Әл – Фарабидің көзқарастарының қалыптасуының әлеуметтік және идеялық алғышарттары

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе .

Әл – Фараби дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі
екінші ұстазы атанған . Ол данышпан философ, энциклопедист – ғалым ,
әдебиетші – ақын , математик . Әл – Фараби 870 ж. Арыс өзенің Сырдарияға
құя беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында дүниеге келген, Ол ең алғаш
білімді қыпшақ тілінде Отырар қаласында алған , өсе келе сол замандағы
ғылым мен мәдениет орталығы атанған Бағдад , Дамаск , Каир т.б. қалаларда
білім алады. Өзінің түркі тілімен қатар араб , араб , латын , санскрип
тілдерін жетік білген .
Әл – Фарабидің ғұлама ғалым ретінде зерттеу жүргізбеген , ат
салыспаған ғылым саласы жоқ деуге болады . Сондықтан Әл – Фарабиді отандық
және шет елдік шығыстанушы зерттеушілер таяу және Орта шығыстың ең алғашқы
әлеуметтік саяси ғылымының негізін қалаушы ретінде таниды . Фараби және
оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау , ғылым
мұраларын мұқият өте үлкен маңызды жұмыс . Сондықтан дүние жүзінің әр түрлі
халықтарынан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын 1000 жыл бойы тынбастан
зерттеп келеді. Таяу және Орта шығыс елдерінде кітап басып шығарудың
басталуымен шығыс халықтарының тарихын , әдебиет , философия , философиялық
шығармаларын , мәдениеті мен ескерткіштерінің қолжазбаларын басып шығару
үшін көп жағдай жасалды . ХХ ғасырдан бастап бұрыңғы өткен ойшылдарымен
оқымыстылардың шығармаларымен бірге Әбунасыр Әл – Фарабидінде трактаттары
басылып шыға бастады . Ең алғаш 1905 жылы белгісіз каирлік кітап шығарушы
Фарабидің ең үлкен және негізгі Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары туралы трактаты деген еңбегін басып шығарды . Кітаптың алғы
сөзінде ескі әдебиеттерге сүйеніп берілген Фарабидің өмірі мен ғылым
еңбектері туралы бірқатар мәліметтер берілді .
1907 жылы Каирде Фараби трактаттарының философиялық жинағы Мажмуат
фалсафа ли ибн Наф аль – Фараби 8 шағын философиялық шығармаларынан
тұратын еңбегі басылып шықты . Каирде 1909 , 1910 , 1916 , 1926 , 1948
жылдарда Фараби еңбектерін басып шығарды .
Фараби мұраларын зерттеуде дүние жүзінің көптеген оқымыстылары еңбек
етті . Олардың ішінде араб – парсы тілдерінде жазған ибн әлнадим
995 , Әл – Байхоки 1169 , Ибн - әл Венике 1484 , Кам Сартон
1927 , түрік тілнде А. Сайылы мен П. Үлкен 1950 жазған .
Елімізде , шығыстану ғылымында фарабитанушы зерттеу 1924 жылы атақты
әдебиетші А. Саадиден басталған . С. Н. Григорян 1958 еңбектерінде :
VII – XVI ғ. Орта Азия мен Иран философиясының тарихынан , Таяу
және Орта шығыс халықтарының ортағасырлық философиясы Фарабидің
әлеуметтік – саяси көзқарасы қаралған . М. М. Хайруллаев өзбек тілінде
1963 жазған өзінің Фарабидің Философия тарихындағы көзқарасымен оның
маңызы және Фараби :дәуірмен
уақыт атты еңбектерінде оны өз дәуіріндегі ұлы гуманист деп бағалайды .
Ал қазақстандық философтар А. Х. Қасымжанов және С. К. Сатыбекова
өздерінің еңбектерінде Әл – Фараби гуманист , ұлы ағартушы , ойшыл деп
суреттейді . Шетелдік зерттеушілерден Әл – Фарабидің жалпы философиялық
шығармаларына арналған И. Мадкура , Р. Вальцер , А. Эхаванидің еңбектері
жатады . Неміс ғалымы Г. Леидің зерттеулерінде Фарабидің саяси -
әәлеуметтік көзқарастары қысқаша талдау жасаған . Ал тәжік ғалымы
Фарабитанушы А. Д. Жахиддің еңбектерінде мемлекеттің теориясы Фарабидің
толығымен ашылған .
Атақты шығыстанушы – зерттеушілер И. Гольлцмер , М. Штайншипайдер ,
Дж. Сартон , Карра де Во , Н. Штайнер , Ф. Диетерицин , А. Мец , А. Массэ ,
А. О. Лери , Дж . Хоурони және де басқа ғылымдар Араб халифатының идеялық
өмірі туралы , ондаған ой еркіндігі мен гуманизм туралы өз еңбектерінде
көп жазған .
Кейінгі жылдарда , аз уақыт ішінде елімізде Фарабидің өмірімен
өнерін халыққа таныстыру , насихаттау жөнінде едәуір істер істеліп жатыр
. Сөйтіп , бүкіл Батыспен , шығысқа мәшһур , ғалымдар атасы Әбунасыр Фараби
араға мың жылды салып барып , өзінің туған отаны – Қазақстанға қайта
оралды . Мұның өзі осы заманда білім биігіне көтерілген қазақ халқының
мәдени өсуінің , санасы артуының , өзін - өзі танудың бір жарқын белгісі
іспетті .
Қазақстанда Фараби еңбектерін ең алғаш рет жинау , зерттеу ,
таныстыру жұмысын өз тарапынан мойнына алып , көп пайдалы іс атқарған адам
– Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының коореспондент – мүшесі ,
профессор Ақжан Жақсыбекұлы Машанов . Оның Фараби өмірі тарихи орны туралы
мақалалары газет , журналдарда жарияланды , жинақтарда шықты . Фарабидің
ғылыми мұралары жөнінде ол әлденеше рет республика , бұрыңғы одақтық
көлемде , халықаралық конгрестерде баяндама жасады . Фараби еңбегін алғаш
рет қазақ тіліне аударғаны да мәлім. Фарабидің жер жүзі елдерінің
кітапханаларында шашырап жатқан еңбектерін іздестіріп тауып , бірталайының
көшірмесін алдырғанда профессор А. Машанов , ал 1968 жылы араб елдеріне
саяхат жасап , араб ғалымдарымен кездесіп , Фарабидің Шам Дамаск
шаһарындағы зиратын іздеп тауып , суретін түсіріп әкелді .
Фарабитану мәселесі бізде жаңадан қолға алынып отырған мәселелердің
ең ауыры және құрметтісі . Ауыр дейтініміз , Фараби еңбектері әлі
толығымен зерттеліп , қазақ тіліне аударылып болмаған . Құрметті дейтініміз
, Әбунасыр Әл – Фараби қазақ жерінен шыққан , аты әлемге тараған ,
шығыстың Аристотелі . Оның еңбектерін толығымен зерттеп , өз ана
тілімізге аударып , халыққа таныту , ғылымда пайдалану құрметті жұмыс .
Сондықтан Фараби жайлы алдағы уақытта да тың зерттеулер жүргізіліп , бұл
саладағы ғылым жүйесіне көп жаңалықтар қосылады деп сенеміз .

І – тарау
Әл – Фарабидің көзқарастарының қалыптасуының әлеуметтік және идеялық
алғышарттары .

Орта Азияның Араб халифатының құрамына кіруі оның әлеуметтік –
экономикалық және мәдени өмірінде үлкен өзгерістер жасады . Орта Азия
әсіресе таяу және Қиыр шығыс мемлекеттерінің арасындағы сауда – саттық
қатынаста үлкен роль атқарды .
ІХ – ХІІ ғ.ғ. Отырар қаласы өзінің гүлдену дәуірінің шыңына жеткен
қала болды . Отырар Саманидтер мемлекеті мен түркі тілдес тайпалардың
шекарасында орналасқан еді . Өндіріс пен мәдениеттің өркендеуі бұл ауданда
қала мен дала арасындағы сауданың дамуына жағдай жасады , бұл қала мен оның
шаруашылықтарының оданда күшті дамуына көмегін тигізді . Халифат әр түрлі
бөлек феодальдық мемлекеттерге ыдырай бастады . Бұл мемлекеттер Орта
Азия , Иран , Сотүстік Африка , Испания жерлерінде құрылды . Мәдениеттің
даму процестері осы жаңадан құрылған мемлекеттерде тағы да жүздеген жылдар
бойы дами түсті .
VII ғ. екінші жартысы мен ІХ ғ. бірінші жартысында азаматтық , рухани
білімдер ғылымдар қарқынды дамыды. ІХ ғ. өзінде табиғи білімнің
ғылымның дамуы күшейді . Үнді , Сирия , Грек тілдерінен медицина ,
астрономия , логика , психология және басқа да ғылымдар туралы еңбектер
көптеп аударыла бастады . Бұған халифтердің өздері көп жағдай жасады :
Мажур 754 – 776 , Харон ар – Рашид 786 – 809 , Мамун 813 – 833

Осы аудармашылық жұмыстың арқасында ежелгі грек авторларының
көптеген еңбектері белгілі болды . Платон заңдары , Гиней ,
Аристотельдің Саясат , Категория , Этика Гипократтың
Острые болзни , Гоменнің Ренесло Пталомейдің Великое
построения , Архимедтің Соприкасающиеся окружности .
Халиф Машунның билік ету тұсында Ақылдылар үйі Байт ал – Хикма
өзінің гүлдену кезеңінде еді . Бұл ұй негізінен Харон ар – Рашид халифтың
тұсында құрылған үлкен кітапхана қоры бар , астрономиялық
обсерваториясы бар өзіндік ғылыми академия еді .
Әл – Фарабидің өмірі мен философиялық , ағартушылық қызметі
шаруалардың феодалдарға қарсы қозғалыстарымен бірге суреттейді . Жаулап
алынған территориялар халық қозғалысшыларының орталығы болды . Закавказье ,
Иран , Орта Азия және Оңтүстік Қазақстанда наразылық патриоттық сезімнің
күшеюімен қатар жүрді . Қарсылықтың ең үлкені және ұзақ жүргені қармат
қозғалысы барматтар сесбасының құрамына кіргендер еді . Қарматтар
өздерінің діни – философиялық көзқарасында ақыл мен білімге көп жүгінді ,
сондықтан , оқымысты , мәдениетті адамдардың қолдауына ие болған .
Феодализмге қарсы халық қозғалычстары , мұсылман діни басшыларының
алдыңғы қатарлы ойшылдарға қатынасы мен көзқарасы мәдениеттің дамуын
тоқтата алмайды . Керіссінше ІХ – Х ғ.ғ. философиялық және табиғи ғылымға
деген қызығушылық арта түсті , исламмен қайшылық күшейді . Міне , осы
жағдайлар негізінен ал – Фарабидің идеялық көзқарасын қалыптастырды .
Әртүрлі оппозициялық секталарға қарсы күрестің қажеттілігімен және
исламдық білімнің негізін қорғау мақсатымен мұсылмандық занатикалылық
ілім калам құрылды .
Калам улум ал – ислам құрамына кірді , бұл дегеніміз ислам
туралы ғылымның жалпы уақыты келе мұсылман идеологиялық құрыллысының
ажырамас бір бөлімі болды.
Ортағасырлық араб тілді ғылыммен философияның дамуына халифат
халқының әртүрлі өкілдері белсене қатысты . Өз заманының атақты
оқымыстысының бірі , ортағасырлық математика ілімінің негізін салушы
Мұхаммед Ибн – Мұса аль – Хорезми 783 – 850 ж. болды , оның есімімен
алгоритм және алгебра терминдері және Астрономиялық ережелер ,
Тригонометриялық ережелер атты еңбектер байланысты .
Хорезмидің жақын қызметкері ІХғ. – көрнекті астрономы Мұхаммед ал –
Ферғани болды , ол да Орта Азияның азаматы еді . Оның Астрономия кілттері
атты еңбегі астрономия ілімінің дамуында үлкен роль атқарды .
Философиялық ойлардың дамуындағы негізгі кезең болып көрнекті философ
, жаңа бағыттың бастаушысы шығыстық аристотемизмдегі - Абу – Юсуф ибн
исках аль Кинди 800 – 819 болды . Мұсылман авторларының мәліметтері
бойынша ол білімнің әртүрлі саласына арналған 150 – дей еңбек жазған .
Кинди философияның мәселелеріне байланысты көптеген трактаттар қалдырған
. Кинди гректің философиялық ойларына үлкен құрметпен қарады , әсіресе ол
Аристотельдің философиясын насихаттауға , түсіндіруге , оқытуға ерекше
ықылас қойды . Оның негізгі ізбасары Абу – Насыр әл – Фараби болды .
Аристотельдің атағы ортағасырлық шығыста өте күшті болды , оған
жалған шығармалар таңылып отырды . Аристотель Еңбектерінен және білімнің
идеялық ойын түсінбей , оқымай ғылыммен айналысу мүмкін еді.
Міне осылайша , шығыстың Аристотель ілімін дамытушы , белгілі
шығыс философы Әл – Фараби шығыс Аристотелі аранды .
Фараби өте бай творчестволық мұра қалдырды . Кейбір оқымыстылардың
мәліметтеріне қарағанда Фараби еңбектерінің саны 80 мен 130 аралығында
болып есептеледі : Фараби шығармаларын негізінен екі топқа бөлуге болады .

І . Ежелгі грек философтарының мұраларын таратуға , оқытуға арналған
еңбектері ,трактаттары .
ІІ . Ортағасырлық ғылым мен философия мәселелері туралы дербес
трактаттары .
Фараби Аристотельдің барлық логикалық трактаттарына түсіндірме шолу
жасады Бірінші аналитика , Екінші аналитика , Категория ,
Этикасына , Риторика .
Абунасыр әл – Фараби шығармаларын мазмұны бойынша төмендегідей
трактаттарға бөлуге болады.
І . Жалпы философиялық мәселелерге арналған трактаттар , яғни , тұрмыстың
негізгі заңдары мен категорияларына арналған талдаулар . Оған :
Субстанция туралы сөз , Сұрақтың мәні , Заңдар туралы кітап
атты шығармалары жатады .
ІІ . Адамның танымдық қасиеттері қызметінің философиялық аспектісіне
тракататтары , танымның әдіс , форма , сатылары туралы . Оған Ақыл –
ойдың мәні туралы , Жастардың ақыл – ойы туралы кітап , Логика
туралы қысқартылған үлкен кітапс , Логика туралы қысқартылған кіші
кітап , Пәннің мәні туралы трактат атты шығармалары кіреді .
ІІІ . Философияның және әртүрлі нақты ғалымдардың тематикасы , мазмұны
және пәні туралы трактаттар оған :
Философияның мәні туралы кітап , Ғалымдар классифификациясын анықтау
туралы кітап . Философияны оқып үйренгенге дейінгі нені білу керек
жөніндегі кітап атты шығармалары жатады .
ІV . Математика ғылымы бойынша еңбектер , яғни материяның сандық және
кеңістіктік қатынастарын оқып , үйренуге арналған трактаттар . Олар :
Көлемі мен саны туралы кітап , Кеңістік геометриясына кіріспе
кітабы , музыка жайлы үлкен кітап .
V . Адам организмі мен жануарлардың неорганикалық табиғатының құрылымы ,
материяның құрылымы мен түрлері жайындағы трактаттар :
Вакуум туралы , Физиканың негізгі туралы , Жануарлар органы
туралы , Адам органы туралы .
VІ . Лингвистика , Этика , Риторика , Каллиграфия туралы шығармалары :
Хат өнері жайлы кітап , Өлең мен риторика жайлы кітап ,
Калиграфия жайлы кітап .
VІІ . Қоғамдық – саяси өмірге , әлеуметтік құрылыстың ерекшеліктеріне ,
мемлекеттік басқару мәселелеріне , адамгершілік және оның категориялары ,
тәрбие мәселесіне , саясат , этика , педагогика , юриспруденция басқа да
қоғамдық ғылымдарға арналған трактаттар . Азаматтық саясат , Бақытқа
жету туралы трактат , Соғыс пен бейбіт өмір туралы кітап , Қоғамды
оқып үйрену туралы кітап , Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары
туралы трактат .
Кейбір мәселелерді түсінуге Фараби өз дәуірінен асып түсті , әйтсе де
ол ортағасырлық фанатизмнен , феодалдық деспотизмнің ықпалынан арыла алмады
. Бірақ , оның бұл кемшіліктері қателік емес , қайта оның ойшыл екендігін
көрсетіп , әлемдік мәдениеттің дамуына қосқан үлесі . В.И. Ленин атап
көрсеткендей : Оның тарихи сіңірген еңбегі сонда , өзінің алдындағы
ізашарлармен салыстырғанда жаңа құнды міндеттер берді .
Өктемдікті айыптаудағы Фарабидің сіңірген тани отырып , тарихи
жағдайларға байланысты шектеулігін көреміз . Ол қоғамдық құрылыстағы
адамгершілік қасиеттерді айыптады , бірақ оның неден туындайтындығын
, түпкі себебін түсінбеді . Жоғары адамгершілік идея үшін күресуде ол бұл
үшін ең бірінші әлеметтік – экономикалық база құру қажеттігін түсінбеді
.
Сонымен бірге Фараби жеке әлеуметтік топтардың арасындағы күрес
туралы , байлар мен кедейлер арасындағы айырмашылық туралы , адамды
адамның қанауы мен әлеуметтік әділетсіздік туралы айтқаны мен , ол
мемлекеттік құрылыспен қоғамдық саяси өмірдің дамуының себептерін
түсінуден аулақ тұрды . Оның адамдардың адамгершілік және қоғамдық өмірі
жайлы пікірімен адам қоғамының дамуы туралы пікірі көп жағдайларды
абстрактылы түрде шектеулі болды . Фараби идеялық қаланың утопиялық
сипатын жақын арада болады деп есептеді .
Бірақ Фарабидің әлеуметтік - этикалық қоғамдық философиялық
көзқарас жүйесінде жаңа бағытқа жол ашты .
Фараби қоғам мен мемлекет туралы діни – теологиялық ілімнен бас
тартты , қоғам мен мемлекеттің ішкі заңдылықтарына сәйкес пайда болуы
туралы теорияны ұсынды .
Фараби қоғамның дамуын бағыттайтын басты күш адамның ақыл – ой мен
көрегендігі деп түсіндірді .Құдайдың қоғамдық өмірге кедергі жасауын ол
адамның белсенділігімен , білімге , бақытқа ұмтылуымен алмастырды .
Ойшылдың теориясында құдайдың еркі орнына адамның еркі , ол дүниедегі
бақыттың орнына бұл өмірдегі шын бақытты ұсынды . Орта Азия , Индия , Иран
және басқа шығыс халықтарының философия - әлеуметтік ойларының
жетістіктерін жалпылай отырып ежелгі грециялық философиялық қоғам туралы
ілімнің барлық мәселелерін қамтитын бірыңғай жүйесін жасады .
Фараби ұлы гуманист болды . Ол соғыссыз қайырымдылықсыз , қанаусыз ,
жалпыға бірдей бақытты болашақты армандады . Әділеттіліктің , теңдіктің ,
достықтың өзара көмектің , өзара құрметтіліктің , жоғары мәдениетті
қоғамның жерде орнауын армандады .
Адамды жетіле түсуге , бақытқа , молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби
әділеттілікті халықтар достығын насихаттауды , мәдениетті , ғылымды жасауда
барлық адам бірдей екенін уағыздаған гуманистік идеяларды оның өз
заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі халықтарының көкейкесті
проблемаларымен үндесіп жатады . Сондықтан оның энциклопедиялық мол мұрасы
біздің қазіргі 20 ғасырдың аяғындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне
ұласып кетеді . Фарабидің : Бақытқа жету жолында барлық халық бір –
біріне көмектесетін болса , жер беті түгелімен берекеге толады - деген
сөзі тап бүгінде өте актуалды .
Ол адамның іс - әрекетінде интелекттің зиялылықтың ролі аса зор
деп бағалады . Олардың ақыл – ойы халықтар арасыдағы ұрыс – жанжалдардың
пайдасыздығын ұғуға жетеді . Сондықтан олар ең жоғарғы игілікке жету
жолында , демек бақытқа жету жолында бір – бірімен келісімге келуі
керек , өйткені ненің жаман , ненің жақсы екенін тек қана адамның ақыл
– ойы шешеді дейді . Гуманизмді , халықтар достығын насихаттап , адамның
өзін , оның ақыл – ойын , қабілет пен жігерін өте жоғары қояды , адамның
шынайы бақытын тілейді , оларды тынымсыз іздену , оқу – үйрену арқылы өзін
- өзі жетілдіруге шақырады . Тек адамның мінез – құлқына байланысты ғана
одан жаман немесе жақсы қылық шығады , - дейді .
Өзінің көптеген шығармаларында Фараби білімдердің типологиясы туралы
мәселеге белгілі бір жәйттерді талдау үстінде ішінара қана тоқталады .
Өйткені бір мәселе жөніндегі ол Ғылымды классификациялау және анықтау
туралы кітап туралы кітап сөз , Китофи ихсо әл улум ва ат – таприб
яғни қысқаша ЧХСО әл – улум деп аталатын арнаулы еңбек берді . Еңбек
5 үлкен бөлімнен тұрады . Онда Фараби орта ғасырдағы білімнің
классификациясын беріп қана қоймайды , сонымен бірге барлық ғылым саласын
сипаттап соларды жан – жақты талдап берді . Мамандардың пікірінше бір
трактат аса үздік еңбек , оның құндылығы ғылымдарға жасаған талдаулы
өзінен бұрыңғылардан мүлде өзгешелігінде және оған мүлде жаңа тұрғыдан
қарайтындығына ғана емес , ғылыми пролблемаларды қамту дәрежесі мен оларды
талдаудағы тереңдігі жағынан Чхсо - әл – улум сол замандағы теңдесі
жоқ жеке – дара озық тұрған бірден - бір терең мағыналы түсіндірілген әлгі
ғылымдардың мазмұнымен біте қайнап астасып жатқан еңбек . Сондықтан
ғылымның бұл еңбегін орта ғасырдың бейне бір энциклопедиясы іспеттес .
Кіріспе бөлімінде Фараби бұл трактаттың мақсаты ғылымдарды
тетелестіре тізіп атап шығу ғана емес , солардың мен тарауларының
мазмұнына терең жеке- жеке талдау салыстырып , олардың қайсысы дәлелді ,
қайсысы пайдалы екенін ажыратуға мүмкіндік алатын болсын дегенді
көздейді . Ғылымды білмей тұрып , өзін ғалым етіп көрсеткісі келетін ,
білгішситін дүмшелерді әшкерелейді . Ондайлардың ғылымға деген көзқарасы
терең білімге зерек ақыл – ойына сүйенбей , надандығын , көрсоқырлығына
ғана сүйенеді . Осы кітаптың көмегімен жұрт ғылымдарды өзара
салысытырып , олардың қайсысы құнды , қайсысы пайдалы , жетілгені ,
сенімдісі , күштісі қайсы , әлсіздеуі , мәні кемдеуі қайсы дегенді біле
алады дейді .
Фараби ғылымдарды былай классификациялайды :
1 – бөлім . Тіл туралы ғылым . Ихсо - әл – улум осыдан басталады . Оның 7
үлкен тарауы , бөлігі бар .
2 – бөлім . Логика . Фараби логиканы ойлаудың заңдары мен ережелерін
зерттейтін теориялық пәндердің бірі деп есептейді . Оның ғылымның бір
саласы деп сипаттап нағыз өнер деп түсінеді . Ол логиканың барлық бөлімдері
мен бөлшектеріне талдау жасайды , логикалық ойды жеткізудің әр алуан
жолдарын қарастырады , пәннің толық сипатын береді , логиканың міндеті мен
құрылымын көрсетеді .
3 – бөлім . Математика заттың сандық , кеңістік қатынастарын зерттейтін
математиканы өз алдына дербес 7 үлкен бөлімге бөледі . І . Арифметика; 2 .
Геометрия ; 3 . Оптика ; 4 . Жұлдыздар туралы ғылым ; 5 . Музыка туралы ; 6
. Салмақ туралы ғылым ; 7 . Механика .
4 – бөлім .Табиғи және құдайы ғылымдар .
І . Фарабидің түсінігінше , табиғи ғылым , яғни физика – табиғат туралы ,
оның негізгі принциптері мен бөліктері туралы ғылым . Бұл ғылымның өзі 8
бөлімнен тұрады .
2 . Құдайы ғылым немесе метафизика . Оны құдайы ғылым әл – иллаһи деп
қарағанымен , Фараби оны табиғаттан жоғары тұрған құбылысты , демек
физиканың міндетінен тыс нәрсені зерттейді деп қарады .
Жаратылыс тану ғылымдарының ішінде Фараби зманында медицина ғылымы
жақсы дамыды .Антика заманы мен орта ғасырларда философия мен медицина
жөніндегі білім бір - бірімен тығыз байланысты болатын . Көпеген
философтар дәрігерлікті , дәрігер философияны қатар зерттейтін . Фараби
творчестволық мұрасында медицина саласынан да еңбектер бар . Олар
ғылымның бұл саланың теориялық негіздерін , оның тарихын өте жітік
білетінін байқатады . Оның медициналық - философиялық идеялары тек соңғы
кезде ғана совет ғылымдарының зерттеу обьектісіне айналады . Оның
медицина проблемаларына арналған Адам денесінің органдары , Адам
денесінің органдары жайында Аристотельмен келіспеуіне байланысты
Галенге қарсылық атты трактаттарының орыс тіліне аударылып басылып
шыққаннан бері зерттеле бастады . Өзбекстан Республикасының Шығыс тану
институтында сақтаулы жатқан қолжазбалардың ішінде Фарабидің Жануарлардың
органдары денесі , олардың функциясы мен потенциясы атты еңбегі бар
екені айтылады .
Медицина пәнін , міндет пен мақсатын түсінуде Фараби материалистік
позицияда тұрады . Бұл тұрғыдан алғанда ол орта ғасырдағы ұлы ғалым ,
медик , көп томдық медицина капондары атты еңбектің авторы Әбу Әли ибн
Синаның тікелей алдында тұрған жол ашары болды . Мамандардың пікірінше ,
Ибн Сина медицинаның теориясын жасауда Фарабидің жолын ұстап , оның
негізгі идеяларын қабылдаған .
5 – бөлім . Азаматтық ғылым мен оның бөлімдері , яғни мемлекет – қала
туралы ғылым – илм мадапия демек қаланы басқару туралы ғылым ,
юриспруденция және догматикалық құдайшылық мұнда мемлекетті басқару
проблемасы этика мен тәрбие мәселесі қаралады .
Білімнің мазмұн – мағынасын анықтау және оған талдау жасау жөніндегі
Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің ең маңызды
жетістіктерінің бірі болды . Сөйтіп , ол білім салаларының дамуында және
оларды жүйелеуде елеулі роль атқарды . Фарабидің ғылымдарды жүйелеу
жөніндегі теориялық – тарихи мәні материалдық заттардың адамның
санасынан тыс , өз бетімен дербес өмір сүретін және белгілі бір қасиетке
ие болып тұрған құбылыс деп мойындауында , демек мұның бәрі материалистік
көзқарасқа негізделген . Ғалымның зерттеулерінде ғылымның әр түрлі саласы
бірінен – бірі алшақтатылмайды , қайта өзара байланыста талданады . Әрбір
ғылым , материалдық заттың белгілі бір жағын , сапасын зерттей отырып ,
ақырында бәрі жиналып бүкіл болмысты бейнелеп береді .
Ғылымдарды талдау жөніндегі Фарабидің еңбегі Ихо әл – улум ХІ
– ХІІ ғасырларда көне грек , латын тілдерінде аударылды , сөйтіп Батыс
Европа ғалымдары арасында жоғары бағаланды . Батыстың кейінгі зерттеушілері
оның бұл трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атады .
Фарабидің ғылымды талдау теориясы сан ғасырлар бойы ғылымның дамуына игі
әсерін тигізді , ғылыми мәнін сақтап келеді .
ІІ – тарау . Әл – Фарабидің қоғамдық – саяси көзқарастары.

Фарабидің философиялық еңбектерінде ең негізгі орындардың бірін
қоғамдық өмір туралы ілімі алады. Қоғамның шиеленістеріне Фараби арнайы
еңбектер жазды .
Фараби қоғамдық өмірдің шиеленісін зерттеуде көптеген сұрақтарды
көтереді . Олардың негізгілері мыналар :
1 Қоғамдық өмір туралы ғылымның мақсатын анықтау .
2 Қоғамның шығу тегі , құрамы , құрылысы және қоғамдық ұйымдардың
түрлері және Фараби көзқарасы бойынша бұл сұрақтарда сынаудың дұрыс еместік
теориясы .
3 Қала – мемлекет , қалалық мемлекеттік , ұйымдардың өмірі мен
өзгешелігі , мемлекет және оны басқарудың түрлері .
4 Қоғамдағы адамның орны мен міндеттері , оның қоғамдық қызметі , тәрбие
және адамгершілік сұрақтары .
5 Мемлекеттік ұжымның түпкі мақсаты , бақытқа жету әдісі және жолдары .
Фараби өзінің қоғамдық - саяси трактаттарында Аристотель мен
Платонның саяси және этикалық идеяларын кең түрде қолданғанын атап көрсету
керек .
Фарабидің ғылымдық мақсаты қоғамдық өмір ғылымның мақсаты мен пәнін
анықтаумен аяқталады . Қоғамдық өмір мәселелерін қарайтын ғылымға ол
мыналарды жатқызады : илм аль – мадапия қалалық немесе мемлекеттік
ұйымдар туралы ғылым фикх юриспруденцияны және калам құдайға
сыйыну :
Фараби өзінің негізгі уақытын азаматтық ғылымға илм аль – мадапия
арнады . Қоғамдық өмір мен мемлекет проблемасына ол өзінің Азаматтық
саясат , Бақытқа жету туралы , Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары туралы трактат , Мемлекеттік қайраткерлердің афоризмі
және т.б. еңбектерін арнады .
Фараби қоғамдық өмірдегі ғылымның пәні және мақсатын былайша
анықтайды : илм – аль мадапия – азаматтық ғылымды зерттейді .
А) өмірдің әдістері мен сана қимылының түрлерін дәстүр ,
адамгершілік , әдетімен табиғи бейімділігі .
Б) мақсаты
В) адамдарда көрініс беру .
Г) адам үшін олардың сақталу және басқару әдістері .
Саяси ғылым өмірдің әдісімен қимылдарына ажырата отырып , осы өмірдің
әдісімен қимылы арқылы нағыз бақытқа жететіндігін көрсетті : қайырымдылық ,
ақылдылық , бұған қарама – қарсы зұлымдық .
Азаматтық ғылымның міндеттеріне нағыз бақытқа жеткізетіндігін
қайырымдылық қимылдары мен адамгершілік қимылдар жатады . Саяси ұйым
басшының міндеті осындай адамгершілік қимылмен оның сақталуын қамтамасыз
ету болып табылады . Бұл міндеттің орындалуы басшыдан мемлекетті басқару
талап етеді , сонымен бірге басқару өнерінің білімділігін талап етеді .
Басқарудың екі типі болады .
І . Нағыз бақытқа жеткізетін моральдық белгілер мен өмірдің әдістерімен
орнатуға бағытталған ; мұндай басқарудағы мемлекет қайырымды мемлекет
және мұндай басқарудағы қала да , оның халқы да қайырымды болады .
ІІ . Басқару бойынша білімі жағынан кенжелеу мемлекет болады ; бұл
мемлекеттің қала тұрғындары да мәдениетсіз , білімсіз болады .
Фараби қоғам мен индивид гармониясының идеясын дамыта отырып ,
мынадай қортынды жасады : мемлекетке адам пайда келтіргенде ғана күшті ,
дамыған мемлекет болады . Үлгілі мемлекет қандай болу керек ? Ондай
мемлекет жетілдірілген , дамыған иерархиялық құрылыстағы мемлекет болу
керек . Мұндай мемлекетте Әрбір адам бір өнермен шұғылдануы керек ,
немесе сол өнердің болашақ басшысы сол өнерді игеруі керек : Фараби Платон
сияқты өзінің идеалдық мемлкетінде адамдарды сословиесіне байланысты
кәсіптік белгісіне қарай бөлді . Жоғары сословиені бақытты адамдар
құрады , яғни философтар – дейді Фараби басқа адамға бақытқа жететін
жолды көрсете алады . Яғни қаланың басшысы ретінде қоғамға керек . Мемлекет
бақытқа кенелетін екінші сословиелер дін қызметкерлері , шешендер , ақын –
музыканттар , хат шеберлері , өлшегіштер . Үшінші сословиені Фараби
өлшегіштер деп атады . Оларға : математиктер , геометриктер , дәрігер ,
астрономдар жатты . Төртінші әскери адамдар , бесінші қаланы байлыққа
кеңелтетін байлар деп атап көрсетті .
Бұндай идеялық мемлекетте адамның қоғамдық жағдайы байлығына
байланысты емес , оның біліміне байлаысты болады . Осы пікір арқылы Фараби
ақша ауқатты қаланың басты шарты дегендерді айыптады .
Платонның идеялық мемлекетінде азаматтардың қызметтері бөлінді :
философтар мемлекетті басқарса әскерлер оны қорғадығ, жер өндеушілер қол
өнершілер тұтыну өнімдерін шығарады . Бірақ Платонның міндеттері мен
праволарды иерархиялық бөлуі мемлекетте касталық бөлісті жандырады . Ол
Фараби сияқты адам туылғаннан бақытты деген идеяны жақтады . Платон бойынша
философтардың білімі философтардың сословиесі үшін керек , қолөнершілердің
білімі қолөнешілер сословиесі үшін керек деді . Сондықтан бұл Платондық
иерархияда бір сословиеден екінші сословиеге өтетін мүмкіндікте ,
қозғалыста жоқ , ал мемлекеттің игілігі үшін ешқашан бұзылмақ емес . Бұған
қарама – қарсы Фараби білімі тәрбиеге байланысты , сыртқы жағдайға
байланысты беріледі деді .
Әр адам өзінің табиғаты , - деп жазды Фараби , - өзінің өмір
сүруі және жетістіктерге жетуі үшін көптеген қажеттіктерді зәру етеді ,
оған өзінің күші , жағдайы жетпейді , ал өзінің мұқтаждығын өтеу үшін
жұрттардың бірлестігінің , қоғамдастығының әрқайсысының әр түрлі
көмектерін қажет етеді , бірлестіктің барлық мүшесінің қызметі әркімге
өзінің өмір сүруі және жетістіктерге жетуі үшін барлық жағдайды жасайды .

Осындай негізде Фараби адам қоғамы пайда болуының табиғи теориясын
ұсынды . Тек басқа адамдармен қарым – қатынаста ғана , әлеуметтік топта
ғана адам өмір сүруі мүмкін . Адамдардың бірігуінің себебі олардың
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырудағы мұқтаждығы
болып табылады .
Фараби адам қоғамының пайда болуында еңбектің маңызы мен ролін
түсінбеді . Ол қоғамның пайда болуында материалдық қажеттілікті бірінші
орынға қоя отырып , биологиялық көзқарасты жоққа шығарып қоғамның мәнін
ашуда алға қарай елеулі қадам жасады .
Фараби қоғамды ұлы , ортақ , кіші қоғам деп үшке бөлді . Ұлы қоғамда
жерде тұратын барлық адам біріккен ; Орта қоғамда жеке халықтар біріккен ;
ал кіші қоғам тек қана халқын ғана құрайды . Қала осы қоғамның алғашқы
сатысы болып табылады . Халық қалалық бірігуге қарай бөлінеді . Ал адамзат
қоғамы халықтарға қарай бөлінеді . Халықтар бір – бірінен үш белгісі арқылы
ажыратылады : табиғи әдеттерімен дәстүрі бойынша мінезі , тілі бойынша .

Бір халық екінші халықтан үш белгісі бойынша : табиғи әдеттері ,
табиғи мінезі , үшінші ойды білдіретін құралы тілі арқылы ажыратылады .
Мемлекет туралы ілімінде Фараби мемлекеттің ішкі және сыртқы
міндеттерін анықтап көрсетеді . Мемлекеттің сыртқы міндетіне қайырымды қала
тұрғындарын қорғау немесе елді сыртқы жаулардан қорғау , яғни қорғаныс
ұйымдастыруды аттайды . Соғысты Фараби әділетті , әділетсіз деп бөлді .
Әділетті соғыс игілікті мақсаттарға жету үшін жүргізіледі және де онда
қылмысты айыптау болады . Ал әділетсіз соғыстар қайырымды қала
тұрғындарының мүддесіне бағытталады , яғни ол жеке басшылардың мүддесінен
туындайды .
Мемлекеттің ішкі міндеті бұл тұрғындардың бақытқа жеткі жолын
қараастырады : әділеттілік орнату , халыққа білім беру , тұрмыс туралы
ілімге оқыту оларды адамгершілікке тәрбиелеу , бақытқа жеткізетін әдеттерді
тарату болып табылады . Экономикалық мәселемен шектелетін мемлекет
Фарабидің есептеуінше мәдениетсіз мемлекет .
Фараби дін бақытқа жетудің құралы деп түсінді. Әр түрлі қайырымды
қалалар мен халықта әр түрлі дін болуы мүмкін , бұлардың бәрі дінге сеніп
мақсатына жетуге ұмтылады .
Фараби өз трактаттарында қоғамдық саяси мәселе бойынша халық билігімен
демократия жайлы айтады. Мәдениетсіз қалалардың барлық түріне қарама –
қарсы қайырымды қалаға ең жақыны коллективті қала дейді . Бұл қаланың
тұрғындары барлық іс – қимылды тең құқылы , бұл жерде бағыныштылар мен
билік етушілер жоқ . Ал қаланың басшылары құрметке иеленгендер ғана бола
алады . Фараби бостандықпен тең құқылыққа ықыласпен қарайды , бірақ
басшысыз , оның өкіметінсіз жалпыға ортақ бақытқа жету мүмкін емес деп
есептейді .
Фарабидің дәуірінде мемлекеттік басқарудың билік етуші түрі феодалдық
монархия болды. Онда бұқараны қатал қанау , елдердің арасында санысз
тонаушылық соғыстар болды. Сондықтанда Фарабидің басқарудың коллективік ,
топтың үлгісі туралы идеясы , демократиялық әділетті , ақылды басшы туралы
идеясы , ол заманда утопия - қиял еді .
Фарабидің ойы бойынша қоғамның жетілген алғашқы үлгісі болып
қала есептелді , ол одан төмен тұратын бірлестік мысалы ауыл
тұрғындарының қоғамы , толық емес қоғам болып есептелді . Село немесе
ауыл қаланы барлық қажетті азық – түлікпен қамтамасыз етеді . Фараби ауыл
, селоның ролін толық бағаламады . Мұның себебі оның уақытында көзге
түсерін өзгерістердің ең күштісіде , үлкеніде қалада болып жататын еді.
Фараби қоғамында қоғам өмірінде қаланың ролі сауданың , мәдениеттің
бастаған көзі еді .
Өзінің қайырымды және қайырымсыз қалалардың әр түрлі
мінездемелерімен классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген
әлеуметтік құрылымы қайта жасады . Ол қала – мемлекеттің қоғамдық өмірінің
толық мінездемесін береді . Фараби адамның жануарлар әлемімен бөлініп
тұратыны ақыл ойы және тәнінің жетілдірілгендігімен , бірақта адам одан
әрі жетіле түсу үшін ол тіл және әр түрлі өнерге зәру - деді .
Фараби өз қоғамындағы дамып танылған өнердің әрқилы түрлеріне көңіл
бөледі . Олар жер шаруащылығы , малшылық , балық аулау , тігіншілік ,
бишілік өнері , дәрігерлік , шешендік , заңгерлік .
Фараби мемлекеттің міндетін және оның ішкі және сыртқы міндеттерін
толық анықтап береді .
Сыртқы міндеті мемлекеттің қайрымды қала тұрғындарын немесе мемлекетті
сыртқы жануардан қорғау , яғни күшті қорғаныс ұйымдастырумен жүктеледі .
Ішкі міндеті мемлекеттің өз халқының бақытқа жетуі үшін көрнекті
шараларды іске асыру керек : Әділеттілікті орнату , халықты оқыту ,
оларды керекті ғылыммен толықтыру оны адамгершілікке тәрбиелеу ,
қайырымдылықты тарату және ең жақсы бақытқа жеткізілетін әдеттерді бойға
сіңіру . Қалған мәселелердің бәрі – экономикалық және саяси мәселелер –
негізгі міндетке бағынады , яғни адамдардың бақытқа жетуі олардың рухани
жетілуіне тәуелді . Экономика мен саясатты басты міндет етіп қойған
мемлекеттерді Фараби қайырымсыз , мәдениетсіз деп аталады .
Фарабидің дінге қатысында қызықтыратын мәселелердің бірі . Фарабидің
есебінше дін бақытқа жету үшін қызмет ету керек . Әрқилы қайырымды
қалалар мен халықтардың әр түрлі діні болуы мүмкін , олар бәріде бір
бақытқа сенеді және де бірі мақсатқа ұмтылады .
Фарабидің діни ілімдерге мұндай қатынасы , адамның бақытын діннің
алғышарттарымен міндеттерінен жоғары қоюы оның жалпы философиялық
концепцияларымен туындайды . Дін мен мемлекеттің барлық шараларын ,
қызметін және адам бірлестіктерін барлық адамдардың бақытқа жету жолына
бағындыруы Фарабидің орта ғасырдың ұлы гуманисі екендігін көрсетеді .

Әль – Фарабидің гуманистік көзқарастары .

Әбунасыр Әль – Фараби философиялық ойлаудың обьектісі ретінде адам
және адамзат қоғамы мәселесін қарастырады . Бұл мәселені Алла шешті деп ,
ал оның жауаптарын Құран кітабында жазылған деп есептеген , ортодоксальды
дін иелеріне қарама – қарсы Әл – Фараби философиялық көзқарастарды
жақтады . Әл – Фараби дәуірі кезінде философия алдында бүтін гармониялық
екі абсолюттік қарам – қарсы бағытқа бөлінбейтін құдайшыл адамзат
өмірінің тұрмысын құру мәселесі тұрды . Осы мәселені шешуді Әл – Фараби
бар ынтасымен рациональды білімнің бүкіл қоғамға және адамға қажетті екенін
дәлелдеуге тырысты .
Әл – Фарабидің адамгершілік қасиеттері ой – сана , бақыт және
адамгершілік туралы өз еңбектерін байқатуға болады . Фараби дәуірінде
экономика , мәдениет және ғылымның өсуі сол кездегі ойшылдардың адам
санасының күшіне сенімін нығайтуға әсер етті . Адамның талантын , білімін
, оның дарындылығын мойындау күшейді . Бір кедегі ертедегі грек
философиясы революцияшыл болды . Сол кезде антикалық орта өзінің тілінде
өз ойын айта алды . Мысалы : адамға берілген анықтамада былай деген :
Жануар екі аяқты және түксіз .
Фараби адамның тұрмысының мақсаты одан шығатын адамның ақылдылығынан
деп түсінді . Аристотель ізімен Әл – Фараби әрбір заттың табиғаты өзі
қолданылатын тұрмыста алатын орнымен бағаланды деді . Ол адамның ортада
өзін еркін ұстау керек екенін айтты . Фараби адамдарды дүние танымда ерекше
болды . Ол адамдарды ақылды жануар деді .
Фарабидің айтуынша адам өзінің жетілу жолында адамдықтың
баспалдағынан өтеді . Оның үш жолы бар :
1) Потенциалды ақыл – ой .
2) Игерілген ақыл - ой .
3) Күшті аыл – ой .
Бұл адам ақылын жетілдіру идеясы Фарабидің сологиялық теориясының
логикалық тұжырымы .
Фарабидің бақыт туралы ілім адамның өмірінің мүддесі деген
теориясы оның ақыл – ой туралы ілімінде жазылды . Фараби заманында бақыт
туралы оның табиғаты туралы , оған да орын алған ең маңызды мәселелердің
бірі .
Бақыт ақыл – оймен , қайырымдылықпен негізгі катеогориясы және оның
қоғамдық саяси сипаттағы азаматтық саясат , бақытқа жету жолын
көрсетілетін кітап , Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы
сияқты шығармаларының басты тақырыбы болды .
Адам үйлесімді өмір сүру үшін бақыт қажет - деді Фараби . Ол
Платонның соңын ала бақыт неден тұрады , оның табиғаты қандай ? деген сұрақ
бойынша жауап іздеді .
Бақыт сұлулықты ма , байлықты ма , атақ – абыройды ма деген сұраққа
жауап берді .
Фараби , Сократ , Аристотель , Платонның адамның екі өмірі болады
деген пікірімен келіспеді . Олар адмның бірінші өмірі жер бетіндегі өмірі
, екіншісі өлгеннен кейінгі өмірі . Адамның аллғашқы және соңғы қызметі
болады , соңғы қызметі бұл өмірде емес , ол дүниеге сәйкес келеді . Адам
бұл өмірде өзі қайырымды болмасада қайырымды істер жасайды . Фараби
бойынша адамның қайырымдылық санасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.