Балқаш өңірі

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Балқаш өңірі... Қазақстан картасында бұл аймақ сары түспен боялған. Шөл дала түсі Самолет қанатының астында көсіліп жатқан шексіз сары дала. Осынау ұлан-байтақ өлкенің көкшіл ноқаты мен Іле өзені атыруының көгілдір ирегі ғана көз кідіртеді. Алайда осы өңірмен жаяу жүріп өтсек, ерекше бір ғажайып әлемнің куәсі боламыз. Сырт көзге көріксіздеу шалынғанымен табиғат бұл қуаң аймаққа өзіндік сыйын аямай төккен. Мұнда шың-құздары таң-тамаша таулар да, тораңғылы тоғайлар да, жағалауы мақпал құммен көмкерілген тып-тымық көл шығанақтары да бар. Боз бетегенің күміс толқындары ойнаған дала көрінісінің өзі де ерекше ғажап. Бұл – Балқаш өңірі. Балқаш көлінің өзі жер ендігінің бойымен 600 километрге созылып жатыр. Батыстан оған тас-топырақты Бетпақдала шөлі жалғасады, ал солтүстіктен аласа тастақ шоқылар иектейді. Бұлардың арасын Тоқырау, Жәмші, Мойынты өзендері иректеп өтеді. Оңтүстігінен көлге Тауқұм, Сарыесік – Атырау құмды шөлейттері ұласып жатыр. Қазастанның табиғаты көркем жерұйықтарының бірі – Іле өзенінің атырауы осы тұста. Балқаш өңірі арқылы түрлі географиялық аймақтардың шекарасы өтеді. Бұл – солтүстікке ең жақын өсетін шөл дала өсімдіктері аймағы, сондай-ақ оңтүстікке ең жақын қарағайлы өңірлер. Мұнда бірегей және өте сирек өсімдіктер мен жануарлар көп, ал отызыншы жылдарда жолбарыстар мен құландар да еркін жортқан. Бұл – оңтүстікте және солтүстікте ұя салатын жыл құстары кездесетін сирек аудандардың бірі. Шөл даланың қатал тіршілік-тынысы өзінше әсем. Жаздың күні мұнда шаң-тозаңды, құмды дауылдар көтеріледі, ал қыста алай-түлей қарлы боран соғып тұрады. Жазғы ыстық 48 градусқа дейін жетеді, ал жауын мүлде жаумайды десе де болғандай. Мүмкін сол себепті де бізді

Пайдаланған әдебиеттер

1. Әбішев И. Балқаштың бағын байламайық //
Жетісу.-2003. -13 қаңтар.

2. Бақытов Ж. Балқаш көлін экологиялық апаттан
Құтқарып қала аламыз ба?: “Балқаш-2000” халықаралық экологиялық форумы болып өтті // Атамекен. – 2000. – 24 қараша.

3. Смағұлова Г. Балқаш көлінің құрып кетуі
мүмкін бе?// Жас Алаш. – 2003. – 29 сәуір.

4. Владислав Николаев. Балқаш өңірі.
Алматы, “Қайнар” 1986

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Балқаш өңірі... Қазақстан картасында бұл аймақ сары түспен
боялған. Шөл дала түсі Самолет қанатының астында көсіліп
жатқан шексіз сары дала. Осынау ұлан-байтақ өлкенің көкшіл
ноқаты мен Іле өзені атыруының көгілдір ирегі ғана көз
кідіртеді. Алайда осы өңірмен жаяу жүріп өтсек, ерекше бір
ғажайып әлемнің куәсі боламыз. Сырт көзге көріксіздеу
шалынғанымен табиғат бұл қуаң аймаққа өзіндік сыйын аямай
төккен. Мұнда шың-құздары таң-тамаша таулар да, тораңғылы
тоғайлар да, жағалауы мақпал құммен көмкерілген тып-тымық көл
шығанақтары да бар. Боз бетегенің күміс толқындары ойнаған дала
көрінісінің өзі де ерекше ғажап. Бұл – Балқаш өңірі. Балқаш
көлінің өзі жер ендігінің бойымен 600 километрге созылып
жатыр. Батыстан оған тас-топырақты Бетпақдала шөлі жалғасады,
ал солтүстіктен аласа тастақ шоқылар иектейді. Бұлардың
арасын Тоқырау, Жәмші, Мойынты өзендері иректеп өтеді.
Оңтүстігінен көлге Тауқұм, Сарыесік – Атырау құмды шөлейттері
ұласып жатыр. Қазастанның табиғаты көркем жерұйықтарының бірі –
Іле өзенінің атырауы осы тұста. Балқаш өңірі арқылы түрлі
географиялық аймақтардың шекарасы өтеді. Бұл – солтүстікке ең жақын
өсетін шөл дала өсімдіктері аймағы, сондай-ақ оңтүстікке ең
жақын қарағайлы өңірлер. Мұнда бірегей және өте сирек
өсімдіктер мен жануарлар көп, ал отызыншы жылдарда жолбарыстар
мен құландар да еркін жортқан. Бұл – оңтүстікте және солтүстікте
ұя салатын жыл құстары кездесетін сирек аудандардың бірі.
Шөл даланың қатал тіршілік-тынысы өзінше әсем. Жаздың күні
мұнда шаң-тозаңды, құмды дауылдар көтеріледі, ал қыста алай-түлей
қарлы боран соғып тұрады. Жазғы ыстық 48 градусқа дейін
жетеді, ал жауын мүлде жаумайды десе де болғандай. Мүмкін
сол себепті де бізді шөлдегі тіршілік аталуының бәрі
қызықтырып, таңдандыратын болар, сондықтан да біз ондағы өскен
әр ағашқа, әр түп өсімдікке, әр гүлге қуана қарайтын болармыз.
Бұлақ, көл, жаға, толқын... сияқты сөздер, әлбетте, құлаққа жайлы
да жағымды естіледі. Мұнда бұл сөздердің мән-мағынасы ерекше
маңызға ие бола түседі, өйткені көктемгі дала, Балқаш жағалауы,
тап-таза тау бұлақтары мен көгілдір айдындағы ерке толқындар
– табиғаттың тамаша да, талантты туындылары іспетті. Табиғатты жан-
тәнімен беріле, шынайы сүйетіндер Балқаш өңірінің әсем
көріністерінен көп қызық, ләззат, мол шабыт табады. Бұл өңір
бағы заманнан-ақ жергілікті жыршы-әңгімеші қауымның қиялына
қанат бітіріп, шабытына шырақ жаққан. Олар осынау қатал
тынысты шөл даланың қайырымды өзен-көлі, жан-жануарлары мен
өсімдік әлемі жайлы әдемі аңыздар құрған. Бұл аңыздардың
мағыналық өзегінде көбіне табиғаттың ұйыған уыз қалпын
сақтау, оған жанашырлықпен қарап, ұрпақтар игілігіне айналдыру
идеясы жатты. Мұның өзі адамзат санасына шоқталған
кездейсоқ түйін емес-ті, өйткені адамдар табиғат көркінің
бұзылуына ежелден-ақ өздері кінәлі еді. Бірақ бұл олардың
білместігінен, табиғаттың даму заңдарын түсінбегендігінен
болатын. Ал қазіргі біздің, көркіне көкірек жая сүйсіне
тұрып, табиғат-арудың соңғы тірі гүлін жұлатын, аққуын
ататын, көзі ашық, көңілі ояу замандасымыздың қылығын қалай
ұғу керек?.. Сырт көзге онша маңызды болып көріне қоймайтын
осынау үйреншікті жайдың астарында біздің табиғатпен
арақатынасымыз хақындағы терең ойланарлық тамырлы проблемалар
жатыр. Жер бетіндегі әр қадамымызды байыппен басу қажеттігін
өмірдің өзі көрсетіп отыр. Бұған келтірер мысалдар өте көп.
Мұндай мысалдарды Балқаш өңірінен де алуға болар...
Көлді кім және қашан ашқанын дәл айту қиын, өйткені ол
сонау ерте заманғы карталарда да кездеседі. Орта және Солтүстік-
Шығыс Азияда, сондай-ақ Моңғолияда Балқаш туралы ертеден-ақ білетін,
бірақ Россияның географиялық карталарында ол алғаш рет 1697 жылы
пайда болды.“Барлық сусыз және өтуі қиын тасты далалар жерінің
чертежі” деп аталатын бұл картаны орыс елшілері мен көпестерінің
түсіндірулері бойынша Семен Ремезов жасаған болатын. Мұнда
көл едәуір қате салынған және аты Теңіз деп аталған.
ХVII ғасырда “Теңіз” (“Тенгиз”) деген географиялық атау
тұтқындағы швед офицерлері жасаған бірнеше карталарда пайда
болады. Олардың ішіндегі анағұрлым белгілісі – Ф.И.Страленберг
жасап, 1730 жылы Стокгольмде бастырып шығарған “Ұлы Татариядағы
Россия картасы” болды. Алайда бұл картаның да дәлдігі шамалы
еді, өйткені Страленберг көлді өзі көзімен көрмеген болатын.
Жоңғарлар тұтқындаған тағы бір швед офицері Ренат көлді
өз көзімен көріп, оның суретін бұрынғыдан дәлірек салды.
Бірақ бәрібір мұнан кейінгі жүз жыл бойына да адамдар Балқаш
көлінің нақты орналасқан жерін шатастырып және ол туралы
шындықтан алшақ аңыздар шығарып жүрді. Тек 1834 жылы ғана
астраном Федоров алғашрет көлдің географиялық координаттарын
айқындап, оның жағалауының белгілі бір бөлігін суретке
түсіріп алды. Нақ осы кездерде Россияда Балқаш көлі қызыл
балыққа аса бай екен деген қауесет тарады. Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы князь Горчаков бұл өңірге Сібір
линиялық казак әскерінің жүз басы Асановты жібереді. Асанов
көлден қызыл балық таппайды, бірақ та мұнда ол бұрын өзіне
беймағлұм балық түрін – маринканы табады.
Солтүстік Балқаш өңірі алғаш рет өткен ғасырдың орта шенінде
неғұрлым толығырақ сипатталады. Ал оның жан-жануарлары мен
өсімдік дүниесін 1884 жылы Санкт-Петербург уиверситетінің зоологиялық
музейін ұйымдастырушы А.М.Никольский тұңғыш рет жан-жақты
зерттеді. Өзінің саяхатына қорытынды жасай келіп, ол былай
деп жазды: “Түркістан округіндегі барлық өңірлердің ішінде
табиғаты жөнінен анағұрлым белгісі – Балқаш және соған жалғас
өңірлер болды. Бұл көл төңірегіндегі осы кезге дейінгі
зерттеулер негізінен топографиялық жұмыстар сипатында жүргізілді. Ал
осынау ұлан-байтақ Орта Азиялық бассейіннің табиғатының, әсіресе
оның ихтологиялық фаунасының үлкен ғылыми маңызы бар. Саяхатшылар
Шренк, Прежевальскийдің және Поляковтың бұл жақтан әкелген
балықтарының басым көпшілігі тек осы Балқаш суына ғана тән
жаңа балық түрлері болып шықты”. А.М.Никольскийдің Балқаш
өңіріне жасаған саяхатынан бері де жүз жылдан астам уақыт
өтті. Осы уақыт ішінде оның табиғаты көп өзгеріске түсті,
сондықтан да Никольскийдің бізге қалдырған жазбаларының аса
құндылығы сол, біз ол арқылы осынша уақыт ішінде
табиғаттың нендей өзгеріске түскенін, қашан, қайда және
не жоғалтқанымызды салыстыра аламыз. Кезінде жіберілген
қателіктер қаншалық қымбатқа түскенімен, біз одан өмірлік
сабақ алуға тиістіміз. Мейлі, бұл қателіктерді біз, біздің
ұрпақ жібермегенімен, болашақта қайталап алмас үшін мықтап есте
сақтауға міндеттіміз. Жергілікті халық мұнда табиғатпен тату
тұрған, өйткені көшпелі өмірдің ғасыр бойлап қалыптасқан
дағды-сабағы оларды табиғатқа толық бағынышты, кіріптар еткен.
Көшпенділердің наным-сенімі, тәртібі мен әдет-ғұрпы, дағдысы
ұрпақтан-ұрпаққа тарап, үлгі-дәстүр боп келген. XIX ғасырдың аяқ
шенінде қазақ шаруашылығымен жете танысқан Ф.Щербина былай деп
жазады: “Қазақ – өте білгір ботаник; оның бойында сан түрлі
өсімдіктерді дәл түстеп танитын күрделі де жан-жақты қасиет
және әр түрлікке жылдың әр мезгілінде берілетін әрбір
өсімдіктің азықтық маңызын жете түсінетін керемет білгірлік
бар... Қазақтар жалпы, өсімдіктердің сан қилы түрлерін ғана
емес, сонымен қатар мал өрісіне даланың өзін де талғап,
таңдап пайдалана берді...”
Бұрын Балқаш өңірінде айтарлықтай шаруашылық жұмыстары
жүргізілмеген. Бұл өлкенің табиғаты өзінің бастапқы қалпын
толық дерлік сақтап келді. Бейне бір табиғаттың өзі
осы өлкеде тек біздің ғасырымыздың басталар сәтінде ғана
ашылған орасан зор табиғи қорық жасап қойғандай. Мұның
өзі осы өлкенің табиғатында болып жатқан оқиғаларды
обьективті түрде бағалауға мүмкіндік береді. Октябрь
революциясынан кейінгі кездеңде Балқаш өңірін игеру ғылыми
зерттеулерден басталады. Алдымен мұнда геологтар келді және
олардың табанды зерттеу жұмыстары 1928 жылы Қоңырат мыс
кен орнын ашу жөніндегі тамаша табыстарымен қорытындыланды.
Балқаш қаласының бүкіл тарихы нақ осыдан бастау алған.
Көлді зерттеу де осы кезден басталды. Алғашқы осындай экспедицияны
1928 жылы П.Ф.Домрачев басқарды. Экспедицияның негізгі міндеті
көлдің балық шаруашылықтық маңызын анықтау болатын. Мұнымен
қатар көлдің тереңдік сырлары, суының химиялық құрамы, көлдің
түпкі қабаты, температуралық режимі және жануарлар әлемі
зерттелді. Домрачев басқарған экспедиция көл табиғатының көптеген
жаңа сырларын ашты, ал бұдан алынған ғылыми нәтижелер
көлді шаруашылық мақсатта игеруге жол салды. Елуінші жылдардың аяғында
көлдің гидрохимиялық ерекшеліктерін және ондағы ылғал жинау
процестерін түбегейлі зерттеу жұмысын М.Н. Тарасов жүзеге
асырды. Осы зерттеулердің нәтижелері бойынша Тарасов 1961
жылы “Балқаш көлінің гидрохимиясы” ашты монография шығарды. Нақ
осы кездің өзінде Қапшағай су электр станциясының жобасы
жасалып жатқан болатын. Ал Іле өзенінің ағысын өзгерту ісіне
байланысты ғалым монографиясында жасалған көлдің өзіндік қалпы мен
жағдайы жайлы болжамдар аса бағалы болып шықты.
Географиялық ғажайып құбылыс. Осы ғасырдың басында белгілі
ғалым және саяхатшы Лев Семенович Берг Балқашқа ықылас қояды.
Оны көлдің суы тұщы екендігі туралы көрген адамдардың әңгімесі
таң қалдырды.Булану көлемі атмосфералық жауын-шашын мөлшерінен
әлденеше есе асып түсетін шөл далада, қалай болған күнде
де, көл суы тұзды болуға тиіс қой. 1903 жылы Л.С. Берг Балқаш
көліне экспедиция ұйымдастырды.
Елдің айтқанына сенетіндей жеткілікті негіз таба алмаған
Л.С.Берг өзінің жол лабороториясын теңіз суының құрамындағы
хлор мөлшерін анықтайтын аспаптармен жабдықтаумен ғана шектеледі.
Ал табаны жалпақ үлкен қайыққа тұщы су толтырылған көптеген
бөшкелер тиеп алуды тапсырды. Олар Іле өзені бойымен төмен
қарай ұзақ жүзді. Ал көлге келіп іліккенде, шыныда да,
ауыз су құйылған бөшкелердің түкке де қажеті жоқ екені айқын
болды. Алып шыққан зерттеу құралдары да қажетсіз болып
шықты, ал тұщы судың құрамына химиялық анализ жасайтын ештеңе
табылмады. Л.С. Бергтің экспедициясы қайда барса да суы тұщы бола
берді...
Осы экспедицияның нәтижелерін қорытындылай келіп, Л.С.Берг
былай деп жазды: “Балқаш айтылып жүрген басым пікірлерге
қарамастан – тұщы көл болып шықты. Балқаш көлін түгел жағалап
шыққан топографтар да осы пікірді қуаттайды. Бұл факт ерекше
назар аударуға лайық. Құрғақ континентальдық климатты өлке,
жылына 200 миллиметрге жетер-жетпес жауын-шашын бар шөл
даланың кіндігінде тұрған ағынсыз тұщы көл – мұнда географиялық
ғажайып бір құбылыс бар”.
Көлдің жасырын құпиясы жалғыз бұл ғана емес екен. Басқа бір
зерттеушілер қазіргі су деңгейінің бұрын әлдеқайда биік
болғандығын анықтады. Бұған түрлі зерттеулердің нәтижесі куә.
Географиялық атаулардың шығу тегін зерттейтін топономика деп
аталатын ғылым бар. Бұған тек географтар ғана емес, сондай-ақ
тарихшылар мен лингвистер де ынта қояды. Өйткені, жер
атауларында белгілі бір тарихи дәуірлердің, нақты мәдени-тарихи
оқиғалардың, түрлі халықтар арасындағы тілдік байланыстардың
ізі бар. Сондай-ақ географиялық атаулар табиғаттың түрлі
құбылыстары жайлы да көп мәлімет береді.
Балқаш көлінің атауы ұзақ та күрделі қалыптасты. Ежелгі
қытайлықтар Си-Хай деп атады, түріктер мен моңғолдар өздерінің
батысындағы жерлердің бәрін ақ түспен белгілеген. Олар бұл көлге
Ақ теңіз деген ат берген. Жоңғарлар Балқаш-нор, ал қазақтар –
Теңіз, яғни үлкен көл деп атаған.
ІХ ғасырда жасалған Орта Азияның географиялық карталарының
бірінде Балқаш көлінің көлемінің үлкендігі сондай – тіпті қатар
жатқан үлкен Алакөлдің өзі оған қосылып кеткен. Сол кезде
кейбір ғалымдар, бұлардың ішінде Л.С.Берг те бар, Балқаш көлі
бірде арнасы толып отырған деген пікірде болған.
Жаңадан туған бұл жұмбақ сыр көл зерттеуші ірі совет ғалымы
Арсений Владимировия Шнитниковтың назарына ілікті. Ол мұндай
табиғат құпиялары жайлы түрлі тарихи деректер мен Батыс
Сібір және Қазақстан көлдерінің деңгейін бақылау нәтижелерін
зерттей келіп, бұл көлдердің су деңгейі сырт көзге байқалмай,
бірде жоғарылап, бірде тым төмен түсіп тұратындығын анықтады. Алайда
табиғатта ешқандай құбылыс кездейсоқ болмайды, оның әр
өзгерісі басқа да басы ашық себептермен тығыз байланысты.
А.В.Шнитников нақ осы себептерді іздеді, іздеді де, тапты, бірақ
оны көлдің өзінен емес, басқадан тапты.
Көлдер деңгейінің ауытқуы климат жағдайына байланысты болып
шықты. А.В.Шнитников Балқаш көлі деңгейінің ең ұзақ ауытқу
кезеңі 1800-1900 жылға тең екендігін анықтады. Бұл жаңа
тұжырым, біріншіден, тарихи мағлұматтар бойынша, екіншіден, тек
кәрі ағаштардың жылдық сақина белгілерінен, және үшіншіден, көл
түбіне шөккен батпақ қабаттарынан көрінетін климаттың құбылу
деректерімен анық сәйкес келеді. Көп ғасырға созылған бұл
кезеңнің соңғы шегі ХVІ ғасырға келіп тіреледі. Сол уақыттан
бері Балқаш көлінің деңгейі 7 метрге төмендеген. Көл
деңгейінің ғасырлар бойғы ауытқуы 3-4 метр болған. Мұндай
арнадан асу кезеңі Балқаш көлінде 1908-1910 жылдарда, су
деңгейі 3,5 метрге дейін көтерілген. 1946 жылы көл суының деңгейі
күрт төмендеп кетті, ал 1961 жылы қайта көтерілді, бірақ
жайылу көлемі бұрынғысынан азырақ болды. Сол кезден бастап көл
деңгейі төмендей түсуде. Көлдің суы неге тұщы, осыншама
климаттық күрт ауытқуларға қарамастан көлдегі жан-жануарлардың
көптеген түрлері қалайша сақталып келген ?
Балқаш көлінің маңызы бір ерекшелігі сол – ол өз көлемінің
өте үлкен екендігіне қарамстан тым таяз: көлдің орташа
тереңдігі алты метрге жуық. Сонымен бірге оның солтүстік
жағасы тік жарқабақты жағасында онша байқала қоймайды,
оңтүстік құмдауыт жағасының көп жерлері құрғап қалады.
Балқаш айдынында жыл сайын бір метрлік су қабаты суланып
кетеді. Көл көлемінің бұлайша қысқаруы булануға кететін
судың мөлшерін азайтады, сөйтіп көлге ағып қосылатын су мен
буланып ұшатын судың арасындағы баланс ұдайы сақталып отырады.
Мұндай құбылысты ғылымда гомеостаз деп атайды. Балқаштың тағы
Ұзынарал бұғазымен екі бөлікке бөлініп жатыр. Бұғаздағы судың
ағыны бір бағытта: батыстан шығысқа қарай ағады. Сондықтан да
көлдің үлкен батыс бөлігі ағынды болып келеді және Іле
өзені алып келетін тұздар мұнда шөкпей, шығыс бөлігіне
қарай кетеді. Бірақ ең таңданарлығы, мұнда судың тым көп
сортаңдануы байқалмайды. Бұл жөнінде Балқаш көлін зерттеуші,
белгілі ғалым М.Н.Тарасов былай деп жазды: “...өзендермен, жер
асты суларымен ілесіп және атмосфералық жауын-шашын арқылы
Балқаш көліне аса көп мөлшерде тез ерігіш минералды тұздар
түсіп тұрады. Мысалы, өзен суларымен көлге жыл сайын 4,07 млн.
тоннаға жуық тұздар жетеді, жер асты сулары 1,35 млн. тонна
және атмосфералық жауын-шашын 0,31 млн. тонна тұз алып
келеді. Ал барлығы жылына көлге 5,73 млн. тонна тұз сіңеді.
Жыл сайын осындай мөлшерде түсіп отырған жағдайда қазіргі
кездегі көлдегі еріген тұздың мөлшері – 305 млн. тонна – небары
53 жылдың ішінде ғана жиналуы мүмкін. Алайда көлдің қазіргі
тұздық қоры мен жоғарыда айтылған дер есебінен иондық ағыс
арқылы жиналуы мүмкін болған аз ғана уақыттың арасындағы
сәйкессіздікті тек қана көлдегі тұздың ұдайы азайып
отырғандығымен түсіндіруге болады. Мұндай азаю түрлерінің бірі,
сөз жоқ, – көлге ерімейтін қосындалар түріндегі карбонаттардың
тұнба болып түсуі...” Енді көлдің батыс бөлігіне кальцит,
ал шығыс бөлігіне – көбіне доломит тұнатындығы даусыз ақиқат
болды. Карбонаттардың көл түбіне тұну процесінде, сондай-ақ,
планктон мен жануарлар. Өйткені бұлар өзінің тіршілік
қажеті үшін судан тиісті тұздарды бойына сіңіреді де, өлгенде
көл түбіне шөгеді.
Міне, осымен Л.С.Бергтің “географиялық ғажайып құбылысының”
сыры шешілген де сияқты көрінеді. Бірақ бұл әлі түбегейлі
пікір түю жеткіліксіз. Балқаш деңгейі қайта көтерілгенде
көптеген жаңа шығанақтар пайда болады. Бұл жыл сайын осылай
қайталанып тұрады, анығырақ айтсақ, Іле өзендерінің суы тасып
Балқашқа жеткенде осылай болып тұратын. Қазір бұл процесс күрт
баяулады. Сонымен қатар қамысты қопалар да бойына көп тұз
сіңіріп отырған. “Балқаш құпияларының” әлі де анықталмаған көптеген
сыр-себептері болуы әбден ықтимал. Өйткені табиғаттың беймәлім
сырлары шексіз ғой, бойындағы жұмбақтарын неғұрлым көбірек
шешкен сайын ол бізге жаңа құпияларын соғұрлым молырақ жая
түседі. Ондағы барлық тыныс-тіршілік өмірдің дами және баии
түсуіне бағышталып үйлестірілген. Мәселен, Балқаш балықтарының
уылдырық шашатын жерлерінің мезгіл-мезгіл құрғап қалып
отыруының өзі судағы өсімдіктердің шіріп, көлдің түбін
органикалық заттармен байытуына, майда балықтардың азықтық
қорын молайта түсуге мүмкіндік жасайды. Міне, табиғат
тіршілік тынысын осылайша қалыптастырған.
Көл жұмбақтары. Балқаш – өзіндік дара қасиеттері мол ерекше көл.
Оның шөл даладағы бүкіл күрделі де қиын тыныс-тіршілігі өз
бастауын Іле және Жоңғар Алатауларынан, Тарбағатайдан латын тау
өзендерімен терең тамырлас, бұлар – Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу,
Аягөз. Бұлардың барлығы дерлік көлге оңтүстіктен келіп құяды,
ал өз арналарын 26 мың ұсақ өзендер мен бұлақтар арқылы
біртіндеп толтырылады. Көлдің аумағы ондағы судың деңгейіне
байланысты күрт өзгеріп тұрады, ал он бес, жиырма мың шаршы
километр болады. Ал көлдегі су көлемі жүз миллиард текше метрге
жақын.Бұл қазаншұңқырдың тек шығысынан ғана ұдайы ұйтқыған
долы дауыл соғатын жіңішке Жоңғар қақпасы ашылды.
Көл тіршілігі судың әрбір тамшысынан табуға болатын ең ұсақ
өсімдіктерден басталады. Барлық өзен, теңіз, мұхиттар мұндай
өсімдіктерге бай. Олар Жер атмосферасына берілетін бүкіл оттегі
мөлшерінің жартысын бөліп шығарады, ауаны көмір қышқыл газынан,
ал суды мөлшерден тыс минералдық заттардан тазартып отырады.
Бұлар – көзге көріне қоймайтын, фитопланктон деп аталатын бір
клеткалы өте қарпайым балдырлар. Егер суды мұқият сүзсе, бұл
балдырлар өсімдік шырышы сияқты әсер қалдырады. Оларды
фотосинтез нәтижесінде бастауыш органикалық өнім пайда болады.
Бұлар көмір қышқыл газы, су, минералдық тұздардың қосындысын
түзеді, күн энергиясының көмегімен глюкоза жасайды, сөйтіп
осылайша тіршілік үздіксіз жалғаса береді. Балқаш суының әр текше
метрінде осындай балдырлардың 300 мыңға дейін клеткалары болады.
Бұларды әрқайсысының салмағы бір грамнан аспағанымен, барлығын
қосып алғанда көлдегі тұрақты биологиялық массаны 100 мың
тоннадан астам. Ал тәулік сайын мұндай әр клетка екіге бөлініп
отыратындықтан көлде тәулігіне 200 мың тоннадан астам
органикалық заттар пайда болады. Жаз бойы олар миллиондаған
тоннаға жетеді. Олар тек су жануарларының азығы ғана болып қалмайды.
Адам баласы оны басқа да мақсаттарға пайдалануды үйренуде.
Балқаш көлінен бір клеткалы балдырлардың 200-ге жуық түрі табылды.
Олардың ішінде кремназем қабыршағымен жабылған диатомды
балдырлар кездеседі. Олар негізінен көлдің түбін мекендейді және
маринка балықтарына қорек болады. Қоректік жағынан ең бағалы
көк балдырлар көлдің тұщы сулы батыс бөлігіне көбірек
кездеседі.Судың тұзы көбейген кезде олар біртіндеп жойылып, басқа
құрамды заттарға айналады. Көлде ұсақ балдырлар арасында майда тірі
денелер де жүреді. Олар– ескек аяқты және бұтақ мұртты ұсақ
шаяндар, құбылма және қарапайым жәндіктер. Судың әр текше метрі
осындай жүздеген мың ұсақ организмдерге толы. Түнгі мезгілде олар
көл бетіне көтеріліп, тым ұсақ балдырларды жейді, бірақ сонымен
қатар суды арнайы сүзігіден өткізгендей етіп тазартып
кетеді.Бұл–зоопланктон. Оның көлдегі биологиялық массасы 200 мың тоннаға
жуық, жылына бірнеше рет тұқым жайып, өте тез көбейеді. Сөйтіп,
балықтар және омыртқасыз жәндіктер үшін миллиондаған тонна қоректік
азықтар пайда болады.
Көлде зоопланктон арасында аквариумдық майда балықтарды жақсы
білетіндерге етене таныс дафния өте көп. Ырғып қозғалу ерекшелігіне
орай оларды “су бүргелері” деп те атайды. Ұзындығы 2 миллиметрге
ғана жуық мөлдір түсті бұл тіршілік иелері басқа да су
тазартушы жәндіктермен бірге жыл ішінде суды ондағы көптеген еріген
заттардан тазартып, бүкіл көлді бірнеше рет сүзгіден өткізіп
шығады. Көлдің тіршілік дүниесіндегі келесі бір буын – су түбін
мекендейтін омыртқасыз жәндіктер. Бұлар – ұсақ құрттар, инеліктің, сары
масалар мен моллюскалардың личинкалары сондай-ақ су зерттеушілер
хирономидтер деп атайтын ұсақ масалар. Бұл масалар небары бірнеше
күн ғана өмір сүреді, ал олардың личинкалары бір жыл бойы
сақталады, сөйтіп, балықтарға азық болады және өлі органикалық
заттарды бойына сіңіріп, су құрамын тазарта түседі. өте қысқа
мерзім ғана тіршілік ететін насекомдар (поденкалар) да көлде
осындай қызмет атқарады. Олардың личинкалары суда үш жылға дейін
өмір сүріп, балықтарға қорек болады. Ал тірі қалғандары жаздың бір
қолайлы күнінде жеті көзді, қанаты кішкене бір мақұлыққа
айналып судан ұшып күн астында бір ғана тәулік өмір сүреді.
Балқаш көлінің жұмбақтарының бірі – мұндағы моллюскілердің басым
көпшілігінің құрып кеткендігі. Олардың көлді бұрыннан мекендейтін
сақталып қалған оншақты түрі өзен атырауларында, судың тым
таяз тұстарында, су астындағы тас қуыстарында ғана тіршілік
етеді. Сондықтан да бұлармен балықтар өте сирек қоректенеді.
Ихтиологтар осы жағдайға назар аударып, Балқаш балықтарының азықтық
қорын жақсарту мақсатында 1965-1966 жылдары көлге “түрлі-түсті
монодакна” деп аталатын Дон моллюскілерін әкеліп жіберді. Бұл
моллюск көлдің суы тұщы бөлігінде тез жайылып, балықтарға жақсы
қорек болды. Көл түбін мекендейтін жәндіктер түрлерінің көптігіне
және оларды басқа сулардан әкеліп тарату шараларына қармастан,
Балқаш көліндегі балықтардың азықтық қоры әлі жұтаң. Сондықтан да
Балқаш суының әр гектарының өнімдік түсімі төмен. Ең түсімді
жылдарда ол он килограмға ғана жетті. Арал және Каспий
теңіздеріндегі, сондай-ақ басқа да тұщы сулардағы тәжірибе
Балқаш көліндегі әрбір су гектарының балық түсімін үш есеге
дейін көбейтуге болатындығын көрсетіп отыр. Бірақ бұл үшін
қазіргі балық аулау тәсілдерін ғылыми негіздерге сәйкес
мейлінше дамыта түсу қажет, яғни балықты мол аулау үшін
оларға алдымен мол қоректік қор жасауға көңіл бөлу керек.
Баяғыда бір аңшы мал бағумен айналысуға көшіп, ет өндіру
жөнінен үлкен табысқа жеткен екен. Балықшы да сол сияқты, ол
тек оны аулаушы ғана емес, сонымен қатар өсіп-өнуіне жағдай
жасаушы да болуға тиіс. Балқаш көлінде оның тағы да бір
ежелгі мекендеушісі– Балқаш алабұғасы немесе Шренк алабұғасы
құрып кетті. Ол да осы географиялық ауданда маринкамен бірге,
қатар тіршілік еткен, солармен бірге балық кәсіпшілігінің басты
обьектісін құраған екеуін қосқанда жылына көлден 54 мың центнер
балық ауланып отырған. Балқаш алабұғасы – әдеттен тыс жыртқыш
балық, өйткені ол негізінен өз тұқымдастарымен қоректенеді, яғни
аса рақымсыз жыртқыш, каннибал. 1943 жылы 402 алабұғаның
асқазанын жарып, зерттеп көргенде олардың 394-інің ішінен ұсақ
алабұға, тек бесеуінен – сазан және үшеуінен салпы ерін балық
(губач) шыққан. 1944-46 жылдары Балқаш алабұғасының 890-ының
асқазаны тексерілген, бірақ жағдай тағы дәл бұрынғыдай болды.
Бұл табиғатта өте сирек кездесетін құбылыс– жыртқыштар “бейбіт”
балықтармен қатар тіршілік ете жүріп, оларға мүлде тимейді,
керісінше өздерін-өздері жейді және ең таңданарлығы – ұрпағы
көбейіп, жап-жақсы өсіп-дамиды. Алайда бүгіндері олар көлде өте
сирек кездеседі. Мұнда тіпті кішкене торта балығын ұстап алу
да оңай емес.
Бұған қоса Балқаштың байырғы мекендеушілерінің ішінде Штраухтың
губачы және бір түсті салпы ерін бар. Сирек болса да, кейде
талма кездесетін.
Көлді мекендейтін балық түрлерінің осындай аса кедей екендігін
1884 жылы-ақ А.М.Никольский байқап, Балқашқа сазан жіберуді
ұсынған болатын. Бұл ұсынысты кезінде ешкім қолдаған жоқ,
өйткені онда көлдің балық қоры әлі игерілмеген болатын.
Алайда, 20-шы ғасырдың басында сазан көлге кездейсоқ келді
деген Никольский ұсынысының негізділігін дәлелдейді. Біраз жылдар
бойы Балқаштың басты балық қоры осы сазан болды. 1941 жылы
мұнда 128 мың центнер сазан ауланды. Балқаш көлі бұл бағалы
да қажетті балықты өндіру жөнінен Қазақстан бойынша жетекші
роль атқарды.
1928 жылы көлдің балық қорын зерттеуді бастаған П.Ф.Домрачев
онда сазан мен ұсақ алабұғаның тым көбейіп кеткендігін анықтап,
суға көксерке балығын жіберуді ұсынды. Бірақ бұл ұсыныс көпке
дейін ұмыт қалды, ал 1933 жылы көлге Арал теңізінен 289
ересек шип (пілмай) жіберілді. Құртпа калуга, сүйрік сияқты
шип те бекіре тұқымдас балықтарға жатады. Бекіре тұқымдас
балықтардың қорын молайту – ихтиологтардың ежелгі арманы. Алайда бұл
– қыңыр балық, оның жыныстық жетілу кезеңі тек 12-14 жасында
ғана басталады, мекен алмастыру және уылдырық шашу жолдары
анағұрлым ұзақ.
Балқаш шипі уылдырық шашуға Іле өзенімен жоғары өрлейді.
Оны аулауға өткен жылдар ішінде не мүлде тыйым салынып,
не мейлінше шектеліп отырылған. Ауға түсіп қалғандарын
балықшылар босатып жібереді, бірақ оның ұсақтарының денесіне аз
ғана зақым келсе болды, тез өліп қалады.
Балқашта жүз килограмға дейін салмақ тартатын бірлі-жарым ірі
шиптер кездесті, бірақ ол әлі көбейіп кете алған жоқ, өйткені
көлде онымен қорекке таласатындар, әсіресе табан балықтар көп.
Алайда шипті Балқашта тарату қиыдықтары да, оны аулауға
тыйым салу шаралары да бұл бағалы балықтың әйгілі қара
уылдырығына қызыққан браконьерлерге тежеу сала алмай келеді.
Шиптің азықтық базасын да нығайта түсу қажет. Ол негізінен
моллюскілермен қоректенеді, бірақ Балқаштың лай суында
тіршілік етуге қолайлы мүмкіндіктер бола тұра олардың
монодакнадан басқа түрлері көлге жіберілмей келеді.Өзен, не
көл суы неғұрлым лайлы болса, моллюскілер шоғыры онда соғұрлым
тезірек көбейеді, өйткені бұлар сүзгіге ілігетін ұсақ
клеткалармен қоректенеді. Олардың табиғаттағы атқаратын ролі
таңданарлық: 20- 25 қарапайым моллюскі бір тәулік ішінде 400
литрге жуық суды тазартады, яғни бұл бір адамның
тәуліктік барлық тұрмыстық су қажетін өтей алатын мөлшер.
Насос станцияларыда тым қатты лайланған судағы моллюскілер
тез көбейеді де, өз міндетіне адал санитар ретінде су
қақпаларының сүзгі торларын бекітіп тастайды. Осы себепті де
көбінесе ол зиянды деп теріс түсіндіріліп келді.
Соғыстан кейінгі жылдарды Балқаштан балық аулау жұмысының
ауқымы күрт азайып кетті. Бұл бір жағынан тым көп аулап
жібергендіктің салдары, ал екінші жағынан көлдегі балық
түрлерінің аздығынан деп түсіндірілді. Ал мұны көбейту
үшін 1949 жылы Арал теңізінен табан балық әкелініп
жіберілді, ал 1957-58 жылдарда Жайық өзенінің төменгі
ағысынан әкелінген көксерке, онымен бірге сынап көру үшін
көлге тағы да бір жыртқыш балық – ақмарқа жіберілді. Бұлармен
қатар көлде “кездейсоқ” басқа жыртқыш – беріш және жайын
пайда болды. 1965 жылы Билікөл көлінен торта шабақ, онан соң
амур әкелінді. Балқашта бұлармен басқа Алматы тоғандарынан амур
комплексіне жататын уылдырықпен қоректенуші балықтар да тап болды.
Бұл балықтар Алматы тоғандарына ақ амур әкелінгенде
кездейсоқ түскен болатын. Балқаш көліне оның түпкі салдары
қандай болатындығын ойлап жатпай-ақ, кез-келген балық түрлері
жіберіле берген. Әлдекім бір демалыстан оралғанында өзімен бірге
шаян ала келіп, оларды көлдің батыс жақ бөлігіне жіберген.
Енді біреулер көлге креветкаларды алып келген.
Балқаш қаласындағы Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты өз алдына және Казахрыбвод басқармасы өз алдына
бір бөлек нұсқаулар жасап, әрқайсысы әрқалай шаралар
ұйымдастырады – осының салдарынан қазір енді Балқашта балықтың
қанша түрі бар екендігін ешкім де ашып айта алмайды.
Белгілісі тек – балық түрінің жиырмадан астам екендігін және
олардың көпшілігі не жыртқыш, не уылдырықпен қоректенетін
болып келетіндігі. Бұл орайда Балқаш көлі үлкен сынау
“полигоны” іспетті көрінеді, мұндай эксперименттер басқа ешбір
жерде жасалып көрген жоқ. Әрине, бұлай етуге болмайтынын
білдіріп тұратын нәтиже болып табылады. Алайда, тәжірибе
арнайы лабороторияда жасалып, теріс нәтиженің сонда дәлелденіп
жатқаны жақсы ғой. Ал мұндай тәжірибе табиғаттың тікелей
өзіне, кең көлемде жасалып жатса, бұдан келер зиянды
есептеп айту да оңай емес.
Балқаштың тіршілік-табиғатын өзгерту жөніндегі осынау барлық
іс-әрекеттердің ішінде көлге көксерке жіберу сәтті нәтиже
берді, ол тез көбейе қоймайтын ұсақ алабұғаны құртып жіберді.
Мұнымен қатар, 1962 жылдан бастап, көксерке жаппай көбейген
кезде көлден жылына 127 мың центнерге дейін сазан ауланып
отырды. Көксерке басқа балықтарды өзінін тіршілігіне қажет
мөлшерде ғана жейді, ал ақмарқа болса – қойға тиген қасқырдай
құйрығымен бір топ балықты бір-ақ ұрады. Жайын қорек
талғамай, кездескенін түгел қылғи береді, бірақ оның жаулары
жоқ. Ол негізінен өзінің уылдырығын қорғаумен болады. Ал
сазан уылдырық шашқан соң жөніне кетеді. Сазанның маңына
торта шабақтар да уылдырық салады, бірақ олар сазанның
уылдырығын кезіктіре қалса құр жібермей, жеп қояды.
Көлдің табиғи жұмбақтарының бірі – балқашидттер, немесе
сапропельдің – көл түбіндегі шірінділер шөкпесінің өзіндік ерекше
түрлері. Бұл бірегей заттар басқа ешқайда кездеспейді. Күкіртті
сутегінің әсерінен шіріген балдырлардан пайда болады.
Балқашит жаңа ашылған, отызыншы жылдарда оған көңіл бөлініп,
Алматыда өткен ғылыми конференцияда (1931 ж.) Я.П.Беликов былай
дейді: “Балқашиттің қандай маңызы бар екендігіне Германияның
тәжірибесінен көз жеткізуге болады. өздеріңізге белгілі,
Германия сырттан әкелінетін сұйық отынды пайдаланып келді
және қазір де солай. Импералистік соғыс кезінде отын
жеткізілетін жолдар кесіліп қалды... Соңынан анықталғанындай,
немістерді бұл қиындықтан сапропелиттер құтқарған. Бұлар химия
өнеркәсібінің негізін құрап, сұйық сапропелит отынын өндірудің
шикізат базасына айналған”.
Шынында да прогресс жолы көз жеткісіз. Тіпті қазіргі қажеті
жоқ сияқты көрінетін табиғат байлықтарының қайсысы және қашан
болашақта біздің керегімізге жарайтындығын болжап айту қиын.
Ал мұны айқын білмегендіктен табиғатта бар нәрсенің бәрін
де сақтап қалуға тырысқан жөн. Мәселен, бүйілердің табиғатқа
зиянды шегірткелердің құртып жіберетіндігі, ал жыланның уы
медицинада пайдаланылатындығы белгілі.
Балқаш көліне байланысты үміт үзгендей ештеңе жоқ. Көлде
әлі де пайдалы тәртіп орнатып, оның бұрынғы даңқын қайта
шығарып қана қоймай, тіпті еселей түсуге де болады.
Балқаш сазанының тағдыры. Балқашта бұл балық кездейсоқ тарады.
1905 жылы диірменші Ф.Богдановтың тоғанындағы плотинаны су тасқыны
бұзып кетті. Мұнда ол Үлкен Алматы өзенінің бір тармағы
арқылы Шу өзенінен әкелініп жіберілген сазан балықтар
өсіретін. Тоғандағы барлық балық Іле өзеніне өтіп кетті,
ал 1910 жылы олар Балқашқа де жетті. 1915 жылдан бастап
сазан көлде кәсіптік маңыз ала бастайды, ал 1930
жылдан ол мұндағы басты балық қорына айналды. Сол жылы
көлден 20 мың центнер, 1931 жылы – 84 мың, ал 1932 жылы – 108
мың центнер сазан ауланды.
Алғашқы орыс балықшылары мұнда сонау 1907 жылы-ақ қоныс
тепсе де 1930 жылға дейін Балқашта кәсіптік балық аулау
болған жоқ. Тек жергілікті тұрғындар ғана анда-санда балық
аулаған.
Сазан Балқашта өзіне қолайлы жағдай тапты. Кейде тіпті
салмағы 18 килограмға дейін жететін сазандар ұсталып жүрді.
Апрель айының өзінде суы тез ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.