шамасына қарай оның сапа және сан
жөніндегі сипаттамалары (сапа, көлем, құндылық) жақсара түседі және
өседі.
3. Адам капиталының қорлану шамасына қарай оның табыстылығы белсенді еңбек
қызметінің (белсенді еңбекке қабілетті жас) жоғары шегімен шектелетін
белгілі бір межеге дейін жоғарылайды да, сонан соң күрт төмендейді.
4. Капиталды жасау кезінде екі жақты көбейткіш нәтиже орын алады. Оның
мәні былай, оқу үдерісінде тек оқитын адамның ғана емес, сонымен бірге
оқытушының да мінездемесі мен қабілеті жетіле, өсе түседі, ол кейіннен
біріншісінің де, сондай-ақ, екіншісінің де табыстарын өсіреді.
5. Адамға жасалатын инвестициялардың барлығы бірдей адам капиталының
жұмсалымдары болып таныла бермейді, тек қоғамдық мақсатқа сай және
экономикалық қажеттіліктері ғана осындай жұмсалымға жатады. Мәселен,
қылмыстық әрекетке байланысты шығындар адам капиталына жасалатын
инвестициялар болып саналмайды, өйткені олар қоғамдық тұрғыда мақсатқа
сай емес және қоғам үшін зиянды.
6. Адамға жасалатын жұмсалымдардың сипаты мен түрлері тарихи, ұлттық,
мәдени ерекшеліктерден және дәстүрлерден тарайды. Мәселен, білім
деңгейі мен балалардың мамандық таңдауы едәуір шамада отбасылық
дәстүрлерге және олардың ата-аналарының білім деңгейіне байланысты
болады.
7. Капиталдың өзге әр түрлі нысандарына жасалатын инвестициялармен
салыстырғанда адам капиталына жұмсалатын инвестициялар жеке дара
тұрғысынан да анағұрлым пайдалы. [9, 173-181б].
Адам капиталы-бір мезгілде жеке де және қоғамдық та капитал. Ол жеке
адамның мәртебесіне де, сондай ақ бүкіл қоғамның даму деңгейіне де
айқындауыш ықпал жасайды. Адам капиталы теориясы пайда болғанға дейін
білімді экономикалық тұрғыда тек жұмыс күшін құрау, кадрларды даярлау мен
біліктіліктерін көтеру ретінде ғана қарап келді. Адам капиталы теориясы
тұңыш рет білім-білімнің жалпы экономикалық қайтарымы туралы мәселені
қойды.
Қоғамдық тиімділікті адамның жетекші рөліне негіздеп қарастыру көп
жағдайда адам капиталы теориясымен байланысты. Осы теорияның шеңберінде
дамытылған адамға деген экономикалық көзқарас дамыған елдердің рыноктық
шаруашылық жүргізу тәжірбиесінде кең қолданып келеді. Адам капиталы
теориясы адам факторының анағұрлым кешенді және объективті талдануына,
жұмысбастылықты, күрделі еңбектің рөлін, адамның рационалды мінез-құлқын
микроэкономикалық талдау сферасын елеулі түрде ұлғайтуға жағдай жасады. Ең
бастысы, аталған теорияның ҒТР-ның жаңа жағдайларында білімнің,
біліктіліктің әлеуметтік-экономикалық маңызын қайта ұғынуға, жалпы және
арнайы білімді, сондай-ақ индивидтердің гуманды сапаларын өндіріс
тиімділігінің маңызды факторы ретінде қарастыруға әкелді.
Адам капиталы теориясының пайда болу, қалыптасу, даму тарихына үңілсек,
оның тарихи түп-тамыры политэкономия классиктерімен байланысты екендігін
көрсетеді. У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо алғаш рет адамның құндылығын ақшалай
бағалауға талпыныс жасады, білімнің халық және тұтас алғанда ел үшін
экономикалық маңыздылығын көрсетті, адамның өндіргіш қабілеттерін капитал
элементтері ретінде қарастырды. Айталық ағылшын классикалық
политэкономиясының негізін қалаушы У.Петти 1664 жылы жарық көрген
Даналарға сөз еңбегінің екінші тарауында халық құндылығы туралы жазған
болатын. У.Петтидің айтуынша бұрынғы еңбектің нәтижесі болып табылатын,
елдің байлығы, мүлкі немесе қоры тірі әрекет етуші күштерден еш
айырмашылығы жоқ, керісінше, бірдей бағалануы тиіс.
Кейінірек А.Смит адамның еңбекке деген қабілеттілігін қалыптастыру және
арттыруды тереңірек зерттеді. А.Смит адамның жанды өндіргіш күштері кез-
келген елдің экономикасында алғашқы роль атқарғандығын дәлелдеп, пайдалы
еңбектің өнімділігін арттыру ең алдымен жұмысшының іскерлігімен
икемділігіне, сонан соң жұмысшы қолданылатын машина мен инструменттерді
жақсартуға тәуелді екенін пайымдайды. А.Смит еңбекті, әсіресе жұмысшы
іскерлігін, оның біліктілігін, адам бойында қалыптасқан және дамытылған
қабілеттерін ұлт байлығының негізгі көзі ретінде қарастырған. Оқумен,
үйренумен қалыптасқан еңбек дағдысын, білімді, шеберлікті машина және
құрылыстар қатарында негізгі капитал категориясына қосты. Осыған орай,
ғалым төмендегідей аргументтер келтіреді: біріншіден, халықтың пайдалы
еңбекпен айналысу қасиеттері өздігінен пайда болмайды, керісінше, өндіріс
құрал-жабдығы сияқты, олардың қалыптасуы белгілі бір экономикалық
шығындарды қажет етеді. Екіншіден, адамның бойындағы біліммен дағды,
капиталдың басқа формалары сияқты айналысқа түспей-ақ және меншік иесін
өзгертпей-ақ табыс пен пайда әкеледі.
А.Смиттің пікірінше, оқумен үйренген еңбек адамның сол оқуға кеткен
шығындарын бірнеше есе қайтарады және қарапайым еңбекке қарағанда үстеме
табыс әкеледі.
Д.Рикардо, қарастырылып отырған мәселеде, негізінен А.Смиттің
көзқарастарын іргелілетті. Рикардо да білім берудің ролін ерекше жоғары
бағалаған. Ол елдің экономикалық дамуында артта қалушылығы басқа да
себептермен қатар халықтың барлық топтарындағы білімнің жетіспеуінде деп
есептейді. Ал Дж.С.Милль болса, адам қабілеттерін еңбек өнімділігінің
факторы ретінде қарастырып, оқыту мен тәрбиелеудегі еңбекті өнімді іс-
әрекетке жатқызған. Дж.С.Милль алғашқы рет білім беруді рынок
шарасыздығының, яғни, рыноктық механизм тиімсіздігінің мысалы ретінде
көрсетті.
К.Маркстың экономикалық теориясында да адамның жасампаздық
қабілеттеріне үлкен көңіл бөлген. К.Маркс қабілеттіліктерді ең басты
жинақталған байлық, жанды еңбекте өмір сүретін өткен еңбектің сақталған
маңызды нәтижесі ретінде қарастырған. Сондай-ақ, К.Маркс адамның белгілі
бір еңбек саласындағы дайындығы мен дағдысын қалыптастыру үшін белгілі бір
білімнің қажеттігін, сол білімді алуға шығын жұмсалатынын атап көрсеткен.
Маркс капитал ұғымын жұмысшы күшіне қатысты ерекше мағынада қолдана отырып,
тікелей өндіріс үрдісі тұрғысында жұмыс уақытын үнемдеуді негізгі капитал
өндірісі ретінде қарастыруға болатынын атап көрсеткен. Бұл жерде экономист
негізгі капитал ретінде адамды таңдаған. Бірақ, К.Маркс көзқарастар
жүйесінің негізгі идеясы адам капиталы теориясынан алшақ. Оның ойынша,
жұмысшы күші-еңбектің байлығы, ал капиталға оның сатып алушысы-капиталистің
қолында өзгермелі капитал формасында ауысады.
Жоғарыдағы классикалық политэкономия өкілдерінің көзқарастарын талдай
келе, мынандай қорытындыға келуге болады:
1. Олардың зерттеулерінде адамның сапасы-өндіріс тиімділігінің
маңызды факторы екендігі;
2. Адамның маңызды сапалары білім беру мен тәрбие арқылы
қалыптасатындығы;
3. Қабілеттілікті қалыптастыру шығындарды қажет екендігі;
4. Адамның қабілеттері капитал элементі екендігі;
5. Білім берудің экономикалық өсуге тікелей үлес қосатындығы
негізделеді.[9, 173-181б]
Одан әрі ХIХ-ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басында экономикалық
талдауға адам капиталы ұғымын енгізу Фишер, Дж.Кларк, А.Маршалл,
Л.Вальрас, В.Парето және т.с.сияқты экономистердің еңбектерінде
негізделеді.
Алғаш рет осы экономистердің еңбектерінде жеке адамдарды немесе олардың
өндіргіш қабілеттерін капитал ретінде қарастыру қажеттігінің теориялық
негіздемесі берілді. Адамды немесе өндіргіш қабілеттерін капитал ретінде
қарастыруға төмендегі себептер негіз болды: біріншіден, өндіргіш қабілеттер
қорлана алады және запасты құрады; екіншіден, білім беруге және тәрбиелеуге
жұмсалған шығындар нақты инвестициялар болып табылады; үшіншіден, адамның
қабілеттерін қалыптастыруға, дамытуға жұмсалған қаржы өнімді сипатта,
өйткені ол болашақ табысты, өнімді және ұлттық байлықты көбейтеді.
Адам капиталы идеясының тұтас концепция ретінде қалыптасуы ХХ-
ғасырдың 60-жылдарында аяқталды. Адам капиталы теориясы әлемдік
экономикадағы, өндіргіш күштер жүйесіндігі, қоғамның әлеуметтік
құрылымындағы өзгерістердің политэкономиядағы көрінісі болып табылады.
Сонымен, адам капиталы идеясының тұтас концепция ретінде қалыптасуы
стихиялы, өздігінше емес, керісінше, экономикалық ғылымның әлеуметтік
тапсырысты, белгілі бір қоғамдық қажеттілікті орындауы ретінде жүрді.
Адам капиталы теориясы қазіргі күйінде американдық экономистер- Чикаго
мектебінің өкілдері Т.Шульц пен Г.Беккердің басылымдары негізінде
қалыптасты. Теорияның негізгі жағдайлары Т.Шульцтың Адам капиталына
инвестициялар мақаласында (1961ж) және Г.Беккердің осы аттас мақаласы
(1962ж) мен іргелі еңбегі-Адам капиталы: теориялық және эмперикалық
талдауында (1964ж) баяндалды. Адам капиталы теориясының жалғасын табуға
американдық, ағылшындық экономистер-Дж.Минцер, Ф.Махлуп, Л.Туроу,
Р,Нельсон, Дж.Вейзи үлкен үлес қосты, ал кейінірек бұл концепция
М.Блаугтың, Э.Денисонның, Дж.Кендриктің, П.Хейненің және т.б. еңбектерінде
дамытылды.
Адам капиталы теориясының әдістемесінде қазіргі экономикалық ой-
пікірлер ішінен басқа да ағымдарының әсері бар екендігі байқалады. Соның
ішінде, білім беру саласындағы мемлекеттік реттеу, білімнің экономикалық
өсу қарқынына және ұлттық табыс өсіміне әсері проблемаларын зерттеуде
неокейнсиандық көзқарастың үстемдігі байқалса, экономикалық талдауға жанұя,
мектеп т.б. қоғамдық институттарды тарту идеясы және олардың қоғамдағы
басқа да әлеуметтік, шаруашылық мекемелері арасындағы байланыстарын анықтау
бұл теорияға қазіргі экономикалық ғылымның әлеуметтік-институционалдық
ағымының әсерін көрсетті [6, 2001ж].
Қазіргі шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде адам капиталы
категориясының әртүрлі анықтамалары кездеседі. Мұндай әртүрлілік бұл
ұғымның күрделілігімен және көп қырлылығымен түсіндіріледі.
Т.Шульцтің айтуынша, егер білім өндіріске әсер етсе, мұның өзі
экономика үшін өте маңызды, демек ол капитал формасы, ал білім капиталдың
бір формасы болса, оны біз адам капиталы деп айтамыз, өйткені, бұл форма
адамның ажырамас бөлігіне айналады. Оның капитал болып табылатын себебі, ол
болашақ табыстар немесе болашақ қанағаттардың немесе қоса алғанда екеуінің
де көзі. Келесі американдық экономист адам капиталы теориясының классигі
Г.Беккер, бұл ұғымды кең мағынада қарастырды. Оның пікірінше, адам
капиталы адамға инвестиция жұмсау, оның ішінде өндірістегі дайындық,
денсаулық сақтауға жұмсалған қаржы миграция және баға мен табыс туралы
ақпарат іздестіру арқылы қалыптасады [7].
У.Боуэн, адам капиталын тауар мен қызметтерді өндіру мақсатында белгілі
бір мақсат ішінде қолданылатын адам бойындағы жүре қалыптасқан білім,
дағды, мотивация және энергиядан тұрады деп анықтайды.
Л.Туроу болса адам капиталына адам бойында негізінен тәрбие мен білім
беру арқылы қалыптасатын саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сыйлау сияқты
қасиеттерді де қосады.
Эдвин Дж.Долан болса адам капиталын формальды оқу, білім беру немесе
іс-тәжірбие арқылы келген ақыл-ой қабілеттері түріндегі капитал ретінде
түсіндірді.
Экономикалық әдебиеттерде адам капиталының монетарлық анықтамасы да
бар. М.Фридмен адам капиталын еңбекке перманентті (тұрақты, үздіксіз)
табысты қамтамасыз ететін қор ретінде түсінеді. Перманентті табыс-күтілетін
болашақ табыс түсімдерінің орташа шамасы. М.Фридмен адам капиталын ақшаға
балама активтердің бір формасы ретінде қарастырылып, адам капиталын
байлықтың жеке иелерінің ақшаға деген сұраныс теңдеуіне қосады.
Ресей экономистерінің еңбектерінде де адам капиталына әртүрлі
анықтамалар беріледі. Ресейлік экономика ғылымындағы адам капиталының
алғашқы анықтамаларының бірі М.Критскийдің еңбегінде берілген. Ол адам
капиталының негізінде экономикалық тұлғаның қоғамдық прогресс және
интеллектуалды іс-әрекетінің жаңа күші ретіндегі қозғалысы жатыр,-деп
есептейді.
Оның еңбегінде адам капиталы қазіргі заманғы қоғамның негізгі қоғамдық
қатынасы ретінде қарастырылады. М.Критский адам капиталының өндірістік,
тұтынушылық және интеллектуалды адам капиталы түріндегі формальды түр
өзгерістерін және өзгерген формаларын терең зерттей келе, адам капиталының
алушы және өндіруші шаруашылық дәуіріне адекватты формаларды сіңірген
тіршіліктің жалпылама-нақты формасы ретінде көрінетіндігін атап көрсетеді.
Осыдан, М.Критский, адам капиталы- адамдардың өмірі ретінде жүзеге асатын,
олардың тіршілігінің өздігінен баюы-деген қорытынды жасайды.
Посткеңестік экономика ғылымындағы адам капиталы теориясының ірі
зерттеушілерінің бірі С.Дятлов адам капиталын инвестиция нәтижесінде
қалыптасатын, қоғамдық ұдайы өндірістің кез-келген сферасында мақсатты
пайдаланатын, еңбек өнімділігін және өндірістің тиімділігін арттыратын, осы
арқылы адамның табысын өсіретін адам бойында жинақталған (қорланған)
денсаулық, білім, дағды, қабілеттер, мотивация қоры.
Отандық экономика ғылымында адам капиталы теориясы бойынша зерттеулер
енді қолға алынып келеді, олар көбіне фрагментарлы түрде кездеседі. Отандық
экономистерден академик Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың
көзқарастарына тоқталған жөн.
Академик Я.Ә.Әубәкіров адам капиталын әртүрлі ғалымдардың барлық
жетістіктерін, білімді, дағдыны, жинақталған тәжірбиені және олардың
әлеуметтік экономикалық прогресте қолданылуын біріктіретін кең масштабты
ұғым ретінде түсінеді. Оның пікірінше, адам капиталы білім беру және ғылым
салаларына, денсаулық сақтауға, білікті мамандарды ұдайы өндіруе мақсатты
бағытталған инвестициялар нәтижесінде қалыптасады және ұлғаяды. Академик
Я.Ә.Әубәкіров адам капиталын қоғамдық еңбек өнімділігінің артуын қамтамасыз
ететін шешуші күш ретінде қарастырады.
Келесі авторлар ұжымы адам капиталын индивидтердің өзінің оқуына,
білім алуына және басқа да өнімділікті арттыратын іс-әрекет түрлеріне
уақытты инвестициялау арқылы қалыптасатын іскерлік пен дағдылар ретінде
анықтайды.
С.К.Жұмамбаевтың пікірінше, білім, дағды, іскерлік және жинақталған
тәжірбие адам капиталын құрайды және жалдамалы жұмысшы кәсіпкерлік іс-
әрекетке өзінің адамдық капиталын қосады. [12,55б]
Отандық экономист-ғалымдардың көзқарастарын талдай келе, төмендегідей
тұжырымдар жасауға болады:
Біріншіден, білім, іскерлік, дағды арнайы іс-әрекет түрлері арқылы
қалыптасады;
Екіншіден, ол қабілеттердің қалыптасуы белгілі бір қаржыны қажет етеді;
Үшіншіден, ол қаржылар инвестициялық сипатта;
Төртіншіден, білім, іскерлік, дағды және еңбек өнімділігі арасында
тәуелділік орын алады;
Бесіншіден, уақыт факторын қалыптастыру арқылы адам капиталының
қалыптасуында балама шығындар немесе жоғалған жалақы шығындары орын
алады. Міне жоғарыда берілген шетелдік және отандық экономистердің
көзқарастарында адам капиталына әртүрлі түсіндірмелер беріледі. Әйтсе де,
осы анықтаған ортақ ұқсастықты байқадық. Ол ұқсастық адам капиталының жүре
қалыптасатын қабілеттер ретінде анықталуы. Нақ осы негізде, біз, адам
капиталы категориясының экономикалық мазмұнын ашуға талпынамыз.
Кез-келген экономикалық категория-экономикалық көзқарастар жүйесіндегі
белгілі бір талаптардың логикалық көрінісі, жеткізілуі. Демек, адам
капиталы экономикалық категория ретінде біздің ойымызша іскерлікті,
дағдыны, т.б. қабілеттерді қалыптастыру, өндіру, тұтыну, жалғастыру
үрдісінде қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Ойымызды тұжырымдай келе, біз, адам капиталын инвестиция нәтижесінде
қалыптасатын және қорланатын, қоғамдық өндірістің кез келген сферасында
немесе азаматтық өмірде мақсатты пайдаланатын, адамның болашақ
қанағаттарының және өспелі табыстарының көзі, сондай-ақ, қоғамдық
өндірістің және экономикалық өсудің басты факторы болып табылатын белгілі
бір білім, дағды, іскерлік, денсаулық және мотивациялар қоры ретінде
түсінеміз.
2. Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және білім
саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім революциясы құлаш жайды.
Алғашқыда оған жанама құбылыс, ғылыми-техникалық революцияның әлеуметтік
салдарларының бірі ретінде қарап келді. Білім тек экономикалық және ғылыми-
техникалық прогресте ғана емес,сонымен бірге әлеуметтік мәртебелерді бөлуде
де шешуші факторға айналды.
Білім беру революциясындағы бірінші көрініс білімді түбегейлі
демократияландыру болды. Осы прогрессивті үрдіс жаңа индустриялық, және
белгілі бір дәрежеде, дамушы елдерді қамтыды.
Анағұрлым дамыған мемлекеттерде жоғары білімнің барған сайын кеңейе
түскен мүмкіндігін жалпыға бірдей мүмкіндікке дейін өсіру туралы мәселе
қойылды. Осылардың барлығы қоғамдық сана мен мемлекет саясатына, нағыз
революциялық принципті енгізуді дайындап берді: білім-мамандар даярлаудың
ғана емес, сонымен бірге ол қоғамның жалпы парасаттылық, технологиялық және
мәдени деңгейін арттырудың, қоғамның инновацияларға және прогреске
қабілетін демеудің, тұрмыстың осы заманғы стилін (қалпын) қалыптастырудың
құралы. Осыдан экономикалық қажеттіліктерге қатаң қызықтаусыз білімді
дамыту мүмкіндігі туралы тұжырым жасалады.
Үздіксіз білімнің мәні-ғылыми-техникалық революция жағдайларында
білімнің тез арада ескіруіне байланысты кәсіптік жинақылықты көтеруде емес
(нақ осындай көзқарас кеңестік және кеңестен кейінгі әдебиетте басым).
Сонымен бірге білім революциясы, бұрын құлаш жайған ғылыми-техникалық
революция сияқты түрлі елдер мен аймақтарды тым әркелкі қозғады. Ол дамыған
және дамушы елдердің арасындағы алшақтықты одан сайын ұлғайта түсті. Егер
дамыған елдерде жоғары білімнің жалпыға бірдейлігі мен жаппай үздіксіз
білім нақтылыққа айналса, ал дамушы елдердің көпшілігінде жалпыға бірдей
сауаттылық жөніндегі мәселе күн тәртібінен әлі түскен жоқ.
Халықаралық қоғамдастық білімнің адам дамуындағы лайықты рөлін
қамтамасыз ету жолымен осы проблемаларды шешу стратегиясын жасады. Ол-
Баршаға бірдей білім стратегиясы. Оның негізгі принциптері БҰҰ 1990 жылы
Джомтьенде ұйымдастырған конференцияда тұжырымдалды. Конференция баршаға
бірдей білім туралы Дүниежүзілік декларация қабылдады, декларация, адам
құқықтарының Жалпыға бірдей декларациясы мен бала құқықтары туралы
Конвенцияға сүйене отырып, мынаны жариялады, кез келген бала, жасөспірім
және ересек адам осы ұғымның ең жоғары және толық мағынасында өзінің
базалық білім қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім алуға құқылы, яғни ол
танып-білуді, әрекет жасауды, өзгелермен бірге өмір сүруді және тіршілік
етуді үйренуге мүмкіндік беретін білім алуға құқылы. Бұл тақырыпта әр
адамның мүмкіндіктерін ашу мен оқитындардың тұлға ретінде дамуына
бағытталған білім туралы қозғалып отыр, оның мақсаты адамдардың жеке
тұрмыстарын жақсартуға және өз қоғамдарын жаңартуға қолдарын жеткізу.
Білім жөнінде Декарда 2003 жылғы сәуір айында өткен Дүниежүзілік
форумда баршаға бірдей білім стратегиясын іске асырудағы онжылдықтың
қорытындылары жасалды. Декар форумы адам дамуының аса маңызды компоненті
ретінде білімге берілетін екпінді одан сайын күшейте түсті. Форумның Іс-
әрекеттің Декардың шеңберлері.
Баршаға бірдей білім: біздің міндеттемелерімізді орындау негізгі
құжатында, білімнің адам құқықтарының негізгілерінің бірі екендігі атап
көрсетіледі. Ол орнықты дамудың, бейбітшілік пен ел ішіндегі тұрақтылықтың
және елдер арасындағы қатынастардың кілті болып табылады және осы тұрғыда
ол қоғам өміріне және ХХІ ғасырдың экономикасына белсенді қатысу үшін
қажетті құрал болып қызмет жасайды, олар жеделдетілген жаһандануда
қозғалады.
Декар форумы баршаға бірдей білім стратегиясын одан әрі ілгері
жылжытудың 6 мақсатын белгіледі:
1. Жас балаларға күтім көрсету мен оларды тәрбиелеу, әсіресе ең осал және
үлестен құр қалған балалар жөніндегі кешенді шараларды ұлғайту және
жетілдіру;
2. 2015 жылға қарай барлық балалар, әсіресі қыз балалар, берекесіз
отбасылар мен этникалық азшылықтан шыққан балалар тегін және міндетті
жоғары сапалы бастауыш білімді емін-еркін алулары үшін жағдай жасау;
3. жас және ересек адамдардың білім алу қажеттіліктерінің оқудың тиісті
бағдарламаларына және тұрмыстық машықтарға қол жеткізудің бірдей
мүмкіндігі негізінде қанағаттандырылуын қамтамасыз ету;
4. 2015 жылға қарай ересектердің, әсіресе әйелдердің сауаттылық деңгейін
50%-ға көтеру және барынша бірдей базалық және үздіксіз білім алу
мүмкіндігін беру;
5. 2005 жылы бастауыш және орта білімде гендерлік айырмашылықтарды жою
қолға алынған болса, 2015 жылға қарай білім саласында жыныстар
теңдігіне қол жеткізу болып отыр, бұл орайда қыз балаларға жоғары
сапалы базалық білімге толық және тең мүмкіндік беру мен олардың жақсы
сабақ үлгерімдері үшін жағдай жасауға ерекше көңіл бөлу;
6. білімнің барлық аспекттілерінде оның сапасын көтеру және барлығы үшін
жақсы үлгерімді қамтамасыз ету, бұл орайда оқудың танылған және баға
беруге көнетін нәтижелеріне әркімнің қол жеткізуі, әсіресе
сауаттылыққа, есептеу мен маңызды тұрмыс машықтарына қатыстылары
ескерілуі тиіс [8, 351б].
Джомтьен және Декар форумдарының базалық білім саласында әзірленген
принциптері 1998 жылы 5-9 қазанда ЮНЕСКО Парижде ұйымдастырған жоғары білім
жөніндегі Дүниежүзілік конференцияның идеяларымен және нұсқауларымен
органикалық толықтырылады. Конференция барлық елдердің үкіметтеріне жоғары
білім алу мүмкіндігін қамтамасыз етуді және жоғары білім алудағы бірдей
мүмкіндіктерді білім саясатының жетекші бағытын жасауды ұсынды. Ол жоғары
білімнің жұмыс әлеміне (World of Work) бейімделмеуі, ал өзара іс-қимыл
жасауы тиіс екендігін тікелей белгіледі.
Сонымен, дүниежүзілік қоғамдастық білім қызметтерін тек жұмыс күшін
құраумен немесе кадрлар даярлаумен шектеуге қарсы шықты. Осыған байланысты
Париж конференциясы жоғары мектептің жалпы мәдени және өнегелілік
қызметтерінің әлсіреуіне үлкен алаңдаушылық білдірді.
Халықаралық қоғамдастық ең алдымен БҰҰ мен оның құрылымдары әзірлеген,
адам дамуының аса маңызды бөлігі ретіндегі білім дамуының стратегиясы білім
беруді барлық деңгейлерде жетілдіруді жүзеге асыруға, ұлттық және жалпы
адамзаттық мүдделер бойынша оқу жүйелеріне реформалар жүргізуге барлық
елдерге көмектеседі.
Елдегі білім жүйесінің бірнеше құрылымдық бөліктері бар, олар-
деңгейлік, ұйымдық (ішкі ұйымдық пен сыртқы ықпалдары қосқанда), мазмұндық
болып бөлінеді. Кейде әр елдегі білім жүйесін ұлттық үлгі деп атау
қалыптасқан. Білім-күрделі және созылыңқы үдеріс, ол қазіргі заманғы
көзқарастар тұрғысынан, соның ішінде адам дамуының тұжырымдамасы тұрғысынан
адам өмірінің үлкен бөлігін қамтуы тиіс. Осыған байланысты, оның көп
деңгейлік құрылымы бар.
ХХ ғасырдың орта шеніне дейін әлемде білім деңгейлері туралы қайсыбір
ортақ халықаралық ұғым орын алды, ал түрлі мемлекеттер өздерінің дербес
оқыту сатыларын белгіледі. Алайда әлемдік экономикалық, ғылыми және мәдени
интеграциялардың кеңею және тереңдеуіне, планетаралық ақпараттық кеңістік
құруға қарай, ал ең бастысы-еларалық білім беру мен кадр алмасудың жалпыға
бірдей және жүйелі практикаға байланысты білім деңгейлерінің халықаралық
жіктелімін әзірлеудің қажеттілігі туындады.
ЮНЕСКО қамқорлығымен 1995 жылы Женевада өткен білім жөніндегі
Халықаралық конференция білімнің бірінші Халықаралық стандарттық жіктелімін
(БХСЖ) бекітті. Алайда, осы жіктелім ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында құлаш
жайған білім революциясының қызу үдерістеріне ілесе алмады, ең алдымен
білімді саралауға, яғни халықтық түрлі топтары мен жіктерінің білім алулары
үшін ең жақсы жағдайлар жасаған сан алуан нысандардың пайда болуына ілесуге
шамасы келмеді. Сондықтан 1999 жылғы қарашада ЮНЕСКО Бас конференциясы жаңа
БХСЖ қабылдады.
Халықаралық жіктелімнің бастапқы бірлігі болып оқыту бағдарламалары бой
көтереді. Олар басты екі бағыт бойынша сипатталады-білім баспалдағы
(сатысы) және білім саласы. БХСЖ-ға енгізілген едәуір күрделі және түрлі
көрсеткіштердің егжей-тегжейлі сипаттамасын мазмұндайды. Негізгі
сипаттамалар ұғымына неғұрлым анық және ықшам қабылдау үшін БХСЖ
сатыларының деректері сипаттамасының түрлі тармақтарынан алынған
көрсеткіштер мен критерийлерді енгіздік, бірақ олар білім беру сатысының
мәні мен өзіндік ерекшеліктерін құрайды.
БХСЖ сондай-ақ мынадай білім салаларын қамтиды:
• мұғалімдер даярлау және педагогикалық ғылым;
• гуманитарлық ғылымдар мен өнер;
• әлеуметтік ғылымдар, бизнес және құқық;
• жаратылыс ғылымдары;
• инженерлік салалар;
• ауыл шаруашылығы;
• денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру;
• сервис.
Негізгі немесе базалық білім жүйелері келесі негіздер бойынша жіктеліне
алады:
• мемлекеттің рөлі;
• білімді басқару мен қаржыландыруда ұлттық және жергілікті әкімшіліктер
ролінің арақатынасы;
• ақылы және тегін білім алудің пропорциясы;
• элитарлық пен бұқаралықтың арақатынасы;
• жоғары білімнің құрылымы мен мазмұнындағы түбегейлілік пен практикалық
бағдарлық пропорциясы.
Осы белгілер бойынша білімнің екі жүйесін бөлуге болады-американдық
(оған жапондық жүйе ұласады) және еуропалық (экономика мен идеологияны
толық мемлекеттендіруді ескергенде оның бір түрі кеңестік білім жүйесі
болды) жүйелер.
Американдық жүйе білімді қаржыландырудағы мемлекеттің елеулі ролімен
өзгешеленеді, бірақ жеке бизнес те сондай-ақ жоғары белсенділік танытады.
Мектептер муниципалды органдардың қарамағында болады, ал жеке және
мемлекеттік жоғары оқу орындарының арасында шамамен алынған сандық паритет
орын алады. Білімді жалпы қаржыландыруда жергілікті қаражат көздері ұлттық
қаржыландырудан басым болып келеді. Орта білім негізінен тегін, ал жоғары
білім көбіне ақылы, бірақ студенттерге білім қызметтеріне көмек көрсететін
тармақталған жүйе бар.
Элитарлық (дегдарлық) және жай университеттер арасындағы білім беру
саласында үлкен алшақтық бар. Білім мазмұнын белгілеуде дербестік дәрежесі
өте жоғары, мемлекеттік мекемелер оған мүлде араласпайды.
Еуропалық жүйеде-мемлекеттік және тегін білім алу басым. Терең тарихи
тамырлары бар университеттер автономиясы жұмыс істейді. Алайда, жалпы
алғанда, білім мазмұнындағы орталықтандыру деңгейі американдық жүйемен
салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Оқу орындарын басқаруда академиялық
топтардың ролі жоғары, ал АҚШ-та осы міндеттер көбіне қамқоршылар кеңесіне
жүктеледі. Американдық жүйеге қарағанда түбегейлі терең білім деңгейі
анағұрлым жоғары.
Қазіргі уақытта жапондық жұмыс күшінің деңгейі біліктіліктің ең жоғары
деңгейі ретінде бағаланады. Жапонияда барлық категориядағы жұмысшыларды
үздіксіз оқыту маман саясатының стратегиясы және мақсаты ретінде басқа
елдермен салыстырғанда ерте мойындалып, жолға қойылды. Үздіксіз оқыту жапон
фирмаларында еңбек процесінің құрамдас бөлігі. Әрбір жұмысшы (персонал)
оған аптасына 8 сағат уақыт жұмсайды: 4 сағаты жұмыс уақыты және 4 сағаты
жұмысшының өз уақыты есебінен. Осы мақсатта тікелей кәсіпорындарда курстар,
семинар, оқу орталықтары, тіпті институттар құрылған. Зерттеушілердің
есептеулері бойынша, бір жұмыс бастыға шаққандағы оқыту шаралары
жапондықтарда американдықтарға қарағанда 3-4 есеге артық. [15,170-185б]
Жапония компаниясындағы кәсіптік білім жүйесінің негізі- икемді
жұмысшы компаниясы. Оның мақсаты-адамды кем дегенде екі есе немесе үш
мамандық бойынша іріктеу және дайындау, одан соң өмір бойы біліктілігін
көтеру. Басқаша айтқанда, жапон фирмалары арнайы адам капиталының
қорлануына жағдай жасайды.
Үздіксіз оқыту барысында жұмысшының біліктілігін және жалпы мәдени
деңгейін көтеру экономикалық әсерді ұлғайтады. Американдық фирмалар
тәжірбиесі бойынша, білім беруге салынған әрбір 35 мың доллар 1 млн.доллар
көлемінде пайда әкеледі. Оның үстіне, жұмысшыны қайта дайындау оны басқа
жұмысшыға ауыстырудан едәуір арзанға түседі. Дженерал электрик
компаниясының тәжірбиесі бойынша, бір инженерді қайта дайындау жаңа
инженерді табу және жұмысқа қабылдаудан үш есеге арзан. Білікті жұмысшыны
оқытуға АҚШ-та жылына 12,5 мың доллар жұмсалса, қайта дайындық шығыны
жылына бір адамға 10 мың долларды құрайды. [15,170-185б]
Швейцарияда фирмаларының да біліктілікті көтеру бағдарламалары
қызығушылықты тудырады. Жоғары оқу орындарын бітірушілері осы бағдарламаны
университеттік дайындықтың өндірістегі аяқталуы және қызметтегі өсудің
базасы ретінде бағалайды. Ал фирмалар тарапынан біліктілікті көтеру
бағдарламалары компанияларды дайындығы жоғары мамандармен қамтамасыз ететін
қаржы салымдары ретінде бағаланады.
Францияда кәсіпорындар жұмысшының кәсіптік дайындығына жалақы қорының
белгілі бір пайызын бөлуге міндетті. Жыл сайын Францияда фирма есебінен
жалдамалы жұмысшылардың 30 пайызы кәсіптік оқыту курстарымен қамтылады, тек
4 пайызы ғана өз есебінен біліктіліктерін көтереді [10, 118б].
Білім беру қызметі рыногындағы келесі жиынтық тұтынушы мемлекет білім
беру қызметі өндірісінде микро және макро деңгейлерде қатысады. Мемлекеттің
экономикаға микро және макро деңгейлерде полифункционалды араласуы қазіргі
экономикалық дамудағы объективті қажеттілік болып табылады. Мемлекеттің
білім беру сферасына макро деңгейде араласуы білім беру сферасындағы және
еңбек рыногындағы мемлекеттік саясат арқылы жүзеге асады. Яғни, мемлекет
білім беру сферасының орта және ұзақ мерзімде дамуының материалды-
экономикалық және құқықтық алғы шарттары мен жағдайларын жасаушы процестер
жиынтығын жүзеге асырады. Мемлекет, біріншіден, білім беру қызметі рыногы
тұлғаларының экономикалық қатынастарын реттеуші құқықтық нормаларды
анықтайды және олардың орындалуын бақылайды; екіншіден, ЖІӨ-ді қайта бөлу
қызметін атқарады; үшіншіден, білімнің минималды деңгейін анықтайды және
қаржыландырады; төртіншіден, білім беру сферасы тұрғысында стратегиялық
шешімдер қабылдайды және білім беру стандарттарын анықтайды; бесіншіден,
білім беру рыногына салық саясаты, трансферттер және несие ұсыну арқылы
әсер етеді; алтыншыдан, оқу орындарын басқаруға нақты шешімдер қабылдайды:
лицензия, аттестация, білім деңгейі туралы құжаттарды сертификаттау
мәселесін шешеді. Қорыта айтқанда, мемлекет заң шығарушылық және
реттеушілік (ынталандырушылық) қызметтерді жүзеге асырады.
Ромердің, Р.Лукастың және басқа да Экономикалық өсудің жаңа
теориялары өкілдерінің үлгілері көбіне адам капиталы концепциясына
негізделеді. Адам капиталының қорлануы бұл теорияларда білім беру
саласындағы іс-әрекеттің нәтижесі ретінде қарастырылады. Олардың пікірінше,
бұл сала технологиялық өркендеуді қамтамасыз етеді, өйткені, білімге
жұмсалған шығындар адам капиталын арттыру арқылы экономиканың жаңа
идеяларды өндіру қабілеттерін және ғылым сіңіргіш өндірістегі салыстырмалы
артықшылықтарды атқарады. Сондай-ақ, осы және эволюциялық теорияларда білім
берудің экономикалық маңыздылығы инновация диффузиясы тұрғысында
негізделеді.
Сонымен, адам капиталының анықтаушы элементі-білім беру экономикалық
өсудің, әлеуметтік тұрақтылықтың және өркениеттіліктің факторы; оның
қалыптасуы елеулі экономикалық ресурстарды қажет етеді. Оның үстіне, білім
беруді өндіруде рынок шарасыздығының орын алуы да мемлекеттің білім беру
қызметі рыногындағы мінез-құлқын анықтайды. Сондай-ақ, мемлекеттің білім
беру қызметіне сұранысты осы қызметтің адам құқықтарының бірі екендігімен
анықталады.
Кез-келген рационалды тұлға сияқты мемлекет те шекті шығындармен шекті
ұтымды салыстырады. Мемлекеттің шығындары мемлекеттік бюджеттен тікелей
аударымдар (сыртқы шығындар) және индивидтердің білім алу барысында еңбек
процесімен қамтылмау себебінен ЖҰӨ бөлігінің жоғалуы түріндегі ішкі жасырын
шығындардан тұрады. Яғни, жоғары білімді мамандардың жұмыссыз қалуы
мемлекетке тиімсіз. Себебі, мемлекет өз шығындарын салық механизмі арқылы
қайтарып алады.
Мемлекеттің білім беру қызметіне сұранысы оның шығындарының артуымен
сипатталады. Өйткені білім деңгейлері жоғарылаған сайын білім беру
қызметінің, оқулықтар мен оқу құралдарының көлемі артады және білім беру
қызметі өндірісіне жоғары білікті еңбек тартылады.
Отандық білім беру рыногында халықарлық ұйымдардың қатысуы келесідей
бағытта жүзеге асырылуда:
• халықаралық ұйымдардың бағдарламалары (БҰҰ, ЮНЕСКО, ЕО, НАТО,
МАГАТЭ және басқалар);
• дамыған елдердің мемлекеттік бағарламалары (АҚШ-та USIA, ACCELS,
IREX, Германияда-DAAD, Францияда-CNOUS);
• жеке қорлардың бағдарламалары (SOROS, FORD, MacArtur және т.б.)
Білім беру қызметін ұдайы өндіруде халықарлық ұйымдардың инвестициялық
белсенділігі өте жоғары. Мысалы: 1991 және 2000 жылдар аралығында ТАСИС-
ТЕМПУС бағдарламасы шеңберінде отандық білім беру сферасына 12 млн.евро
қаржы бөлінген. 1994-2000 жылдар аралығында 57 жоба қаржыландырылған [4].
Дегенмен, халықаралық ұйымдардың көмегі ұлттық білім беру бағдарламасына
қатысты жанама сипатта болуға тиісті.
АҚШ-та 55%-ға жуық жоғары оқу орындары мемлекеттік болып табылады,
бірақ ең озықтары – жеке меншік жоғары оқу орындары. Құрама Штаттар қазір
заңды түрде мақтан тұтатын алғашқы американдық университеттер жеке
меншіктегі университеттер болды, ал анағұрым арзан ақымен оқытатын
мемлекеттік жоғары оқу орындарын штаттағы өкіметтер жоғары білім алу
мүмкіндігін арттыру үшін ашқан. Американдық білім жүйесінде олар күні
бүгінге дейін осындай қызметтерді атқарып келеді – олар қолдау көрсететін
жоғары оқу орындары іспеттес.
Жапонияда 70%-дан астам университеттер – жеке меншікте. Бірақ ең
озықтары, ең беделділері, ең үлгілілері – мемлекеттік университеттер. Бір
айтарлықтай жайт, мемлекеттік университеттерде оқуға төленетін төлем жеке
меншіктерге қарағанда жоғары.
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1. Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және
білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ КАПИТАЛЫН ДАМЫТУШЫ
ФАКТОР
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .20
2.1 Білім беру адам дамуының көрсеткіші
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Білім беру саласын қаржыландырудың негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... 26
ІІІ тарау БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ
ДАМУ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 34
3.1 Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2 Білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ..43
3.3 Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы
түрде) ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-асқақтаған күмбездер де, ғимараттар
да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді
адамдар.
Келешектің иесі-жастар, Жастар өзінің ата-анасынан гөрі заманына
көбірек ұқсас келеді-деп И.С.Кони айтпақшы, қоғам талабына сай, сол
қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені
даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару
жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны
жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа
мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.
Білім-қоғамды әлеуметтік, мәдени-ғылыми прогреспен қамтамасыз ететін
ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең
негізгі қызметі-адамның менталитетін, адамгершілігін, творчестволық
қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының
ең басты алғышарты-білім беру жүйесінің Білім ғасырындағы міндеті мен
мазмұнын айқындап береді.
Білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру
процесінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі, білім беруді басқарудың
демократиялық сипаты, білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы,
ақпараттануы, оқушыларды кәсіптік бағдарлау, білім беруді саралау,
іргелендіру, гуманитарландыру және т.т.-білім беруі саласындағы мемлекеттік
саясаттың негізгі принциптері.
Білім жүйесін дамыту стратегиясының басты мақсаты-ұлттық білім моделін
жасау.
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты-адамды қоғамның ең негізгі
құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік
жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани
жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіндігі мен
белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік
беру. Яғни, ХХІ ғасырдың маманы-жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатын, басқаның
пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі-жоғары
білімде. Өйткені жоғары білім-үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан студентті тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының
азаматы, творчестволық тұлға келешектің иесі ретінде тану, соған мүмкіндік
жасау қажет.
Ұлттық үлгідегі жаңа парадигманың негізгі бір мәселесі-студентке іргелі
де терең, тиянақты да жүйелі білім беру. Іргелі білім берудің міндеті-
адамды ғылыми ойлауға, болмысты тану, оны қабылдаудың әдіс, тәсілдерін
білуге, өзін-өзі дамытуға, өз бетімен білім алуға, ізденуге іштей
қажеттілігін туғызу.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше
назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге
тиіс. Осы заманғы мемлекеттік менеджерлер даярлау үшін Мемлекеттік басқару
академиясының негізінде шетелдік серіктестердің қатысуымен ең жоғарғы
халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы
қажет. Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында жеке сектор мен
мемлекет арасындағы серіктесті нығайту, мемлекеттік жекеменшік білім беруге
кредиттер бөлу жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ, жоғары оқу орындарының
мәртебесі мен мамандыққа қарай мемлекеттік гранттардың құнын саралауды
ойластыруымыз керек,-деп өз жолдауында Президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтқан
болатын [1, 18б.].
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстандықтар әлемдік
бәсекелестіктің күрделі және ауыр процесінде табыстарға жету үшін
халқымызға тән күшті рухын, денсаулығы мен білімін әлемге көрсетуге тиісті.
Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы Қазақстан халқына жолдауы студенттер
қауымына үлкен міндеттер артып отыр. Бұл негізінен Елбасының ұзақ мерзімге
арналған Қазақстан 2030 стратегиялық бағдарламасынан бастау алған міндет-
мақсаттар деп ойлаймын.
Елбасы бастаған еліміздің бүгінгі қарқынды дамуы, соның нәтижесінде
жастарға жасалып жатқан жақсылықтар біздің жан-жақты білім алуымызға, жан-
жақты хабардар болуымызға жол ашып отыр. Сол қамқорлықты күні ертең өз
еңбегімізбен қайтару азаматтық парызымыз деп білемін.
Қазіргі уақытта әлемде және оның құрамдас элементі ретіндегі отандық
экономикада орын алудағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
экономикалық парадигманың өзгеруіне қажетті тарихи алғышарттарды
қалыптастырды. Ұзақ уақыт бойы қоғамдық әл-ауқат көздері ең алдымен
материалды-техникалық базаның қалыптасуы тұрғысында қарастырылып, ал елдің
даму деңгейі материалды өндіріс көлемін арттыру қарқындарымен анықталып
келді [2].
Қазіргі ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Біз болашақтық жоғары технологиялық және ғылыми өндірістері үшін
кадрлар қорын жасақтауға тиіспіз. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы
басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз- Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген жолдауында
айтқан болатын.
Қазіргі экономикалық дамуда экономиканың тиімді сапалық және құрылымдық
өзгерістерге қабілеттілігі қоғамдық байлықтың материалды емес формаларына
және адамды қалыптастырушы салаларға тікелей тәуелділікте қарастырылады.
Шетел экономистерінің еңбектерінде білім беру мәселелері екі бағытта
зерттелді. Бірінші бағытта-Э.Денисон, Т.Шульц, Г.Беккер, Ф.Махлуп, тағы
басқа экономистердің еңбектерінде білім беру экономикалық өсудің факторы,
адам капиталының негізгі элементі ретінде қарастырылады. Екінші бағытта-
П.Самуэльсон, Э.Б.Аткинсон, Дж.Стиглицтің зерттеулерінде білім беру қызметі
қоғамдық игілік ретінде қарастырылады және оны мемлекеттік бөлу мәселелері
зерттеледі.
Отандық экономика ғылымында білім беру саласының экономикалық
мәселелері және оның адам капиталының қалыптасуындағы рөлі академик
Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың, Р.Мұхамеджанованың,
білім берудің қоғамдық әл-ауқаттылықты және экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселелері академик А.Қ.Қошановтың, профессорлар
Ө.Қ.Шеденовтың, Т.С.Сарбасованың, М.Д.Есқалиевтың, М.Б.Кенжегузиннің,
қоғамдық ұдайы өндірістегі экономикалық маңыздылығы Д.Қ.Қабдиевтың,
Ә.Ә.Әбішевтың, осы саладағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жағдайы және
нәтижелері профессор Е.Б.Жатканбаевтың, М.К.Мамыровтың, О.Сәбденнің,
М.Х.Тусееваның, А.А.Нұрмағамбетовтың т.б. еңбектерінде зерттелді.
Диплом жұмысымды, қоғамның даму факторлары негізінде білім беру қызметі
рыногының ұдайы өндірістік үлгісін жасау және осы негізде оның оптималдану
бағыттарын белгілеу және отандық білім беру қызметі рыногының қалыптасу
ерекшеліктерін талдау негізінде осы рыноктың шектеулі сипатын негіздеуге
арнадым. Диплом жұмысымды, жоғары білім беру мақсатында-қоғамның,
мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы жоғары білім алуға деген мүдделерін
қанағаттандыру барысында, білім беру жүйесін жаңа деңгейде дамуын, әрбір
адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен
мүмкіндік беруге арнадым. Ол үшін, қазіргі заман жағдайында жоғары білім
беру жүйесіне бірінші кезектегі міндеті жоғары білікті мамандарды көптеп
даярлау болып табылатын, оны айрықша сала ретінде түсінуді көздейтін жаңа
сапа мен қоғамдық мәртебе, икемділік пен бейімділік беру қажет.
Диплом жұмысымның негізгі мазмұны-жұмыстың әр бөліміндегі
қарастырылатын мәліметтерді жан-жақты қарастырып, қойылған мақсат,
міндеттердің шешілу жолдарын талдап көрсету. Өмір мұраты мен уақыт
талабына, кезең шындықтарына тура көзбен ден қойсақ, еліміздегі білім-ғылым
жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, өзара бірлік-байланыста
интеграциялаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқын аңғарылып келеді. Бұдан,
әрине, жаһандану үдерісі, дамыған елдердің үздік үлгісі, ықпалы сезілмейді
деуге болмайды. Оны да ескеріп, бақылап-зерделеп, содан кейінгі тұстарда
ұлттық ерекшеліктерімізге сай ұтымды, тиімді жақтарды өмірге, тәжірибеге
батыл енгізуге болады. Мұның біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға,
ғылымды нақтылы бағыттар төңірегінде дамытуға септігі тиері сөзсіз. Осы
реттен келгенде орта және жоғары мектеп жүйесін белгілі бір бағытқа бұрып,
оқу-ғылым ісін ортақ мақсаттар төңірегінде топтап, қатар дамыту-іргелі
ізденістерге, нәтижелі істерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысымның құрылымына келетін болсақ, диплом көлемі 75 беттен
тұрады. Жұмыста 4 кесте, 4 қосымша кесте және 4 қосымша сурет көрсетілген.
Сондай-ақ, жұмыс 38 әдебиетті қолдана отырып жазылған.
Диплом жұмысының негізгі қолданылған сөздері: адам капиталы, білім
беру, білім беру жүйесі, адам капиталына инвестиция тарту, жоғары оқу
орындарындағы білім беру дәрежесі т.б.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Адам капиталындағы білім беру жүйесін
теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізін, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының жоғары оқу орындарының қазіргі білім беру дәрежесің алатын
орнын анықтау.
Осы жұмыста, ҚР-ның білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын, оның негізгі
бағыттары және теориялық мәселелерін зерттеуді көздейді. Жұмыс үш тараудан,
кіріспе және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда-Адам дамуы концепциясындағы білім берудің алатын орны
мен маңыздылығы, оның ішінде, адам капиталы теориясының қалыптасу
ерекшеліктері және даму тарихы; әлемдік экономикадғы білім беру
прогресінің үрдістері және білім саласындағы адам дамуы принциптерін іске
асыру жайлы қарастырылған.
Екінші тарау-білім беру адам капиталын дамытушы фактор ретінде, оның
ішінде, білім беру адам дамуының көрсеткіші ретінде; білім беру саласын
қаржыландырудың негізгі принциптері турал айтылған.
Ал, үшінші тарауда, білім беру жүйесінің Қазақстандағы даму ерекшелігі,
сондай-ақ, Қазақстан Республикасындағы білім беру саласының қазіргі жағдайы
және перспективасын; білім беру жүйесін дамытудағы шетел тәжірибесінің рөлі
және де жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде)
жайында айтылған болатын.
Сонымен қоса, қосымша мәліметтер мысал ретінде көрсетілген.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту
жүйесіне және Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия Ұлттық Университетінде осы оқу орнының студенттеріне арнап
Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім беру экономикасына
тақырыбында оқыған лекциясына зор маңыз берілген. Онда, жоғары білім беру
саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып,
жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс делінген.
І тарау АДАМ ДАМУЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Адам капиталы теориясының қалыптасу ерекшеліктері және даму
тарихы
Білімнің қоғам мен адам дамуындағы айқындауыш рөлін тану адам капиталы
теориясының негізін құрды, ол теория бір мезгілде адам дамуы
тұжырымдамасының пайда болуының теориялық алғышарты және аса маңызды
құрамдас бөлігі болып табылады.
Адам капиталының теориясы-білімнің әлеуметтік қызметіне принципті,
сапалық жаңа көзқарас. Сансыз көп теорияларда білім не еңбек тиімділігін
арттырудың факторы, немесе ғылым және техникалық прогрестің қозғаушысы
ретінде қаралып келді, бірақ барлық жағдайда да оған қосалқы, көмекші роль
берілетін еді.
Қоғамға білімді шындап бағалауға оған тек капитал ретінде қарау ғана
көмектесті, әрі ол ең құнды және ең сенімді капитал болады.
Адам капиталы тұжырымдамасының кейбір алғышарттары классикалық саяси
экономияда, марксизмде, әлемдік экономикалық пікірдің өзге де ағымдарында
қаланған еді, бірақ ол үйлесімді және тиянақты болып тек ХХ ғасырда ғана
ресімделді.
Адам капиталы теориясының ғылыми және қоғамдық тұрғыдан танылуына, осы
теорияны әзірлеуге ХХ ғасырдағы экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік
ілімнің аса көрнекті өкілі Питер Друкердің қатысуы өз септігін тигізді.
Оның Білім революциясы мақаласы ғылыми және саяси тұрғыда кең резонанс
туғызды. Автор осы мақаласында былай жазады: Білім-бүгінгі таңдағы жеке
ара нақты капитал. Халық білімін дамыту-капитал жасаудың ең маңызды құралы,
ал білімді адамдардың саны, олардың білім сапалары мен осы білімдерді
пайдалану-байлық өндірудегі ел қабілетінің ең маңызды көрсеткіші [7].
Адам капиталы, өзге капиталдың кез келген түріне тән белгілерге ие,
сонымен қатар оның елеулі айырмашылығы бар. Адам капиталы теориясы
жөніндегі ресейлік жетекші маман С.А.Дятлов осы құбылыстың мынандай
ерекшеліктерін көрсетті:
1. Инвестициялардың адам капиталына қайтарымы оның иесінің өмір сүру
мерзіміне (еңбекке қабілетті кезеңнің ұзақтығына) тікелей қатысты
болады. Адамға жұмсалымдар неғұрлым ертерек жасалса, соғұрлым ол
тезірек қайтарым жасай бастайды. Бірақ мынаны ескеру керек, неғұрлым
сапалы және ұзақ мерзімді инвестициялар анағұрлым жоғары және анағұрлым
ұзақ уақыттық нәтиже береді.
2. Адам капиталы тек табиғи және моральдық тозуға ғана душар болмайды,
сонымен бірге ол жинақталу мен көбеюге де қабілетті. Адам капиталының
тозуы, біріншіден, адам организмі мен оған тән психофизиологиялық
қызметтердің табиғи тозу дәрежесімен, ал екіншіден, білімнің ескіруінің
немесе алған білім құндылығының өзгеруінің салдарынан болатын моральдық
(экономикалық) тозу дәрежесімен анықталады. Адам капиталының
толықтырылуы қызметкердің қайта оқу және өндірістік тәжірбие жинақтау
үдерісінде жүзеге асырылады. Егер осы үдеріс үздіксіз жүретін болса,
онда адам капиталын пайдалану шамасына қарай оның сапа және сан
жөніндегі сипаттамалары (сапа, көлем, құндылық) жақсара түседі және
өседі.
3. Адам капиталының қорлану шамасына қарай оның табыстылығы белсенді еңбек
қызметінің (белсенді еңбекке қабілетті жас) жоғары шегімен шектелетін
белгілі бір межеге дейін жоғарылайды да, сонан соң күрт төмендейді.
4. Капиталды жасау кезінде екі жақты көбейткіш нәтиже орын алады. Оның
мәні былай, оқу үдерісінде тек оқитын адамның ғана емес, сонымен бірге
оқытушының да мінездемесі мен қабілеті жетіле, өсе түседі, ол кейіннен
біріншісінің де, сондай-ақ, екіншісінің де табыстарын өсіреді.
5. Адамға жасалатын инвестициялардың барлығы бірдей адам капиталының
жұмсалымдары болып таныла бермейді, тек қоғамдық мақсатқа сай және
экономикалық қажеттіліктері ғана осындай жұмсалымға жатады. Мәселен,
қылмыстық әрекетке байланысты шығындар адам капиталына жасалатын
инвестициялар болып саналмайды, өйткені олар қоғамдық тұрғыда мақсатқа
сай емес және қоғам үшін зиянды.
6. Адамға жасалатын жұмсалымдардың сипаты мен түрлері тарихи, ұлттық,
мәдени ерекшеліктерден және дәстүрлерден тарайды. Мәселен, білім
деңгейі мен балалардың мамандық таңдауы едәуір шамада отбасылық
дәстүрлерге және олардың ата-аналарының білім деңгейіне байланысты
болады.
7. Капиталдың өзге әр түрлі нысандарына жасалатын инвестициялармен
салыстырғанда адам капиталына жұмсалатын инвестициялар жеке дара
тұрғысынан да анағұрлым пайдалы. [9, 173-181б].
Адам капиталы-бір мезгілде жеке де және қоғамдық та капитал. Ол жеке
адамның мәртебесіне де, сондай ақ бүкіл қоғамның даму деңгейіне де
айқындауыш ықпал жасайды. Адам капиталы теориясы пайда болғанға дейін
білімді экономикалық тұрғыда тек жұмыс күшін құрау, кадрларды даярлау мен
біліктіліктерін көтеру ретінде ғана қарап келді. Адам капиталы теориясы
тұңыш рет білім-білімнің жалпы экономикалық қайтарымы туралы мәселені
қойды.
Қоғамдық тиімділікті адамның жетекші рөліне негіздеп қарастыру көп
жағдайда адам капиталы теориясымен байланысты. Осы теорияның шеңберінде
дамытылған адамға деген экономикалық көзқарас дамыған елдердің рыноктық
шаруашылық жүргізу тәжірбиесінде кең қолданып келеді. Адам капиталы
теориясы адам факторының анағұрлым кешенді және объективті талдануына,
жұмысбастылықты, күрделі еңбектің рөлін, адамның рационалды мінез-құлқын
микроэкономикалық талдау сферасын елеулі түрде ұлғайтуға жағдай жасады. Ең
бастысы, аталған теорияның ҒТР-ның жаңа жағдайларында білімнің,
біліктіліктің әлеуметтік-экономикалық маңызын қайта ұғынуға, жалпы және
арнайы білімді, сондай-ақ индивидтердің гуманды сапаларын өндіріс
тиімділігінің маңызды факторы ретінде қарастыруға әкелді.
Адам капиталы теориясының пайда болу, қалыптасу, даму тарихына үңілсек,
оның тарихи түп-тамыры политэкономия классиктерімен байланысты екендігін
көрсетеді. У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо алғаш рет адамның құндылығын ақшалай
бағалауға талпыныс жасады, білімнің халық және тұтас алғанда ел үшін
экономикалық маңыздылығын көрсетті, адамның өндіргіш қабілеттерін капитал
элементтері ретінде қарастырды. Айталық ағылшын классикалық
политэкономиясының негізін қалаушы У.Петти 1664 жылы жарық көрген
Даналарға сөз еңбегінің екінші тарауында халық құндылығы туралы жазған
болатын. У.Петтидің айтуынша бұрынғы еңбектің нәтижесі болып табылатын,
елдің байлығы, мүлкі немесе қоры тірі әрекет етуші күштерден еш
айырмашылығы жоқ, керісінше, бірдей бағалануы тиіс.
Кейінірек А.Смит адамның еңбекке деген қабілеттілігін қалыптастыру және
арттыруды тереңірек зерттеді. А.Смит адамның жанды өндіргіш күштері кез-
келген елдің экономикасында алғашқы роль атқарғандығын дәлелдеп, пайдалы
еңбектің өнімділігін арттыру ең алдымен жұмысшының іскерлігімен
икемділігіне, сонан соң жұмысшы қолданылатын машина мен инструменттерді
жақсартуға тәуелді екенін пайымдайды. А.Смит еңбекті, әсіресе жұмысшы
іскерлігін, оның біліктілігін, адам бойында қалыптасқан және дамытылған
қабілеттерін ұлт байлығының негізгі көзі ретінде қарастырған. Оқумен,
үйренумен қалыптасқан еңбек дағдысын, білімді, шеберлікті машина және
құрылыстар қатарында негізгі капитал категориясына қосты. Осыған орай,
ғалым төмендегідей аргументтер келтіреді: біріншіден, халықтың пайдалы
еңбекпен айналысу қасиеттері өздігінен пайда болмайды, керісінше, өндіріс
құрал-жабдығы сияқты, олардың қалыптасуы белгілі бір экономикалық
шығындарды қажет етеді. Екіншіден, адамның бойындағы біліммен дағды,
капиталдың басқа формалары сияқты айналысқа түспей-ақ және меншік иесін
өзгертпей-ақ табыс пен пайда әкеледі.
А.Смиттің пікірінше, оқумен үйренген еңбек адамның сол оқуға кеткен
шығындарын бірнеше есе қайтарады және қарапайым еңбекке қарағанда үстеме
табыс әкеледі.
Д.Рикардо, қарастырылып отырған мәселеде, негізінен А.Смиттің
көзқарастарын іргелілетті. Рикардо да білім берудің ролін ерекше жоғары
бағалаған. Ол елдің экономикалық дамуында артта қалушылығы басқа да
себептермен қатар халықтың барлық топтарындағы білімнің жетіспеуінде деп
есептейді. Ал Дж.С.Милль болса, адам қабілеттерін еңбек өнімділігінің
факторы ретінде қарастырып, оқыту мен тәрбиелеудегі еңбекті өнімді іс-
әрекетке жатқызған. Дж.С.Милль алғашқы рет білім беруді рынок
шарасыздығының, яғни, рыноктық механизм тиімсіздігінің мысалы ретінде
көрсетті.
К.Маркстың экономикалық теориясында да адамның жасампаздық
қабілеттеріне үлкен көңіл бөлген. К.Маркс қабілеттіліктерді ең басты
жинақталған байлық, жанды еңбекте өмір сүретін өткен еңбектің сақталған
маңызды нәтижесі ретінде қарастырған. Сондай-ақ, К.Маркс адамның белгілі
бір еңбек саласындағы дайындығы мен дағдысын қалыптастыру үшін белгілі бір
білімнің қажеттігін, сол білімді алуға шығын жұмсалатынын атап көрсеткен.
Маркс капитал ұғымын жұмысшы күшіне қатысты ерекше мағынада қолдана отырып,
тікелей өндіріс үрдісі тұрғысында жұмыс уақытын үнемдеуді негізгі капитал
өндірісі ретінде қарастыруға болатынын атап көрсеткен. Бұл жерде экономист
негізгі капитал ретінде адамды таңдаған. Бірақ, К.Маркс көзқарастар
жүйесінің негізгі идеясы адам капиталы теориясынан алшақ. Оның ойынша,
жұмысшы күші-еңбектің байлығы, ал капиталға оның сатып алушысы-капиталистің
қолында өзгермелі капитал формасында ауысады.
Жоғарыдағы классикалық политэкономия өкілдерінің көзқарастарын талдай
келе, мынандай қорытындыға келуге болады:
1. Олардың зерттеулерінде адамның сапасы-өндіріс тиімділігінің
маңызды факторы екендігі;
2. Адамның маңызды сапалары білім беру мен тәрбие арқылы
қалыптасатындығы;
3. Қабілеттілікті қалыптастыру шығындарды қажет екендігі;
4. Адамның қабілеттері капитал элементі екендігі;
5. Білім берудің экономикалық өсуге тікелей үлес қосатындығы
негізделеді.[9, 173-181б]
Одан әрі ХIХ-ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басында экономикалық
талдауға адам капиталы ұғымын енгізу Фишер, Дж.Кларк, А.Маршалл,
Л.Вальрас, В.Парето және т.с.сияқты экономистердің еңбектерінде
негізделеді.
Алғаш рет осы экономистердің еңбектерінде жеке адамдарды немесе олардың
өндіргіш қабілеттерін капитал ретінде қарастыру қажеттігінің теориялық
негіздемесі берілді. Адамды немесе өндіргіш қабілеттерін капитал ретінде
қарастыруға төмендегі себептер негіз болды: біріншіден, өндіргіш қабілеттер
қорлана алады және запасты құрады; екіншіден, білім беруге және тәрбиелеуге
жұмсалған шығындар нақты инвестициялар болып табылады; үшіншіден, адамның
қабілеттерін қалыптастыруға, дамытуға жұмсалған қаржы өнімді сипатта,
өйткені ол болашақ табысты, өнімді және ұлттық байлықты көбейтеді.
Адам капиталы идеясының тұтас концепция ретінде қалыптасуы ХХ-
ғасырдың 60-жылдарында аяқталды. Адам капиталы теориясы әлемдік
экономикадағы, өндіргіш күштер жүйесіндігі, қоғамның әлеуметтік
құрылымындағы өзгерістердің политэкономиядағы көрінісі болып табылады.
Сонымен, адам капиталы идеясының тұтас концепция ретінде қалыптасуы
стихиялы, өздігінше емес, керісінше, экономикалық ғылымның әлеуметтік
тапсырысты, белгілі бір қоғамдық қажеттілікті орындауы ретінде жүрді.
Адам капиталы теориясы қазіргі күйінде американдық экономистер- Чикаго
мектебінің өкілдері Т.Шульц пен Г.Беккердің басылымдары негізінде
қалыптасты. Теорияның негізгі жағдайлары Т.Шульцтың Адам капиталына
инвестициялар мақаласында (1961ж) және Г.Беккердің осы аттас мақаласы
(1962ж) мен іргелі еңбегі-Адам капиталы: теориялық және эмперикалық
талдауында (1964ж) баяндалды. Адам капиталы теориясының жалғасын табуға
американдық, ағылшындық экономистер-Дж.Минцер, Ф.Махлуп, Л.Туроу,
Р,Нельсон, Дж.Вейзи үлкен үлес қосты, ал кейінірек бұл концепция
М.Блаугтың, Э.Денисонның, Дж.Кендриктің, П.Хейненің және т.б. еңбектерінде
дамытылды.
Адам капиталы теориясының әдістемесінде қазіргі экономикалық ой-
пікірлер ішінен басқа да ағымдарының әсері бар екендігі байқалады. Соның
ішінде, білім беру саласындағы мемлекеттік реттеу, білімнің экономикалық
өсу қарқынына және ұлттық табыс өсіміне әсері проблемаларын зерттеуде
неокейнсиандық көзқарастың үстемдігі байқалса, экономикалық талдауға жанұя,
мектеп т.б. қоғамдық институттарды тарту идеясы және олардың қоғамдағы
басқа да әлеуметтік, шаруашылық мекемелері арасындағы байланыстарын анықтау
бұл теорияға қазіргі экономикалық ғылымның әлеуметтік-институционалдық
ағымының әсерін көрсетті [6, 2001ж].
Қазіргі шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде адам капиталы
категориясының әртүрлі анықтамалары кездеседі. Мұндай әртүрлілік бұл
ұғымның күрделілігімен және көп қырлылығымен түсіндіріледі.
Т.Шульцтің айтуынша, егер білім өндіріске әсер етсе, мұның өзі
экономика үшін өте маңызды, демек ол капитал формасы, ал білім капиталдың
бір формасы болса, оны біз адам капиталы деп айтамыз, өйткені, бұл форма
адамның ажырамас бөлігіне айналады. Оның капитал болып табылатын себебі, ол
болашақ табыстар немесе болашақ қанағаттардың немесе қоса алғанда екеуінің
де көзі. Келесі американдық экономист адам капиталы теориясының классигі
Г.Беккер, бұл ұғымды кең мағынада қарастырды. Оның пікірінше, адам
капиталы адамға инвестиция жұмсау, оның ішінде өндірістегі дайындық,
денсаулық сақтауға жұмсалған қаржы миграция және баға мен табыс туралы
ақпарат іздестіру арқылы қалыптасады [7].
У.Боуэн, адам капиталын тауар мен қызметтерді өндіру мақсатында белгілі
бір мақсат ішінде қолданылатын адам бойындағы жүре қалыптасқан білім,
дағды, мотивация және энергиядан тұрады деп анықтайды.
Л.Туроу болса адам капиталына адам бойында негізінен тәрбие мен білім
беру арқылы қалыптасатын саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сыйлау сияқты
қасиеттерді де қосады.
Эдвин Дж.Долан болса адам капиталын формальды оқу, білім беру немесе
іс-тәжірбие арқылы келген ақыл-ой қабілеттері түріндегі капитал ретінде
түсіндірді.
Экономикалық әдебиеттерде адам капиталының монетарлық анықтамасы да
бар. М.Фридмен адам капиталын еңбекке перманентті (тұрақты, үздіксіз)
табысты қамтамасыз ететін қор ретінде түсінеді. Перманентті табыс-күтілетін
болашақ табыс түсімдерінің орташа шамасы. М.Фридмен адам капиталын ақшаға
балама активтердің бір формасы ретінде қарастырылып, адам капиталын
байлықтың жеке иелерінің ақшаға деген сұраныс теңдеуіне қосады.
Ресей экономистерінің еңбектерінде де адам капиталына әртүрлі
анықтамалар беріледі. Ресейлік экономика ғылымындағы адам капиталының
алғашқы анықтамаларының бірі М.Критскийдің еңбегінде берілген. Ол адам
капиталының негізінде экономикалық тұлғаның қоғамдық прогресс және
интеллектуалды іс-әрекетінің жаңа күші ретіндегі қозғалысы жатыр,-деп
есептейді.
Оның еңбегінде адам капиталы қазіргі заманғы қоғамның негізгі қоғамдық
қатынасы ретінде қарастырылады. М.Критский адам капиталының өндірістік,
тұтынушылық және интеллектуалды адам капиталы түріндегі формальды түр
өзгерістерін және өзгерген формаларын терең зерттей келе, адам капиталының
алушы және өндіруші шаруашылық дәуіріне адекватты формаларды сіңірген
тіршіліктің жалпылама-нақты формасы ретінде көрінетіндігін атап көрсетеді.
Осыдан, М.Критский, адам капиталы- адамдардың өмірі ретінде жүзеге асатын,
олардың тіршілігінің өздігінен баюы-деген қорытынды жасайды.
Посткеңестік экономика ғылымындағы адам капиталы теориясының ірі
зерттеушілерінің бірі С.Дятлов адам капиталын инвестиция нәтижесінде
қалыптасатын, қоғамдық ұдайы өндірістің кез-келген сферасында мақсатты
пайдаланатын, еңбек өнімділігін және өндірістің тиімділігін арттыратын, осы
арқылы адамның табысын өсіретін адам бойында жинақталған (қорланған)
денсаулық, білім, дағды, қабілеттер, мотивация қоры.
Отандық экономика ғылымында адам капиталы теориясы бойынша зерттеулер
енді қолға алынып келеді, олар көбіне фрагментарлы түрде кездеседі. Отандық
экономистерден академик Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, С.К.Жұмамбаевтың
көзқарастарына тоқталған жөн.
Академик Я.Ә.Әубәкіров адам капиталын әртүрлі ғалымдардың барлық
жетістіктерін, білімді, дағдыны, жинақталған тәжірбиені және олардың
әлеуметтік экономикалық прогресте қолданылуын біріктіретін кең масштабты
ұғым ретінде түсінеді. Оның пікірінше, адам капиталы білім беру және ғылым
салаларына, денсаулық сақтауға, білікті мамандарды ұдайы өндіруе мақсатты
бағытталған инвестициялар нәтижесінде қалыптасады және ұлғаяды. Академик
Я.Ә.Әубәкіров адам капиталын қоғамдық еңбек өнімділігінің артуын қамтамасыз
ететін шешуші күш ретінде қарастырады.
Келесі авторлар ұжымы адам капиталын индивидтердің өзінің оқуына,
білім алуына және басқа да өнімділікті арттыратын іс-әрекет түрлеріне
уақытты инвестициялау арқылы қалыптасатын іскерлік пен дағдылар ретінде
анықтайды.
С.К.Жұмамбаевтың пікірінше, білім, дағды, іскерлік және жинақталған
тәжірбие адам капиталын құрайды және жалдамалы жұмысшы кәсіпкерлік іс-
әрекетке өзінің адамдық капиталын қосады. [12,55б]
Отандық экономист-ғалымдардың көзқарастарын талдай келе, төмендегідей
тұжырымдар жасауға болады:
Біріншіден, білім, іскерлік, дағды арнайы іс-әрекет түрлері арқылы
қалыптасады;
Екіншіден, ол қабілеттердің қалыптасуы белгілі бір қаржыны қажет етеді;
Үшіншіден, ол қаржылар инвестициялық сипатта;
Төртіншіден, білім, іскерлік, дағды және еңбек өнімділігі арасында
тәуелділік орын алады;
Бесіншіден, уақыт факторын қалыптастыру арқылы адам капиталының
қалыптасуында балама шығындар немесе жоғалған жалақы шығындары орын
алады. Міне жоғарыда берілген шетелдік және отандық экономистердің
көзқарастарында адам капиталына әртүрлі түсіндірмелер беріледі. Әйтсе де,
осы анықтаған ортақ ұқсастықты байқадық. Ол ұқсастық адам капиталының жүре
қалыптасатын қабілеттер ретінде анықталуы. Нақ осы негізде, біз, адам
капиталы категориясының экономикалық мазмұнын ашуға талпынамыз.
Кез-келген экономикалық категория-экономикалық көзқарастар жүйесіндегі
белгілі бір талаптардың логикалық көрінісі, жеткізілуі. Демек, адам
капиталы экономикалық категория ретінде біздің ойымызша іскерлікті,
дағдыны, т.б. қабілеттерді қалыптастыру, өндіру, тұтыну, жалғастыру
үрдісінде қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Ойымызды тұжырымдай келе, біз, адам капиталын инвестиция нәтижесінде
қалыптасатын және қорланатын, қоғамдық өндірістің кез келген сферасында
немесе азаматтық өмірде мақсатты пайдаланатын, адамның болашақ
қанағаттарының және өспелі табыстарының көзі, сондай-ақ, қоғамдық
өндірістің және экономикалық өсудің басты факторы болып табылатын белгілі
бір білім, дағды, іскерлік, денсаулық және мотивациялар қоры ретінде
түсінеміз.
2. Әлемдік экономикадағы білім беру прогресінің үрдістері және білім
саласындағы адам дамуы принциптерін іске асыру
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім революциясы құлаш жайды.
Алғашқыда оған жанама құбылыс, ғылыми-техникалық революцияның әлеуметтік
салдарларының бірі ретінде қарап келді. Білім тек экономикалық және ғылыми-
техникалық прогресте ғана емес,сонымен бірге әлеуметтік мәртебелерді бөлуде
де шешуші факторға айналды.
Білім беру революциясындағы бірінші көрініс білімді түбегейлі
демократияландыру болды. Осы прогрессивті үрдіс жаңа индустриялық, және
белгілі бір дәрежеде, дамушы елдерді қамтыды.
Анағұрлым дамыған мемлекеттерде жоғары білімнің барған сайын кеңейе
түскен мүмкіндігін жалпыға бірдей мүмкіндікке дейін өсіру туралы мәселе
қойылды. Осылардың барлығы қоғамдық сана мен мемлекет саясатына, нағыз
революциялық принципті енгізуді дайындап берді: білім-мамандар даярлаудың
ғана емес, сонымен бірге ол қоғамның жалпы парасаттылық, технологиялық және
мәдени деңгейін арттырудың, қоғамның инновацияларға және прогреске
қабілетін демеудің, тұрмыстың осы заманғы стилін (қалпын) қалыптастырудың
құралы. Осыдан экономикалық қажеттіліктерге қатаң қызықтаусыз білімді
дамыту мүмкіндігі туралы тұжырым жасалады.
Үздіксіз білімнің мәні-ғылыми-техникалық революция жағдайларында
білімнің тез арада ескіруіне байланысты кәсіптік жинақылықты көтеруде емес
(нақ осындай көзқарас кеңестік және кеңестен кейінгі әдебиетте басым).
Сонымен бірге білім революциясы, бұрын құлаш жайған ғылыми-техникалық
революция сияқты түрлі елдер мен аймақтарды тым әркелкі қозғады. Ол дамыған
және дамушы елдердің арасындағы алшақтықты одан сайын ұлғайта түсті. Егер
дамыған елдерде жоғары білімнің жалпыға бірдейлігі мен жаппай үздіксіз
білім нақтылыққа айналса, ал дамушы елдердің көпшілігінде жалпыға бірдей
сауаттылық жөніндегі мәселе күн тәртібінен әлі түскен жоқ.
Халықаралық қоғамдастық білімнің адам дамуындағы лайықты рөлін
қамтамасыз ету жолымен осы проблемаларды шешу стратегиясын жасады. Ол-
Баршаға бірдей білім стратегиясы. Оның негізгі принциптері БҰҰ 1990 жылы
Джомтьенде ұйымдастырған конференцияда тұжырымдалды. Конференция баршаға
бірдей білім туралы Дүниежүзілік декларация қабылдады, декларация, адам
құқықтарының Жалпыға бірдей декларациясы мен бала құқықтары туралы
Конвенцияға сүйене отырып, мынаны жариялады, кез келген бала, жасөспірім
және ересек адам осы ұғымның ең жоғары және толық мағынасында өзінің
базалық білім қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім алуға құқылы, яғни ол
танып-білуді, әрекет жасауды, өзгелермен бірге өмір сүруді және тіршілік
етуді үйренуге мүмкіндік беретін білім алуға құқылы. Бұл тақырыпта әр
адамның мүмкіндіктерін ашу мен оқитындардың тұлға ретінде дамуына
бағытталған білім туралы қозғалып отыр, оның мақсаты адамдардың жеке
тұрмыстарын жақсартуға және өз қоғамдарын жаңартуға қолдарын жеткізу.
Білім жөнінде Декарда 2003 жылғы сәуір айында өткен Дүниежүзілік
форумда баршаға бірдей білім стратегиясын іске асырудағы онжылдықтың
қорытындылары жасалды. Декар форумы адам дамуының аса маңызды компоненті
ретінде білімге берілетін екпінді одан сайын күшейте түсті. Форумның Іс-
әрекеттің Декардың шеңберлері.
Баршаға бірдей білім: біздің міндеттемелерімізді орындау негізгі
құжатында, білімнің адам құқықтарының негізгілерінің бірі екендігі атап
көрсетіледі. Ол орнықты дамудың, бейбітшілік пен ел ішіндегі тұрақтылықтың
және елдер арасындағы қатынастардың кілті болып табылады және осы тұрғыда
ол қоғам өміріне және ХХІ ғасырдың экономикасына белсенді қатысу үшін
қажетті құрал болып қызмет жасайды, олар жеделдетілген жаһандануда
қозғалады.
Декар форумы баршаға бірдей білім стратегиясын одан әрі ілгері
жылжытудың 6 мақсатын белгіледі:
1. Жас балаларға күтім көрсету мен оларды тәрбиелеу, әсіресе ең осал және
үлестен құр қалған балалар жөніндегі кешенді шараларды ұлғайту және
жетілдіру;
2. 2015 жылға қарай барлық балалар, әсіресі қыз балалар, берекесіз
отбасылар мен этникалық азшылықтан шыққан балалар тегін және міндетті
жоғары сапалы бастауыш білімді емін-еркін алулары үшін жағдай жасау;
3. жас және ересек адамдардың білім алу қажеттіліктерінің оқудың тиісті
бағдарламаларына және тұрмыстық машықтарға қол жеткізудің бірдей
мүмкіндігі негізінде қанағаттандырылуын қамтамасыз ету;
4. 2015 жылға қарай ересектердің, әсіресе әйелдердің сауаттылық деңгейін
50%-ға көтеру және барынша бірдей базалық және үздіксіз білім алу
мүмкіндігін беру;
5. 2005 жылы бастауыш және орта білімде гендерлік айырмашылықтарды жою
қолға алынған болса, 2015 жылға қарай білім саласында жыныстар
теңдігіне қол жеткізу болып отыр, бұл орайда қыз балаларға жоғары
сапалы базалық білімге толық және тең мүмкіндік беру мен олардың жақсы
сабақ үлгерімдері үшін жағдай жасауға ерекше көңіл бөлу;
6. білімнің барлық аспекттілерінде оның сапасын көтеру және барлығы үшін
жақсы үлгерімді қамтамасыз ету, бұл орайда оқудың танылған және баға
беруге көнетін нәтижелеріне әркімнің қол жеткізуі, әсіресе
сауаттылыққа, есептеу мен маңызды тұрмыс машықтарына қатыстылары
ескерілуі тиіс [8, 351б].
Джомтьен және Декар форумдарының базалық білім саласында әзірленген
принциптері 1998 жылы 5-9 қазанда ЮНЕСКО Парижде ұйымдастырған жоғары білім
жөніндегі Дүниежүзілік конференцияның идеяларымен және нұсқауларымен
органикалық толықтырылады. Конференция барлық елдердің үкіметтеріне жоғары
білім алу мүмкіндігін қамтамасыз етуді және жоғары білім алудағы бірдей
мүмкіндіктерді білім саясатының жетекші бағытын жасауды ұсынды. Ол жоғары
білімнің жұмыс әлеміне (World of Work) бейімделмеуі, ал өзара іс-қимыл
жасауы тиіс екендігін тікелей белгіледі.
Сонымен, дүниежүзілік қоғамдастық білім қызметтерін тек жұмыс күшін
құраумен немесе кадрлар даярлаумен шектеуге қарсы шықты. Осыған байланысты
Париж конференциясы жоғары мектептің жалпы мәдени және өнегелілік
қызметтерінің әлсіреуіне үлкен алаңдаушылық білдірді.
Халықаралық қоғамдастық ең алдымен БҰҰ мен оның құрылымдары әзірлеген,
адам дамуының аса маңызды бөлігі ретіндегі білім дамуының стратегиясы білім
беруді барлық деңгейлерде жетілдіруді жүзеге асыруға, ұлттық және жалпы
адамзаттық мүдделер бойынша оқу жүйелеріне реформалар жүргізуге барлық
елдерге көмектеседі.
Елдегі білім жүйесінің бірнеше құрылымдық бөліктері бар, олар-
деңгейлік, ұйымдық (ішкі ұйымдық пен сыртқы ықпалдары қосқанда), мазмұндық
болып бөлінеді. Кейде әр елдегі білім жүйесін ұлттық үлгі деп атау
қалыптасқан. Білім-күрделі және созылыңқы үдеріс, ол қазіргі заманғы
көзқарастар тұрғысынан, соның ішінде адам дамуының тұжырымдамасы тұрғысынан
адам өмірінің үлкен бөлігін қамтуы тиіс. Осыған байланысты, оның көп
деңгейлік құрылымы бар.
ХХ ғасырдың орта шеніне дейін әлемде білім деңгейлері туралы қайсыбір
ортақ халықаралық ұғым орын алды, ал түрлі мемлекеттер өздерінің дербес
оқыту сатыларын белгіледі. Алайда әлемдік экономикалық, ғылыми және мәдени
интеграциялардың кеңею және тереңдеуіне, планетаралық ақпараттық кеңістік
құруға қарай, ал ең бастысы-еларалық білім беру мен кадр алмасудың жалпыға
бірдей және жүйелі практикаға байланысты білім деңгейлерінің халықаралық
жіктелімін әзірлеудің қажеттілігі туындады.
ЮНЕСКО қамқорлығымен 1995 жылы Женевада өткен білім жөніндегі
Халықаралық конференция білімнің бірінші Халықаралық стандарттық жіктелімін
(БХСЖ) бекітті. Алайда, осы жіктелім ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында құлаш
жайған білім революциясының қызу үдерістеріне ілесе алмады, ең алдымен
білімді саралауға, яғни халықтық түрлі топтары мен жіктерінің білім алулары
үшін ең жақсы жағдайлар жасаған сан алуан нысандардың пайда болуына ілесуге
шамасы келмеді. Сондықтан 1999 жылғы қарашада ЮНЕСКО Бас конференциясы жаңа
БХСЖ қабылдады.
Халықаралық жіктелімнің бастапқы бірлігі болып оқыту бағдарламалары бой
көтереді. Олар басты екі бағыт бойынша сипатталады-білім баспалдағы
(сатысы) және білім саласы. БХСЖ-ға енгізілген едәуір күрделі және түрлі
көрсеткіштердің егжей-тегжейлі сипаттамасын мазмұндайды. Негізгі
сипаттамалар ұғымына неғұрлым анық және ықшам қабылдау үшін БХСЖ
сатыларының деректері сипаттамасының түрлі тармақтарынан алынған
көрсеткіштер мен критерийлерді енгіздік, бірақ олар білім беру сатысының
мәні мен өзіндік ерекшеліктерін құрайды.
БХСЖ сондай-ақ мынадай білім салаларын қамтиды:
• мұғалімдер даярлау және педагогикалық ғылым;
• гуманитарлық ғылымдар мен өнер;
• әлеуметтік ғылымдар, бизнес және құқық;
• жаратылыс ғылымдары;
• инженерлік салалар;
• ауыл шаруашылығы;
• денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру;
• сервис.
Негізгі немесе базалық білім жүйелері келесі негіздер бойынша жіктеліне
алады:
• мемлекеттің рөлі;
• білімді басқару мен қаржыландыруда ұлттық және жергілікті әкімшіліктер
ролінің арақатынасы;
• ақылы және тегін білім алудің пропорциясы;
• элитарлық пен бұқаралықтың арақатынасы;
• жоғары білімнің құрылымы мен мазмұнындағы түбегейлілік пен практикалық
бағдарлық пропорциясы.
Осы белгілер бойынша білімнің екі жүйесін бөлуге болады-американдық
(оған жапондық жүйе ұласады) және еуропалық (экономика мен идеологияны
толық мемлекеттендіруді ескергенде оның бір түрі кеңестік білім жүйесі
болды) жүйелер.
Американдық жүйе білімді қаржыландырудағы мемлекеттің елеулі ролімен
өзгешеленеді, бірақ жеке бизнес те сондай-ақ жоғары белсенділік танытады.
Мектептер муниципалды органдардың қарамағында болады, ал жеке және
мемлекеттік жоғары оқу орындарының арасында шамамен алынған сандық паритет
орын алады. Білімді жалпы қаржыландыруда жергілікті қаражат көздері ұлттық
қаржыландырудан басым болып келеді. Орта білім негізінен тегін, ал жоғары
білім көбіне ақылы, бірақ студенттерге білім қызметтеріне көмек көрсететін
тармақталған жүйе бар.
Элитарлық (дегдарлық) және жай университеттер арасындағы білім беру
саласында үлкен алшақтық бар. Білім мазмұнын белгілеуде дербестік дәрежесі
өте жоғары, мемлекеттік мекемелер оған мүлде араласпайды.
Еуропалық жүйеде-мемлекеттік және тегін білім алу басым. Терең тарихи
тамырлары бар университеттер автономиясы жұмыс істейді. Алайда, жалпы
алғанда, білім мазмұнындағы орталықтандыру деңгейі американдық жүйемен
салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Оқу орындарын басқаруда академиялық
топтардың ролі жоғары, ал АҚШ-та осы міндеттер көбіне қамқоршылар кеңесіне
жүктеледі. Американдық жүйеге қарағанда түбегейлі терең білім деңгейі
анағұрлым жоғары.
Қазіргі уақытта жапондық жұмыс күшінің деңгейі біліктіліктің ең жоғары
деңгейі ретінде бағаланады. Жапонияда барлық категориядағы жұмысшыларды
үздіксіз оқыту маман саясатының стратегиясы және мақсаты ретінде басқа
елдермен салыстырғанда ерте мойындалып, жолға қойылды. Үздіксіз оқыту жапон
фирмаларында еңбек процесінің құрамдас бөлігі. Әрбір жұмысшы (персонал)
оған аптасына 8 сағат уақыт жұмсайды: 4 сағаты жұмыс уақыты және 4 сағаты
жұмысшының өз уақыты есебінен. Осы мақсатта тікелей кәсіпорындарда курстар,
семинар, оқу орталықтары, тіпті институттар құрылған. Зерттеушілердің
есептеулері бойынша, бір жұмыс бастыға шаққандағы оқыту шаралары
жапондықтарда американдықтарға қарағанда 3-4 есеге артық. [15,170-185б]
Жапония компаниясындағы кәсіптік білім жүйесінің негізі- икемді
жұмысшы компаниясы. Оның мақсаты-адамды кем дегенде екі есе немесе үш
мамандық бойынша іріктеу және дайындау, одан соң өмір бойы біліктілігін
көтеру. Басқаша айтқанда, жапон фирмалары арнайы адам капиталының
қорлануына жағдай жасайды.
Үздіксіз оқыту барысында жұмысшының біліктілігін және жалпы мәдени
деңгейін көтеру экономикалық әсерді ұлғайтады. Американдық фирмалар
тәжірбиесі бойынша, білім беруге салынған әрбір 35 мың доллар 1 млн.доллар
көлемінде пайда әкеледі. Оның үстіне, жұмысшыны қайта дайындау оны басқа
жұмысшыға ауыстырудан едәуір арзанға түседі. Дженерал электрик
компаниясының тәжірбиесі бойынша, бір инженерді қайта дайындау жаңа
инженерді табу және жұмысқа қабылдаудан үш есеге арзан. Білікті жұмысшыны
оқытуға АҚШ-та жылына 12,5 мың доллар жұмсалса, қайта дайындық шығыны
жылына бір адамға 10 мың долларды құрайды. [15,170-185б]
Швейцарияда фирмаларының да біліктілікті көтеру бағдарламалары
қызығушылықты тудырады. Жоғары оқу орындарын бітірушілері осы бағдарламаны
университеттік дайындықтың өндірістегі аяқталуы және қызметтегі өсудің
базасы ретінде бағалайды. Ал фирмалар тарапынан біліктілікті көтеру
бағдарламалары компанияларды дайындығы жоғары мамандармен қамтамасыз ететін
қаржы салымдары ретінде бағаланады.
Францияда кәсіпорындар жұмысшының кәсіптік дайындығына жалақы қорының
белгілі бір пайызын бөлуге міндетті. Жыл сайын Францияда фирма есебінен
жалдамалы жұмысшылардың 30 пайызы кәсіптік оқыту курстарымен қамтылады, тек
4 пайызы ғана өз есебінен біліктіліктерін көтереді [10, 118б].
Білім беру қызметі рыногындағы келесі жиынтық тұтынушы мемлекет білім
беру қызметі өндірісінде микро және макро деңгейлерде қатысады. Мемлекеттің
экономикаға микро және макро деңгейлерде полифункционалды араласуы қазіргі
экономикалық дамудағы объективті қажеттілік болып табылады. Мемлекеттің
білім беру сферасына макро деңгейде араласуы білім беру сферасындағы және
еңбек рыногындағы мемлекеттік саясат арқылы жүзеге асады. Яғни, мемлекет
білім беру сферасының орта және ұзақ мерзімде дамуының материалды-
экономикалық және құқықтық алғы шарттары мен жағдайларын жасаушы процестер
жиынтығын жүзеге асырады. Мемлекет, біріншіден, білім беру қызметі рыногы
тұлғаларының экономикалық қатынастарын реттеуші құқықтық нормаларды
анықтайды және олардың орындалуын бақылайды; екіншіден, ЖІӨ-ді қайта бөлу
қызметін атқарады; үшіншіден, білімнің минималды деңгейін анықтайды және
қаржыландырады; төртіншіден, білім беру сферасы тұрғысында стратегиялық
шешімдер қабылдайды және білім беру стандарттарын анықтайды; бесіншіден,
білім беру рыногына салық саясаты, трансферттер және несие ұсыну арқылы
әсер етеді; алтыншыдан, оқу орындарын басқаруға нақты шешімдер қабылдайды:
лицензия, аттестация, білім деңгейі туралы құжаттарды сертификаттау
мәселесін шешеді. Қорыта айтқанда, мемлекет заң шығарушылық және
реттеушілік (ынталандырушылық) қызметтерді жүзеге асырады.
Ромердің, Р.Лукастың және басқа да Экономикалық өсудің жаңа
теориялары өкілдерінің үлгілері көбіне адам капиталы концепциясына
негізделеді. Адам капиталының қорлануы бұл теорияларда білім беру
саласындағы іс-әрекеттің нәтижесі ретінде қарастырылады. Олардың пікірінше,
бұл сала технологиялық өркендеуді қамтамасыз етеді, өйткені, білімге
жұмсалған шығындар адам капиталын арттыру арқылы экономиканың жаңа
идеяларды өндіру қабілеттерін және ғылым сіңіргіш өндірістегі салыстырмалы
артықшылықтарды атқарады. Сондай-ақ, осы және эволюциялық теорияларда білім
берудің экономикалық маңыздылығы инновация диффузиясы тұрғысында
негізделеді.
Сонымен, адам капиталының анықтаушы элементі-білім беру экономикалық
өсудің, әлеуметтік тұрақтылықтың және өркениеттіліктің факторы; оның
қалыптасуы елеулі экономикалық ресурстарды қажет етеді. Оның үстіне, білім
беруді өндіруде рынок шарасыздығының орын алуы да мемлекеттің білім беру
қызметі рыногындағы мінез-құлқын анықтайды. Сондай-ақ, мемлекеттің білім
беру қызметіне сұранысты осы қызметтің адам құқықтарының бірі екендігімен
анықталады.
Кез-келген рационалды тұлға сияқты мемлекет те шекті шығындармен шекті
ұтымды салыстырады. Мемлекеттің шығындары мемлекеттік бюджеттен тікелей
аударымдар (сыртқы шығындар) және индивидтердің білім алу барысында еңбек
процесімен қамтылмау себебінен ЖҰӨ бөлігінің жоғалуы түріндегі ішкі жасырын
шығындардан тұрады. Яғни, жоғары білімді мамандардың жұмыссыз қалуы
мемлекетке тиімсіз. Себебі, мемлекет өз шығындарын салық механизмі арқылы
қайтарып алады.
Мемлекеттің білім беру қызметіне сұранысы оның шығындарының артуымен
сипатталады. Өйткені білім деңгейлері жоғарылаған сайын білім беру
қызметінің, оқулықтар мен оқу құралдарының көлемі артады және білім беру
қызметі өндірісіне жоғары білікті еңбек тартылады.
Отандық білім беру рыногында халықарлық ұйымдардың қатысуы келесідей
бағытта жүзеге асырылуда:
• халықаралық ұйымдардың бағдарламалары (БҰҰ, ЮНЕСКО, ЕО, НАТО,
МАГАТЭ және басқалар);
• дамыған елдердің мемлекеттік бағарламалары (АҚШ-та USIA, ACCELS,
IREX, Германияда-DAAD, Францияда-CNOUS);
• жеке қорлардың бағдарламалары (SOROS, FORD, MacArtur және т.б.)
Білім беру қызметін ұдайы өндіруде халықарлық ұйымдардың инвестициялық
белсенділігі өте жоғары. Мысалы: 1991 және 2000 жылдар аралығында ТАСИС-
ТЕМПУС бағдарламасы шеңберінде отандық білім беру сферасына 12 млн.евро
қаржы бөлінген. 1994-2000 жылдар аралығында 57 жоба қаржыландырылған [4].
Дегенмен, халықаралық ұйымдардың көмегі ұлттық білім беру бағдарламасына
қатысты жанама сипатта болуға тиісті.
АҚШ-та 55%-ға жуық жоғары оқу орындары мемлекеттік болып табылады,
бірақ ең озықтары – жеке меншік жоғары оқу орындары. Құрама Штаттар қазір
заңды түрде мақтан тұтатын алғашқы американдық университеттер жеке
меншіктегі университеттер болды, ал анағұрым арзан ақымен оқытатын
мемлекеттік жоғары оқу орындарын штаттағы өкіметтер жоғары білім алу
мүмкіндігін арттыру үшін ашқан. Американдық білім жүйесінде олар күні
бүгінге дейін осындай қызметтерді атқарып келеді – олар қолдау көрсететін
жоғары оқу орындары іспеттес.
Жапонияда 70%-дан астам университеттер – жеке меншікте. Бірақ ең
озықтары, ең беделділері, ең үлгілілері – мемлекеттік университеттер. Бір
айтарлықтай жайт, мемлекеттік университеттерде оқуға төленетін төлем жеке
меншіктерге қарағанда жоғары.
ІІ тарау БІЛІМ БЕРУ АДАМ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz