Несие және несие жүйесі
Кіріспе 3
1. Несие және несие жүйесі 6
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері 6
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары 15
1.3 Қазақстандағы несие жүйесінің даму кезеңдері 22
2. Екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларға несие беруді ұйымдастыру 31
2.1 “Тұран Әлем Банк” АҚ . ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі мен саясаты 31
2.2 «Тұран Әлем Банк» АҚ.ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру операцияларына талдау 37
2.3 « Тұран Әлем Банкі» жеке тұлғаларды ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 45
3. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын жетілдіру жолдары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
1. Несие және несие жүйесі 6
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері 6
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары 15
1.3 Қазақстандағы несие жүйесінің даму кезеңдері 22
2. Екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларға несие беруді ұйымдастыру 31
2.1 “Тұран Әлем Банк” АҚ . ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі мен саясаты 31
2.2 «Тұран Әлем Банк» АҚ.ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру операцияларына талдау 37
2.3 « Тұран Әлем Банкі» жеке тұлғаларды ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 45
3. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын жетілдіру жолдары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Нарықтық экономикалық қатынастарда несие барлық өндірістік
жұмыстардың, ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды тұлғалардың кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын және орта бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Коммерциялык банктер - нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі буыны. Олардың міндеті акша айналымы мен капитал айналымынын үздіксіз козғалысын камтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймакаралық кайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.
жұмыстардың, ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды тұлғалардың кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын және орта бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Коммерциялык банктер - нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі буыны. Олардың міндеті акша айналымы мен капитал айналымынын үздіксіз козғалысын камтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймакаралық кайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.
І.Указ Президента РК № 872 от 10.05.2002 «Вопросы организации единой системы государственного регулирования финансового рынка РК» // Казахстанская правда. 17 мая 2002г./С.1/
2. Стратегический план развития РК до 2010 года: Утверждено Указом Президента РК от 4.12.2001 №735 // Казахстанская правда. — 2001 — 29 декабря /с.6/
3. Положение Национального Банка от 29.08.97 № 318 «О выдаче банкам второго уровня согласия на кастодиальную, брокерскую, диллерскую» // Законодательство РК. 2002г. / № 1 /п.5/
4. Постановление Националыюго Банка от 26.12.98 № 290 «Правила выдачи банкам второго уровня согласия на осуществление брокерской, диллерской и кастодиальной деятельности» // Деловая неделя. 4 января 1999 г. /с. 4/
5. Положение «Об Агенстве РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций» / Утверждено Указам Президента РК от 31.12.2003 № 1270 // Казахстанская правда. 4 января 2004 г. /с.1/
6. Указ Президента РК от 11.08.1999 г. «Об утверждении Положения и структуры Национального Банка РК» // Панорама. 2 сентября 1999 г. /пп. 2,4/
7. «Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнді және үмітсіздер қатарына жатқыза отырып, провизия (резерв) құру ережесі». ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 465 қаулысы. 16.11.2002.
8. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. / Алматы: Экономика, 2001.
9. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. / Москва: Финансы и статистика, 1999.
10. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. / Москва: Банки и биржи, 1995. И.Гагарин С.В. и др. Межбанковский кредит: дилинговое операции на рынке «Коротких денег». / Москва: Принтлайн, 1995.
12. «На лидирующих позициях»// Казахстанская правда. 28 марта 2002 г. /с.З/
13. Шагимбаев Г.Н «Рынок ценных бумаг в Казахстане: Инфраструктура и перспективы развития»// Эволюция казахской государственности: Сборник. — Алматы, 1997. /с.244/
14. Биржевой фондовый рынок// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. №12/сс.6,8,9/
15. Булатов Р.Р. «Деятельность коммерческих банков на фондовом рынке»// Деньги. Кредит. Банки. — 2005. №12 /сс.42,45/
16. Донцов С. «Банковская система Казахстана — крупнейший институциональный инвестор национального фондового рынка»// Банки Казахстан. — 2003. № 12/сс.24,29/
17. Пресс релиз № 1 о состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Национальный Банк Казахстана — 2004. — 1 февраля./с.І/
18. Адекенов Т.М. Банки и фондовый рынок. — М: Ось-89, 1997. /сс.14,123,187/
19. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. N 2444 «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан»: (с изменениями и дополнениями по состоянию на 1.01. 03.) — Алматы, 2003. /с.Ю/
20. Миржакыпова С.Т. Банковский учет: Ч.І.: Учебник- Алматы: Экономика, 2002/сс. 533,522,514,529/
21. Кайдаулов С.Т. Анализ функционирования РЦБ Казахстана// В сборнике Рынок. Проблемы становления и развития. — Алматы, 1998 /с.127/
22. Давыдова Л. Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан: Учебное пособие. — Алматы: Жети жаргы, 2000 /с.286/
23. Гражданский кодекс РК: Общая часть: по состоянию на 1.01.2003. — Алматы, 2003./ст.136/
24. Рахимжанов А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис: Аналитическое исследование рынка ценных бумаг. — Алматы, 2001 /сс.29, 231/
25. Банковское дело: Учебник. Сейткасимова Г.С. — Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. /сс.281,284,291,296/
26. Лемьер Ж. Мы гордимся тем, что стали акционерами Казкоммерцбанка//Новое поколение. 13 июня 2003 г. /с.4/
27. Облигации ОАО Казкоммерцбанк// Панорам. 10 января 2003г./с.7/
28. Сжатая консолидированная промежуточная финансовая отчетность за шесть месяцев закончившихся 30 июня 2003 года. — Алматы, 2003. /с.15/
29. БанкТуранАлем и АВК АМКО: Расширяют возможности сотрудничества// Деловая неделя. — 2003. — 3 июля /с.4/
30. БанктуранАлем: Годовой отчет: 2006. — Алматы, 2006 /с.36/
31. Развитие банковской системы// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. -№1 /с.48/
32. Мусина А. Рынок государственных ценных бумаг в Казахстане: Итоги и перспективы развития// АльПари. — 2006..- №1-2 /с.29/
33. Правила осуществления брокерской и дилерской деятельности Казкоммерцбанка: Утверждено Советом директоров ОАО Казкоммерцбанка №12.05 от 20.12.1999 /п.5/
34. Банки второго уровня: Новые параметры деятельности на фондовом рынке// Панорама. — 2003. — 10 декабря /с.7/
35. Постановление Правления Национального Банка РК от 15.11 №397 Правила проведения банками второго уровня операций с переводными и простыми векселями// Законодательство РК — 2003. - №1
36. Правила осуществления банками второго уровня хранения и учета вверенных им средств// Законодательство РК. — 2002. - №1 ./с.З/
37. Постановление Правительства РК от 28.07. 2003 «О концепции развития финансового сектора РК»// Казахстанская правда. 9 августа 2003г. /с.4/
38.Темиханов Е. Иванов М. Фондовый рынок: Проблемы и перспективы развития// Каспий. — 2000. /с.74/
2. Стратегический план развития РК до 2010 года: Утверждено Указом Президента РК от 4.12.2001 №735 // Казахстанская правда. — 2001 — 29 декабря /с.6/
3. Положение Национального Банка от 29.08.97 № 318 «О выдаче банкам второго уровня согласия на кастодиальную, брокерскую, диллерскую» // Законодательство РК. 2002г. / № 1 /п.5/
4. Постановление Националыюго Банка от 26.12.98 № 290 «Правила выдачи банкам второго уровня согласия на осуществление брокерской, диллерской и кастодиальной деятельности» // Деловая неделя. 4 января 1999 г. /с. 4/
5. Положение «Об Агенстве РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций» / Утверждено Указам Президента РК от 31.12.2003 № 1270 // Казахстанская правда. 4 января 2004 г. /с.1/
6. Указ Президента РК от 11.08.1999 г. «Об утверждении Положения и структуры Национального Банка РК» // Панорама. 2 сентября 1999 г. /пп. 2,4/
7. «Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнді және үмітсіздер қатарына жатқыза отырып, провизия (резерв) құру ережесі». ҚР Ұлттық банк Басқармасының № 465 қаулысы. 16.11.2002.
8. Ақша, несие, банктер. Ғ.С. Сейітқасымовтың редакциялығымен. / Алматы: Экономика, 2001.
9. Деньги, кредит, банки / Под ред. Лаврушина О.И. / Москва: Финансы и статистика, 1999.
10. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. / Москва: Банки и биржи, 1995. И.Гагарин С.В. и др. Межбанковский кредит: дилинговое операции на рынке «Коротких денег». / Москва: Принтлайн, 1995.
12. «На лидирующих позициях»// Казахстанская правда. 28 марта 2002 г. /с.З/
13. Шагимбаев Г.Н «Рынок ценных бумаг в Казахстане: Инфраструктура и перспективы развития»// Эволюция казахской государственности: Сборник. — Алматы, 1997. /с.244/
14. Биржевой фондовый рынок// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. №12/сс.6,8,9/
15. Булатов Р.Р. «Деятельность коммерческих банков на фондовом рынке»// Деньги. Кредит. Банки. — 2005. №12 /сс.42,45/
16. Донцов С. «Банковская система Казахстана — крупнейший институциональный инвестор национального фондового рынка»// Банки Казахстан. — 2003. № 12/сс.24,29/
17. Пресс релиз № 1 о состоянии финансового рынка и финансовых организаций// Национальный Банк Казахстана — 2004. — 1 февраля./с.І/
18. Адекенов Т.М. Банки и фондовый рынок. — М: Ось-89, 1997. /сс.14,123,187/
19. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. N 2444 «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан»: (с изменениями и дополнениями по состоянию на 1.01. 03.) — Алматы, 2003. /с.Ю/
20. Миржакыпова С.Т. Банковский учет: Ч.І.: Учебник- Алматы: Экономика, 2002/сс. 533,522,514,529/
21. Кайдаулов С.Т. Анализ функционирования РЦБ Казахстана// В сборнике Рынок. Проблемы становления и развития. — Алматы, 1998 /с.127/
22. Давыдова Л. Раймонов Д. Банковское право Республики Казахстан: Учебное пособие. — Алматы: Жети жаргы, 2000 /с.286/
23. Гражданский кодекс РК: Общая часть: по состоянию на 1.01.2003. — Алматы, 2003./ст.136/
24. Рахимжанов А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис: Аналитическое исследование рынка ценных бумаг. — Алматы, 2001 /сс.29, 231/
25. Банковское дело: Учебник. Сейткасимова Г.С. — Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. /сс.281,284,291,296/
26. Лемьер Ж. Мы гордимся тем, что стали акционерами Казкоммерцбанка//Новое поколение. 13 июня 2003 г. /с.4/
27. Облигации ОАО Казкоммерцбанк// Панорам. 10 января 2003г./с.7/
28. Сжатая консолидированная промежуточная финансовая отчетность за шесть месяцев закончившихся 30 июня 2003 года. — Алматы, 2003. /с.15/
29. БанкТуранАлем и АВК АМКО: Расширяют возможности сотрудничества// Деловая неделя. — 2003. — 3 июля /с.4/
30. БанктуранАлем: Годовой отчет: 2006. — Алматы, 2006 /с.36/
31. Развитие банковской системы// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2003. -№1 /с.48/
32. Мусина А. Рынок государственных ценных бумаг в Казахстане: Итоги и перспективы развития// АльПари. — 2006..- №1-2 /с.29/
33. Правила осуществления брокерской и дилерской деятельности Казкоммерцбанка: Утверждено Советом директоров ОАО Казкоммерцбанка №12.05 от 20.12.1999 /п.5/
34. Банки второго уровня: Новые параметры деятельности на фондовом рынке// Панорама. — 2003. — 10 декабря /с.7/
35. Постановление Правления Национального Банка РК от 15.11 №397 Правила проведения банками второго уровня операций с переводными и простыми векселями// Законодательство РК — 2003. - №1
36. Правила осуществления банками второго уровня хранения и учета вверенных им средств// Законодательство РК. — 2002. - №1 ./с.З/
37. Постановление Правительства РК от 28.07. 2003 «О концепции развития финансового сектора РК»// Казахстанская правда. 9 августа 2003г. /с.4/
38.Темиханов Е. Иванов М. Фондовый рынок: Проблемы и перспективы развития// Каспий. — 2000. /с.74/
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Несие және несие жүйесі 6
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері 6
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары 15
1.3 Қазақстандағы несие жүйесінің даму кезеңдері 22
2. Екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларға несие беруді ұйымдастыру 31
2.1 “Тұран Әлем Банк” АҚ – ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі
мен саясаты 31
2.2 Тұран Әлем Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына талдау 37
2.3 Тұран Әлем Банкі жеке тұлғаларды ипотекалық несиелеу ерекшеліктері
45
3. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын
жетілдіру жолдары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Нарықтық экономикалық қатынастарда несие барлық өндірістік
жұмыстардың, ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды
тұлғалардың кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын
және орта бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті
қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Коммерциялык банктер - нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті акша айналымы мен капитал айналымынын үздіксіз
козғалысын камтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймакаралық кайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты — банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама-қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты — ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты — кең мағынадағы оның дамуы,
яғни, коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы
дамуы — қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады.Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Несие-есептеу операциялары -ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Коммерциялык банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
- борышқордың типіне байланысты - кәсіпорынға, үкіметке және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
- пайдаланатын мерзімінб байланысты - қысқа мерзімді (1 жылға
дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5
жылдан жоғары);
- қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
- борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай
-енеркәсіпке, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін
қарыз;
- қамтамасыз етілуі бойынша - кепілді, қорғаулы,
қауіпсіз және қамтамасыз етіямеген (бланктік);
- өтеу тәсіліне қарай - бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін
қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарылымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Несиені өтеу және беруге байланысты, банктің сыйақы ставкаларының
мөлшері олардың өзгерістеріне байланысты барлық сұрақтар құқықтың өз аралық
міндеттемелерін және жан-жақты жауапкершіліктерді анықтайтын несиелік
келісімдердегі қарыз алушылар мен банк арасындағы қорытындылар негізінде
шешіледі.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “Тұран Әлем банкі” есептері мен сайты қолданылды.
Жеке тұлғаларды несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және
мамандарының еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама
материалдары қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және Қазақстан
Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Тұран Әлем Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның
коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру
тәжірибесіне талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеудің даму
мәселелері мен келешегін қарастыру.
Бұл жұмыстың бірінші бөлімінде несие және несие жүйесі туралы түсінік
беріліп, яғни Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің даму кезеңдерінен
бастап, несиенің мәні, қажеттілігі мен қызметтері, несиенің формалары мен
олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары туралы теориялық
негіз барынша ашылып жазылды.
Ал, екінші бөлімінде ТұранӘлемБанкі АҚ мысалындағы жеке тұлғаларды
несиелеу ерекшеліктерін көрсетіп, тұтыну несиесінің түрлері мен оның
ставкаларын талданған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды
несиелік қатынастардың даму болашағы жазылған, яғни жеке тұлғаны несиелеу
операцияларының болашағы, ипотекалық несиелеу нарығын жетілдіру жолдары
ашылды.
Экономикалық категория ретінде, несие - бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ, халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Несие және несие жүйесі
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шарушылық субьектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы- бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға боладьі.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды
білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануга берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кен, ұғымды сипатайды. Ссуда -бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануга қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азамагтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің ққрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей
қызметтерді атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету[1].
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылыгы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мүндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп кана
қоймай айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Несиенің бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-
техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да,
несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік
қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі. Сондай-
ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де
аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның
қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырылады.
Қазақстандық қаржылық нарықта әрдайым ең әртүрлі жаңа банктік өнімдер
мен қызметтер пайда болуда.
Банктік инновациялардың пайда болуы, негізінен үш себеппен шартталған:
1. кәсіпкерлік ойдың үзіліссіз қозғалысымен және де бәсекелестерден
озуға талпынумен;
2. банктің қаржылық ойының күшеюі мен қаржылық тұрақтылықтың ұлғаюына
ынта (стимул) болып табылатын банктік аяда кезеңді түрде пайда
болып отырған дағдарыспен;
3. шетелдегі банктік жаңа енгізулер туралы ақпарат беретін шетелдік
қаржылық нарықтың қызмет етуімен шартталады 8.
Мысал ретінде Қазақстандық нарықтағы банктік инновацияларды
қарастыруға болады:
- валюта-пайыздық своп
- көлдік купоны бар своп
- своптарды қоймалау
- контароренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялар.
Валюталық своп валюталық сатып алынуын және біруақыттылы форвардты
сатуды (депорт) немесе керісінше, валюталық сатылуын және де біруақытылы
форвордты сатып алынуын (репорт) білдіреді. Пайыздық своп – бұл қарыздық
құралдар бойынша пайыздық стовкалармен айырбас. Бұл екі своптардың
сәйкестілігі жаңа қаржылық операцияға әкеледі.
Валюта-пайыздық своп. Валюта –пайыздық своп валюталық және пайыздың –
айырбас ретінде көрініс табады. Своптың бұл түрі бірнеше қатысушылар
арасында бекітілуі мүмкін.
Нөлдік купоны бар своптің мәні-купонсыз облигацияның элементі
біруақыттылы пайыздық своп пен қайтарылым жылдық төлем жолымен ауытқымалы
пайыздық ставка бойынша табысқа тіркелген табыс айырбасын жүзеге асыра
алатындықта.
Своптарды қоймалау-бұл банк своп туралы келісім-шарттың екінші жағын
таппағанға дейінгі мерзімде банкпен своп туралы келісім-шрттың жасалуы мен
оның сақтандырылуы (әдетте, финогерстермен)
Контокоренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялардың
мазмұны ақшалы төлемдер кезінде, көбінесе, валюталық есептесулер кезінде
олардың қосарлы қолданылуында болады. Ақша құраладры (соның ішінде, валюта)
келісілген контрактілер бойынша төлем мерзімінен бұрын игерудің шотына
түссе, онда олар контокоренттік шотқа есептеледі. Егер де төлем мерзімі
ақшалардың түсу мерзімінен бұрын келсе, онда инвестор банк овердрофтін
қолданады. Банкке овердрофт пен оның пайыздары бойынша несиенің қайтарылуы
игерудің шотына ақшалардың келіп түсуі кезінде жүзеге асырылады 16.
Банкаралық бәсекелестіктің кұшеюі әсерінен коммерциялық банктердің
қаржылық қызметтерінің кеңеюі қарқыны пайда болуда. Олардың ішінде
форфейтингтік, лизингтік операцияларды бөлуге болады.
Форфейтинг-бұл несие берушіде айналысу негізде айналым құжатында
көрініс табатын қарызды сатып алу. Бұл қарыздың сатып алушысы (форфейтер)
өз мойнына қарыз алушыдан қанағаттандыру ала алмай қалу мүмкіндігі кезінде
несие берушіге регрессивті талап айналысынан бас тарту-форфейтинг туралы
міндеттемені алатындығын білдіреді.
Оның дамуының маңызды алғышарттары ретінде халықаралық интергацияның
күшейтілуі, банктердің бәсеке қабілеттілігінің өсуі, экспорттық саудаға
мемлекеттік шектеулердің алынып тастаулары, сонымен бірге, экспортерлерге
тән тәуекелділіктің өсуі қызмет етеді.
Форфейтинг механизмі келісім-шарттардың екі түрінде қолданылады:
- қаржылық келісім-шарттарда-ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелерді
тез арада өткізу мақсатында;
- экспорттық келісім-шарттарда-шетелдік сатып алушыға несие ұсынған
экспортерға нақты ақшаның түсуіне әрекеттесу үшін.
Форфейтингтік аспаптар ретінде қолданылатын негізгі айналымдық
құжаттар болып вексельдер табылады. Бірақ та форфейтинг объектісі ретінде
бағалы қағаздардың басқа түрлері де бола алады. Бұл қағаздардың “таза” (тек
абстрактті міндеттемені мазмұндайтын ) болуы маңызды.
Форфейтинг экспорты мемлекеттік несиелендіру қатысты түрде әлсіз
дамыған елдерде аса кең даму алды. Алғашқыда форфейтингтеу коммерциялық
банктермен жүзеге асырылды, бірақ та “а-форфе” операцияларының көлемдерінің
ұлғаю шамасы бойынша, сондай-ақ арнайы мамандандырылған институттар құрыла
бастады.
Форфейтингтеу мерзімі 150 күннен 5 жылға дейін, ао кейбір жағдайларда
7 жылға дейін.
Лизингтік операциялар кәсіпорын –жалға алушыларға машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүлікті және де негізгі капиталдың басқа да
бөліктерін ұзақ мерзімді кезеңге жал шарттарына ұсынуға бекітіледі.
Лизинг инвестициялау формасы ретінде негізгі құралдарды жылдам жаңарту
үшін дүние жүзінде қолданылады. Ол құрал-жабдықтарды алу үшін үлкен
бастапқы капиталды және де, әдетте, қосымша кепілді талап етпейді, өйткені
лизингтің алынатын құралы біруақытылы кепіл құралы да болып табылады.
Осылайша, кәсіпкерлік ынталандырылады және мемлекет экономикасына қосымшы
инвестициялар тартылады.
Лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: оперативті лизинг (толық
емес өтімділігі бар лизинг) және қаржылық лизинг (толық өнімділігі бар
лизинг). Коммерциялық банктер жүзега саыратын лизингтік операциялардың
негізгі түрі болып қаржылық лизинг саналады, яғни толық өтімділігі бар
лизинг. Қаржылық лизинг жалға берушінің құрал-жабдықтарының толық
амартизациясына жеткілікті және оған тіркелген пайда беруге қабілетті нақты
бекітілген төлемнің жал мерзімі ішінде төлемді алдын-ала қарастырады.
Коммерциялық банктермен лизингтік операцияларды жүргізу тәжірибесі
келісім-шарттың барлық қатысушылары үшін оның оңтайлы жақтарын анықтады.
Кәсіпорын-жалға беруші үшін лизинг негізгі қорларды несиелендірулің жаңа
формасы болып табылады. Лизингті жүзеге асыратын банк өз операцияларының
шеңберін кеңейтеді және де клиенттердің төлемқабілетсіздігі тәуекелділігін
төмендетеді. Банк жалға берілетін мүлікке салық салынбайтын және де құрал-
жабдықтарды алу үшін қаражат көзі бола алатын амортизациялық төлемдер
есептеуге құқылы. Өнімдері лизинг бойынша алынатын жабдықтаушы үшін оның
төлемімен байланысты мәселелер шешіледі, бұл өз кезігінде, оның тұрақты
қаржылық жағдайын, өтімділігі мен несие қабілеттелегін қамтамасыз етеді.
Республика экономикасының қалыптасуы кезеңінде лизинг дамуын
баяулататын кездер көрнекті болып отыр. Сәйкесінше, Қазақстанда өндірілетін
негізгі құралдардың жаңартылуы баяулайды, бұл мемлекеттік бағдарламалардың
жүзеге асырылуы мен жалпы экономиканың дамуына кері әсер етеді. Лизинг 50
түрден аса түрлерге иелік етеді,бірақ та республика заңдылығы қазіргі
кезде тек оның бір түріне-қаржылық лизингке қолдау көрсетеді. Лизингтің
басқа түрлері осыған байланысты нақты дамуын ала алмауда. Сонымен қатар
“екінші лизинг” ретіндегі лизинг түрін енгізу қажет және де қаржылық
лизингті анықтау түзетулерін де енгізу қажет. Бұл техниканы сатып алуда
икемді мүмкіндіктерді ашады.
Нарыққа өту шарттарында экономикалық механизмдерді жеті,лдіру ақша
айналыс жүйесінің қызметіне, жеке тұлғаларға есептік және кассалық қызмет
көрсетуді ұйымдастыруға аса жоғары талаптар қоюда. Төлемдік айналым
өсімімен онымен шартталған айналыс ұсталымдарының өсімі, айналыс
ұсталымдарын біруақытылы төмендету мен еңбек шығындарын азайту кезінде
төлемдердегі тез өспелі қажеттіліктер мен ақша құралдарының айналымдылығын
тездетуді қамтамасыз ететін, ақша айналысының принципиалды түрдегі жаңа
механизмін құру қажеттілігін көрсетуде.
Берілген мәселе іс жүзіндегі ақша формаларын массалық қолдану кезінде
шешіле алмайды, өйткені өздерінің физикалық табиғаты күшіне олар
жылжымалылық шегіне иелік етеді, қаржылық есептемелердің жоғары еңбек
сиымдылығын шарттайды, есептесу буынының үзіліссіздігін қамтамасыз етпейді
және де өз қозғалысына бақылау жасауды қиындатады. Оны шешудің негізгі жолы-
бұл индустриалды дамыған елдердің алдыңғы қатарлы тәжірибесі негізінде
аталмыш “қағассыз” технологияларда пайддалану.
Біздің елде тұрғылықты халықпен нақты ақшасыз епсептесудің кешенді
автоматтандырылған жүйесінің құрылу консепциясы жасалып шығарылған еді.
Тауарлар мен қызметтр үшін нақты ақшасыз есеп айырысу сұрақтарынан басқа,
Концепцияда кешенді түрде тұрғылықты халыққа банктік қызмет көрсету
мәселелері қарастырылған.
Концепция әртүрлі банктік жүйелердің техникалық біртұтастық мүмкіндігі
қарастырылады, бұл ақша айналысының біртұтас жалпы мемлекеттік жүйесін
құрудың міндетті шарты және де қандай да болмасын банктің жоғары
рентабельділігінің (өтімділігінің) кепілі болып табылады. Автоматтандыру
процессі бірнеше деңгейге тарайды. Бір жағынан, құрылған банк ішілік және
банкаралық жүйелер, сонымен қатар көтерме (оптом) банктік кәсіпкерлік
ауданына қызмет ететін электронды техникалық құралдар енгізілуде. Басқа
жағынан алғанда, клиенттерге бөлшектік автоматтандырылған қызмет көрсету
жүйесі енгізілуде.
Индивидуалды клиенттердің электронды ақша есепайырысу жүйелерінің
қызмет ету механизмі пластикалық карточкаларды қолдануға негізделген және
де өзіне банкоматтар көмегімен жүзеге асырылатын операцияларды, саудалық
ұйымдарда тұрғылықты халықтың есеп айырысуының электронды жүйелерін, жеке
тұлғаларға үйде немесе жұмыс орнында банктік қызмет көрсету жүйелерін
кіргізеді.
Соңғы 5-6 жылда біздің өмірімізге бағыттамалы жылдамдықпен өзінің
сұлбаттасу, кәсіпкерлік қағидаларымен және де өзінің принципиалды түрде
электронды есеп айырысулардың жаңа аспаптарымен Интернет кірді. Ең жақсы
жетістіктердің бірі болып банктік технологияларды Интернеттің қазіргі заман
талабына сай мүмкіндіктерімен үйлестіру саналады.
Интернет-банкинг-бұл банкпен көрсетілетін жаңа қызмет емес, ол
клиенттерге қызмет көрсетудің формасының тек өзгерісі ғана. Торда (сети)
банкпен жүзеге асырылатын операциялар-ол өзінің стандартты бөлімшелерінде
көрсететін дәл сондай операциялар еай Ол клиентпен өзарақатыныстардың тек
интерактивті формасымен ғана ерекшеленеді.
Бірақ та бұндай қызмет көрсету аса алға жылжыған т. б.
“Интернет банкинг” жүйесі әзірше тек жеке тұлғаларға ғана есептелген.
Жүйенің маңызды бөлігі болып оның клиенттерінің мәліметтерінің
орталықтандырылған базасы саналады.
Берілген “Интернет банкинг” жүйесі клиентерге ыңғайлы уақытта нақты
уақыт режимінде интернет торы (сеть) арқылы банктік шотты басқару үшін
арналған.
“Интернет банкинг”жүйесінде тіркелу кезінде валюталардың 5 түрінде
операцияларды жүргізу мүмкіндігімен мультивалюталы интернет шот ашылады:
▪ Қазақстандық теңге;
▪ АҚШ доллары (USD);
▪ ресей рубльі (RUR);
▪ евро (EUR);
▪ ағылшын фунт стерлингтері (GBP) 13.
“Интернет банкинг”жүйесінің жұмыс істеу шекарасында шоттардың барлық
түрлеріне бірден қол жеткізу мүмкіндігі бар: есептік депозиттік,
карточкалық несиелік, инвестициялы- брокерлік шоттар перспективасында, өз
кезегінде, өзінің барлық қаржылық портфелін талдау, басқару және
мониторингті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ақпаратты қауіпсіз беру үшін “Интернет банкинг” жүйесінде электронды
сандық қол (ЭСҚ) қою механизмі қолданылады. Бұл келесідей болады: клиентпен
банкке бағыталатын төлемдік құжат RSA олгаритімі бойынша шифрланады және де
клиенттің құпиялы кілтін қолдануы арқылы ЭСҚ бойынша қол қойылады. Бұл
кезде белгілерді терудің материалды көрінісін табатын құжаттың аталмыш
бақылау сапасы тіркеледі.
Физикалық түрде дәл осы нақты құжат астына сіздің электронды
қолыңыздың қойылуы болып табылады. Сондықтан да, егер де электронды құжат
мазмұнында бір үтірдің өзінің орны ауысып кетсе, бақылау сомасы да
өзгереді. Сәйкесінше, банктік сервер электронды құжатты алу кезінде сондай-
ақ құжаттың бақылау сомасын анықтайды және де өзі иелік ететін ашық кілттің
көмегімен қойылған қол таңбасының шифрін ашып, өзі алған соммамен оны
салыстырады. Бұл сандар сәйкес келген жағдайда құжатқа жіберушімен қол
қойылған болып саналады және де клиенттің тапсырыстарының жүзеге асырылуы
орындалады. Керісінше болған жағдайда, тапсырыстарды жүзеге асырудан бас
тартылады, ал қате терілген кілтке жүедегі жол жабылады және келесідегі,
яғни болашақтағы жұмыстан шығарылып қалады. Уникалды жабық кілтті сақтау
үшін кілттік иемденуші ретінде клиенттің өз таңдауы бойынша дискета немесе
смарт-карта қолданылады.
Жоғарыда айтылғандарға негізделе отырып, осындай класстағы жүйелердің
қорғанысы өте мықты және оны ашып алу іс жүзінде мүмкін емес екенін
сенімділікпен айтуға болады. Қауіпсіздіктің ішкі қатеріне байланысты
айтсақ, онда персоналдық тиянақты таңдалуымен және де банктің құзырлы
қызметкерлеріне жүйеге кірудің әр түрлі деңгейлерін ұсынумен реттеледі.
Соңғы кезде ірі банктердің бәсекелестігі аса ұшқыр сезілетін қаржылық
нарық сегменттерінің ішінде, аталмыш эквайринг пайда болды. Бұл түсінік
өзіне банктермен саудалық және қызмет көрсету нүктелеріне, соның ішінде
дүкендерге, қонақ үйлерге, мейрамханаларға, туристтік фирмаларға,
автокөліктерді жалға беру бөлімшелеріне және т.б-ға қызмет көрсетуіді
кіргізеді.
Эквайринг мәні қандай да бір банктің оларға пластикалық
карточкаларды қабылдауға мүмкіндік беретін саудалық және сервистік
кәсіпорын-дарға қызмет көрсетеді.
Эквайринті жүзеге асыратын банк төлемдік құжаттардың (чектердің)
инкассациясын өз мойнына алады және де дүкеннің, мейрамхананың, қонақ үйдің
шотына ақшалы түсімдерді аударады, яғни тауарлары немесе қызметтері үшін
клиенттері пластикалық карточкалар арқылы төлем жүргізген кәсіпорындардың
шотына аударады. Тек шетелдік қана емес, сонымен бірге Қазақстандық
тәжірбие пластикалық карточкалардың әртүрлі атақты жүйелерін енгізу
саудалық немесе сервистік санын ұлғайтуға және сәйкесінше, тауар айналымын
ұлғайтуға көмектеседі, өйткені соңғы уақытта есеп айырысу кезінде дәл осы
пластикалық карточкаларды қолдануды қалайтын адамдардың саны өсуде.
Жаңа банктік өнімдерге: пластикалық карточкаларды, жатқызуға болады.
Банктік карта- жалпылама термин, және де ол төлемдік карталардың барлық
түрлерін білдіреді. Төлемдік картаның басты ерекшелігі – техникалық
жетілдіру деңгейіне қарамастан ол оған ақша айналысы аясында нақты ақшасыз
есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті құралдарының бірі ретінде қызмет
етуге мүмкіндік беретін ақпараттың белгілі-бір тізімі мен көлемін сақтауда
болады. Электронды ақшалы есеп айырысу жүйесінің қалыптасуы кезеңінде
құрылған ISО (International Standarts Organisation) ұйымы төлемдік
карталардың сыртқы түрінің белгілі-бір стандарттарын, магниттік сызықтардың
форматын, шоттарды номерлеу тәртіптерін және т.б. жасап шығарды. Қазіргі
заман талабына сай батыс экономистерінің ойлары бойынша пластикалық
карточкалары электронды банктік жүйелердің басты элементі ретінде шығады.
Төлемдік карточка арнайы магниттік сызығы бар пластикалық тіктөртбұрыш
ретінде көрініс табады. Оның ақпаратты сақтау құрылғысында тауарлар
(жұмыстар, көрсетілген қызметтер) үшін есеп айырысуға немесе карталық
шоттағы сомадан нақты ақшаны алу үшін қажетті ақпарат сақталады.
Тағайындалуы бойынша карталар екі топқа бөлінеді:
1. Кредитті
2. Дебетті
Кредитті карта, эмитент мойнына оның контрагенттерінің шотына
клиенттің құралдарын аудару міндеттемесін ғана емес, сонымен қатар онымен
бекітілген несиелендіру лилиттінің шегінде оның иемденушісінің тауарларға,
жұмастарға және көрсетілген қызметтерге бірден төлем жасау тәуекелділігін
де алатын кездегі, осындай есептесу құралы ретінде көрініс табады.
Осылайша, Кредитті карточка оның иемденушісіне қандайда бір сатып алуды
орындаған кезде банктен несиені (несиелік жалды) алу жолы арқылы оағн төлем
жасау мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді. Несиелендіру лимиті банк-
эмитентпен картаның әрбір иегеріне оның қарыздық шотында анықталады. Бұл
шот клиенттің банктегі қарапайым (ағымдағы, жинақтық және т.б.) шотынан
мүлдем тәуелсіз. Батыс экономистерінің көз-қарастары бойынша кередитті
карточкалардың белгілі-бір жетіспеушіліктері, яғни кемістіктері бар, олар:
жалпы тауар айналымының 2,5-3 проценті мөлшерінде банкке ай сайынға
төлемдер, банктің компьютерлі жүйесімен қолдану үшін бастапқы салымының
төленуі, картаның төлемқабілеттілігін тексеру мен ол бойынша несиелендіру
лимитінің болуын тексеру үшін қосымша уақытының қажеттігі, сатушының сатып
алушының нақты ақшада есеп айырысуындағы қызығушылығы. Соған қарамастан,
Кредитті карталардың барлық артықшылықтары көрнекті болып отыр, және де
клиенттер төлем карталарының дәл осы түрін алуда мүдделі болып отыр 19.
Дебетті карталар карточкалы иемденушінің ағымдағы шотынан құралдарды
ондағы сома шегінде оны несиелендіруші шотына тікелей аудару жолымен
тауарларға, жұмыстарға және көрсетілетін қызметтерге бірден төлем жасау
үшін арналған. Бұл жағдайда, құралдар жетіспеген жағдайда банкпен оны
айырысу жүзеге асырылмайды, өйткені, шотты ашу кезінде енгізілетін лимит,
төмендетіле алмайды, ол клиентті несиелендіру бойынша міндеттемелерді банк
өзіне алған жоқ.
Осылайша, дебетті карточкалар бойынша есеп айырысулар оның
иемденушісінің шотынан ақша құралдарын тікелей аудару жолымен, ол банктен
несие алу есебінен емес жүзеге асырылады. Техникалық мүмкіндіктер
көзқарасынан пластикалық карточкаларды магнитті және микропроцессорді
немесе чиптік лерге сараптауға болады.
Магнитті банктік карточка-бұл иемденушінің банктік шотының көрінісі:
оның магнитті индикаторы иемденушінің аты-жөні мен оның банктегі шотының
номері туралы ақпаратты ғана мазмұндайды.Сондықтанда бұл картаны қолдану
есебі куінде әр кезде тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге)
төлем жүргізу үшін шоттарға қажетті ақша сомасының бар екендігі тұралы
ақпаратты алу үшін орталық компьютермен хабарласып отыру қажет.
Бұдан басқа, магнитті картаны қолдану кезінде персонификация процесін
өту қажет- картаны оны ұсынушы иелік ететіндігі туралы фактіні дәлелдеу.
Жүйелі кассалық терминалмен байланыс төлемге жатқызылатын белгілі бір ақша
сомасын аударуға бұйрық беру үшін қажет.
Магнитті карточкалардың мағыналы түрдегі жетіспеушіліктері болып
табылатындар:
1. ақпаратты оперативті жаңарту мүмкіндігінің болмауы;
2. дүкенде есеп айырысу кезінде клиент шотынан ақшаны аудару
процедурасы күрделі және ұзақ;
3. магнитті жол өзінің қалыпты тізбегінен жиі шығады.
Магнитті карталармен жұмыс істеуде екі режимдердің қолданылуы мүмкін:
- он-лайн режимі. Құрылғы, карталарды авторизациялау орталығына
берілетін ақпаратты магнитті жолдан оқиды. Арнайы құрылғы импринтер
көмегімен гектерде карточкадан шығарылған қол қойылады, содан кейін
чектер саудагер кәсіпорын-ның пайдасына клиент шотынан сатылып алынған
тауарлар үшін төлем соммасын аудару үшін банкке саудагер ұйыммен
жинақталып, жіберіледі.
- офф-лайн режимі сатып алынған тауарлар туралы ақпарат сауда
терминалдарында сақталу үшін қалатындығымен ерекшелінеді, ол чектерді басып
шығару үшін қолмен айналдырылатын арнайы құрылғылар қолданылады.
Чиптік карточка шоттағы ақшаларды манипуляция жасау үшін аса көп
мүмкіндіктерді ұсынады. Өйткені, бұндай карточка ақпаратты сақтау жүйесінде
оның иемденушісінің банктік шоты туралы барлық ақпарат сақталатын чипке
иелік етеді: шоттағы ақша саны туралы, соманың максималды мөлшері туралы,
күн ішінде орындалған операциялар туралы ақпаратты. Басқа сөзбен айтқанда,
чиптік карточка- бұл біруақытылы амиен (кошелек) есеп айырысу құралы және
банктік шот. Чиптік карточкасы идентификация және персонификация
процедурасын қажет етпейді, яғни off-line режимінде жұмыс істеуге
қабілетті, бұл карта иегерінің шоты ашылған банк немесе компаниядаәрбір
қажет болған жағдайда айналысты талап етпейді. Осылайша чиптік карта-
магниттіге қарағанда тәртібі жағынан аса жетілген төлемдік құрал болады.
Өзінің техникалық сипаттамалары, сонымен қатар оны білмейінше шотқа жол
ашу мүмкін болмайтын иегерде жеке кодтың болуы арқасында, чиптік карта тек
оның жалған жасалған түрлерінен қорғалған ғана емес, сондай-ақ шотпен
әрекет жамүмкіндіктерінің аса кең жинағын болжамдайды. Чиптік карталарды
қолдану кезінде пайда болатын ыңғайсыздықтарға (неудобства), біріншіден,
чиптік карталарғақызмет көрсетудің біртұтас унификатцияланған жүйесінің
болмауын жатқызуға болады, бұған байланысты әр түрлі банктердің чиптік
карталарын “оқу”үшін индивидиялды терминал болуы қажет, екіншіден –
микропроцессорлерді өндірудіңжоғарғы өзіндік құнын жатқызуға болады.
Сонымен бірге банктік карталар жеке (“еңбек ақылық”) және корпоротивті
болып бөлінеді. Корпоротивті карточка заңды тұлғалар мен ашылады және де
заңды тұлғаланың шоттан басқару үшін арналған. Бір фирманың ішінде ашылатын
карточкалардың соңына қоятын шектеулер жоқ.
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйіңде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
- коммерциялық несие;
- банктік несие;
- тұтыну несиесі;
- мемлекеттік несие;
- халықаралық несие;
- ипотекалық несие[2]
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда, айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы
уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген занды тұлға
бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен
байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
занды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін
ақы тауар бағасының құнына қосылады[3].
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз сұраушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез -келген занды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиеснің, басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда - 30%-ын, ал,
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен[4]. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну несиесін ен қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
құралдарды, жиьаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл
елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату
үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің
бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей
байланысты болып келеді. Сондықтан да несиенің бұл формасының экономикасы
дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі,
субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық
игілікктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті,
яғни Кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл
дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдап аталған мәселені
шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну көптеген елдердің экономикасында маңызды
рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді
түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды
ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі танда тұтыну несиесінің біздің елімізде жеке қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттігінін өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
зайымдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа
да мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші - заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ол, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мұндай да қарыз алушыларга банктер және қаржыландырылатын заңды
тұлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ,
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бүл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төлейетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі. Біздің
отандық банктеріміздің, тәжірибесінде ипотекалық несие беру барысы енді
ғана дами бастады. Алғашқы ипотекалық несиелер ААҚ Центркредит банкімен өз
қызметін біріктірген Тұрғын-үй құрылыс банкінен берілген болатын.
Несиенің бұл формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ, қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй
нарығынан басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің
оларды кепілге алудан бас тартып отыруы, сондай-ақ арнайы ипотекалық
банктер мен жаллы ипотекалық жүйенің қызмет етуінің кешігуі т.с.с[5].
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктерге байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төнірегіндегі объективті
экономикалық зандардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі - бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
- несиенің ақылылығы;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
- несиенің сый ақылылығы[6].
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
классты қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Сонымен қатар, бұл қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел
дәрежесінін, негізгі көрсеткіші ретінде де қызмет етеді. Мерзімдік - бұл
белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделетін несиенің,
ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз алушыға берген
қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға тиістігімен
қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі - несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл қағидасының маңызы
арта түсуде. Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдайы
өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл
қағиданың сақталуы коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз етеді.
Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары, тартылатын несиелік ресурстардың
қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына мүмкіндік береді. Үшіншіден, әрбір
жекелеген қарыз алушы үшін, бұл қағиданың сақталуы, олардың банктен жаңа
несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп ссуда
қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты бұзғаны үшін жоғарғы
жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете алады, Уақыты өтіп кеткен несиелер
көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі тұрақты және оның
зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп кайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшік төлейтін
пайызын - несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында
несие үшін пайыз мөлшері несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде
қалыптасады. Бұдан да басқа жағдайда, несие үшін пайыз мөлшері экономикалық
заңдылықтарға сай яғни банктің қызметінің экономикалық негізін жоғалтып
алмайтындай, ең төменгі мөлшерде емес және сол сияқты қарыз алушының
қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей жоғары мөлшерде емес, бірқалыпты
жағдайда қалыптасуға тиісті. Бұл екі жағдай, несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздың экономикалық шекарасын құрайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналар жатқызуға болады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін
ссудалары (мүдделендіру) бойынша белгіленетін пайыздың базалық мелшері;
- банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
- өз клиентеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалықты сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғұрлым несие бағасы қымбат
болуға тиіс);
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы арзан болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (қаншалықты инфляция қарқыны
жоғары болса, несие үшін төленетін ақы да жоғары болуға тиіс, себебі,
мұндай жағдайда, банкте ақшаның құнсыздануынан өз ресурсын жоғалту тәуекелі
артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшеріне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да өсер етеді. Бұл қатардағы басты
факторлардын, біріне депозиттік пайызды жатқызуға болады. Шын мәнісінде,
занды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбат
түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Несиелеудің келесі бір қағидасы, берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе бұл қарыздардың мазмұны толығымен өзгерген десе болады.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Несие және несие жүйесі 6
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері 6
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары 15
1.3 Қазақстандағы несие жүйесінің даму кезеңдері 22
2. Екінші деңгейлі банктерде жеке тұлғаларға несие беруді ұйымдастыру 31
2.1 “Тұран Әлем Банк” АҚ – ның жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі
мен саясаты 31
2.2 Тұран Әлем Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға тұтыну несиесін беру
операцияларына талдау 37
2.3 Тұран Әлем Банкі жеке тұлғаларды ипотекалық несиелеу ерекшеліктері
45
3. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын
жетілдіру жолдары. 53
Қорытынды 58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Нарықтық экономикалық қатынастарда несие барлық өндірістік
жұмыстардың, ғылыми-техникалық процестердің негізгі қозғалысын, заңды
тұлғалардың кәсібін ұлғайтуға, жеке тұлғалардың өмірін жақсартуға, шағын
және орта бизнесті, фермерлік шаруашылықтарды кеңейтуге негізгі үлесті
қосады.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Коммерциялык банктер - нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті акша айналымы мен капитал айналымынын үздіксіз
козғалысын камтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймакаралық кайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты — банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама-қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты — ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты — кең мағынадағы оның дамуы,
яғни, коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы
дамуы — қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады.Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Несие-есептеу операциялары -ол банктің несие ресурстарын орналастыру
қызметіндегі несие беру операциясы. Банк табысының көп бөлігі осы
операцияларды жүргізуден түседі.
Коммерциялык банктердің клиенттеріне беретін қарызын біраз белгілерге
байланысты топтастыруға болады:
- борышқордың типіне байланысты - кәсіпорынға, үкіметке және
жергілікті үкімет органдарына, халыққа, басқа банктерге берілетін
қарыз;
- пайдаланатын мерзімінб байланысты - қысқа мерзімді (1 жылға
дейін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), ұзақ мерзімді (5
жылдан жоғары);
- қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына
берілген қарыз және айналыс аясына берілген қарыз;
- борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай
-енеркәсіпке, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін
қарыз;
- қамтамасыз етілуі бойынша - кепілді, қорғаулы,
қауіпсіз және қамтамасыз етіямеген (бланктік);
- өтеу тәсіліне қарай - бір уақытта және бөлік-бөлікпен өтелетін
қарыз.
Несиені банктер несиелеудің мына негізгі принциптері (қағидалары)
сақталғанда ғана береді: қамтамасыздық, қайтарылымдылық, мерзімділік,
төлемділік және мақсаттылық.
Несиені өтеу және беруге байланысты, банктің сыйақы ставкаларының
мөлшері олардың өзгерістеріне байланысты барлық сұрақтар құқықтың өз аралық
міндеттемелерін және жан-жақты жауапкершіліктерді анықтайтын несиелік
келісімдердегі қарыз алушылар мен банк арасындағы қорытындылар негізінде
шешіледі.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “Тұран Әлем банкі” есептері мен сайты қолданылды.
Жеке тұлғаларды несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және
мамандарының еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама
материалдары қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және Қазақстан
Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Тұран Әлем Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның
коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелендіру
тәжірибесіне талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеудің даму
мәселелері мен келешегін қарастыру.
Бұл жұмыстың бірінші бөлімінде несие және несие жүйесі туралы түсінік
беріліп, яғни Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің даму кезеңдерінен
бастап, несиенің мәні, қажеттілігі мен қызметтері, несиенің формалары мен
олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру қағидалары туралы теориялық
негіз барынша ашылып жазылды.
Ал, екінші бөлімінде ТұранӘлемБанкі АҚ мысалындағы жеке тұлғаларды
несиелеу ерекшеліктерін көрсетіп, тұтыну несиесінің түрлері мен оның
ставкаларын талданған.
Жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды
несиелік қатынастардың даму болашағы жазылған, яғни жеке тұлғаны несиелеу
операцияларының болашағы, ипотекалық несиелеу нарығын жетілдіру жолдары
ашылды.
Экономикалық категория ретінде, несие - бұл кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ, халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Несие және несие жүйесі
1.1 Несие мәні және қажеттілігі мен қызметтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шарушылық субьектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердін алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді. Коммерциялык банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін
шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит кабылдау, есептесу,
бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және
басқа да көптеген қаржылык қызмет көрсетеді.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас
сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы- бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға боладьі.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды
білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Несие - бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануга берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кен, ұғымды сипатайды. Ссуда -бұл ссудалық шот ашумен
байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана
формасын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші - бұл уақытша пайдалануга қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азамагтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз
алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің ққрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей
қызметтерді атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету[1].
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылыгы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мүндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп кана
қоймай айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Несиенің бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-
техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да,
несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік
қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі. Сондай-
ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де
аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорынның
қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің несиелері есебінен
қаржыландырылады.
Қазақстандық қаржылық нарықта әрдайым ең әртүрлі жаңа банктік өнімдер
мен қызметтер пайда болуда.
Банктік инновациялардың пайда болуы, негізінен үш себеппен шартталған:
1. кәсіпкерлік ойдың үзіліссіз қозғалысымен және де бәсекелестерден
озуға талпынумен;
2. банктің қаржылық ойының күшеюі мен қаржылық тұрақтылықтың ұлғаюына
ынта (стимул) болып табылатын банктік аяда кезеңді түрде пайда
болып отырған дағдарыспен;
3. шетелдегі банктік жаңа енгізулер туралы ақпарат беретін шетелдік
қаржылық нарықтың қызмет етуімен шартталады 8.
Мысал ретінде Қазақстандық нарықтағы банктік инновацияларды
қарастыруға болады:
- валюта-пайыздық своп
- көлдік купоны бар своп
- своптарды қоймалау
- контароренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялар.
Валюталық своп валюталық сатып алынуын және біруақыттылы форвардты
сатуды (депорт) немесе керісінше, валюталық сатылуын және де біруақытылы
форвордты сатып алынуын (репорт) білдіреді. Пайыздық своп – бұл қарыздық
құралдар бойынша пайыздық стовкалармен айырбас. Бұл екі своптардың
сәйкестілігі жаңа қаржылық операцияға әкеледі.
Валюта-пайыздық своп. Валюта –пайыздық своп валюталық және пайыздың –
айырбас ретінде көрініс табады. Своптың бұл түрі бірнеше қатысушылар
арасында бекітілуі мүмкін.
Нөлдік купоны бар своптің мәні-купонсыз облигацияның элементі
біруақыттылы пайыздық своп пен қайтарылым жылдық төлем жолымен ауытқымалы
пайыздық ставка бойынша табысқа тіркелген табыс айырбасын жүзеге асыра
алатындықта.
Своптарды қоймалау-бұл банк своп туралы келісім-шарттың екінші жағын
таппағанға дейінгі мерзімде банкпен своп туралы келісім-шрттың жасалуы мен
оның сақтандырылуы (әдетте, финогерстермен)
Контокоренттің овердрафтпен сәйкестілігі бойынша операциялардың
мазмұны ақшалы төлемдер кезінде, көбінесе, валюталық есептесулер кезінде
олардың қосарлы қолданылуында болады. Ақша құраладры (соның ішінде, валюта)
келісілген контрактілер бойынша төлем мерзімінен бұрын игерудің шотына
түссе, онда олар контокоренттік шотқа есептеледі. Егер де төлем мерзімі
ақшалардың түсу мерзімінен бұрын келсе, онда инвестор банк овердрофтін
қолданады. Банкке овердрофт пен оның пайыздары бойынша несиенің қайтарылуы
игерудің шотына ақшалардың келіп түсуі кезінде жүзеге асырылады 16.
Банкаралық бәсекелестіктің кұшеюі әсерінен коммерциялық банктердің
қаржылық қызметтерінің кеңеюі қарқыны пайда болуда. Олардың ішінде
форфейтингтік, лизингтік операцияларды бөлуге болады.
Форфейтинг-бұл несие берушіде айналысу негізде айналым құжатында
көрініс табатын қарызды сатып алу. Бұл қарыздың сатып алушысы (форфейтер)
өз мойнына қарыз алушыдан қанағаттандыру ала алмай қалу мүмкіндігі кезінде
несие берушіге регрессивті талап айналысынан бас тарту-форфейтинг туралы
міндеттемені алатындығын білдіреді.
Оның дамуының маңызды алғышарттары ретінде халықаралық интергацияның
күшейтілуі, банктердің бәсеке қабілеттілігінің өсуі, экспорттық саудаға
мемлекеттік шектеулердің алынып тастаулары, сонымен бірге, экспортерлерге
тән тәуекелділіктің өсуі қызмет етеді.
Форфейтинг механизмі келісім-шарттардың екі түрінде қолданылады:
- қаржылық келісім-шарттарда-ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелерді
тез арада өткізу мақсатында;
- экспорттық келісім-шарттарда-шетелдік сатып алушыға несие ұсынған
экспортерға нақты ақшаның түсуіне әрекеттесу үшін.
Форфейтингтік аспаптар ретінде қолданылатын негізгі айналымдық
құжаттар болып вексельдер табылады. Бірақ та форфейтинг объектісі ретінде
бағалы қағаздардың басқа түрлері де бола алады. Бұл қағаздардың “таза” (тек
абстрактті міндеттемені мазмұндайтын ) болуы маңызды.
Форфейтинг экспорты мемлекеттік несиелендіру қатысты түрде әлсіз
дамыған елдерде аса кең даму алды. Алғашқыда форфейтингтеу коммерциялық
банктермен жүзеге асырылды, бірақ та “а-форфе” операцияларының көлемдерінің
ұлғаю шамасы бойынша, сондай-ақ арнайы мамандандырылған институттар құрыла
бастады.
Форфейтингтеу мерзімі 150 күннен 5 жылға дейін, ао кейбір жағдайларда
7 жылға дейін.
Лизингтік операциялар кәсіпорын –жалға алушыларға машиналарды, құрал-
жабдықтарды, жылжымайтын мүлікті және де негізгі капиталдың басқа да
бөліктерін ұзақ мерзімді кезеңге жал шарттарына ұсынуға бекітіледі.
Лизинг инвестициялау формасы ретінде негізгі құралдарды жылдам жаңарту
үшін дүние жүзінде қолданылады. Ол құрал-жабдықтарды алу үшін үлкен
бастапқы капиталды және де, әдетте, қосымша кепілді талап етпейді, өйткені
лизингтің алынатын құралы біруақытылы кепіл құралы да болып табылады.
Осылайша, кәсіпкерлік ынталандырылады және мемлекет экономикасына қосымшы
инвестициялар тартылады.
Лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: оперативті лизинг (толық
емес өтімділігі бар лизинг) және қаржылық лизинг (толық өнімділігі бар
лизинг). Коммерциялық банктер жүзега саыратын лизингтік операциялардың
негізгі түрі болып қаржылық лизинг саналады, яғни толық өтімділігі бар
лизинг. Қаржылық лизинг жалға берушінің құрал-жабдықтарының толық
амартизациясына жеткілікті және оған тіркелген пайда беруге қабілетті нақты
бекітілген төлемнің жал мерзімі ішінде төлемді алдын-ала қарастырады.
Коммерциялық банктермен лизингтік операцияларды жүргізу тәжірибесі
келісім-шарттың барлық қатысушылары үшін оның оңтайлы жақтарын анықтады.
Кәсіпорын-жалға беруші үшін лизинг негізгі қорларды несиелендірулің жаңа
формасы болып табылады. Лизингті жүзеге асыратын банк өз операцияларының
шеңберін кеңейтеді және де клиенттердің төлемқабілетсіздігі тәуекелділігін
төмендетеді. Банк жалға берілетін мүлікке салық салынбайтын және де құрал-
жабдықтарды алу үшін қаражат көзі бола алатын амортизациялық төлемдер
есептеуге құқылы. Өнімдері лизинг бойынша алынатын жабдықтаушы үшін оның
төлемімен байланысты мәселелер шешіледі, бұл өз кезігінде, оның тұрақты
қаржылық жағдайын, өтімділігі мен несие қабілеттелегін қамтамасыз етеді.
Республика экономикасының қалыптасуы кезеңінде лизинг дамуын
баяулататын кездер көрнекті болып отыр. Сәйкесінше, Қазақстанда өндірілетін
негізгі құралдардың жаңартылуы баяулайды, бұл мемлекеттік бағдарламалардың
жүзеге асырылуы мен жалпы экономиканың дамуына кері әсер етеді. Лизинг 50
түрден аса түрлерге иелік етеді,бірақ та республика заңдылығы қазіргі
кезде тек оның бір түріне-қаржылық лизингке қолдау көрсетеді. Лизингтің
басқа түрлері осыған байланысты нақты дамуын ала алмауда. Сонымен қатар
“екінші лизинг” ретіндегі лизинг түрін енгізу қажет және де қаржылық
лизингті анықтау түзетулерін де енгізу қажет. Бұл техниканы сатып алуда
икемді мүмкіндіктерді ашады.
Нарыққа өту шарттарында экономикалық механизмдерді жеті,лдіру ақша
айналыс жүйесінің қызметіне, жеке тұлғаларға есептік және кассалық қызмет
көрсетуді ұйымдастыруға аса жоғары талаптар қоюда. Төлемдік айналым
өсімімен онымен шартталған айналыс ұсталымдарының өсімі, айналыс
ұсталымдарын біруақытылы төмендету мен еңбек шығындарын азайту кезінде
төлемдердегі тез өспелі қажеттіліктер мен ақша құралдарының айналымдылығын
тездетуді қамтамасыз ететін, ақша айналысының принципиалды түрдегі жаңа
механизмін құру қажеттілігін көрсетуде.
Берілген мәселе іс жүзіндегі ақша формаларын массалық қолдану кезінде
шешіле алмайды, өйткені өздерінің физикалық табиғаты күшіне олар
жылжымалылық шегіне иелік етеді, қаржылық есептемелердің жоғары еңбек
сиымдылығын шарттайды, есептесу буынының үзіліссіздігін қамтамасыз етпейді
және де өз қозғалысына бақылау жасауды қиындатады. Оны шешудің негізгі жолы-
бұл индустриалды дамыған елдердің алдыңғы қатарлы тәжірибесі негізінде
аталмыш “қағассыз” технологияларда пайддалану.
Біздің елде тұрғылықты халықпен нақты ақшасыз епсептесудің кешенді
автоматтандырылған жүйесінің құрылу консепциясы жасалып шығарылған еді.
Тауарлар мен қызметтр үшін нақты ақшасыз есеп айырысу сұрақтарынан басқа,
Концепцияда кешенді түрде тұрғылықты халыққа банктік қызмет көрсету
мәселелері қарастырылған.
Концепция әртүрлі банктік жүйелердің техникалық біртұтастық мүмкіндігі
қарастырылады, бұл ақша айналысының біртұтас жалпы мемлекеттік жүйесін
құрудың міндетті шарты және де қандай да болмасын банктің жоғары
рентабельділігінің (өтімділігінің) кепілі болып табылады. Автоматтандыру
процессі бірнеше деңгейге тарайды. Бір жағынан, құрылған банк ішілік және
банкаралық жүйелер, сонымен қатар көтерме (оптом) банктік кәсіпкерлік
ауданына қызмет ететін электронды техникалық құралдар енгізілуде. Басқа
жағынан алғанда, клиенттерге бөлшектік автоматтандырылған қызмет көрсету
жүйесі енгізілуде.
Индивидуалды клиенттердің электронды ақша есепайырысу жүйелерінің
қызмет ету механизмі пластикалық карточкаларды қолдануға негізделген және
де өзіне банкоматтар көмегімен жүзеге асырылатын операцияларды, саудалық
ұйымдарда тұрғылықты халықтың есеп айырысуының электронды жүйелерін, жеке
тұлғаларға үйде немесе жұмыс орнында банктік қызмет көрсету жүйелерін
кіргізеді.
Соңғы 5-6 жылда біздің өмірімізге бағыттамалы жылдамдықпен өзінің
сұлбаттасу, кәсіпкерлік қағидаларымен және де өзінің принципиалды түрде
электронды есеп айырысулардың жаңа аспаптарымен Интернет кірді. Ең жақсы
жетістіктердің бірі болып банктік технологияларды Интернеттің қазіргі заман
талабына сай мүмкіндіктерімен үйлестіру саналады.
Интернет-банкинг-бұл банкпен көрсетілетін жаңа қызмет емес, ол
клиенттерге қызмет көрсетудің формасының тек өзгерісі ғана. Торда (сети)
банкпен жүзеге асырылатын операциялар-ол өзінің стандартты бөлімшелерінде
көрсететін дәл сондай операциялар еай Ол клиентпен өзарақатыныстардың тек
интерактивті формасымен ғана ерекшеленеді.
Бірақ та бұндай қызмет көрсету аса алға жылжыған т. б.
“Интернет банкинг” жүйесі әзірше тек жеке тұлғаларға ғана есептелген.
Жүйенің маңызды бөлігі болып оның клиенттерінің мәліметтерінің
орталықтандырылған базасы саналады.
Берілген “Интернет банкинг” жүйесі клиентерге ыңғайлы уақытта нақты
уақыт режимінде интернет торы (сеть) арқылы банктік шотты басқару үшін
арналған.
“Интернет банкинг”жүйесінде тіркелу кезінде валюталардың 5 түрінде
операцияларды жүргізу мүмкіндігімен мультивалюталы интернет шот ашылады:
▪ Қазақстандық теңге;
▪ АҚШ доллары (USD);
▪ ресей рубльі (RUR);
▪ евро (EUR);
▪ ағылшын фунт стерлингтері (GBP) 13.
“Интернет банкинг”жүйесінің жұмыс істеу шекарасында шоттардың барлық
түрлеріне бірден қол жеткізу мүмкіндігі бар: есептік депозиттік,
карточкалық несиелік, инвестициялы- брокерлік шоттар перспективасында, өз
кезегінде, өзінің барлық қаржылық портфелін талдау, басқару және
мониторингті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ақпаратты қауіпсіз беру үшін “Интернет банкинг” жүйесінде электронды
сандық қол (ЭСҚ) қою механизмі қолданылады. Бұл келесідей болады: клиентпен
банкке бағыталатын төлемдік құжат RSA олгаритімі бойынша шифрланады және де
клиенттің құпиялы кілтін қолдануы арқылы ЭСҚ бойынша қол қойылады. Бұл
кезде белгілерді терудің материалды көрінісін табатын құжаттың аталмыш
бақылау сапасы тіркеледі.
Физикалық түрде дәл осы нақты құжат астына сіздің электронды
қолыңыздың қойылуы болып табылады. Сондықтан да, егер де электронды құжат
мазмұнында бір үтірдің өзінің орны ауысып кетсе, бақылау сомасы да
өзгереді. Сәйкесінше, банктік сервер электронды құжатты алу кезінде сондай-
ақ құжаттың бақылау сомасын анықтайды және де өзі иелік ететін ашық кілттің
көмегімен қойылған қол таңбасының шифрін ашып, өзі алған соммамен оны
салыстырады. Бұл сандар сәйкес келген жағдайда құжатқа жіберушімен қол
қойылған болып саналады және де клиенттің тапсырыстарының жүзеге асырылуы
орындалады. Керісінше болған жағдайда, тапсырыстарды жүзеге асырудан бас
тартылады, ал қате терілген кілтке жүедегі жол жабылады және келесідегі,
яғни болашақтағы жұмыстан шығарылып қалады. Уникалды жабық кілтті сақтау
үшін кілттік иемденуші ретінде клиенттің өз таңдауы бойынша дискета немесе
смарт-карта қолданылады.
Жоғарыда айтылғандарға негізделе отырып, осындай класстағы жүйелердің
қорғанысы өте мықты және оны ашып алу іс жүзінде мүмкін емес екенін
сенімділікпен айтуға болады. Қауіпсіздіктің ішкі қатеріне байланысты
айтсақ, онда персоналдық тиянақты таңдалуымен және де банктің құзырлы
қызметкерлеріне жүйеге кірудің әр түрлі деңгейлерін ұсынумен реттеледі.
Соңғы кезде ірі банктердің бәсекелестігі аса ұшқыр сезілетін қаржылық
нарық сегменттерінің ішінде, аталмыш эквайринг пайда болды. Бұл түсінік
өзіне банктермен саудалық және қызмет көрсету нүктелеріне, соның ішінде
дүкендерге, қонақ үйлерге, мейрамханаларға, туристтік фирмаларға,
автокөліктерді жалға беру бөлімшелеріне және т.б-ға қызмет көрсетуіді
кіргізеді.
Эквайринг мәні қандай да бір банктің оларға пластикалық
карточкаларды қабылдауға мүмкіндік беретін саудалық және сервистік
кәсіпорын-дарға қызмет көрсетеді.
Эквайринті жүзеге асыратын банк төлемдік құжаттардың (чектердің)
инкассациясын өз мойнына алады және де дүкеннің, мейрамхананың, қонақ үйдің
шотына ақшалы түсімдерді аударады, яғни тауарлары немесе қызметтері үшін
клиенттері пластикалық карточкалар арқылы төлем жүргізген кәсіпорындардың
шотына аударады. Тек шетелдік қана емес, сонымен бірге Қазақстандық
тәжірбие пластикалық карточкалардың әртүрлі атақты жүйелерін енгізу
саудалық немесе сервистік санын ұлғайтуға және сәйкесінше, тауар айналымын
ұлғайтуға көмектеседі, өйткені соңғы уақытта есеп айырысу кезінде дәл осы
пластикалық карточкаларды қолдануды қалайтын адамдардың саны өсуде.
Жаңа банктік өнімдерге: пластикалық карточкаларды, жатқызуға болады.
Банктік карта- жалпылама термин, және де ол төлемдік карталардың барлық
түрлерін білдіреді. Төлемдік картаның басты ерекшелігі – техникалық
жетілдіру деңгейіне қарамастан ол оған ақша айналысы аясында нақты ақшасыз
есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті құралдарының бірі ретінде қызмет
етуге мүмкіндік беретін ақпараттың белгілі-бір тізімі мен көлемін сақтауда
болады. Электронды ақшалы есеп айырысу жүйесінің қалыптасуы кезеңінде
құрылған ISО (International Standarts Organisation) ұйымы төлемдік
карталардың сыртқы түрінің белгілі-бір стандарттарын, магниттік сызықтардың
форматын, шоттарды номерлеу тәртіптерін және т.б. жасап шығарды. Қазіргі
заман талабына сай батыс экономистерінің ойлары бойынша пластикалық
карточкалары электронды банктік жүйелердің басты элементі ретінде шығады.
Төлемдік карточка арнайы магниттік сызығы бар пластикалық тіктөртбұрыш
ретінде көрініс табады. Оның ақпаратты сақтау құрылғысында тауарлар
(жұмыстар, көрсетілген қызметтер) үшін есеп айырысуға немесе карталық
шоттағы сомадан нақты ақшаны алу үшін қажетті ақпарат сақталады.
Тағайындалуы бойынша карталар екі топқа бөлінеді:
1. Кредитті
2. Дебетті
Кредитті карта, эмитент мойнына оның контрагенттерінің шотына
клиенттің құралдарын аудару міндеттемесін ғана емес, сонымен қатар онымен
бекітілген несиелендіру лилиттінің шегінде оның иемденушісінің тауарларға,
жұмастарға және көрсетілген қызметтерге бірден төлем жасау тәуекелділігін
де алатын кездегі, осындай есептесу құралы ретінде көрініс табады.
Осылайша, Кредитті карточка оның иемденушісіне қандайда бір сатып алуды
орындаған кезде банктен несиені (несиелік жалды) алу жолы арқылы оағн төлем
жасау мерзімін ұзартуға мүмкіндік береді. Несиелендіру лимиті банк-
эмитентпен картаның әрбір иегеріне оның қарыздық шотында анықталады. Бұл
шот клиенттің банктегі қарапайым (ағымдағы, жинақтық және т.б.) шотынан
мүлдем тәуелсіз. Батыс экономистерінің көз-қарастары бойынша кередитті
карточкалардың белгілі-бір жетіспеушіліктері, яғни кемістіктері бар, олар:
жалпы тауар айналымының 2,5-3 проценті мөлшерінде банкке ай сайынға
төлемдер, банктің компьютерлі жүйесімен қолдану үшін бастапқы салымының
төленуі, картаның төлемқабілеттілігін тексеру мен ол бойынша несиелендіру
лимитінің болуын тексеру үшін қосымша уақытының қажеттігі, сатушының сатып
алушының нақты ақшада есеп айырысуындағы қызығушылығы. Соған қарамастан,
Кредитті карталардың барлық артықшылықтары көрнекті болып отыр, және де
клиенттер төлем карталарының дәл осы түрін алуда мүдделі болып отыр 19.
Дебетті карталар карточкалы иемденушінің ағымдағы шотынан құралдарды
ондағы сома шегінде оны несиелендіруші шотына тікелей аудару жолымен
тауарларға, жұмыстарға және көрсетілетін қызметтерге бірден төлем жасау
үшін арналған. Бұл жағдайда, құралдар жетіспеген жағдайда банкпен оны
айырысу жүзеге асырылмайды, өйткені, шотты ашу кезінде енгізілетін лимит,
төмендетіле алмайды, ол клиентті несиелендіру бойынша міндеттемелерді банк
өзіне алған жоқ.
Осылайша, дебетті карточкалар бойынша есеп айырысулар оның
иемденушісінің шотынан ақша құралдарын тікелей аудару жолымен, ол банктен
несие алу есебінен емес жүзеге асырылады. Техникалық мүмкіндіктер
көзқарасынан пластикалық карточкаларды магнитті және микропроцессорді
немесе чиптік лерге сараптауға болады.
Магнитті банктік карточка-бұл иемденушінің банктік шотының көрінісі:
оның магнитті индикаторы иемденушінің аты-жөні мен оның банктегі шотының
номері туралы ақпаратты ғана мазмұндайды.Сондықтанда бұл картаны қолдану
есебі куінде әр кезде тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге)
төлем жүргізу үшін шоттарға қажетті ақша сомасының бар екендігі тұралы
ақпаратты алу үшін орталық компьютермен хабарласып отыру қажет.
Бұдан басқа, магнитті картаны қолдану кезінде персонификация процесін
өту қажет- картаны оны ұсынушы иелік ететіндігі туралы фактіні дәлелдеу.
Жүйелі кассалық терминалмен байланыс төлемге жатқызылатын белгілі бір ақша
сомасын аударуға бұйрық беру үшін қажет.
Магнитті карточкалардың мағыналы түрдегі жетіспеушіліктері болып
табылатындар:
1. ақпаратты оперативті жаңарту мүмкіндігінің болмауы;
2. дүкенде есеп айырысу кезінде клиент шотынан ақшаны аудару
процедурасы күрделі және ұзақ;
3. магнитті жол өзінің қалыпты тізбегінен жиі шығады.
Магнитті карталармен жұмыс істеуде екі режимдердің қолданылуы мүмкін:
- он-лайн режимі. Құрылғы, карталарды авторизациялау орталығына
берілетін ақпаратты магнитті жолдан оқиды. Арнайы құрылғы импринтер
көмегімен гектерде карточкадан шығарылған қол қойылады, содан кейін
чектер саудагер кәсіпорын-ның пайдасына клиент шотынан сатылып алынған
тауарлар үшін төлем соммасын аудару үшін банкке саудагер ұйыммен
жинақталып, жіберіледі.
- офф-лайн режимі сатып алынған тауарлар туралы ақпарат сауда
терминалдарында сақталу үшін қалатындығымен ерекшелінеді, ол чектерді басып
шығару үшін қолмен айналдырылатын арнайы құрылғылар қолданылады.
Чиптік карточка шоттағы ақшаларды манипуляция жасау үшін аса көп
мүмкіндіктерді ұсынады. Өйткені, бұндай карточка ақпаратты сақтау жүйесінде
оның иемденушісінің банктік шоты туралы барлық ақпарат сақталатын чипке
иелік етеді: шоттағы ақша саны туралы, соманың максималды мөлшері туралы,
күн ішінде орындалған операциялар туралы ақпаратты. Басқа сөзбен айтқанда,
чиптік карточка- бұл біруақытылы амиен (кошелек) есеп айырысу құралы және
банктік шот. Чиптік карточкасы идентификация және персонификация
процедурасын қажет етпейді, яғни off-line режимінде жұмыс істеуге
қабілетті, бұл карта иегерінің шоты ашылған банк немесе компаниядаәрбір
қажет болған жағдайда айналысты талап етпейді. Осылайша чиптік карта-
магниттіге қарағанда тәртібі жағынан аса жетілген төлемдік құрал болады.
Өзінің техникалық сипаттамалары, сонымен қатар оны білмейінше шотқа жол
ашу мүмкін болмайтын иегерде жеке кодтың болуы арқасында, чиптік карта тек
оның жалған жасалған түрлерінен қорғалған ғана емес, сондай-ақ шотпен
әрекет жамүмкіндіктерінің аса кең жинағын болжамдайды. Чиптік карталарды
қолдану кезінде пайда болатын ыңғайсыздықтарға (неудобства), біріншіден,
чиптік карталарғақызмет көрсетудің біртұтас унификатцияланған жүйесінің
болмауын жатқызуға болады, бұған байланысты әр түрлі банктердің чиптік
карталарын “оқу”үшін индивидиялды терминал болуы қажет, екіншіден –
микропроцессорлерді өндірудіңжоғарғы өзіндік құнын жатқызуға болады.
Сонымен бірге банктік карталар жеке (“еңбек ақылық”) және корпоротивті
болып бөлінеді. Корпоротивті карточка заңды тұлғалар мен ашылады және де
заңды тұлғаланың шоттан басқару үшін арналған. Бір фирманың ішінде ашылатын
карточкалардың соңына қоятын шектеулер жоқ.
1.2 Несиенің формалары мен олардың жіктелуі және несиелеуді ұйымдастыру
қағидалары
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
негізгі қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында
толық сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйіңде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
- коммерциялық несие;
- банктік несие;
- тұтыну несиесі;
- мемлекеттік несие;
- халықаралық несие;
- ипотекалық несие[2]
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл
формасының басты мақсаты - тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда, айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы
уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
- қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген занды тұлға
бола алады;
- коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
- қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен
байланысты;
- коммерциялық несиенің орташа құны сол кездегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
- қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің
занды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін
ақы тауар бағасының құнына қосылады[3].
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз сұраушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік
несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз
алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез -келген занды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиеснің, басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда - 30%-ын, ал,
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен[4]. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну несиесін ен қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық
құралдарды, жиьаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл
елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату
үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің
бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей
байланысты болып келеді. Сондықтан да несиенің бұл формасының экономикасы
дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі,
субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық
игілікктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті,
яғни Кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл
дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдап аталған мәселені
шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну көптеген елдердің экономикасында маңызды
рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді
түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды
ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі танда тұтыну несиесінің біздің елімізде жеке қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттігінін өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
зайымдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа
да мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші - заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ол, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мұндай да қарыз алушыларга банктер және қаржыландырылатын заңды
тұлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ,
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық ұйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бүл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төлейетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі.
Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі. Біздің
отандық банктеріміздің, тәжірибесінде ипотекалық несие беру барысы енді
ғана дами бастады. Алғашқы ипотекалық несиелер ААҚ Центркредит банкімен өз
қызметін біріктірген Тұрғын-үй құрылыс банкінен берілген болатын.
Несиенің бұл формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ, қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй
нарығынан басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің
оларды кепілге алудан бас тартып отыруы, сондай-ақ арнайы ипотекалық
банктер мен жаллы ипотекалық жүйенің қызмет етуінің кешігуі т.с.с[5].
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктерге байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын қатаң
сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төнірегіндегі объективті
экономикалық зандардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі - бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
- несиенің ақылылығы;
- несиенің қамтамасыз етілуі;
- несиенің сый ақылылығы[6].
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
классты қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Сонымен қатар, бұл қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел
дәрежесінін, негізгі көрсеткіші ретінде де қызмет етеді. Мерзімдік - бұл
белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделетін несиенің,
ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз алушыға берген
қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға тиістігімен
қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі - несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл қағидасының маңызы
арта түсуде. Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдайы
өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл
қағиданың сақталуы коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз етеді.
Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары, тартылатын несиелік ресурстардың
қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына мүмкіндік береді. Үшіншіден, әрбір
жекелеген қарыз алушы үшін, бұл қағиданың сақталуы, олардың банктен жаңа
несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп ссуда
қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты бұзғаны үшін жоғарғы
жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете алады, Уақыты өтіп кеткен несиелер
көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі тұрақты және оның
зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп кайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшік төлейтін
пайызын - несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында
несие үшін пайыз мөлшері несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде
қалыптасады. Бұдан да басқа жағдайда, несие үшін пайыз мөлшері экономикалық
заңдылықтарға сай яғни банктің қызметінің экономикалық негізін жоғалтып
алмайтындай, ең төменгі мөлшерде емес және сол сияқты қарыз алушының
қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей жоғары мөлшерде емес, бірқалыпты
жағдайда қалыптасуға тиісті. Бұл екі жағдай, несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздың экономикалық шекарасын құрайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналар жатқызуға болады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін
ссудалары (мүдделендіру) бойынша белгіленетін пайыздың базалық мелшері;
- банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
- өз клиентеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалықты сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғұрлым несие бағасы қымбат
болуға тиіс);
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы арзан болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (қаншалықты инфляция қарқыны
жоғары болса, несие үшін төленетін ақы да жоғары болуға тиіс, себебі,
мұндай жағдайда, банкте ақшаның құнсыздануынан өз ресурсын жоғалту тәуекелі
артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшеріне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да өсер етеді. Бұл қатардағы басты
факторлардын, біріне депозиттік пайызды жатқызуға болады. Шын мәнісінде,
занды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбат
түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Несиелеудің келесі бір қағидасы, берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе бұл қарыздардың мазмұны толығымен өзгерген десе болады.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz