Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерінің көрініс беру мәселелері
Кіріспе
І Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтарын айқындаудың теориялық мәселелері.
1.1 Девиантты мінез.құлық және оның пайда болу себептері
1.2 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлықтарының белгілері
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлқын айқындаудың өлшемдері
ІІ Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтар ерекшіліктерінің көрінуі
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлық ерекшіліктерінің айқындау әдіс.тәсілдері
2.2 Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтарын түзетуге ұсыныстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтарын айқындаудың теориялық мәселелері.
1.1 Девиантты мінез.құлық және оның пайда болу себептері
1.2 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлықтарының белгілері
1.3 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлқын айқындаудың өлшемдері
ІІ Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтар ерекшіліктерінің көрінуі
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез.құлық ерекшіліктерінің айқындау әдіс.тәсілдері
2.2 Жеткіншектердің девиантты мінез.құлықтарын түзетуге ұсыныстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеудің көкейтестілігі. Қоғамдық жаңарту кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Бұл дегеніміз қоғамдағы мектеп, отбасы орны,оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік саясатта келер ұрпақтың денсаулығы, тәрбиесі басты назарда болып келеді. Қазақстан Республикасы Ата заңының 27 бап,2 - тармағында” Балаларына қамқорлық жасау жане оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы ” делінсе. [1.1] ” Қазақстан - 2030 ” бағдарламасында. ”Әкелер мен аналараталар мен әжелрдің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы ” туралы ескертілген. [2.1] Бұдан әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті , саналы , иманды да ибалы, Отанының сүйікті жане кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек . Яғни, басты мақсаты психологиялық, физиологиялық денсаулығын қалыптастыру болу керек. Өйткені Қазақстанның болашағы келер ұрпақта болғандықтан жастардың психологиялық , физиологиялық денсаулығы халықтың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста келер ұрпақ тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы, мектеп тәрбиесі жайында қолға алынуы тиіс.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап мемлекеттік саясатта келер ұрпақтың денсаулығы, тәрбиесі басты назарда болып келеді. Қазақстан Республикасы Ата заңының 27 бап,2 - тармағында” Балаларына қамқорлық жасау жане оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы ” делінсе. [1.1] ” Қазақстан - 2030 ” бағдарламасында. ”Әкелер мен аналараталар мен әжелрдің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы ” туралы ескертілген. [2.1] Бұдан әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті , саналы , иманды да ибалы, Отанының сүйікті жане кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек . Яғни, басты мақсаты психологиялық, физиологиялық денсаулығын қалыптастыру болу керек. Өйткені Қазақстанның болашағы келер ұрпақта болғандықтан жастардың психологиялық , физиологиялық денсаулығы халықтың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста келер ұрпақ тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы, мектеп тәрбиесі жайында қолға алынуы тиіс.
1. Қ.Р.Ата заңы .Алматы,1995.Толық тарауларымен 21.05.2007 ж.
2. Қ.Р. Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауы ;
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.Алматы.Білім.1998ж.
4. Қ.Р Білім беру заңы 7.06.1999 ж.
5. Қ.Р Білім туралы заңы ( толықтыру,өзгерту енгізілген) 15.08.2007 ж.
6. Гурко Т.А. Особенности развития личности подростков в различных типах семей // Социол.исслед. – М .№ 3. 1996 . С . 81 – 90 .
7. Двойметный И.А., Лелеков В.А Влияние семьи на преступность несовершеннолетних // СОЦИС № 10 , Моссква . 1993 . С . 54 - 59
8. Дементьева И .Ф Негативные факторы воспитания детей в неполной семье // Социс . М ., 2001 . № 11 С. 108 – 113
9. Личко А.Е. Психопатии и акцентуация характера у подростков .М.,1982
10. Иванова Л.Ю. Агрессивность,жестокость и отношения старшеклассников к их проявлениям. Сб: Проблемы личности ,профилактика отклонений в ее развитии,1993.
11. Степанова В.Г Психология трудного школьника .М.,1998.
12. Учителям и родителям о психологии подростка. / Под.ред Г.Г Аракелова .М,.1991
13. Мир детства.Подросток . / Под.ред. А.Г Хриповой.М., 1989.
14. Карпухин О.И. Самооценка молодежи как индикатор ее социокультурной идентификаций // Социол . исслед. “ Социс ” М. : 1998 № 12 С . 91 .
15. Корпилова Т.В. , Смирнов С.Л. , Григоренка Е.Л Факторы социального неблагополучия подростков в покозателях методик стандартизованного интервью и листов наблюдения // Вопросы психологии 2001 .№ 1 С .107 – 122.
16. Курек Н.С. Эмоциональное общение матери и дочери как фактор формиравания аддиктивного поведения в подростковом возросте // Вопросы психол № 2. 1997. С . 48 – 60 .
17. Курек Н.С. О взаимосвязи эмоциональной экспресси и потреблении психоактивных веществ в диадах мать-дочь // Психол.журн. Т . 17,№ 1 . 1996.
С 128 – 137 .
18. Мангутова И.Ю.Психосоциальные аспекты конфликтов в диаде “мать-дочь”В период становления секуальности девочек-подростков ( в связи с задачами психопрофилактики) автореферат.Санкт-Петербург.2001
19. Москаленко В.Д., Милгрэм Г.Г Факты употребления алкоголя // Вопр.наркол. 1993. № 2 С.94-96.
20. Москаленко В.Д. Резенция по книгу Б.Робинсона “Работа с детми больных алкоголизмом ” // Вопр.наркол.1993 № 3 С.89-95
21. Л.И. Божович. Личность и ее формирование в детском возросте .
22. А.С.Славина. Трудные дети . Воронеж ,1998.
23. И.М. Юсупов. Психология взаимопанимания. Казань, 1991. 24. А.В.Панасюк. Адаптированный вариант методики Д.Векслера. М. 1973
25. Конфликтология. Под. ред. проф. В.П. Ратникова . М , 2002 .
26. Социальные конфликты . М , 1999.
27. Н.В.Крогиус . Личность в конфликте . Саратов , 1976 .
28. Керимов Л.К. Трифонов В.В Трудный подросток .Алма-ата .1989. -43с .
29. Методика психодиагностика в спорте : Учебное пособие для студентов пед .институтов . – М ., 1990. - 256 с
30. Бондыревская Е.В Смысль “ стратегий личностно оринтированного воспитания ” // Педагогика , 2001 № 1 , С . 17 – 24 .
31. Тугаринов В.П Избранные философские труды . – Ленинград : Изд. Ленинградского университета , 1988 .- 344 с
32. Төлеубекова.Р Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика : әдістемелік құрал. – Алматы : РБК , 1994 . - 140 бет.
33. Р.Қыпшақбаева .Бала тәрбиесі бір күндік іс емес. // Бала тәрбиесі №4, 2005,35-бет.
34. Б.Жолмаханов. “Қиын”оқушыны тәрбиелеу // Бала тәрбиесі № 5 , 2005, 40-бет.
35. Г.Аязбекова. “Қиын ”баланы тәрбиелеу жолдары .// Білімдегі жаңалықтар №1, 2005, 30-бет.
36. Қалиева Г. “Қиын” оқушы тәрбиесі // Қазақстан мектебі 2007, № 1 ,61-62 бет
37. Юсупова И. “Қиын” оқушы қайдан шығады // Қазақстан мұғалімі 2006 қараша,5-бет.
38. Қалиева Г .Тәрбиесі қиын баламен жұмыс // Қазақстан мектебі 2006,№ 11. 39. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006, 21 - 27 шілде 23-24 бет.
40. Оразбаева Е “Қиын” оқушылармен педагогикалық қарым-қатынастағы белсенді спорттың рөлі // Бастауыш мектеп 2006 № 11 , 18-20 бет.
41. Қазбеков Ж . “ Қиын ” бала тәрбиесі // Валеология 2007 № 3 ,18
42. Өтеген Қ. “Қиын” оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектебі 2007 № 3, 3-6 бет .
43. Дүйсенбиева С .“Қиын” баланы қайта тәрбиелеу жолдары.// Болашақ 2007 наурыз.
44. Сұлтанбекова А . , Малдыбаева А. Агрессивті мінез-құлық //Қазақстан мектебі 2005 №5-6 мамыр-маусым , 27 бет.
45. Қалыбаева Р .Мектеп психологының “ қиын ” балалармен жұмыс әдісі. // Мектептегі психология 2007 № 1
46. Қойжігітов А. Девиантты іс-әрекетті балалар мәселесі. // Ұстаздар пайымы 2007 № 3 , 2-9 бет
47.Коробкина Н. Наши трудные дети // Практическая психология 2007 № 1(7) С . 35-37
2. Қ.Р. Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауы ;
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.Алматы.Білім.1998ж.
4. Қ.Р Білім беру заңы 7.06.1999 ж.
5. Қ.Р Білім туралы заңы ( толықтыру,өзгерту енгізілген) 15.08.2007 ж.
6. Гурко Т.А. Особенности развития личности подростков в различных типах семей // Социол.исслед. – М .№ 3. 1996 . С . 81 – 90 .
7. Двойметный И.А., Лелеков В.А Влияние семьи на преступность несовершеннолетних // СОЦИС № 10 , Моссква . 1993 . С . 54 - 59
8. Дементьева И .Ф Негативные факторы воспитания детей в неполной семье // Социс . М ., 2001 . № 11 С. 108 – 113
9. Личко А.Е. Психопатии и акцентуация характера у подростков .М.,1982
10. Иванова Л.Ю. Агрессивность,жестокость и отношения старшеклассников к их проявлениям. Сб: Проблемы личности ,профилактика отклонений в ее развитии,1993.
11. Степанова В.Г Психология трудного школьника .М.,1998.
12. Учителям и родителям о психологии подростка. / Под.ред Г.Г Аракелова .М,.1991
13. Мир детства.Подросток . / Под.ред. А.Г Хриповой.М., 1989.
14. Карпухин О.И. Самооценка молодежи как индикатор ее социокультурной идентификаций // Социол . исслед. “ Социс ” М. : 1998 № 12 С . 91 .
15. Корпилова Т.В. , Смирнов С.Л. , Григоренка Е.Л Факторы социального неблагополучия подростков в покозателях методик стандартизованного интервью и листов наблюдения // Вопросы психологии 2001 .№ 1 С .107 – 122.
16. Курек Н.С. Эмоциональное общение матери и дочери как фактор формиравания аддиктивного поведения в подростковом возросте // Вопросы психол № 2. 1997. С . 48 – 60 .
17. Курек Н.С. О взаимосвязи эмоциональной экспресси и потреблении психоактивных веществ в диадах мать-дочь // Психол.журн. Т . 17,№ 1 . 1996.
С 128 – 137 .
18. Мангутова И.Ю.Психосоциальные аспекты конфликтов в диаде “мать-дочь”В период становления секуальности девочек-подростков ( в связи с задачами психопрофилактики) автореферат.Санкт-Петербург.2001
19. Москаленко В.Д., Милгрэм Г.Г Факты употребления алкоголя // Вопр.наркол. 1993. № 2 С.94-96.
20. Москаленко В.Д. Резенция по книгу Б.Робинсона “Работа с детми больных алкоголизмом ” // Вопр.наркол.1993 № 3 С.89-95
21. Л.И. Божович. Личность и ее формирование в детском возросте .
22. А.С.Славина. Трудные дети . Воронеж ,1998.
23. И.М. Юсупов. Психология взаимопанимания. Казань, 1991. 24. А.В.Панасюк. Адаптированный вариант методики Д.Векслера. М. 1973
25. Конфликтология. Под. ред. проф. В.П. Ратникова . М , 2002 .
26. Социальные конфликты . М , 1999.
27. Н.В.Крогиус . Личность в конфликте . Саратов , 1976 .
28. Керимов Л.К. Трифонов В.В Трудный подросток .Алма-ата .1989. -43с .
29. Методика психодиагностика в спорте : Учебное пособие для студентов пед .институтов . – М ., 1990. - 256 с
30. Бондыревская Е.В Смысль “ стратегий личностно оринтированного воспитания ” // Педагогика , 2001 № 1 , С . 17 – 24 .
31. Тугаринов В.П Избранные философские труды . – Ленинград : Изд. Ленинградского университета , 1988 .- 344 с
32. Төлеубекова.Р Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика : әдістемелік құрал. – Алматы : РБК , 1994 . - 140 бет.
33. Р.Қыпшақбаева .Бала тәрбиесі бір күндік іс емес. // Бала тәрбиесі №4, 2005,35-бет.
34. Б.Жолмаханов. “Қиын”оқушыны тәрбиелеу // Бала тәрбиесі № 5 , 2005, 40-бет.
35. Г.Аязбекова. “Қиын ”баланы тәрбиелеу жолдары .// Білімдегі жаңалықтар №1, 2005, 30-бет.
36. Қалиева Г. “Қиын” оқушы тәрбиесі // Қазақстан мектебі 2007, № 1 ,61-62 бет
37. Юсупова И. “Қиын” оқушы қайдан шығады // Қазақстан мұғалімі 2006 қараша,5-бет.
38. Қалиева Г .Тәрбиесі қиын баламен жұмыс // Қазақстан мектебі 2006,№ 11. 39. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006, 21 - 27 шілде 23-24 бет.
40. Оразбаева Е “Қиын” оқушылармен педагогикалық қарым-қатынастағы белсенді спорттың рөлі // Бастауыш мектеп 2006 № 11 , 18-20 бет.
41. Қазбеков Ж . “ Қиын ” бала тәрбиесі // Валеология 2007 № 3 ,18
42. Өтеген Қ. “Қиын” оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектебі 2007 № 3, 3-6 бет .
43. Дүйсенбиева С .“Қиын” баланы қайта тәрбиелеу жолдары.// Болашақ 2007 наурыз.
44. Сұлтанбекова А . , Малдыбаева А. Агрессивті мінез-құлық //Қазақстан мектебі 2005 №5-6 мамыр-маусым , 27 бет.
45. Қалыбаева Р .Мектеп психологының “ қиын ” балалармен жұмыс әдісі. // Мектептегі психология 2007 № 1
46. Қойжігітов А. Девиантты іс-әрекетті балалар мәселесі. // Ұстаздар пайымы 2007 № 3 , 2-9 бет
47.Коробкина Н. Наши трудные дети // Практическая психология 2007 № 1(7) С . 35-37
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерінің көрініс беру
мәселелері.
Мазмұны:
Кіріспе
І Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері.
1. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері
2. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлықтарының белгілері
3. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлқын айқындаудың
өлшемдері
ІІ Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтар ерекшіліктерінің
көрінуі
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлық
ерекшіліктерінің айқындау әдіс-тәсілдері
2. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын түзетуге ұсыныстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қоғамдық жаңарту кезеңінде, Қазақстандағы
әлеуметтік саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде
қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа
талаптар қойып отыр. Бұл дегеніміз қоғамдағы мектеп, отбасы орны,оның басты
міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану
мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап
мемлекеттік саясатта келер ұрпақтың денсаулығы, тәрбиесі басты назарда
болып келеді. Қазақстан Республикасы Ата заңының 27 бап,2 - тармағында”
Балаларына қамқорлық жасау жане оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы
әрі парызы ” делінсе. [1.1] ” Қазақстан - 2030 ” бағдарламасында. ”Әкелер
мен аналараталар мен әжелрдің өз балалары мен немерелері алдындағы
жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы ” туралы ескертілген. [2.1] Бұдан
әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті , саналы , иманды да ибалы, Отанының
сүйікті жане кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз
жауаптылығын түсінуі керек . Яғни, басты мақсаты психологиялық,
физиологиялық денсаулығын қалыптастыру болу керек. Өйткені Қазақстанның
болашағы келер ұрпақта болғандықтан жастардың психологиялық , физиологиялық
денсаулығы халықтың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста келер ұрпақ
тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы, мектеп
тәрбиесі жайында қолға алынуы тиіс.
Өкінішке орай, қазіргі таңда болып жатқан қылмыс, бұзақылық ,
ұрлық , зорлық - зомбылық , жеткіншектер арасындағы суицидтың көбейуі,
үйден кету, қыздардың жеңіл жүрістері , бастауыш сыныптағы балалардан ақша
алу тағы басқа болып жатқан қылмыс айыптыларының басым көпшілігі 11 - 18
жас аралығындағы жеткіншектер екенін көрсетіп отыр. Дәлірек тоқталсақ, 14
жастағылар - 11% , 15 жастағылар - 7%, 16 - 17 жас аралығындағылар - 42%,
көбіне көп 14 жасар балалар қылмыстық істерді топтасып жасайды. Ал қыз
балалар тарапынан жасалған жалпы қылмыстың 5% құрайды. Бұл дегеніміз,
қазіргі нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық
қысым, әсіресе, жас буын психологиялық денсаулығының бұзылуына алып келуде.
Қазақстан Республиканың өзінде, тіпті әлемдік деңгейде халқымыздың
психологиялық , физиологиялық денсаулығын сақтау адамзат алдында тұрған
үлкен мәселе болып отыр. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымының аймақты
бюросының мәліметтері бойынша дүние жүзінде 14 - 24 жас аралығындағы
адамдарда өзін-өзі өлтіру соңғы 15 жылда екі есе өскен.ҚР Агенттігінің
статистикалық есебі бойынша Республикасы бойынша өзін-өзі өлтіру жағдайы
тіркелген, оның ішінде 10 - 18 жас аралығындағы жастардың 154 - і ер
балалар, 57 - сі қыз балалар. Ал өзін - өзі өлтіруден дүние жүзі бойынша
Қазақстан бірінші орында тұрады екен. Ол әсіресе , 15 - 18 жас аралығындағы
қыз балалар арасында көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді.
[3.1]
Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның ықпалын былай қойғанда,
тәрбиелі мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік институттардың бірі
мектептің өзінде жеткіншектердің мінез-құлқы мен іс-әрекетін қадағалау
қиынға соғып отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы
балалар екендігі анықталған. Мысалы, мектепке келген 1 - сынып оқушылар
арасында 25 - 30% әртүрлі аурулар келсе, 11 - сыныпты бітіретін
оқушылардың 80% - ы денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп
қабырғасынан
шығады екен . [4.1]
Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар,
балалар мен ата-аналар арасындағы қарым - қатынас және оқу еңбегінің
мөлшерден тыс көптігі бала денсаулығының бұзылуына әкелетін көрсетеді .
Болашақ Қазақстан Республиканың азаматы дені сау, тәрбиесі
түзу азамат болып ер жетуі, ең алдымен, ата - анасына, білім беретін мектеп
қабырғасына және қоршаған ортаға байланысты. Қазіргі таңда денсаулығы
мықты, рухы білім, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлғаны қалыптастыру
мәселелері үкіметтің қаулыларында, тұжырымдамаларында негізгі орын алады.
Атап айтар болсақ , елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “ Қазақстан - 2030 ”
стратегиялық даму бағдарламасында “ салауатты өмір салтын ынталандыру
әрекеті , дене тәрбиесі мен айналысуға, дұрыс тамақтануға, есірткі, темекі
мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауға
бағытталған ” – делінген [5.1]
Қазақстан Республикасының Конституциасында, “Адам мен адамзат” заңында,
”Білім туралы заңында” тәлім - тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір
сүруге ерекше басымдық беріледі.
Қазіргі кезде жеткіншек тәрбиесін қадағалау педагогикалық
мәселе болып отыр. Отбасында өз баласын қандай етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасында өз баласын қандай етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда жеткіншектің аз да болса өзіндік өмірлік тәжірбиесі,
әдет , дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіледі.
Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымда дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа
деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі тағы басқа отбасы тәрбиесіне оның
құрылымы, қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыр .
Зерттеу мақсаты : Жеткіншектердің девиантты мікез-құлық
ерекшіліктерін айқындап ,оны теориялың тұрғыдан талдау
Зерттеу объектісі : Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
ерекшіліктері.
Зерттеу пәні : Жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын
ерекшіліктерінің көрініс беру процесі.
Зерттеу міндеттері :
- Девиантты мінез-құлық пен оның пайда болу себептерін
айқындау
- Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерінің
өлшемдерін көрсету
- Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерін анықтап,
оны түзету мен алдын-алуға ұсыныстар беру.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы : Диплом жұмысы
мазмұнында қарастырылған жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
ерекшеліктері туралы теориялық материалдарда “Педагогика” “Әлеуметік
педагогика” пәні мазмұны және жалпы білім беретін орта мектептегі тәрбие
процесінде сынып жетекшілер жұмысында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы : Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы
ауданы “Көкарал” мектебі алынды.Онда экспериментке 8 в және 9 в сынып
оқушылары , жалпы саны 37 оқушы,12 ата-ана және 14 мұғалім қатысты.
Зерттеу жұмысының құрылымы : Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
екі тараудан , қорытындыдан , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады .
Кіріспеде зерттеу өзектілігі,ғылы ... ...,диплом ... .. .
Жеткіншектердің девианттық мінез – құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері” деп аталатын 1 – тарауда жеткіншек жастағы балалардың девиантты
мінез-құлықтарының пайда болу себептері,олардың белгілері және айқындаудың
өлшемдері қарастырылған. Ал “Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтар
ерекшеліктерінің көрінуі”деп аталатын кіріспенің 2-тарауында,жеткіншек
жастағы балалардың девиантты мінез-құлық ерекшеліктерін айқындаудың әдіс-
тәсілдері және түзетуге ұсыныстар берілген ... ... ... .
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері .
3. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері .
Жеткіншек шақ – балалық шақтағы ең қиын және ең күрделі кезең.
Бұл кезеңді өтпелі кезең деп те атайды. Себебі, бұл кезде жеткіншектер
балалық шақтан ересек шаққа өтеді. Бұл кезде бала бойында көптеген
өзгерістер болады. Ол анатомиялық , физиологиялық , интелектуалдық ,
адамгершілік дамуында және оның әрекет түрлерінде өзгерістер болады .
Өтпелі кезеңде балалар сабағы өзгереді, жақсы оқып жүрген балалар
сабағы нашарлайды. Балаларда өзімдік “ мен ”сезімі пайда болады . Олар
еркін жасауға құмар келеді .Тым еліктегіш болады .Жасөспірімдік шақта
оларда өзін - өзі тануға күшті болады . Олардың өз көзқарастары мен
пікірлері әрекеттері барысында айқын байқалады. Сонымен қатар бұл кезеңде
балалар отбасымен , мектептен оқшауланып , өз құрбыларының ықпалында болады
.Олар әсіресе өздерін еркін сезінетін ортаға орналасуға бейім болып келеді
.Олар спорт секциялары , техникалық үйірмелер болуы мүмкін , тіпті ,темекі
шегетін ,арақ ішетін орын ретінде үйлердің подвалдары болуы мүмкін. Бұл
кезеңде балаларды ересектермен, әсіресе ата-аналармен көбірек ерегіске
барып, ортақ тіл табыса алмайды. Балалар ата-аналарының тең құрдастай қарым
- қатынас жасауын қалайды. Бұл кезде балалар көбірек өз бетінше өмір сүруге
тырысады. Олар өзіне кумир (пір) сайлап алады да, соған еліктейді. Басқа
балалардан ерекшеленуге тырысады.
Қоғамда қалыптасқан “ мінез - құлықтан ауытқыған балаларды
“қиын” немесе “ тәрбиесі қиын ” бала деп санау қабылданған тәрбиесі
“қиын” балалардың әрекеті девиация деп аталады. Девиантты мінез-құлықтың
пайда болуына көбінесе тұрмыс жағдайының қиын әрі төмен болуынан. Жеткіншек
кезеңде бала қалып пен ауытқудың ортасында болғандықтан бұл мәселеге тек
педагог емес, сонымен қатар дәрігерлерде көңіл аудару керек.
Девиантты іс-әрекеттің нақты құбылыстарда айқындалуы
Ауытқудың пайда болыуына жеткіншектің дене құрылуының күрт өсуі,
тәрбиенің шарттарына және әлеуметтік орта да әсер етуі мүмкін.
Жеткіншектің физикалық тез дамуы немесе кеш дамуы арқылы ол
өзінің әлеуметтік бағасын анықтайды. Қоршаған ортаның оның сырт көрінісіне,
физикалық дамуына айтылған сын, жеткіншекті аффект жағдайына апаруы әбден
мүмкін. Жеткіншектің тұлға болып қалыптасу мәселесі “ жеткіншектер
психологиясында” ең күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Бақылаудың
нәтижесінде қарасақ балалық шақтан ересектік кезеңге өту қиындаған сайын ,
оның маңыздылығы арта түседі . Жеткіншек шақ эмоциялық тұрақсыздықпен,
көңіл - күйдің тез ауыспалдығымен, қырсықтық , өзбеттілік, өз көзқарасын
үлкендерге қарсы шыгу арқылы дәлелдеу тағы басқа іс әрекетпен көрініс
береді .
Жеткіншектердің денесінің күрт өзгеруі, жыныстық мүшенің
дамуы, қаңқаның тез өзгеруі, жеткіншектің санасының өзгеруіне алып келеді.
Жеткіншек физикалық еңбекке шаршаңқы келуі мүмкін, немесе өз
кемшіліктерін басқа саламен толықтыруы мүмкін. Жүйке жүйесінің , бұлшық
еттердің қалыптасуы кешуілдегенде қозғалу координациясы бұзылады. Бұл
қопалдықпен көрінеді. Жеткіншектің сырт көрінісі немесе қопалдығы туралы
қоршаған ортаның айтылган сыны жеткіншекті ашу - ыза, тіпті аффект
жағдайына апарады.
Акселерацияны ұшыраған балалар өздерінің ересек, күшті
болғанына нық сенімді.Олар қоғамның құрметіне, мойындауына күреспесе де
болады. Олардың өзіне өзі сенімділігі, қоршаған орта оларды өз көзқарасы
бар тұлға ретінде қабылдауына әкеледі. Менің ойымша,бұл кезде жеткіншек
өзінің сырт пішіні маңызды рөл атқарады.Акселерацияға ұшыраған бала өзінің
ересектерге еліктегені тез іске асуда деп ойлайды.Оның бұлшық еті
,бойы,даусы өзгеріп,оны өзі және құрдастары нағыз ересек,ойы да
жетілгентұлға ретінде қабылдайды.Осыған байланысты бұл жеткіншектер өздерін
еркін ұстап, өздеріне аз көңіл бөлуді талап етеді. Ал шын мәнінде ол сырт
пішіні ересектерше өзгергенімен,ішкі дүниесі әлі сырт пішініне сай емес. Ол
әлі толық қалыптаспаған жасөспірім.Ал дамуы кешуілдеп өсіп жатқан
жеткіншектер керісінше көп қажет етіп , өз “ мінезін ”көрсетіп тұрады. Өз “
кемшілігін ”білдіртпеу мақсатында, бұл жеткіншектер үнемі тапқырлық ,”
қайсарлық ”, үнемі көпшіліктің ортасында болу және өзінің “жетістігімен”
топқа керектігін, тіпті орын толмас екенділігін дәлелдеп отырады. Мұндай
активтілік ортамен қарым-қатынас жасауда қиыншылықтарға эмоционалды қысымға
келеді. Расынада , жеткіншек үнемі эмоционалды қысымда жүреді ,ал мұның
өзі ауытқу. Яғни, девиантты мінез-құлыққа.
Жыныстық мүшенің даму да мінез - құлық өзгеруіне ерекше әсер
етеді. Тез жетілген жағдайда жеткіншектің көңіл - күйі тұрақсыздықпен
көрінсе, кеш дамып жатқан жеткіншектерде мінезінің өзгеруі, яғни ашушаң
болу, үнемі қарсы шығу тағы басқа көрініс береді. Кешуілдеп дамыған
жеткіншектер жай қимылдап, қопал болып, өзіне сенімсіз болады.
Көңіл күйдің тұрақсыздығы ер балаларды 11 - 13 жас,
қыздарда13-15 жаста ерекше көрініс береді.
Сонымен қатар, бұл жаста қырсықтық , өзбеттілік көрсетеді.
Жеткіншек өмірде өз орнын тапқысы келіп, өмірді өзгерткісі келіп , көбіне
дүниеге деген көзқарасы өзгереді. Жыныстық бағыттылығы анықталады.
Жеткіншектердің жыныстық мүшесі, әлеуметтік ересектіктен бұрын дамып
бітеді. Әлеуметтік ересектілік біркелкі өтпейді. Ол оқуды бітірумен,
материалдық тәуелсіздіктен немесе кәмілет жасқа толумен байланысты.
Жеткіншек кейбір өмірлік салады өз қабілетсіздігін қиын бастан кешеді.
Мысалы: Спортсмендер тобында жеткіншектің абыройы жоғары болғанымен, ол
қыздар арасындағы қарым - қатынасы ересектерше болмауы мүмкін .
Жеткіншек өмір ағымына байланысты өз дүниетанымымен, әлеуметтік
ролін : Оқушы , мұғалім , спорттың топ команданасының мүшесі тағы басқа
иемденеді. Бірақта олардың сол ролді игеруі қиынға соғады . Кейде күрделі
эмоционалды қысымға , мінез - құлықтың бұзылуына әкеліп соғады.
Девиантты (ауытқулы) мінез – құлық - деп, қазіргі қоғамда
белгіленген ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез - құлықты айтады
(И.А.Невский).Танымал социолог И.С.Кон анықтамасында , - “ Девиантты
мінез - құлық ол психикалық саулық , құқық,мәдениет және адамгершіліктің
әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілген ережеден ауытқуы ” - деп
қарастырды. Бейімделген мінез - құлық тұжырымдамасына сәйкес ауытқу
процесі кез - келген бейімделуді бұзады ( психикалық , әлеуметтік ,
әлеуметтік - психологиялық орта ) Әлеуметтік ауытқуды С.А.Беличева
“девиантты мінез – құлық ” деп төмендегідей топтастырды :
- пайдақор бағытта:құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүліктен
пайда табу ( ұрлық , алдау , жымқыру , сату , т.б. )
- агрессивті бағытта : жеке бас дамуына кері бағытталған
қимыл (бұзықтық , соққы, тіл тигізу, өлтіру, зорлау )
- әлеуметтік - енжар түрі : әлеуметтік және жеке мәселелерді
шешуде (жұмыс , оқу , нашақорлық , ішімдік және суицид ,белсенді өмір
сүруден қашу , азаматтық жауапкершіліктен жалтару )
Бейсаналық мінездің сыртқы жағдайда көрінуі , ол ішкі ресурстың
реттелуімен : әлеуметтік , адамгершілік бағыт және түсініктің өзгеруі
негізінде қарастырылады .Сондықтан баланың бір жағынан мінез - құлқында
белгі , дабыл , нышан пайда болуы және дамуы деп қарастырсақ , екіншіден
жеке бас дамуына мақсатты әсердің құралы тәрбиелік әсердің сала көрсеткіші.
И.А.Невский , Л.С.Колесова тәжірибеде мектеп қызметкерлеріне
экспертті сұрақнама өткізген. Педагогтар пікірінше сыртқы факторлар
негізінде қаланатын мінез - құлықты түзетуге жататындар :
1. Қоғамда болып жатқан процестер : қоғамдық құндылықтың
иерархиялы өзгермеуі , мемлекеттік идеологияның болмауы : қылмысты
жазалауды заңның дұрыстығы , құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына
жауапкершілік алуы . Жұмыссыздық (ашық және жабық) отбасына әлеуметтік
қолдау мен жәрдем ақының жұрыс қарастырылмауы ақпарат көздері арқылы
қаталдық және зорлық туралы көп насихат жасалуы , баланың дене және
психикалық жағынан түзетуге және көмек көрсетуге қажетті мекемелердің
аздығы , балаға ақысыз сапалы үйірмелердің, қосымша білім алу көздерінің
қарастырылмауы, керісінше ішкілік пен темекіні жарнамалау және оны сатып
алу оңайлығын сөз етуге болады.
2. Отбасы жағдайы және оның ахуалы бүтін емес отбасы :
отбасының материалды жағдайы (кедейлік және байлық) , ата - ананың төменгі
әлеуметтік - мәдени деңгейі : отбасында тәрбие стилінің болмауы (ата - ана
қаталдығы , балаға жүйелі талаптың қойылмауы , жазалаудың әділ болмауы):
балада өзіндік құндылықтың болмауы : баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде
асыра сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау : ата - ананың ішімдік және
нашақор пайдалануы ; ата - ананың шектен тыс мейірімінен балаға
психобелсенділік туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау.
Төменде ұсынылған кестеде баланың қандай жағдайда тәрбиеленгенінен
нәтижесін көруге болады . Бұл кестеде негізгі орынды ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынас екені дәлел болып отыр . Кестенің қорытындылай
келсем,ең тиімді тәрбие әдісі демократиялық екені белгілі болып отыр.
Ата-ананың отбасында балаға тәрбие беру стильі негізгі
Тәрбие стилі Талап Бақылау Эмоционалды Қарым-қатынаБала Жуық
жылу с моделі реакциясы нәтиже
Демократиялық әділді Тек саналы Жылы Оринтированнөзбетті Дамушы
забота сезімдер ая тұлға тұлға
Авторитарлық Қатал,себепсҚатал,жиі жоқ арақашықтықТұйық,присПассивті,с
із шектеулернекоррекный сақтайды пособлениеенімсіз,аг
.Безиницатрессивті
ивность
ГиперпротекцияЖоқ,пір ПериодическиЖылы сезім араласпау Бәрін Тұрақсыз,г
“самостоятельнтұтатын й.әлсіз жетпейді керек күтуге ипертипті
ый үлкен жоқ болады тип
бала” тұлға,асоц
иональност
ь
ПотворствующийЖоқ,бала не Жоқ,некритичТәртіпті Бәрін Тұрақсыз
, істесе де ное бұзған заискивающаякүтуге эпилепт
Самосреб.с өзі біледі отношение к жағдайда-лиш болады типті
оправд. поведению ение теплых тұлға.некр
его поведения чувств итичность.
приспешнич
ество
Доминирующая Жоқ,жауапкерШектен тыс, Шектен тыс Шектеу ЭгоцентризБәріне
гиперопека шіліксіз, әр қадамын забота туралы.мелочм,өзбетті рұқсат.асс
бала ойлау ная опека емес оциативнос
үшін өмір ть,,өзбетт
і емес
жоқ әлсіз,үлкен Таң Тек баланың ... қалағаИстериойдт
Потворствующая забота қалады,любовқалаулары нын ы.эпилептт
гиперопека:“ ание,обожанитуралы қиындықсызі
отбасының е алу тұлға,өзін
пірі” е тұра
алмайды.
Эмоционалды Көтеріңкі қатал жоқ Қарым-қатынаНемқұрайлыАрманшыл.қ
отвержение с мүлдем жоқ-қатал аталдық.қа
“өгей қыз” рым-қатына
сқа түсуі
қиын.
Ата-анамен Балаға ашық Қатал,тыңдамәркім өзі Тек тәртібі Жазадан Эпилептипт
Қатаң агрессия аушылыққа үшін жауаптытуралы қорқу,өтірі
қарым-қатынасткөрсету жаза ік,қаталдытип,индиви
а лық дуализм,қа
талдылық.
Сонымен қатар,отбасында тәрбиенің дұрыс ұйымдастырылмауынан балаға теріс
әсер ететін жағдайлар,
3. Мектептің ішкі өмірінде ұйымдастыру жұмысыны
жетілмеуі ; оқыту мен тәрбие процесін басқару дұрыс жолға қойылмаған ;
материалды жабдықталу төмен ; қоғамда және отбасымен бірге бала тәрбиесі
туралы жүйелі жұмыс жасау жоспары қарастырылмаған ; пән мұғалімдерінің
жетіспеушілігі ; сабақтың жиі өтілмей қалу себебінен ; сабақтан тыс
мерекелердің қанағаттанылмауы ; балаға қажетті үйірмелердің ұйымдастырылуы
мен өтілуіне шығармашылықтың аздығы ; мұғалімдердің кәсіби қызметіне
біліктіліктің жетіспеуі , жас ерекшілік психологиясын , тұлғааралық
қатынастағы өзара әрекет ( айқай , көңіл қалатын сөздер қолдану) жүйесін
ықпал етуді жеткілікті меңгермеуінен ; жаңа оқу бағдарламаларын құруда “
неге және қалай оқытамын ” түсініктеріне толық жауап қарастырылмау ;
мектепке қабылданған балада төменгі мативацияның болуы. Осы айтылған
факторлар сыртқы әсер болып табылады .Меніңше,осы аталған сыртқы факторлар
баланың мектепке деген қызуғышылығын төмендетеді .Баланың мектепке бармай
қалуы айтарлықтай жиілеп кетеді . Кездейсоқ себептерден кездесіп қала
беретін төтенше жағдайлар мүлде әр түрлі көріністе болып келуі мүмкін :
ата-анасының шешімімен кішкентай інісі немесе қарындасын қарап отыруға
баланың үйде қалдырылуы , немесе баланың өз бетімен лағып кетуге
бейімділігі , немесе мектепке барудан қасақана бас тартуы сияқты
келтірілген сылтаулар барлығы оның эмоционалды бұзылуына бацланысты
болғандықтан , мектепке бармай қалуына осы кінәраты себеп болуы мүмкін .
Мектепке барудан бас тартуы – оның сабаққа қатысқысы келмегендігінен , өз
кезегінде әр түрлі механизмдердің ықпалы себеп болуы да мүмкін . Бұл
жағдайлардың бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар екенін схема түрінде
көрсетсем :
Бала мектептегі сабақта жоқ
Сондай - ақ тәуекел әсер ететін ішкі факторлар бар .
Педагогтар оны білуі қажет ; бала өзін керексіз және қажетсіз сезіну ,
төменгі өзін-өзі бағалауы, өзіне сенімсіздігі , өзін бақылау және тәртіпке
әкелу жеткіліксіздігі , түрлі жағдайды сынай қарауы , өзінің ойын еркін
жеткиізе алмауы ,өзіндік ашылуы сезілмейді. Ресейлік ғалым Курен Н.С екі
типті отбасында аддиктивті мінез- құлықтың пайда болатынын көрсетеді.
1 Ата - анасы мен балалары арасындағы қарым - қатынастың
қатты бұзылған отбасында
2 Ата - анасының бірі делинквентті мінез - құлық көрсететін
отбасы
И.Ю.Мангутова “ ана мен қыз ” конфликті диадын зерттей келе
мына тұжырымға келеді : бәсекелестік стилді мінез - құлық “ ана мен қыз ”
қарым - қатынасындағы корфликтіне тән
Б.Г.Ананьев , Л.И.Божович , И.С.Славина мұғалім мен бала
арасындағы қарым - қатынас баланың ата - анасына және баланың құрбыларына
қарым - қатынасын экспериментті түрде зерттеп көрсеткен. Балалардың мінез -
құлқында қиындықтардың пайда болу себебі ,біріншіден , отбасы тәрбиесі
десек , екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен
сипатталады. Жасөспірімдерде девиативті мінез - құлықтың қалыптасуына
көптеген факторлар әсер етеді .Жеке адамның қалыптасуына тұқымқуалаушылық
,орта және тәрбие факторларының әсер ететіні белгілі. Соның ішінен
девиантті мінез - құлыққа әсер ететін факторлар.
- әлеуметтік - педагогикалық қараусыздық баланы тәрбиелеуде
қажетті жағымды дағдылардың, білім және іскерлік дұрыс берілмеуінен , онда
жағымсыз стеротивтер қалыптасады. Бұл мектептегі , отбасыдағы және қоғамдық
ортадағы тәрбие кемшіліктерінің бала дамуына әсер ететіні арқылы
айқындалады.
- психикалық терең жабдықталмау, отбасында психологиялық
ахуалдың жағымсыз орнауынан , ата - аналарда мен отбасы мүшелері , мұғалім
арасында өзара қатынастың қолайсыздығынан (әділ болмау, дөрекілік,
мейірімсіздік ) баланың оқуға деген ынтасын төмендетеді , сондай-ақ құрбы -
құрдастарымен қарым - қатынасқа дұрыс түсе алмайтын болады.
- денсаулық және психикалық жағдайының дамуы мен бұзылуы , жас
ерекшелік дағдарысы , мінездегі акцентуация , түрлі физиологиялық және
психоневрологиялық себептер жатады . Сонымен қатар балалардың ата-
аналармен ген арқылы берілетін қасиеттер. Мысалы, ішкіш ата -аналардан
туған балалар бойындағы дефект және т.б. психологиялық қысым көруден пайда
болған ауытқу. Мысалы , конфликтті жағдайлар, қоршаған ортаның химиялық
әсері және т.б физиологиялық дефект бар балалар.Сөзінде, сыртқы көрінісінде
кемшілігі бар балалар.Олар өз құрдастары арасында дұрыс қарым - қатынаста
бола алмайды.
- сыртқы жане ішкі белсенділікті шығаруға шынайы жағдайдың
қарастырылмауы : пайдалы іс - әрекет түрімен шұғылданбау,балада әлеуметтік
маңыздылықтың , жеке мақсат пен жоспардың болмауы .
әлеуметтік-психологиялық бейімделмеу негізгі бақылаусыздық , онда
әлеуметтік және жекелік құндылықтың жағымсыз жағы қарастырылады,қоршаган
ортаның кері әсері.
- Психологиялық факторлар – бұл , балалардың жүйке жүйелерінің
ауру болуымен байланысты . Мұндай балаларға псхотерапевттің көмегі қажет
болады . Баланың өсу барысында психологиялық дамуында жаңа қасиеттер пайда
болып отырады . Бала екі түрлі қасиетке дағдыланады : бала өзі өмір сүретін
ортадан біртіндеп аулақтап , бөлектенеді немесе бала біртіндеп қарым -
қатынас арқылы өзі өмір сүретін ортаға сіңіп кеткді.
- Әлеуметтік - экономикалық фактор – бұл ,әлеуметтік теңсіздік
арқылы анықталады . Бұл қоғамдағы бай мен кедей болып адамдардың бөлінуіне
байланысты .
- Моральдық - этикалық фактор. Бұл ,бүгінгі таңдағы адамдардың
құндылықтарының материалдық бағытқа ауысуы арқылы , рухани құндылықтардың
бағынбауының әсер етуі арқылы анықталады.
Меніңше бұл жерде , жетекші рольде әлеуметтік -
психологиялық бақылаусыздық , себебі тәрбиеде немқұрайдылық , қарым -
қатынаста назардан тыс қалу балада жалғыздық сезімін тудырады , өзін
керексіз санайды .Осындай әлеуметтік жағымды тәжірибенің жоқтығы , әлемтану
мен құндылық бағытын , этикалық нормаларды , эстетикалық сезімді дамытпайды
. Осыдан барып балада үлкенді сыйламау, шеттелу, қажетсіз сезіну байқалады.
Қазіргі жеткіншек микроортасы жағымды деп қарастыра алмаймыз себебі :
қоршаған ортада, аулада және үйде түрлі мінез - құлықтың бұзылу түрлерімен
кездеседі , оған әлеуметтік , мәдени , экономикалық факторлар әсер ететіні
белгілі. Тұрмыстық идеология негізі қоғамды ырықтандыру процесіне әкелуде.
Күнделікті әңгімеде беделге жету жеке құндылықтар негізінде емес заңсыздық
және құқық бұзу деңгейінде жеткені туралы көп қозғалады , ол тек
материалды тұрғыда табысқа жетумен қатар қоршаған орта құрылымына енуі және
қоғамдық лауазымды қошеметіне жетіп отырғаны баяндалады . Жас
жеткіншектің идеалды әлеуметтік және жекелік құндылық бағыттарына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз . Кейде адам әлеуметтенудің құрбаны да болып
кетеді. Ол әлеуметтену нәтижесі адамның ішкі сезімдері мен жан дүниесіне
қайшы келгенде орындалады .Өз ойымды білдіре кетсем,мысалы,бала жеткіншек
жасқа дейін сабақты бестікпен оқып жүрген .Ал жоғарғы сыныпқа өткенде,ол
белгілі жағдайларға байланысты басқа сыныпқа немесе мектепке ауысты
делік.Ал оның жаңа сыныбында қиын жеткіншектер.Бәрімізге белгілі жеткіншек
жаста бәрінен бұрын құрбыларының көзқарасы маңызды рөл атқарады .Сонда бала
“беделді” сыныптастарының көзқарасы маңызды болғандықтан,ол
сабақты,қызығатын үйірмелерін тастап, “беделді” топқа қосылуға мәжбүр
болады.Ал қосылмаса құрбы , сыныптастарының “оқымысты”, “ботаник”, “ақылды”
т.б мазақ , күлкі сөздерге қалады.Ал жеткіншек үшін бұл топтан шығарып
тастау деген сөз . Яғни , ол аутсайдер болады . Сондықтан бала өз
қызығушылықтарынан бас тартуға мәжбүр болады . Яғни , әлеуметтің құрбаны.
Әлеуметтену процесінің тиімді жүзеге асырылуы – бұл , адам
қоғамға өзін бейімдеп отыра алса , сонда ғана болады . Ал , егер адам қоғам
өзгерістеріне сай пайда болған жаңа талаптарға сәйкес бейімделе алмаса ,
онда ол әлеуметтенудің құрбаны болып табылады .Мысалы , қазіргі уақыттағы
жұмыссыз жүрген адамдарды алайық . Олар өз кезінде жаксы маман иелері
болған . Бірақ , бүгінгі күннің талабына сай келмей қалуына сәйкес яғни
оған қоғам талаптарына сай өз мүмкіндіктерін жетілдіріп , дайындалмауынан
әлеуметтену құрбанына айналып отыр .
Сонымен қатар адам қолайсыз жағдайлардың да құрбаны болуы
мүмкін. Мысал келтіре кетсем , ата - анасы ішімдікке салынып кеткен
отбасындағы балалар , медициналық қателіктің нәтижесі , экологиялық орта
және т.б. да баланың қалыптасуында оның әлеуметтену құрбаны екендігін
көрсетеді .
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ауыршаңдық , травма алу ,
отбасындағы жоқшылық , кедейшілік те кейде әлеуметтік ауытқуға алып келеді.
Бастауыш мектеп жасындағылар кезінде ата - анасының ішімдікке салынуы ,
өгей әке мен шешенің болуы , тәрбиеде дұрыс қамқорлықтың болмауы баланың
дұрыс емес дамуына , тілінің дұрыс дамымауына әкеліп соқтырады .
Сондай - ақ , ата - аналардың ажырасуы , мұғалімнің қатал
қарым-қатынасы бала дамуына , яғни әлеуметтенуінде үлкен роль ойнайды.
Сонымен адам әлеуметтену процесі кезінде оның объектісі де ,
субъектісі де және құрбаны да болады екен . Соның ішінде әсіресе мақсатты
бағытталған тәрбие процесінің мәні зор . Әлеуметтенудің тиімділігі көбінесе
тәрбиенің гумандық бағытының негізгі принциптерін бірізді де жүйелі жүзеге
асыруына байланысты болады. Сондықтан қазіргі таңда мектепте еркін ортаны
қарастыру баланың жағымды әлеуметтік тәжірибе жинауына бар қажетті
мүмкіндіктерді жасау . Бала келешекте кім болады , іштей кімге еліктейді ,
идеалды жүзеге асыру үшін қандай жоғары адамгершілік принциптерімен ізгілік
құндылықтарын меңгеру керектігін біртіндеп қарым -қатынас жасау барысында
қалыптастыру қажет.
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлықтарының белгілері.
Жеткіншектік кезең – адамның қалыптасуындағы ең күрделі кезең.
Әсіресе осы жаста адамның мінез - құлкы және басқа да жеке басының
негіздері қалыптасады. Міне , осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие
жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды .Соңғы кездері жеткіншектер
тәртібінің төмендегенін байқауға болады
. - Ата - анамен келіспеушілік жағдайда болу
- Мектептегі қиындық пен сәтсіздік
- Тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату .
Отбасындағы жақсы қарым - қатынасты жоғалту , мектептегі сәтсіздік ,
келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді.
Ендеше осы үш элемент : отбасы , мектеп , құрбы - құрдастар тобы – барлық
жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы. Олар кәмелеттік жасқа толмағандардың
ең маңызды қоғамдық факторы болып табылады.
Демек , жас баланың мінез - құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер етеді
, солай болғандықтан оның көп қырлы , жан - жақты болуы отбасына
байланысты. Ал педагогикалық әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік оқу
жүйесіндегі сәтсіздің , аномалді мінез - құлықтың қайнар көзі болып
табылады.
Жеткіншектің мінез - құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда
болмайды , олар физиологиялық ауытқулардан емес , отбасындағы және
мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады . Осы аталып көрсетілген
ауытқу девиантты мінез - құлық деп аталады.
Девиантты мінез - құлықта жеткіншек агрессивтілікпен көзге
түседі. Жеткіншек мінез-құлығындағы агрессивтілік ішімділікпен тікелей
байланысты. Ішімділікке бейімділікпен нашақорлыққа құмарлық жеткіншектің
девиантты түрдегі өмір құрылымына сіңіп кетеді . Жеткіншек тәртібі
агрессивті күйде болса , онда ол “ қиын ”балалар қатарына жатады.
Қандай қоғамда болмасын , тіпті дамудың қандай сатысында болса
да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар дене
жағынан немесе психологиялық , әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар
болып табылады . Ондай адамдар қашан да басқада адамдар тобынан ерекшеленіп
тұрады . Бүгінгі таңда кейбір адамдардың қасиеттері мен мүмкіндіктері
қалыпты жағдайға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
Қалып (норма) ұғымы медицина ғылымында кеңінен қолданылады.
”Қалып” ұғымының қиындығы оның терминдік түсінігінде ғана емес ,
мазмұнында да. Мысалы , адамгершілік нормаларының өзі әртүрлі болады. Тіпті
адамдардың мінез - құлқының нормалары да заман ағымына қарай әртүрлі
болады. Олай болса ,” қалып ” , ” қалыптанан ауытқу ” ұғымдары өте үлкен
маңызға ие . Ол баланың әлеуметтік мінез - құлқының даму процесін сипаттау
үшін қолданылады. Баланың нормадан ауытқуы кейде оның ақыл-ойы жағынан
кемістігі болып саналса , кейде ол талантты болуымен айқындалады.
Әлеуметтік педагогикадағы “ қалып ” және ” ауытқу ” ұғымдары жоғарыдағы
екі жақты ұғымдарды айқындап беруде қолданылады.
Кез - келген ауруды таза күйінде қабылдауға болмайды. Олар
аралас күйде кездеседі. Мысалы , әлеуметтену процесінің құрбаны болған
балалар денсаулығын бұзып алады . Ондай жағдйда әлеуметтік ауытқу мен дене
жағынан ауытқу бірге жүзеге асып жатыр деген сөз.
“ Қиын бала ” дегеніміз кім ? Осы бір сұрақ көптеген ата - ана
мен педагогтарды , жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап
бере салу жеткіліксіз , өйткені баланың “ қиын ” аталуы аз ғана уақыттың
нәтижесі емес.
“ Қиын бала ” , яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан
тыс қалған бала . Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін
қалай ұстайды , үлкендермен , кішілермен қалай қарым - қатынас жасауды
үйренеді . Ата - анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбегендіктен,
қайырымдылық пен жылылықты сырттан іздейді.Осының әсерінен олар көшедегі
жат қылықтарды бойына сіңіріп алады. Көшедегі кездейсоқ топтарға еліктеп,
баланың ішімдік ішуге, темекі шегуге , дөрекі сөйлеуге , құмар ойындарына
қызығушылықтары артады . Мұғалімге қарсы сөйлеу ,ата-анаға бағынбау,
сабақтан қашу сияқты жат қылықтар осының нәтижесі болып
табылады.Меніңше,осы наразылық көрсету арқылы жасөспірім өзіне назар
аударттырады.Кейде ол наразылықты әдейі істейді.Яғни,ата-анасының көзқарасы
, шешімі дұрыс екеніне келіссе де жеткіншекпен ой бөліспегені үшін , оның
көзқарасын сұрамағаны үшін қарсы наразылық білдіреді.
Мінез - құлқында ауытқулары бар оқушылар білім деңгейі төмен ,
тәртібі нашар ,сабақтан көп қалатын,мұғалім талабын орындамайтын ,
адамгершілік деңгейі төмен , құрбыларымен тіл табыса алмайтын , сынып
мәселелері қызықтырмайтын , ал кейде психикалық дамуы ,ойлау қабілеті кейін
қалған , ашуланшақ ( әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан , тәрбиеге әрең
көнетін ) жеткіншектерді қиын балалар қатарына жатқызуға болады.
Жүйке аурулары ( невроз ) отбасындағы және басқа да әр түрлі
қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін . Мәселен , кей оқушылар ата -
ана тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп , осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың , мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып , ұзаққа
созылған қайғыру , ренжулер болса , осындай жағдайлар ауруларына
шалдықтырып , баланы ашуланшақ , ызалы қалыпқа түсіреді .Ата - ана
тарапынан , мектеп қабырғасынан жылылық сезінген оқушы өмірде өзін ешкімге
қажетсізбін деп есептеп , уайымға шалдығады , кей оқушылардың ұйқысы
бұзылып , түнде қорқынышты түстер көріп , иммунитеті төмендейді.
Мінез - құлқында қиыншылығы бар девиантты мінез-құлықтың
бұзылуының ішіне
- гиперкинетикалық мінез-құлықтың бұзылуы
- мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы
- әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы
- әлеуметтенген мінез-құлықтың бұзылуы
- делинквентті мінез-құлық
- ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания
- девиациді сексуалды мінез-құлық
- тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы
Гиперкинетикалық мінез - құлық , өз дегеніне жете алмау , оқуда
табандылық көрсетпейтіндікпен , бала бір тапсырманы аяқтамай екінші
тапсырмаға тез өтуімен көрініс береді .Мұнымен санасыздық , импульсивтік,
үнемі келеңсіз жағдайға түсіп қалу , қоғам нормасына қарсы келетін
көзқарастарды айтқаны .Үшін жазы алуымен байланысты. Ересектермен қарым -
қатынаста аралықты сезінбеу , балалар оны ұнатпайды , олармен ойнаудан бас
тартады . Кейде өзін өзі бағалауы төмен болуы да мүмкін .
Мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы , бұл
әлеуметтік нормаға қарсы немесе агрессивті мінез - құлық ( қарсы шығу ,
дөрекілік ) көрсетуі. Мұны тек үйде ата - анасымен қарым - қатынаста ,
туысқан бауырларына көрсетеді. Кейде үйдегі заттарды ұрлау , заттарды
қирату, бұзумен , яғни ,оларға қатыгездік істей , кейде үй өртеу.
Әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы , бұл әлеуметтік қоғамда
қалыптасқан нормаларды бұзу , балаларға қатыгездік істеумен көзге түседі.
Және өз құрбы - құрдастарымен жақсы қарым - қатынаста болмауы , олардан
шеттеліп қалуы , құрдастарының онымен дос болудан бас тартуы , беделінің
болмауы , сонымен қатар достарының болмауы немесе олармен тығыз қарым-
қатынаста болмауы .Әдетте үлкендермен қарым – қатынаста оларға қарсы шығады
, қатыгез , жақсы қарым - қатынасы өте сирек болғанымен оларға сенбейді
.Кейде көңіл күйінің бұзылуы қатар жүреді. Әдетте бала мен жеткіншек жалғыз
. Бұл мінез - құлыққа бұзықтық , төбелес құмарлық , өзгенің затын , ақшасын
тартып алу , қатыгездік зорлық - зомбылық көрсету , тыңдамау , дөрекілік
тән.
Әлеуметтенген мінез - құлықтың бұзылуы . Мұның айырмашылығы
антиәлеуметтік тұрақтылық ( үрлау ,өтірік айту,сабақ кезінде қыдыру, үйден
кетіп қалу, дөрекілік ) немесе агрессивті мінез - құлық қарым-қатынасқа тез
түсетін балаларда көрінеді. Олар жиі әлеуметтік нормаға қарсы топтар
құрамында болады , бірақ кейде делинквентті емес топтар құрамында болады
.Беделді ересектермен қарым - қатынасы нашар.
Аралас мінез - құлық көрсеткенімен , олардың басым көпшілігі
ашу-ызақылық , депрессия белгілері көрінеді.Кейде үнемі депрессияда болады
, қатты уайымда болу , қызығулылығының жоғалуы , ойын,тапсырмалардан ләззат
алмау.Сонымен қатар , қорқақтық , өзін - өзі үнемі кінәлау.
Делинквентті мінез - құлық бұл қылмысқа жатқызуға ,соттауға
болмайтын бұзақылық .Оларға сабақ кезінде қыдыру , әлеуметтік норманы
бұзатын топтармен қарым - қатынаста болу , өзінен кішілерге , әлсіздерге
күш көрсету , ақша тартып алу , велосипед , мотоциклдарды ұрлап айдап кету,
үй заттарын ұрлау т.б. жатады. Мұның себебі - тәрбиенің жетіспеушілігінде.
30 % - 80 % делинквентті балалардың отбасы толымсыз , 70% жеткіншектердің
мінез - құлқы күрделі бұзылған , 60 % -акцентуанттар . Ауруханадағы
жеткіншектердің 40 % психозсыз делинквентті балалар. Олардың жартысында
психопатияның белгілері көрінеді.Үйден кету , көшеде түнеу делинквенттіктің
3\1 құраса , 4\1 - ін – үйден кетумен ұсталған. Жеткіншек алғаш рет
үйден жазалау қорқынышынан кетеді немесе жауап қайтару , өзін көрсету
белгісі ретінде . Мұның мақсаты көңіл көтеру ; ата -ананың қатал талабына
қарсы шығу ; жақын туыстарының жеткіншекке көңіл бөлмеуінен ; жаза
қорқынышынан ; армандап , қиялданып кетуінен ; ата - ана бақылауынан ,
тәрбие , ескертулерінен құтылу үшін ; достарының нашар қарым - қатынасының
нәтижесінен ; күрделі өзгеріске ,жаңа өмірге ұмтылу мақсатында болады.
Ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания. Ішкілік
наркоманияның басы болып саналады . Алкоголизация мен наркоманияның
жартысынан көбі жеткіншек жастан басталады . Делинквентті жеткіншектердің
3\ 1 ішімдік қолданғандар жане наркотикпен де таныс . Ішкілікке салынудың
түрткісі - белгілі топқа сіңісу , қызығушылық , ересек болуға ұмтылу немесе
өзінің психологиялық күйін өзгерту мақсатында. Жеткіншек көңіл - күйін
көтеру үшін ,сенімді ,өзін еркін сезіну үшін , әрі қарай жеткіншек
ішімдікті жиі қолдана бастайды .Жеткіншектін бұл іс -әрекетін былайша
түсіндіруге болады : аддиктивті мінез - құлықта алғашқыда психологиялық
тәуелділік (“беделін”өсіру) болса ,ал содан кейін физиологиялық тәуелділік
( мұнда организм алкогольге үйренеді , онсыз тіршілік істей алмайды ) .
Психологиялық тәуелділік - топта пайда болғанда (кез - келген кездесулерде
ішімдік қолдану ) алкоголизмнің бастамасы болып табылады .Жеткіншектің
ішімдік қолдануға себеп іздеуі немесе наркотик қолдануға , үнемі құрамында
спирт бар сусынды іздеу ,бұл - ерте жастағы алкоголизмнің белгілері.
Девиацидті сексуалды мінез – құлық жеткіншек жыныстық қарым
-қатынасқа шектен тыс ұмтылуы , бірақ онда жыныстық идентификация әлі
толық жетілмеген .Сондықтан оның жыныстық мінезі ауытқиды .Әсіресе бұған
жыныстық жетілуі тез немесе кеш жетіліп жатқан жеткіншектер шалдығады .
Біріншісінің жыныстық қарым - қатынасқа деген құлшынысы әлеуметтік
ересектілікке дейін пайда болады . Ал екіншісіде өзін көрсету үшін , өз
құрдастарының сексуалды жағынан алды болуға шектен тыс ұмтылуы .Оның үстіне
құрдастарынан қалып бара жатқан жеткіншек күлкі , мазаққа қалуы мүмкін
.Жеткіншектердің секуалды девиациясы өмірлік жағдайларға байланысты.
Жеткіншек есейе келе және қалыпты жыныстық өмірге өткеннен
кейін девиация толығымен жойылады . Ал жағымсыз өмірлік жағдайларда олар
жаман әдетке айналып , қалыпты жыныстық өмірмен қалыптасып кетеді . Немесе
қалыпты жыныстық өмір болмаған жағдайда секуалды девиация жаңарып отырады.
Физикалық жағынан жынысы жетілмегенге дейін жеткіншек жыныстық
қарым - қатынасқа түссе , оны девиацияға жатқызады. Жеткіншектік
промискуитет ( жігітін ( қызын ) жиі ауыстыру, жыныстық қарым - қатынаста
да ) – секуалды девиация . Бұл көбіне ішімділікпен қатар жүреді. Кейбір
жеткіншектерде өмірге деген қызығушылығының күрт төмендеуімен көрінсе .
Кейбір жеткіншектерді пассивті түрде бағынушылыққа алып келеді .
Тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы . Бұл жеткіншектің
немесе баланың аномальды түрде есейуі : ата - ананың дұрыс тәрбие
бермеуінен ; үнем бала психикасын бұзатын жағдайлар ; өмірлік қиындықтарды
қатты уайыммен бастан кешіру ; ұзаққа созылған невроз ; сезім немесе дене
мүшелерінің кемістігі ;созылмалы аурулар т.б ;
Жеткіншектердің дамуында бұрыс тәрбие үлкен роль атқарады ,
нәтижесінде жеткіншек қиын балалар қатарына қосылады.
Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті - баланың бастапқы
тұлғалық қалыптасуын қамтамассыз ету , оның қабілеттерін айқындау және
дамыту болып табылады .Өсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі
қасиеттер байқалады .Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды , жағымсыз
жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады . Бала
мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық , инабаттылық , сыйлаушылық ,
шынайы адалдық ,жақсы – жаманды айыра білушілік , алдағы өмір жолына
ұмтылушылық жатса , ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық,өтірік
айтушылық , өзімшілдік, беймазалық , ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады .
Бала бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге : өзіне - өзі
көзбен қарап , мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті , әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.Егер
бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып , тәрбиемен ұштасса , бала
қайырымды , байсалды , бір сөзді, батыл жүректі , табанды болып ер жетеді .
Ал , бала бойында ынжық мінез қалыптасса , онда сылбырлық , жалқаулық ,
күйгелектік , қорқақтық , мылжыңдық мінездер пайда болады . Бала өскен
сайын көп көріп , естіп білуге ұмтылады . Өз ойын айту , басқалармен
достасу , пікірлесу сияқты мінез - құлық қалыптасады . Баланың дамып ,
нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор.
Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар . Мектеп
мұғалімдері “ қиын ” балаларға теріс көзбен қарайды . Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері.
Мазмұны:
Кіріспе
І Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері.
1. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері
2. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлықтарының белгілері
3. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлқын айқындаудың
өлшемдері
ІІ Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтар ерекшіліктерінің
көрінуі
2.1 Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлық
ерекшіліктерінің айқындау әдіс-тәсілдері
2. Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын түзетуге ұсыныстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қоғамдық жаңарту кезеңінде, Қазақстандағы
әлеуметтік саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде
қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа
талаптар қойып отыр. Бұл дегеніміз қоғамдағы мектеп, отбасы орны,оның басты
міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп жаңа тұрғыдан тану
мәселесін туындатты.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап
мемлекеттік саясатта келер ұрпақтың денсаулығы, тәрбиесі басты назарда
болып келеді. Қазақстан Республикасы Ата заңының 27 бап,2 - тармағында”
Балаларына қамқорлық жасау жане оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы
әрі парызы ” делінсе. [1.1] ” Қазақстан - 2030 ” бағдарламасында. ”Әкелер
мен аналараталар мен әжелрдің өз балалары мен немерелері алдындағы
жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы ” туралы ескертілген. [2.1] Бұдан
әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті , саналы , иманды да ибалы, Отанының
сүйікті жане кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз
жауаптылығын түсінуі керек . Яғни, басты мақсаты психологиялық,
физиологиялық денсаулығын қалыптастыру болу керек. Өйткені Қазақстанның
болашағы келер ұрпақта болғандықтан жастардың психологиялық , физиологиялық
денсаулығы халықтың өсімі мен сапасын анықтайды. Осы тұста келер ұрпақ
тәрбиесінің салауаттылығын қамтамасыз ету ең алдымен отбасы, мектеп
тәрбиесі жайында қолға алынуы тиіс.
Өкінішке орай, қазіргі таңда болып жатқан қылмыс, бұзақылық ,
ұрлық , зорлық - зомбылық , жеткіншектер арасындағы суицидтың көбейуі,
үйден кету, қыздардың жеңіл жүрістері , бастауыш сыныптағы балалардан ақша
алу тағы басқа болып жатқан қылмыс айыптыларының басым көпшілігі 11 - 18
жас аралығындағы жеткіншектер екенін көрсетіп отыр. Дәлірек тоқталсақ, 14
жастағылар - 11% , 15 жастағылар - 7%, 16 - 17 жас аралығындағылар - 42%,
көбіне көп 14 жасар балалар қылмыстық істерді топтасып жасайды. Ал қыз
балалар тарапынан жасалған жалпы қылмыстың 5% құрайды. Бұл дегеніміз,
қазіргі нарықтық қоғамдағы адамдар арасында қарым-қатынас пен психологиялық
қысым, әсіресе, жас буын психологиялық денсаулығының бұзылуына алып келуде.
Қазақстан Республиканың өзінде, тіпті әлемдік деңгейде халқымыздың
психологиялық , физиологиялық денсаулығын сақтау адамзат алдында тұрған
үлкен мәселе болып отыр. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымының аймақты
бюросының мәліметтері бойынша дүние жүзінде 14 - 24 жас аралығындағы
адамдарда өзін-өзі өлтіру соңғы 15 жылда екі есе өскен.ҚР Агенттігінің
статистикалық есебі бойынша Республикасы бойынша өзін-өзі өлтіру жағдайы
тіркелген, оның ішінде 10 - 18 жас аралығындағы жастардың 154 - і ер
балалар, 57 - сі қыз балалар. Ал өзін - өзі өлтіруден дүние жүзі бойынша
Қазақстан бірінші орында тұрады екен. Ол әсіресе , 15 - 18 жас аралығындағы
қыз балалар арасында көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді.
[3.1]
Сонымен қатар, әлеуметтік ортаның ықпалын былай қойғанда,
тәрбиелі мақсатты түрде ұйымдастыратын әлеуметтік институттардың бірі
мектептің өзінде жеткіншектердің мінез-құлқы мен іс-әрекетін қадағалау
қиынға соғып отыр. Оған дәлел, ең көп стресс алатындар мектеп жасындағы
балалар екендігі анықталған. Мысалы, мектепке келген 1 - сынып оқушылар
арасында 25 - 30% әртүрлі аурулар келсе, 11 - сыныпты бітіретін
оқушылардың 80% - ы денсаулығын бұзып, әртүрлі диагноздармен мектеп
қабырғасынан
шығады екен . [4.1]
Бұдан шығатын қорытынды, мектеп мұғалімдері мен оқушылар,
балалар мен ата-аналар арасындағы қарым - қатынас және оқу еңбегінің
мөлшерден тыс көптігі бала денсаулығының бұзылуына әкелетін көрсетеді .
Болашақ Қазақстан Республиканың азаматы дені сау, тәрбиесі
түзу азамат болып ер жетуі, ең алдымен, ата - анасына, білім беретін мектеп
қабырғасына және қоршаған ортаға байланысты. Қазіргі таңда денсаулығы
мықты, рухы білім, тәрбиелі, мәдениетті жеке тұлғаны қалыптастыру
мәселелері үкіметтің қаулыларында, тұжырымдамаларында негізгі орын алады.
Атап айтар болсақ , елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “ Қазақстан - 2030 ”
стратегиялық даму бағдарламасында “ салауатты өмір салтын ынталандыру
әрекеті , дене тәрбиесі мен айналысуға, дұрыс тамақтануға, есірткі, темекі
мен алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауға
бағытталған ” – делінген [5.1]
Қазақстан Республикасының Конституциасында, “Адам мен адамзат” заңында,
”Білім туралы заңында” тәлім - тәрбие тұжырымдамасында да салауатты өмір
сүруге ерекше басымдық беріледі.
Қазіргі кезде жеткіншек тәрбиесін қадағалау педагогикалық
мәселе болып отыр. Отбасында өз баласын қандай етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасында өз баласын қандай етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда жеткіншектің аз да болса өзіндік өмірлік тәжірбиесі,
әдет , дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіледі.
Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымда дамуы, қоғамдық мәдениеттің жаңа
деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі тағы басқа отбасы тәрбиесіне оның
құрылымы, қарым-қатынасының сипатына әсерін тигізіп отыр .
Зерттеу мақсаты : Жеткіншектердің девиантты мікез-құлық
ерекшіліктерін айқындап ,оны теориялың тұрғыдан талдау
Зерттеу объектісі : Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
ерекшіліктері.
Зерттеу пәні : Жеткіншектердің девиантты мінез-құлқын
ерекшіліктерінің көрініс беру процесі.
Зерттеу міндеттері :
- Девиантты мінез-құлық пен оның пайда болу себептерін
айқындау
- Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерінің
өлшемдерін көрсету
- Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшіліктерін анықтап,
оны түзету мен алдын-алуға ұсыныстар беру.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы : Диплом жұмысы
мазмұнында қарастырылған жеткіншектердің девиантты мінез-құлық
ерекшеліктері туралы теориялық материалдарда “Педагогика” “Әлеуметік
педагогика” пәні мазмұны және жалпы білім беретін орта мектептегі тәрбие
процесінде сынып жетекшілер жұмысында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы : Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы
ауданы “Көкарал” мектебі алынды.Онда экспериментке 8 в және 9 в сынып
оқушылары , жалпы саны 37 оқушы,12 ата-ана және 14 мұғалім қатысты.
Зерттеу жұмысының құрылымы : Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
екі тараудан , қорытындыдан , пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады .
Кіріспеде зерттеу өзектілігі,ғылы ... ...,диплом ... .. .
Жеткіншектердің девианттық мінез – құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері” деп аталатын 1 – тарауда жеткіншек жастағы балалардың девиантты
мінез-құлықтарының пайда болу себептері,олардың белгілері және айқындаудың
өлшемдері қарастырылған. Ал “Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтар
ерекшеліктерінің көрінуі”деп аталатын кіріспенің 2-тарауында,жеткіншек
жастағы балалардың девиантты мінез-құлық ерекшеліктерін айқындаудың әдіс-
тәсілдері және түзетуге ұсыныстар берілген ... ... ... .
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын айқындаудың теориялық
мәселелері .
3. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері .
Жеткіншек шақ – балалық шақтағы ең қиын және ең күрделі кезең.
Бұл кезеңді өтпелі кезең деп те атайды. Себебі, бұл кезде жеткіншектер
балалық шақтан ересек шаққа өтеді. Бұл кезде бала бойында көптеген
өзгерістер болады. Ол анатомиялық , физиологиялық , интелектуалдық ,
адамгершілік дамуында және оның әрекет түрлерінде өзгерістер болады .
Өтпелі кезеңде балалар сабағы өзгереді, жақсы оқып жүрген балалар
сабағы нашарлайды. Балаларда өзімдік “ мен ”сезімі пайда болады . Олар
еркін жасауға құмар келеді .Тым еліктегіш болады .Жасөспірімдік шақта
оларда өзін - өзі тануға күшті болады . Олардың өз көзқарастары мен
пікірлері әрекеттері барысында айқын байқалады. Сонымен қатар бұл кезеңде
балалар отбасымен , мектептен оқшауланып , өз құрбыларының ықпалында болады
.Олар әсіресе өздерін еркін сезінетін ортаға орналасуға бейім болып келеді
.Олар спорт секциялары , техникалық үйірмелер болуы мүмкін , тіпті ,темекі
шегетін ,арақ ішетін орын ретінде үйлердің подвалдары болуы мүмкін. Бұл
кезеңде балаларды ересектермен, әсіресе ата-аналармен көбірек ерегіске
барып, ортақ тіл табыса алмайды. Балалар ата-аналарының тең құрдастай қарым
- қатынас жасауын қалайды. Бұл кезде балалар көбірек өз бетінше өмір сүруге
тырысады. Олар өзіне кумир (пір) сайлап алады да, соған еліктейді. Басқа
балалардан ерекшеленуге тырысады.
Қоғамда қалыптасқан “ мінез - құлықтан ауытқыған балаларды
“қиын” немесе “ тәрбиесі қиын ” бала деп санау қабылданған тәрбиесі
“қиын” балалардың әрекеті девиация деп аталады. Девиантты мінез-құлықтың
пайда болуына көбінесе тұрмыс жағдайының қиын әрі төмен болуынан. Жеткіншек
кезеңде бала қалып пен ауытқудың ортасында болғандықтан бұл мәселеге тек
педагог емес, сонымен қатар дәрігерлерде көңіл аудару керек.
Девиантты іс-әрекеттің нақты құбылыстарда айқындалуы
Ауытқудың пайда болыуына жеткіншектің дене құрылуының күрт өсуі,
тәрбиенің шарттарына және әлеуметтік орта да әсер етуі мүмкін.
Жеткіншектің физикалық тез дамуы немесе кеш дамуы арқылы ол
өзінің әлеуметтік бағасын анықтайды. Қоршаған ортаның оның сырт көрінісіне,
физикалық дамуына айтылған сын, жеткіншекті аффект жағдайына апаруы әбден
мүмкін. Жеткіншектің тұлға болып қалыптасу мәселесі “ жеткіншектер
психологиясында” ең күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Бақылаудың
нәтижесінде қарасақ балалық шақтан ересектік кезеңге өту қиындаған сайын ,
оның маңыздылығы арта түседі . Жеткіншек шақ эмоциялық тұрақсыздықпен,
көңіл - күйдің тез ауыспалдығымен, қырсықтық , өзбеттілік, өз көзқарасын
үлкендерге қарсы шыгу арқылы дәлелдеу тағы басқа іс әрекетпен көрініс
береді .
Жеткіншектердің денесінің күрт өзгеруі, жыныстық мүшенің
дамуы, қаңқаның тез өзгеруі, жеткіншектің санасының өзгеруіне алып келеді.
Жеткіншек физикалық еңбекке шаршаңқы келуі мүмкін, немесе өз
кемшіліктерін басқа саламен толықтыруы мүмкін. Жүйке жүйесінің , бұлшық
еттердің қалыптасуы кешуілдегенде қозғалу координациясы бұзылады. Бұл
қопалдықпен көрінеді. Жеткіншектің сырт көрінісі немесе қопалдығы туралы
қоршаған ортаның айтылган сыны жеткіншекті ашу - ыза, тіпті аффект
жағдайына апарады.
Акселерацияны ұшыраған балалар өздерінің ересек, күшті
болғанына нық сенімді.Олар қоғамның құрметіне, мойындауына күреспесе де
болады. Олардың өзіне өзі сенімділігі, қоршаған орта оларды өз көзқарасы
бар тұлға ретінде қабылдауына әкеледі. Менің ойымша,бұл кезде жеткіншек
өзінің сырт пішіні маңызды рөл атқарады.Акселерацияға ұшыраған бала өзінің
ересектерге еліктегені тез іске асуда деп ойлайды.Оның бұлшық еті
,бойы,даусы өзгеріп,оны өзі және құрдастары нағыз ересек,ойы да
жетілгентұлға ретінде қабылдайды.Осыған байланысты бұл жеткіншектер өздерін
еркін ұстап, өздеріне аз көңіл бөлуді талап етеді. Ал шын мәнінде ол сырт
пішіні ересектерше өзгергенімен,ішкі дүниесі әлі сырт пішініне сай емес. Ол
әлі толық қалыптаспаған жасөспірім.Ал дамуы кешуілдеп өсіп жатқан
жеткіншектер керісінше көп қажет етіп , өз “ мінезін ”көрсетіп тұрады. Өз “
кемшілігін ”білдіртпеу мақсатында, бұл жеткіншектер үнемі тапқырлық ,”
қайсарлық ”, үнемі көпшіліктің ортасында болу және өзінің “жетістігімен”
топқа керектігін, тіпті орын толмас екенділігін дәлелдеп отырады. Мұндай
активтілік ортамен қарым-қатынас жасауда қиыншылықтарға эмоционалды қысымға
келеді. Расынада , жеткіншек үнемі эмоционалды қысымда жүреді ,ал мұның
өзі ауытқу. Яғни, девиантты мінез-құлыққа.
Жыныстық мүшенің даму да мінез - құлық өзгеруіне ерекше әсер
етеді. Тез жетілген жағдайда жеткіншектің көңіл - күйі тұрақсыздықпен
көрінсе, кеш дамып жатқан жеткіншектерде мінезінің өзгеруі, яғни ашушаң
болу, үнемі қарсы шығу тағы басқа көрініс береді. Кешуілдеп дамыған
жеткіншектер жай қимылдап, қопал болып, өзіне сенімсіз болады.
Көңіл күйдің тұрақсыздығы ер балаларды 11 - 13 жас,
қыздарда13-15 жаста ерекше көрініс береді.
Сонымен қатар, бұл жаста қырсықтық , өзбеттілік көрсетеді.
Жеткіншек өмірде өз орнын тапқысы келіп, өмірді өзгерткісі келіп , көбіне
дүниеге деген көзқарасы өзгереді. Жыныстық бағыттылығы анықталады.
Жеткіншектердің жыныстық мүшесі, әлеуметтік ересектіктен бұрын дамып
бітеді. Әлеуметтік ересектілік біркелкі өтпейді. Ол оқуды бітірумен,
материалдық тәуелсіздіктен немесе кәмілет жасқа толумен байланысты.
Жеткіншек кейбір өмірлік салады өз қабілетсіздігін қиын бастан кешеді.
Мысалы: Спортсмендер тобында жеткіншектің абыройы жоғары болғанымен, ол
қыздар арасындағы қарым - қатынасы ересектерше болмауы мүмкін .
Жеткіншек өмір ағымына байланысты өз дүниетанымымен, әлеуметтік
ролін : Оқушы , мұғалім , спорттың топ команданасының мүшесі тағы басқа
иемденеді. Бірақта олардың сол ролді игеруі қиынға соғады . Кейде күрделі
эмоционалды қысымға , мінез - құлықтың бұзылуына әкеліп соғады.
Девиантты (ауытқулы) мінез – құлық - деп, қазіргі қоғамда
белгіленген ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез - құлықты айтады
(И.А.Невский).Танымал социолог И.С.Кон анықтамасында , - “ Девиантты
мінез - құлық ол психикалық саулық , құқық,мәдениет және адамгершіліктің
әрекет жүйесі ретінде, жалпы бекітілген ережеден ауытқуы ” - деп
қарастырды. Бейімделген мінез - құлық тұжырымдамасына сәйкес ауытқу
процесі кез - келген бейімделуді бұзады ( психикалық , әлеуметтік ,
әлеуметтік - психологиялық орта ) Әлеуметтік ауытқуды С.А.Беличева
“девиантты мінез – құлық ” деп төмендегідей топтастырды :
- пайдақор бағытта:құқық бұзу, материалды, ақшалай, мүліктен
пайда табу ( ұрлық , алдау , жымқыру , сату , т.б. )
- агрессивті бағытта : жеке бас дамуына кері бағытталған
қимыл (бұзықтық , соққы, тіл тигізу, өлтіру, зорлау )
- әлеуметтік - енжар түрі : әлеуметтік және жеке мәселелерді
шешуде (жұмыс , оқу , нашақорлық , ішімдік және суицид ,белсенді өмір
сүруден қашу , азаматтық жауапкершіліктен жалтару )
Бейсаналық мінездің сыртқы жағдайда көрінуі , ол ішкі ресурстың
реттелуімен : әлеуметтік , адамгершілік бағыт және түсініктің өзгеруі
негізінде қарастырылады .Сондықтан баланың бір жағынан мінез - құлқында
белгі , дабыл , нышан пайда болуы және дамуы деп қарастырсақ , екіншіден
жеке бас дамуына мақсатты әсердің құралы тәрбиелік әсердің сала көрсеткіші.
И.А.Невский , Л.С.Колесова тәжірибеде мектеп қызметкерлеріне
экспертті сұрақнама өткізген. Педагогтар пікірінше сыртқы факторлар
негізінде қаланатын мінез - құлықты түзетуге жататындар :
1. Қоғамда болып жатқан процестер : қоғамдық құндылықтың
иерархиялы өзгермеуі , мемлекеттік идеологияның болмауы : қылмысты
жазалауды заңның дұрыстығы , құқық қорғау қызметкерлерінің өз жұмысына
жауапкершілік алуы . Жұмыссыздық (ашық және жабық) отбасына әлеуметтік
қолдау мен жәрдем ақының жұрыс қарастырылмауы ақпарат көздері арқылы
қаталдық және зорлық туралы көп насихат жасалуы , баланың дене және
психикалық жағынан түзетуге және көмек көрсетуге қажетті мекемелердің
аздығы , балаға ақысыз сапалы үйірмелердің, қосымша білім алу көздерінің
қарастырылмауы, керісінше ішкілік пен темекіні жарнамалау және оны сатып
алу оңайлығын сөз етуге болады.
2. Отбасы жағдайы және оның ахуалы бүтін емес отбасы :
отбасының материалды жағдайы (кедейлік және байлық) , ата - ананың төменгі
әлеуметтік - мәдени деңгейі : отбасында тәрбие стилінің болмауы (ата - ана
қаталдығы , балаға жүйелі талаптың қойылмауы , жазалаудың әділ болмауы):
балада өзіндік құндылықтың болмауы : баланың мүмкіндік қажеттілігін өтеуде
асыра сілтеушілік немесе жеткізбей бағалау : ата - ананың ішімдік және
нашақор пайдалануы ; ата - ананың шектен тыс мейірімінен балаға
психобелсенділік туғызатын заттарды пайдалануға шек қойылмау.
Төменде ұсынылған кестеде баланың қандай жағдайда тәрбиеленгенінен
нәтижесін көруге болады . Бұл кестеде негізгі орынды ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынас екені дәлел болып отыр . Кестенің қорытындылай
келсем,ең тиімді тәрбие әдісі демократиялық екені белгілі болып отыр.
Ата-ананың отбасында балаға тәрбие беру стильі негізгі
Тәрбие стилі Талап Бақылау Эмоционалды Қарым-қатынаБала Жуық
жылу с моделі реакциясы нәтиже
Демократиялық әділді Тек саналы Жылы Оринтированнөзбетті Дамушы
забота сезімдер ая тұлға тұлға
Авторитарлық Қатал,себепсҚатал,жиі жоқ арақашықтықТұйық,присПассивті,с
із шектеулернекоррекный сақтайды пособлениеенімсіз,аг
.Безиницатрессивті
ивность
ГиперпротекцияЖоқ,пір ПериодическиЖылы сезім араласпау Бәрін Тұрақсыз,г
“самостоятельнтұтатын й.әлсіз жетпейді керек күтуге ипертипті
ый үлкен жоқ болады тип
бала” тұлға,асоц
иональност
ь
ПотворствующийЖоқ,бала не Жоқ,некритичТәртіпті Бәрін Тұрақсыз
, істесе де ное бұзған заискивающаякүтуге эпилепт
Самосреб.с өзі біледі отношение к жағдайда-лиш болады типті
оправд. поведению ение теплых тұлға.некр
его поведения чувств итичность.
приспешнич
ество
Доминирующая Жоқ,жауапкерШектен тыс, Шектен тыс Шектеу ЭгоцентризБәріне
гиперопека шіліксіз, әр қадамын забота туралы.мелочм,өзбетті рұқсат.асс
бала ойлау ная опека емес оциативнос
үшін өмір ть,,өзбетт
і емес
жоқ әлсіз,үлкен Таң Тек баланың ... қалағаИстериойдт
Потворствующая забота қалады,любовқалаулары нын ы.эпилептт
гиперопека:“ ание,обожанитуралы қиындықсызі
отбасының е алу тұлға,өзін
пірі” е тұра
алмайды.
Эмоционалды Көтеріңкі қатал жоқ Қарым-қатынаНемқұрайлыАрманшыл.қ
отвержение с мүлдем жоқ-қатал аталдық.қа
“өгей қыз” рым-қатына
сқа түсуі
қиын.
Ата-анамен Балаға ашық Қатал,тыңдамәркім өзі Тек тәртібі Жазадан Эпилептипт
Қатаң агрессия аушылыққа үшін жауаптытуралы қорқу,өтірі
қарым-қатынасткөрсету жаза ік,қаталдытип,индиви
а лық дуализм,қа
талдылық.
Сонымен қатар,отбасында тәрбиенің дұрыс ұйымдастырылмауынан балаға теріс
әсер ететін жағдайлар,
3. Мектептің ішкі өмірінде ұйымдастыру жұмысыны
жетілмеуі ; оқыту мен тәрбие процесін басқару дұрыс жолға қойылмаған ;
материалды жабдықталу төмен ; қоғамда және отбасымен бірге бала тәрбиесі
туралы жүйелі жұмыс жасау жоспары қарастырылмаған ; пән мұғалімдерінің
жетіспеушілігі ; сабақтың жиі өтілмей қалу себебінен ; сабақтан тыс
мерекелердің қанағаттанылмауы ; балаға қажетті үйірмелердің ұйымдастырылуы
мен өтілуіне шығармашылықтың аздығы ; мұғалімдердің кәсіби қызметіне
біліктіліктің жетіспеуі , жас ерекшілік психологиясын , тұлғааралық
қатынастағы өзара әрекет ( айқай , көңіл қалатын сөздер қолдану) жүйесін
ықпал етуді жеткілікті меңгермеуінен ; жаңа оқу бағдарламаларын құруда “
неге және қалай оқытамын ” түсініктеріне толық жауап қарастырылмау ;
мектепке қабылданған балада төменгі мативацияның болуы. Осы айтылған
факторлар сыртқы әсер болып табылады .Меніңше,осы аталған сыртқы факторлар
баланың мектепке деген қызуғышылығын төмендетеді .Баланың мектепке бармай
қалуы айтарлықтай жиілеп кетеді . Кездейсоқ себептерден кездесіп қала
беретін төтенше жағдайлар мүлде әр түрлі көріністе болып келуі мүмкін :
ата-анасының шешімімен кішкентай інісі немесе қарындасын қарап отыруға
баланың үйде қалдырылуы , немесе баланың өз бетімен лағып кетуге
бейімділігі , немесе мектепке барудан қасақана бас тартуы сияқты
келтірілген сылтаулар барлығы оның эмоционалды бұзылуына бацланысты
болғандықтан , мектепке бармай қалуына осы кінәраты себеп болуы мүмкін .
Мектепке барудан бас тартуы – оның сабаққа қатысқысы келмегендігінен , өз
кезегінде әр түрлі механизмдердің ықпалы себеп болуы да мүмкін . Бұл
жағдайлардың бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар екенін схема түрінде
көрсетсем :
Бала мектептегі сабақта жоқ
Сондай - ақ тәуекел әсер ететін ішкі факторлар бар .
Педагогтар оны білуі қажет ; бала өзін керексіз және қажетсіз сезіну ,
төменгі өзін-өзі бағалауы, өзіне сенімсіздігі , өзін бақылау және тәртіпке
әкелу жеткіліксіздігі , түрлі жағдайды сынай қарауы , өзінің ойын еркін
жеткиізе алмауы ,өзіндік ашылуы сезілмейді. Ресейлік ғалым Курен Н.С екі
типті отбасында аддиктивті мінез- құлықтың пайда болатынын көрсетеді.
1 Ата - анасы мен балалары арасындағы қарым - қатынастың
қатты бұзылған отбасында
2 Ата - анасының бірі делинквентті мінез - құлық көрсететін
отбасы
И.Ю.Мангутова “ ана мен қыз ” конфликті диадын зерттей келе
мына тұжырымға келеді : бәсекелестік стилді мінез - құлық “ ана мен қыз ”
қарым - қатынасындағы корфликтіне тән
Б.Г.Ананьев , Л.И.Божович , И.С.Славина мұғалім мен бала
арасындағы қарым - қатынас баланың ата - анасына және баланың құрбыларына
қарым - қатынасын экспериментті түрде зерттеп көрсеткен. Балалардың мінез -
құлқында қиындықтардың пайда болу себебі ,біріншіден , отбасы тәрбиесі
десек , екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен
сипатталады. Жасөспірімдерде девиативті мінез - құлықтың қалыптасуына
көптеген факторлар әсер етеді .Жеке адамның қалыптасуына тұқымқуалаушылық
,орта және тәрбие факторларының әсер ететіні белгілі. Соның ішінен
девиантті мінез - құлыққа әсер ететін факторлар.
- әлеуметтік - педагогикалық қараусыздық баланы тәрбиелеуде
қажетті жағымды дағдылардың, білім және іскерлік дұрыс берілмеуінен , онда
жағымсыз стеротивтер қалыптасады. Бұл мектептегі , отбасыдағы және қоғамдық
ортадағы тәрбие кемшіліктерінің бала дамуына әсер ететіні арқылы
айқындалады.
- психикалық терең жабдықталмау, отбасында психологиялық
ахуалдың жағымсыз орнауынан , ата - аналарда мен отбасы мүшелері , мұғалім
арасында өзара қатынастың қолайсыздығынан (әділ болмау, дөрекілік,
мейірімсіздік ) баланың оқуға деген ынтасын төмендетеді , сондай-ақ құрбы -
құрдастарымен қарым - қатынасқа дұрыс түсе алмайтын болады.
- денсаулық және психикалық жағдайының дамуы мен бұзылуы , жас
ерекшелік дағдарысы , мінездегі акцентуация , түрлі физиологиялық және
психоневрологиялық себептер жатады . Сонымен қатар балалардың ата-
аналармен ген арқылы берілетін қасиеттер. Мысалы, ішкіш ата -аналардан
туған балалар бойындағы дефект және т.б. психологиялық қысым көруден пайда
болған ауытқу. Мысалы , конфликтті жағдайлар, қоршаған ортаның химиялық
әсері және т.б физиологиялық дефект бар балалар.Сөзінде, сыртқы көрінісінде
кемшілігі бар балалар.Олар өз құрдастары арасында дұрыс қарым - қатынаста
бола алмайды.
- сыртқы жане ішкі белсенділікті шығаруға шынайы жағдайдың
қарастырылмауы : пайдалы іс - әрекет түрімен шұғылданбау,балада әлеуметтік
маңыздылықтың , жеке мақсат пен жоспардың болмауы .
әлеуметтік-психологиялық бейімделмеу негізгі бақылаусыздық , онда
әлеуметтік және жекелік құндылықтың жағымсыз жағы қарастырылады,қоршаган
ортаның кері әсері.
- Психологиялық факторлар – бұл , балалардың жүйке жүйелерінің
ауру болуымен байланысты . Мұндай балаларға псхотерапевттің көмегі қажет
болады . Баланың өсу барысында психологиялық дамуында жаңа қасиеттер пайда
болып отырады . Бала екі түрлі қасиетке дағдыланады : бала өзі өмір сүретін
ортадан біртіндеп аулақтап , бөлектенеді немесе бала біртіндеп қарым -
қатынас арқылы өзі өмір сүретін ортаға сіңіп кеткді.
- Әлеуметтік - экономикалық фактор – бұл ,әлеуметтік теңсіздік
арқылы анықталады . Бұл қоғамдағы бай мен кедей болып адамдардың бөлінуіне
байланысты .
- Моральдық - этикалық фактор. Бұл ,бүгінгі таңдағы адамдардың
құндылықтарының материалдық бағытқа ауысуы арқылы , рухани құндылықтардың
бағынбауының әсер етуі арқылы анықталады.
Меніңше бұл жерде , жетекші рольде әлеуметтік -
психологиялық бақылаусыздық , себебі тәрбиеде немқұрайдылық , қарым -
қатынаста назардан тыс қалу балада жалғыздық сезімін тудырады , өзін
керексіз санайды .Осындай әлеуметтік жағымды тәжірибенің жоқтығы , әлемтану
мен құндылық бағытын , этикалық нормаларды , эстетикалық сезімді дамытпайды
. Осыдан барып балада үлкенді сыйламау, шеттелу, қажетсіз сезіну байқалады.
Қазіргі жеткіншек микроортасы жағымды деп қарастыра алмаймыз себебі :
қоршаған ортада, аулада және үйде түрлі мінез - құлықтың бұзылу түрлерімен
кездеседі , оған әлеуметтік , мәдени , экономикалық факторлар әсер ететіні
белгілі. Тұрмыстық идеология негізі қоғамды ырықтандыру процесіне әкелуде.
Күнделікті әңгімеде беделге жету жеке құндылықтар негізінде емес заңсыздық
және құқық бұзу деңгейінде жеткені туралы көп қозғалады , ол тек
материалды тұрғыда табысқа жетумен қатар қоршаған орта құрылымына енуі және
қоғамдық лауазымды қошеметіне жетіп отырғаны баяндалады . Жас
жеткіншектің идеалды әлеуметтік және жекелік құндылық бағыттарына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз . Кейде адам әлеуметтенудің құрбаны да болып
кетеді. Ол әлеуметтену нәтижесі адамның ішкі сезімдері мен жан дүниесіне
қайшы келгенде орындалады .Өз ойымды білдіре кетсем,мысалы,бала жеткіншек
жасқа дейін сабақты бестікпен оқып жүрген .Ал жоғарғы сыныпқа өткенде,ол
белгілі жағдайларға байланысты басқа сыныпқа немесе мектепке ауысты
делік.Ал оның жаңа сыныбында қиын жеткіншектер.Бәрімізге белгілі жеткіншек
жаста бәрінен бұрын құрбыларының көзқарасы маңызды рөл атқарады .Сонда бала
“беделді” сыныптастарының көзқарасы маңызды болғандықтан,ол
сабақты,қызығатын үйірмелерін тастап, “беделді” топқа қосылуға мәжбүр
болады.Ал қосылмаса құрбы , сыныптастарының “оқымысты”, “ботаник”, “ақылды”
т.б мазақ , күлкі сөздерге қалады.Ал жеткіншек үшін бұл топтан шығарып
тастау деген сөз . Яғни , ол аутсайдер болады . Сондықтан бала өз
қызығушылықтарынан бас тартуға мәжбүр болады . Яғни , әлеуметтің құрбаны.
Әлеуметтену процесінің тиімді жүзеге асырылуы – бұл , адам
қоғамға өзін бейімдеп отыра алса , сонда ғана болады . Ал , егер адам қоғам
өзгерістеріне сай пайда болған жаңа талаптарға сәйкес бейімделе алмаса ,
онда ол әлеуметтенудің құрбаны болып табылады .Мысалы , қазіргі уақыттағы
жұмыссыз жүрген адамдарды алайық . Олар өз кезінде жаксы маман иелері
болған . Бірақ , бүгінгі күннің талабына сай келмей қалуына сәйкес яғни
оған қоғам талаптарына сай өз мүмкіндіктерін жетілдіріп , дайындалмауынан
әлеуметтену құрбанына айналып отыр .
Сонымен қатар адам қолайсыз жағдайлардың да құрбаны болуы
мүмкін. Мысал келтіре кетсем , ата - анасы ішімдікке салынып кеткен
отбасындағы балалар , медициналық қателіктің нәтижесі , экологиялық орта
және т.б. да баланың қалыптасуында оның әлеуметтену құрбаны екендігін
көрсетеді .
Мектеп жасына дейінгі кезеңде ауыршаңдық , травма алу ,
отбасындағы жоқшылық , кедейшілік те кейде әлеуметтік ауытқуға алып келеді.
Бастауыш мектеп жасындағылар кезінде ата - анасының ішімдікке салынуы ,
өгей әке мен шешенің болуы , тәрбиеде дұрыс қамқорлықтың болмауы баланың
дұрыс емес дамуына , тілінің дұрыс дамымауына әкеліп соқтырады .
Сондай - ақ , ата - аналардың ажырасуы , мұғалімнің қатал
қарым-қатынасы бала дамуына , яғни әлеуметтенуінде үлкен роль ойнайды.
Сонымен адам әлеуметтену процесі кезінде оның объектісі де ,
субъектісі де және құрбаны да болады екен . Соның ішінде әсіресе мақсатты
бағытталған тәрбие процесінің мәні зор . Әлеуметтенудің тиімділігі көбінесе
тәрбиенің гумандық бағытының негізгі принциптерін бірізді де жүйелі жүзеге
асыруына байланысты болады. Сондықтан қазіргі таңда мектепте еркін ортаны
қарастыру баланың жағымды әлеуметтік тәжірибе жинауына бар қажетті
мүмкіндіктерді жасау . Бала келешекте кім болады , іштей кімге еліктейді ,
идеалды жүзеге асыру үшін қандай жоғары адамгершілік принциптерімен ізгілік
құндылықтарын меңгеру керектігін біртіндеп қарым -қатынас жасау барысында
қалыптастыру қажет.
1.2. Жеткіншек жастағы балалардың девиантты мінез-құлықтарының белгілері.
Жеткіншектік кезең – адамның қалыптасуындағы ең күрделі кезең.
Әсіресе осы жаста адамның мінез - құлкы және басқа да жеке басының
негіздері қалыптасады. Міне , осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие
жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды .Соңғы кездері жеткіншектер
тәртібінің төмендегенін байқауға болады
. - Ата - анамен келіспеушілік жағдайда болу
- Мектептегі қиындық пен сәтсіздік
- Тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату .
Отбасындағы жақсы қарым - қатынасты жоғалту , мектептегі сәтсіздік ,
келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді.
Ендеше осы үш элемент : отбасы , мектеп , құрбы - құрдастар тобы – барлық
жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы. Олар кәмелеттік жасқа толмағандардың
ең маңызды қоғамдық факторы болып табылады.
Демек , жас баланың мінез - құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер етеді
, солай болғандықтан оның көп қырлы , жан - жақты болуы отбасына
байланысты. Ал педагогикалық әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік оқу
жүйесіндегі сәтсіздің , аномалді мінез - құлықтың қайнар көзі болып
табылады.
Жеткіншектің мінез - құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда
болмайды , олар физиологиялық ауытқулардан емес , отбасындағы және
мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады . Осы аталып көрсетілген
ауытқу девиантты мінез - құлық деп аталады.
Девиантты мінез - құлықта жеткіншек агрессивтілікпен көзге
түседі. Жеткіншек мінез-құлығындағы агрессивтілік ішімділікпен тікелей
байланысты. Ішімділікке бейімділікпен нашақорлыққа құмарлық жеткіншектің
девиантты түрдегі өмір құрылымына сіңіп кетеді . Жеткіншек тәртібі
агрессивті күйде болса , онда ол “ қиын ”балалар қатарына жатады.
Қандай қоғамда болмасын , тіпті дамудың қандай сатысында болса
да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар дене
жағынан немесе психологиялық , әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар
болып табылады . Ондай адамдар қашан да басқада адамдар тобынан ерекшеленіп
тұрады . Бүгінгі таңда кейбір адамдардың қасиеттері мен мүмкіндіктері
қалыпты жағдайға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
Қалып (норма) ұғымы медицина ғылымында кеңінен қолданылады.
”Қалып” ұғымының қиындығы оның терминдік түсінігінде ғана емес ,
мазмұнында да. Мысалы , адамгершілік нормаларының өзі әртүрлі болады. Тіпті
адамдардың мінез - құлқының нормалары да заман ағымына қарай әртүрлі
болады. Олай болса ,” қалып ” , ” қалыптанан ауытқу ” ұғымдары өте үлкен
маңызға ие . Ол баланың әлеуметтік мінез - құлқының даму процесін сипаттау
үшін қолданылады. Баланың нормадан ауытқуы кейде оның ақыл-ойы жағынан
кемістігі болып саналса , кейде ол талантты болуымен айқындалады.
Әлеуметтік педагогикадағы “ қалып ” және ” ауытқу ” ұғымдары жоғарыдағы
екі жақты ұғымдарды айқындап беруде қолданылады.
Кез - келген ауруды таза күйінде қабылдауға болмайды. Олар
аралас күйде кездеседі. Мысалы , әлеуметтену процесінің құрбаны болған
балалар денсаулығын бұзып алады . Ондай жағдйда әлеуметтік ауытқу мен дене
жағынан ауытқу бірге жүзеге асып жатыр деген сөз.
“ Қиын бала ” дегеніміз кім ? Осы бір сұрақ көптеген ата - ана
мен педагогтарды , жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап
бере салу жеткіліксіз , өйткені баланың “ қиын ” аталуы аз ғана уақыттың
нәтижесі емес.
“ Қиын бала ” , яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан
тыс қалған бала . Бала отбасы жағдайында өмірдегі әр түрлі жағдайларда өзін
қалай ұстайды , үлкендермен , кішілермен қалай қарым - қатынас жасауды
үйренеді . Ата - анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбегендіктен,
қайырымдылық пен жылылықты сырттан іздейді.Осының әсерінен олар көшедегі
жат қылықтарды бойына сіңіріп алады. Көшедегі кездейсоқ топтарға еліктеп,
баланың ішімдік ішуге, темекі шегуге , дөрекі сөйлеуге , құмар ойындарына
қызығушылықтары артады . Мұғалімге қарсы сөйлеу ,ата-анаға бағынбау,
сабақтан қашу сияқты жат қылықтар осының нәтижесі болып
табылады.Меніңше,осы наразылық көрсету арқылы жасөспірім өзіне назар
аударттырады.Кейде ол наразылықты әдейі істейді.Яғни,ата-анасының көзқарасы
, шешімі дұрыс екеніне келіссе де жеткіншекпен ой бөліспегені үшін , оның
көзқарасын сұрамағаны үшін қарсы наразылық білдіреді.
Мінез - құлқында ауытқулары бар оқушылар білім деңгейі төмен ,
тәртібі нашар ,сабақтан көп қалатын,мұғалім талабын орындамайтын ,
адамгершілік деңгейі төмен , құрбыларымен тіл табыса алмайтын , сынып
мәселелері қызықтырмайтын , ал кейде психикалық дамуы ,ойлау қабілеті кейін
қалған , ашуланшақ ( әр түрлі жүйке ауруларына шалдыққан , тәрбиеге әрең
көнетін ) жеткіншектерді қиын балалар қатарына жатқызуға болады.
Жүйке аурулары ( невроз ) отбасындағы және басқа да әр түрлі
қиын жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін . Мәселен , кей оқушылар ата -
ана тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп , осыған мектептегі өз
сыныбындағы оқушылардың , мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып , ұзаққа
созылған қайғыру , ренжулер болса , осындай жағдайлар ауруларына
шалдықтырып , баланы ашуланшақ , ызалы қалыпқа түсіреді .Ата - ана
тарапынан , мектеп қабырғасынан жылылық сезінген оқушы өмірде өзін ешкімге
қажетсізбін деп есептеп , уайымға шалдығады , кей оқушылардың ұйқысы
бұзылып , түнде қорқынышты түстер көріп , иммунитеті төмендейді.
Мінез - құлқында қиыншылығы бар девиантты мінез-құлықтың
бұзылуының ішіне
- гиперкинетикалық мінез-құлықтың бұзылуы
- мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы
- әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы
- әлеуметтенген мінез-құлықтың бұзылуы
- делинквентті мінез-құлық
- ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания
- девиациді сексуалды мінез-құлық
- тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы
Гиперкинетикалық мінез - құлық , өз дегеніне жете алмау , оқуда
табандылық көрсетпейтіндікпен , бала бір тапсырманы аяқтамай екінші
тапсырмаға тез өтуімен көрініс береді .Мұнымен санасыздық , импульсивтік,
үнемі келеңсіз жағдайға түсіп қалу , қоғам нормасына қарсы келетін
көзқарастарды айтқаны .Үшін жазы алуымен байланысты. Ересектермен қарым -
қатынаста аралықты сезінбеу , балалар оны ұнатпайды , олармен ойнаудан бас
тартады . Кейде өзін өзі бағалауы төмен болуы да мүмкін .
Мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы , бұл
әлеуметтік нормаға қарсы немесе агрессивті мінез - құлық ( қарсы шығу ,
дөрекілік ) көрсетуі. Мұны тек үйде ата - анасымен қарым - қатынаста ,
туысқан бауырларына көрсетеді. Кейде үйдегі заттарды ұрлау , заттарды
қирату, бұзумен , яғни ,оларға қатыгездік істей , кейде үй өртеу.
Әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы , бұл әлеуметтік қоғамда
қалыптасқан нормаларды бұзу , балаларға қатыгездік істеумен көзге түседі.
Және өз құрбы - құрдастарымен жақсы қарым - қатынаста болмауы , олардан
шеттеліп қалуы , құрдастарының онымен дос болудан бас тартуы , беделінің
болмауы , сонымен қатар достарының болмауы немесе олармен тығыз қарым-
қатынаста болмауы .Әдетте үлкендермен қарым – қатынаста оларға қарсы шығады
, қатыгез , жақсы қарым - қатынасы өте сирек болғанымен оларға сенбейді
.Кейде көңіл күйінің бұзылуы қатар жүреді. Әдетте бала мен жеткіншек жалғыз
. Бұл мінез - құлыққа бұзықтық , төбелес құмарлық , өзгенің затын , ақшасын
тартып алу , қатыгездік зорлық - зомбылық көрсету , тыңдамау , дөрекілік
тән.
Әлеуметтенген мінез - құлықтың бұзылуы . Мұның айырмашылығы
антиәлеуметтік тұрақтылық ( үрлау ,өтірік айту,сабақ кезінде қыдыру, үйден
кетіп қалу, дөрекілік ) немесе агрессивті мінез - құлық қарым-қатынасқа тез
түсетін балаларда көрінеді. Олар жиі әлеуметтік нормаға қарсы топтар
құрамында болады , бірақ кейде делинквентті емес топтар құрамында болады
.Беделді ересектермен қарым - қатынасы нашар.
Аралас мінез - құлық көрсеткенімен , олардың басым көпшілігі
ашу-ызақылық , депрессия белгілері көрінеді.Кейде үнемі депрессияда болады
, қатты уайымда болу , қызығулылығының жоғалуы , ойын,тапсырмалардан ләззат
алмау.Сонымен қатар , қорқақтық , өзін - өзі үнемі кінәлау.
Делинквентті мінез - құлық бұл қылмысқа жатқызуға ,соттауға
болмайтын бұзақылық .Оларға сабақ кезінде қыдыру , әлеуметтік норманы
бұзатын топтармен қарым - қатынаста болу , өзінен кішілерге , әлсіздерге
күш көрсету , ақша тартып алу , велосипед , мотоциклдарды ұрлап айдап кету,
үй заттарын ұрлау т.б. жатады. Мұның себебі - тәрбиенің жетіспеушілігінде.
30 % - 80 % делинквентті балалардың отбасы толымсыз , 70% жеткіншектердің
мінез - құлқы күрделі бұзылған , 60 % -акцентуанттар . Ауруханадағы
жеткіншектердің 40 % психозсыз делинквентті балалар. Олардың жартысында
психопатияның белгілері көрінеді.Үйден кету , көшеде түнеу делинквенттіктің
3\1 құраса , 4\1 - ін – үйден кетумен ұсталған. Жеткіншек алғаш рет
үйден жазалау қорқынышынан кетеді немесе жауап қайтару , өзін көрсету
белгісі ретінде . Мұның мақсаты көңіл көтеру ; ата -ананың қатал талабына
қарсы шығу ; жақын туыстарының жеткіншекке көңіл бөлмеуінен ; жаза
қорқынышынан ; армандап , қиялданып кетуінен ; ата - ана бақылауынан ,
тәрбие , ескертулерінен құтылу үшін ; достарының нашар қарым - қатынасының
нәтижесінен ; күрделі өзгеріске ,жаңа өмірге ұмтылу мақсатында болады.
Ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания. Ішкілік
наркоманияның басы болып саналады . Алкоголизация мен наркоманияның
жартысынан көбі жеткіншек жастан басталады . Делинквентті жеткіншектердің
3\ 1 ішімдік қолданғандар жане наркотикпен де таныс . Ішкілікке салынудың
түрткісі - белгілі топқа сіңісу , қызығушылық , ересек болуға ұмтылу немесе
өзінің психологиялық күйін өзгерту мақсатында. Жеткіншек көңіл - күйін
көтеру үшін ,сенімді ,өзін еркін сезіну үшін , әрі қарай жеткіншек
ішімдікті жиі қолдана бастайды .Жеткіншектін бұл іс -әрекетін былайша
түсіндіруге болады : аддиктивті мінез - құлықта алғашқыда психологиялық
тәуелділік (“беделін”өсіру) болса ,ал содан кейін физиологиялық тәуелділік
( мұнда организм алкогольге үйренеді , онсыз тіршілік істей алмайды ) .
Психологиялық тәуелділік - топта пайда болғанда (кез - келген кездесулерде
ішімдік қолдану ) алкоголизмнің бастамасы болып табылады .Жеткіншектің
ішімдік қолдануға себеп іздеуі немесе наркотик қолдануға , үнемі құрамында
спирт бар сусынды іздеу ,бұл - ерте жастағы алкоголизмнің белгілері.
Девиацидті сексуалды мінез – құлық жеткіншек жыныстық қарым
-қатынасқа шектен тыс ұмтылуы , бірақ онда жыныстық идентификация әлі
толық жетілмеген .Сондықтан оның жыныстық мінезі ауытқиды .Әсіресе бұған
жыныстық жетілуі тез немесе кеш жетіліп жатқан жеткіншектер шалдығады .
Біріншісінің жыныстық қарым - қатынасқа деген құлшынысы әлеуметтік
ересектілікке дейін пайда болады . Ал екіншісіде өзін көрсету үшін , өз
құрдастарының сексуалды жағынан алды болуға шектен тыс ұмтылуы .Оның үстіне
құрдастарынан қалып бара жатқан жеткіншек күлкі , мазаққа қалуы мүмкін
.Жеткіншектердің секуалды девиациясы өмірлік жағдайларға байланысты.
Жеткіншек есейе келе және қалыпты жыныстық өмірге өткеннен
кейін девиация толығымен жойылады . Ал жағымсыз өмірлік жағдайларда олар
жаман әдетке айналып , қалыпты жыныстық өмірмен қалыптасып кетеді . Немесе
қалыпты жыныстық өмір болмаған жағдайда секуалды девиация жаңарып отырады.
Физикалық жағынан жынысы жетілмегенге дейін жеткіншек жыныстық
қарым - қатынасқа түссе , оны девиацияға жатқызады. Жеткіншектік
промискуитет ( жігітін ( қызын ) жиі ауыстыру, жыныстық қарым - қатынаста
да ) – секуалды девиация . Бұл көбіне ішімділікпен қатар жүреді. Кейбір
жеткіншектерде өмірге деген қызығушылығының күрт төмендеуімен көрінсе .
Кейбір жеткіншектерді пассивті түрде бағынушылыққа алып келеді .
Тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы . Бұл жеткіншектің
немесе баланың аномальды түрде есейуі : ата - ананың дұрыс тәрбие
бермеуінен ; үнем бала психикасын бұзатын жағдайлар ; өмірлік қиындықтарды
қатты уайыммен бастан кешіру ; ұзаққа созылған невроз ; сезім немесе дене
мүшелерінің кемістігі ;созылмалы аурулар т.б ;
Жеткіншектердің дамуында бұрыс тәрбие үлкен роль атқарады ,
нәтижесінде жеткіншек қиын балалар қатарына қосылады.
Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті - баланың бастапқы
тұлғалық қалыптасуын қамтамассыз ету , оның қабілеттерін айқындау және
дамыту болып табылады .Өсіп дамып келе жатқан бала бойында алуан түрлі
қасиеттер байқалады .Осы бір көп сырлы қасиеттердің жағымды , жағымсыз
жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады . Бала
мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық , инабаттылық , сыйлаушылық ,
шынайы адалдық ,жақсы – жаманды айыра білушілік , алдағы өмір жолына
ұмтылушылық жатса , ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық,өтірік
айтушылық , өзімшілдік, беймазалық , ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады .
Бала бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге : өзіне - өзі
көзбен қарап , мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті , әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.Егер
бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып , тәрбиемен ұштасса , бала
қайырымды , байсалды , бір сөзді, батыл жүректі , табанды болып ер жетеді .
Ал , бала бойында ынжық мінез қалыптасса , онда сылбырлық , жалқаулық ,
күйгелектік , қорқақтық , мылжыңдық мінездер пайда болады . Бала өскен
сайын көп көріп , естіп білуге ұмтылады . Өз ойын айту , басқалармен
достасу , пікірлесу сияқты мінез - құлық қалыптасады . Баланың дамып ,
нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор.
Бала мінезін тәрбиелеудің сан қырлы жолдары бар . Мектеп
мұғалімдері “ қиын ” балаларға теріс көзбен қарайды . Олардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz