Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І.ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛАДАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
1.1. «Халыққа қызмет жасау басқармаларының» экономикалық сипаттамасы мен көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Есеп саясаты және бухгалтерлік есепті жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
ІІ.ТАРАУ. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛIК ЕСЕБIНIҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1. Негiзгi құралдардың экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3. Негiзгi құралдардың тозуымен амортизациясының
есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.4. Негiзгi құралдарды жөндеу есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.ТАРАУ. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТI МЕН ТАЛДАУЫ
3.1. Негiзгi құралдарға аудиторлық тексерудiң маңызы мен мiндетi ... ... ... . 54
3.2. Негiзгi құралдарды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.3. Негiзгi құралдардың аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
3.4. Негiзгi құралдардың пайдаланылу тиiмдiлiгiн талдау ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
І.ТАРАУ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛАДАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
1.1. «Халыққа қызмет жасау басқармаларының» экономикалық сипаттамасы мен көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Есеп саясаты және бухгалтерлік есепті жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
ІІ.ТАРАУ. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛIК ЕСЕБIНIҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1. Негiзгi құралдардың экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3. Негiзгi құралдардың тозуымен амортизациясының
есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.4. Негiзгi құралдарды жөндеу есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.ТАРАУ. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТI МЕН ТАЛДАУЫ
3.1. Негiзгi құралдарға аудиторлық тексерудiң маңызы мен мiндетi ... ... ... . 54
3.2. Негiзгi құралдарды түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.3. Негiзгi құралдардың аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
3.4. Негiзгi құралдардың пайдаланылу тиiмдiлiгiн талдау ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Экономика салаларында жүргiзiлетiн есептер жүйесiнiң арасында бухгалтерлiк есептiң алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар iшiнде бухгалтерлiк есеп өз алдына дараланып түратын бөлек ғылыми сала болып табылады. Бұл ғылымды жан-жақты зерттейтiн,экономикалық жағынан талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын анықтайтын әдiстермен, бұл ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда қоғамдық өндiрiс процестерiн бухгалтерлiк есеп ғылымының пәнi деп айтуға болады, немесе қоғамдық өндiрiс процестерiн бухгалтерлiк есепке алынатын бiр түтас түлға деп қарауға болады. Өйткенi бухгалтерлiк есеп қоғамдық өндiрiстiң даму жолында қажет болып табылады. Бухгалтерлiк есептiң мәлiметтерi мен көрсеткiштерi қоғамдық өндiрiстiң дамуын экономикалық түрғыдан зерттеуге бiрден-бiр негiз болып табылады. Сондықтанда бухгалтерлiк есептiң негiзгi мiндетi экономика салаларының барлығында нақты, түжырымды мемлекеттiк талаптарға сай есептеу жұмыстарын жүргiзу. Қоғамыздың даму кезеңдерiнiң қай сатыларында болмасын дамудың объективтi экономикалық заңдылықтарын анықтау және сол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгiлеу үшiн есеп жұмыстарын, соның iшiнде бухгалтерлiк есептi дұрыс үйымдастыра бiлудiң мәнi мен маңызы өте жоғары болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шағын және орташа кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекет тарапынан үлкен көңiл бөлiнуiне байланысты елiмiзде бухгалтер және аудитор мамандарына деген сүраныс артуда. Себебi олардың кәсiпкерлiк шаруашылығын дамытуға қосатын үлесi мен жасайтын қызметi елеулi де әрi тиiмдi.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шағын және орташа кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекет тарапынан үлкен көңiл бөлiнуiне байланысты елiмiзде бухгалтер және аудитор мамандарына деген сүраныс артуда. Себебi олардың кәсiпкерлiк шаруашылығын дамытуға қосатын үлесi мен жасайтын қызметi елеулi де әрi тиiмдi.
1. Әбдіманапов. «Бухгалтерлік есеп теориясың. Алматы, 1995ж.
2. Стандарты по аудиту Республики Казахстан, Алматы, 1995ж.
3. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятииң, Изд. «Центраудит -Казахстанң, Алматы, 1998г.
4. Әжібаева З.Н., Укашев Б.Е. «Бухгалтерлік есеп теориясың, «Экономикаң баспасы, Алматы, 1999ж.
5. Тулегенов Е.Т., Бралиева Н.Б.,Стороженко Л.А., Матаеева И.А., «Бухгалтерсккие информационные системың, Алматы, «Экономикаң, 1999г.
6. Дюсембаев К.Ш. «Теория аудитаң, Алматы, 1995г.
7. Дюсембаева К.Ш. «Анализ финансового положения предприятияң, Алматы 1998 г.
8. Тасмаганбетов Т.А., Тлеужанова М.А., Омарова А.Ш., Мурзагалиев Ж.Н., Юсупова Н.П. «Анализ и аудит в системе управления предпринимательской деятельностьюң.Алматы,1999 г.
9. Астахова В.П. «Анализ финансовой устойчивости фирмың. Москва, 1996г.
10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализаң, Москва, «Финансы и статистикаң, 1995 г.
11. Кеулімжаев К.К. Қаржылық есеп 2002 г.
12. Радостовец В.К., Радостовец В.В. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепң, Алматы, 2003г.
13. «Экономика и жизньң № 12,14,15.2005г.
14. Назарова В.Л. «Бухгалтерлік есепң Алматы, 2005ж.
15. Заочная школа аудитора № 1,2,3,10,11. 2004-2005 гг.
16. Абленов Д.О. «Теория аудитаң Алматы,2003 г.
17. Абленов Д.О. Аудит негіздері Экономика 2005ж.
18. Назарова В.Л. Бухгалтерлік есеп. Экономика 2005ж.
19. Кеулимжаев К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері. Экономика 2003 ж.
20. Төлегенов Бухгалтерлік ақпарат жүйелері.Оқу құралы.Алматы экономика 2001ж.
21. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгатерский учет.
2. Стандарты по аудиту Республики Казахстан, Алматы, 1995ж.
3. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятииң, Изд. «Центраудит -Казахстанң, Алматы, 1998г.
4. Әжібаева З.Н., Укашев Б.Е. «Бухгалтерлік есеп теориясың, «Экономикаң баспасы, Алматы, 1999ж.
5. Тулегенов Е.Т., Бралиева Н.Б.,Стороженко Л.А., Матаеева И.А., «Бухгалтерсккие информационные системың, Алматы, «Экономикаң, 1999г.
6. Дюсембаев К.Ш. «Теория аудитаң, Алматы, 1995г.
7. Дюсембаева К.Ш. «Анализ финансового положения предприятияң, Алматы 1998 г.
8. Тасмаганбетов Т.А., Тлеужанова М.А., Омарова А.Ш., Мурзагалиев Ж.Н., Юсупова Н.П. «Анализ и аудит в системе управления предпринимательской деятельностьюң.Алматы,1999 г.
9. Астахова В.П. «Анализ финансовой устойчивости фирмың. Москва, 1996г.
10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализаң, Москва, «Финансы и статистикаң, 1995 г.
11. Кеулімжаев К.К. Қаржылық есеп 2002 г.
12. Радостовец В.К., Радостовец В.В. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепң, Алматы, 2003г.
13. «Экономика и жизньң № 12,14,15.2005г.
14. Назарова В.Л. «Бухгалтерлік есепң Алматы, 2005ж.
15. Заочная школа аудитора № 1,2,3,10,11. 2004-2005 гг.
16. Абленов Д.О. «Теория аудитаң Алматы,2003 г.
17. Абленов Д.О. Аудит негіздері Экономика 2005ж.
18. Назарова В.Л. Бухгалтерлік есеп. Экономика 2005ж.
19. Кеулимжаев К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері. Экономика 2003 ж.
20. Төлегенов Бухгалтерлік ақпарат жүйелері.Оқу құралы.Алматы экономика 2001ж.
21. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгатерский учет.
Тақырыбы: Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-тарау. Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
1. Халыққа қызмет жасау басқармаларының экономикалық сипаттамасы мен
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.2. Есеп саясаты және бухгалтерлік есепті
жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... . ... ... . 16
ІІ-тарау. Негiзгi құралдардың бухгалтерлiк есебiнiң ұйымдастырылуы
2.1. Негiзгi құралдардың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
2.3. Негiзгi құралдардың тозуымен амортизациясының
есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 38
2.4. Негiзгi құралдарды жөндеу
есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3-тарау. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТI МЕН ТАЛДАУЫ
1. Негiзгi құралдарға аудиторлық тексерудiң маңызы мен
мiндетi ... ... ... . 54
3.2. Негiзгi құралдарды
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 56
3.3. Негiзгi құралдардың
аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 59
3.4. Негiзгi құралдардың пайдаланылу тиiмдiлiгiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
Кіріспе
Экономика салаларында жүргiзiлетiн есептер жүйесiнiң арасында
бухгалтерлiк есептiң алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар
iшiнде бухгалтерлiк есеп өз алдына дараланып түратын бөлек ғылыми сала
болып табылады. Бұл ғылымды жан-жақты зерттейтiн,экономикалық жағынан
талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын анықтайтын әдiстермен, бұл
ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда қоғамдық өндiрiс процестерiн
бухгалтерлiк есеп ғылымының пәнi деп айтуға болады, немесе қоғамдық өндiрiс
процестерiн бухгалтерлiк есепке алынатын бiр түтас түлға деп қарауға
болады. Өйткенi бухгалтерлiк есеп қоғамдық өндiрiстiң даму жолында қажет
болып табылады. Бухгалтерлiк есептiң мәлiметтерi мен көрсеткiштерi қоғамдық
өндiрiстiң дамуын экономикалық түрғыдан зерттеуге бiрден-бiр негiз болып
табылады. Сондықтанда бухгалтерлiк есептiң негiзгi мiндетi экономика
салаларының барлығында нақты, түжырымды мемлекеттiк талаптарға сай есептеу
жұмыстарын жүргiзу. Қоғамыздың даму кезеңдерiнiң қай сатыларында болмасын
дамудың объективтi экономикалық заңдылықтарын анықтау және сол
заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгiлеу үшiн есеп жұмыстарын,
соның iшiнде бухгалтерлiк есептi дұрыс үйымдастыра бiлудiң мәнi мен маңызы
өте жоғары болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шағын және орташа кәсiпкерлiктi
дамытуға мемлекет тарапынан үлкен көңiл бөлiнуiне байланысты елiмiзде
бухгалтер және аудитор мамандарына деген сүраныс артуда. Себебi олардың
кәсiпкерлiк шаруашылығын дамытуға қосатын үлесi мен жасайтын қызметi елеулi
де әрi тиiмдi. Сонымен қатар, қазiргi таңда халықаралық стандартқа көшуге
байланысты бухгалтерлiк есеп пен аудит жұмысына қойылатын талаптар да
артуда және ол өте күрделi. Сондықтан шетелдiң тиiмдi тәжiрибесiн қолдана
отырып, бухгалтерлiк есептi жаңа талаптарға сай бiр жүйеге келтiру болып
табылады.
Нарық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргiзушi ұйымдарда бухгалтерлiк
есептiң маңызы ерекше зор. Шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлiк есеп жұмысы
''Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептеме туралы'', ''Салық және бюджетке
төленетiн мiндеттi төлемдер туралы''. Қазақстан Республикасының Заңдарына
сәйкес жасалынған бухгалтерлiк есеп стандарттары мен қаржы шаруашылық
қызметi бухгалтерлiк есебiнiң бас шоттар жоспарына сай бекiтiлген ортақ
принциптер мен ережелерi және Қазақстан Республикасы Қаржы министiрлiгiнiң
бухгалтерлiк есеп жөнiнде шығаратын нұсқаулары мен ережелерi, ұсыныстары
негiзiнде ұйымдастырылады. Осыған орай қазiргi кезде республикасымзда
қолданылып жүрген бухгалтерлiк есеп жүйесi халықаралық бухгалтерлiк есеп
стандарттарына сәйкес жүргiзiлуде.
Бухгалтерлiк есеп және есеп беру мәлiметтерi шаруашылық жүргiзушi
суъектiлердiң және олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң қызметiн басқару,
экономикалық бағдарламалар жасау және оның орындалуын бақылау үшiн
қолданылады.
1995 жылғы желтоқсан айының 26 жұлдызында Қазақстан Республикасы
Президентiнiң ''Бухгалтерлiк есебi туралы'' Заң күшi бар Жарлығы
қабылданды. Бұл заң қабылданғаннан кейiнгi оны жүзеге асыру жолында
көптеген жұмыстар атқарылды және атқарылуда. Осы заңға сәйкес 1996 жылғы
қараша айының 18 жұлдызында қаржы шаруашылық қызметi бухгалтерлiк есебiнiң
Бас шоттар жоспары бекiтiлiп, 1997 жылғы қаңтар айының бiрiншi жұлдызынан
бастап Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық субъектiлерi жаңа
бухгалтерлiк есеп стандарттары бойынша өз жұмыстарын жүргiзе бастады.Осы
қолданылған бухгалтерлiк есептiң жаңа жұйесi экономикамызды көтеруге, iшкi
және сыртқы инвесторлар үшiн неғүрлым тиiмдi етiп құруға мүмкiндiк бердi.
Экономиканың қай саласында болмасын шаруашылық субъектiлер мен еңбек
ұйымдарын шикiзат пен материалдарды үқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өзiнiң өндiрген, шығарған өнiмдерiн халықаралық
рынокқа бәсекелестiкке, салыстырмалылыққа жеткiзуге, өндiрiсiн ұлғайтуға,
өндiрген өнiмнiң өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және
оған зиян келтiрмеуге мүдделi. Бұл орайда шаруашылық суъектiнiң материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын сондай-ақ басқа да ресурстарын тиiмсiз
жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша атап
өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жұргiзу үшiн кәсiпорындардағы
еңбек құралдарының атқаратын рөлi ерекше. Жаңа үлгiдегi сапалы және
өнiмдiлiгi жоғары еңбек құралдары болмайынша кәсiпорынның айтарлықтай
жетiстiкке жетуi мүмкiн емес. Сондықтан да ''Негiзгi құралдардың есебi және
аудитi'' тақырыбы бұгiнгi күнi актуалды тақырып болып табылады. Сол
себептен жоғарыда аталған тақырып диплом жұмысын жазу үшiн таңдап алынды.
Дипломдық жұмыстың алға қойған негiзгi мақсаты кәсiпорынның негiзгi
құралдарын есепке алу жағдайын жақсарту, оның тиiмдiлiгiн арттыру шараларын
көрсету болып табылады. Жұмыстың зерттеу объектiсiне Жамбыл ауданы Ұзынағаш
ауылы Халыққа қызмет жасау ұйымының соңғы жылдардағы көрсеткiштерi алынды
және оларға экономикалық, бухгалтерлiк талдау жасалынды.
І-тарау. Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
1.1. Халыққа қызмет жасау басқармаларының экономикалық көрсеткіштерін
талдау
Республикамызда кәсiпорындармен бiрлестiктердi сатып алу және
жекешелендiру заңына сәйкес ''Халыққа қызмет жасау басқармасының''
негiзiнде 1998 жылдың тамыз айында ашық түрдегi ''Қызмет жасау басқармасы''
болып қайта құрылды.
Қазiргi кезде қоғамның балансында құны 690 мың тенге тұратын сегіз
автокөлiк қызмет етедi. Демек, бұл жағынан алғанда акционерлiк қоғам өзін-
өзi толықтай қамтамасыз ете алады және түрғылықты халыққа қызмет етедi.
Яғни жұктерiн тасымалдау және басқалары. Сонымен бiрге АҚ өндiрiс
ғимаратымен, кiшi цехтармен, қоймалармен, жөндеу орындарымен және қосымша
құрылыстармен қамтамасыз етiлген. АҚ-да 6 цех жұмыс iстейдi және олардың
барлығы электр энергиясымен, сумен, жылумен түрақты түрде қамтамасыз етiлiп
түрады.
Басқару ақпаратымен оның бөлiмшелерi АҚ-ның территориясындағы, екi
қабатты ғимаратқа орналасқан. Демек жұмыс iстеуге еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруға және жұмысшылардың жұмыстарын бақылауға толық мүмкiншiлiк бар
деген ұғым. Қоғам қызметкерлерi мен жұмысшыларының 80% жуығы акция иелерi.
Себебi, ауданда жұмыссыздар санының көбеюiне байланысты көптеген мамандар
өзiнiң тұрмыстық жағдайын жақсарту үшiн, яғни табыс табу үшiн осы салада
жұмысқа орналасқандар.
''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi өндiретiн өнiмдерiне мыналар
жатады: мырамордан ескерткiштер, кiрпiштер, жол бойына және шетiне төсейтiн
тастар, есiк-терезелер және басқалай өнiмдердi жасап шығарады. Сонымен
бiрге АҚ-ның қарауынада ''Нан'' зауыты бар.
Бухгалтерлiк есептi жұргiзу барысында бұл қоғамда журнал-ордерлер
қолданылады. Әрбiр есептi ай сайын қолданылатын шоттар бойынша ведомостар
мен журнал ордерлер осы құжаттардағы ақпараттар мен мәлiметтер арқылы бас
кiтапта толтырылады. Ал бас кiтаптың мәлiметтерi қоғамның жылдық қаржылық
есебiн жасау үшiн қолданылады. Төменде АҚ-ның соңғы екi жылдағы техника-
экономикалық көрсеткiштерi 1.1-кестеде келтiрiлген:
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы техника-экономикалық
көрсеткiштерi
1.1-кесте
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл Ауытқуы
Өнiмдi сатудан, қызмет көрсету- ден 4660,4 7408,1 +2747,7
түскен түсiм
Жұмыскерлердiң орташа жылдық саны 232 228 -4
Қосылған құн салығы 789,5 1416,4 +626,9
Өндiрiлген тауарлар мен көрсеткiлген
қызметтер үшiн кеткен шығындар 34916 5973,3 +2481,9
Еңбекақы қоры 31282,6 42710,7 +11428,1
Бiр жұмыскердiң орташа айлық еңбек 11,2 15,6 +4,4
ақысы
Сатудан алынған пайда 379,3 18,4 -360,9
Бөлiнбеген табыс - 170,7 +170,7
Бюджетке төлем 379б3 189,1 -190,2
Таза табыс 181,7 101,0 -80,7
Айналым қорларының орташа құны 1657,4 1852,3 +194,9
Айналым қорларының айналымдылығы 2,8 4,0 +1,8
Бiр күндегi айналым ұзақтығы 129 90 -39
Негiзгi құралдардың орташа жылдық 3666,9 3896,2 +229,3
құны
Сату рентабельдiлiгi (%) 10,9 0,3 -10,6
_Өндiрiс рентабельдiлiгi (%) 7,1 3,3 -3,8
Бұл кестеден көрiп отырғанымыздай қызмет жасау басқармасындағы 2002
жылы өнiмдердi сату едәуiр өскен, яғни 2003 жылмен салыстырғана сатудан
түскен түсiм 2747,7 мың теңгеге артып отыр. Сонымен қатар өнiмдердi сату
бойынша шығындардың да артқандығы байқалады. Бұл сомма 2003 жылмен
салыстырғанда 2481,3 мың теңгеге (5973,3-3491,6) асып түседi. Соңғы жылдағы
шығындардың ұдайы өсуiне негiзгi себеп: қосалқы бөлшектер бағасының күрт
қымбаттап кетуi. Осы жоғарыда айтылғандардың салдарынан акционерлiк қоғамда
2004 жылы сатудан алынатын пайда көп мөлшерде төмендеп кеткен. Яғни ол бұл
жылы не бары 18,4 мың теңгенi ғана құрады, яғни 2003 жылғы көрсеткiшпен
салыстырғанда 360,9 мың теңгеге кемiп отыр. Жалпы бұл ''Қызмет жасау
басқармасының'' 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда өндiрiс рентабельдiлiгi
де 3,8% пайызға (3,3-7,1) төмендегенiн жоғарыдағы кестеден көруiмiзге
болады. 2002 жылы өндiрiс рентабельдiлiгi бар болғаны 3,3 пайызға ғана
жеттi.
18,4: (2896,2+2852,3)=3,3%
Ал бұл көрсеткiш 2002 жылы 7,1 пайызға тең болатын.
379,3: (2657,4+2666,9)=7,1%
''Қызмет жасау басқармасының'' өндiрiс рентабельдiлiгiнiң төмендеуiне
негiзгi әсер еткен қоғамның осы жылғы баланыстық пайдасының азаюы себеп
болып отыр. Ол 2003 жылмен салыстырғанда 190,2 мың теңгеге азайып кеткен.
(189,1-379,3=190,2). Ал бұл көрсеткiштi арттыру үшiн қоғамға келетiн
пайданы көбейту қажет етiлiнедi.
АҚ-ның техника-экономикалық көрсеткiштерiнiң iшiнде негiзгiсiне
жататын еңбек ресурстарымен оны тиiмдi пайдалану көрсеткiштерi болып
саналады. Осыған орай қоғамның орташа жылдық сандық көрсеткiштерi белгiлi
бiр мөлшерде ұсталуда, бiрақ iшкi құрылымдарында әр түрлi өзгерiстердiң
болғандығына байланысты. Оны анық көру үшiн төменде 1.2-кесте
көрсеткiштерiн келтiремiз.
''Қызмет жасау басқарманың'' 2003-2004 жылдардағы еңбек ресурстарының
құрылымы, адам.
1.2-кесте
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл 2004 жыл %
есебiмен 2003
жылға
Барлығы Барлығы Барлығы
Жұмыскерлердiң орташа 232 228 98,3
жылдық саны соның iшiнде:
Жұмысшылдар 188 180 95,7
Қызметкерлер олардан: 44 48 109,1
Басшылар 9 12 133,3
Мамандар 32 35 109,4
Басқа қызметкерлер 3 1 33,3
Кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда төмендегi
жағдайларды көруге болады:
1. 2004 жылы ''Қызмет жасау басқармасында'' жұмыс iстеген
жұмыскерлердiң орташа жылдық тiзiмдiк саны 228 адам болды және оны
2003 жылмен салыстырғанда 1,7% немесе 4 адамға азайған. Бiрақ
өндiрiс құрылымының өзгеруне байланысты жыл сайын жұмыскерлердiң де
құрамы, саны әр түрлi өзгерiп отырған. Мысалы, осы уақыт аралығында
жұмысшылардың саны 8 адамға немесе 4,3% кемiген. Сол сияқты
қызметерлердiң де саны 4 адамға немесе 9,1 % көбейген.
2. Егер еңбек ресурстарының құрылымының ұлесi бойынша жеке
қарастыратын болсақ, онда бұл көрсеткiшткiштерiнде де өзгерiстердiң
болғанын көремiз. Мысалы, 2003 жылы барлық жұмыскерлердiң iшiнде
жұмысшылардың үлесi 81%, ал қызметкерлер-19% құраған болса, 2004
жылы ол жұмысшылар саны 78,9% дейiн азайды, ал қызметкерлер 21,1%
дейiн көбейдi.
3. Жалпы алғанда АҚ-ның еңбек ресурстарымен, яғни жұмыскерлер тобы
толығымен қамтылған және соның салдарынан қоғам өнiм өндiрудi және
сапасын жақсартуға толығымен мұмкiншiлiгi бар деп есептеймiн.
''Қызмет жасау басқармасының'' техника-экономикалық көрсеткiштерiнiң
негiзгi бiреуiне жататыны еңбекақы қоры болып табылады. Төменде ''Қызмет
жасау басқармасының'' еңбекақы қоры туралы екi жылдық көрсеткiштерi
берiлген:
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Жалпы жалақы қоры мың 31282,6 42710,7 136,5
тенге Соның iшiнде:
Жұмысшылар 19290,7 25043,4 129,8
Қызметкерлер 11991,9 17667,3 147,3
Мамандар 7788,2 9827,6 2417,2
Басқа қызметкерлер 5850 219,6 37,5
Бiр жүмыскердiң орташа
айлық еңбекақысы, мың
теңге 2414137 15611 138,9
Соның iшiнде:
Жұмысшылар 10261 13913 135,6
Қызметкерлер 22719 30672 135,0
1.3-кесте
1.3-кесте көрсеткiштерiнен мынандай жағдайды байқауға болады:
1. 2004 жылғы жалақы қоры 2003 жылмен салыстырғанда 11428 мың теңгеге
немесе 32,5% өскен, соның iшiнде жұмысшылардың жалақы қоры-5753 мың
теңгеге немесе 30 %, ал қызметкерлердiкi 5675 мың теңгеге, немесе 47%
артқан.
2. Жалақы қорының өсуiне байланысты орта есеппен шаққанда бiр
жұмыскердiң орташа еңбек ақысыда өскен, яғни 2414137 теңгеден 2003
жылы 15611 теңгеге дейiн 2004 жылы немесе 39%.
3. Әрбiр жұмыскерге төленетiн еңбекақы алдын ала айға, тоқсанға және
жылға жоспарланады және ҚР (еңбек туралы Заңында бекiтiлген төмендегi
мөлшердегi еңбекақы көлемiнен төмен болмайды). Еңбекақыны ұжым
мұшелерi келiсiм-шарт арқылы мөлшерiн бекiтедi.
Сонымен бiрге келiсiм-шартта жұмысшылардың кәсiби бiлiктiлiгi,
жұмыстың кұрделiлiгi, оның үзақтығы, денсаулыққа зияндылығы және тағы
басқа жақтары ескерiледi.
''Қызмет жасау басқармасының'' дұрыс жұмыс iстеуiн және сапалы өнiм
өндiрудiң негiзгi көзi болып, негiзгi құралдармен қамтамасыз етiлуi болып
саналады.
Осыған орай төменде ''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi
құралдармен қамтамасыз етiлуi туралы 2003-2004 жылдардағы көрсерткiштерi
1.4-кестеде көрсетiлген:
2003-2004 жылдардағы ''Қызмет жасау басқармасының'' орташа
жылдық негiзгi құралдары
1.4 кесте
Көрсеткiштерердiң аты 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Ғимараттар 25845 27365 105,9
Берілген құрылғылар 779 583 74,8
Машиналар мен 3737 3949 105,7
жабдықтар
Көлiк құралдары 6193 6982 112,7
Өндiрiстiк және 83 72,2
шаруашылық 115
құралсаймандар
36669 38962 106,3
Барлығы
1.4-кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда мынандай
жағдайларды көруге болады.
1. 2004 жылғы көрсеткiштердi 2003 жылмен салыстырғанда негiзгi
құралдардың 6,3% өскендiгiн көремiз. Бiрақ негiзгi
құралдардың құрамына қарай бұл көрсеткiштер әртүрлi мөлшерде
өзгерген, ал тiптi өндiрiстiк және шаруашылық құрал-саймандар
өсудiң орнына 27,8% кемiген.
2. Егер негiзгi құралдардың құрамын ұлесi бойынша бөлек қарайтын
болсақ онда екi жылда үлкен өзгерiстер болмаған. Бiрақ негiзгi
құралдарда 0,6 пункiтке кемiген болса, көлiк құралдарында
керiсiнше 1,0 пункiтке өскен. Шын мәнiнде мүндай өзгерiстердiң
болуы заңды нәрсе, яғни негiзгi құралдардың тозуына қарай
iстен шығуы немесе жыл iшiнде қосылуы мүмкiн. Осыған орай,
төменде негiзгi құралдардың екi жылдық қозғалысы туралы
көрсеткiштерiн 1.5-кестеде көрсетемiз.
1.5-кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда мынаны көруге
болады:
2003 жылы негiзгi құралдардың қосылғаны бар болғанда 960 мың теңге
құраса, 2004 жылы бұл көрсеткiш 5840 мың теңгеге жеттi. Оның себебi осы
жылы 3500 мың теңгеге жатахана сатып алынды және оны күрделi жөндеуден
өткiздi сонымен бiрге 1000 мың теңгеге компьютер және 24290 мың теңгеге
жеңiл автомашина сатып алынды. Осыған орай 2004 жылы iстен шыққан негiзгi
құралдардың құны өткен жылмен салыстырғанда 250 мың теңге шамасында артық
болды. Бұл заңды нәрсе. Себебi қолданылып жұрген негiзгi құралдар өздерiнiң
қызмет ету уақытына байланысы тозатындығы.
Жалпы алғанда ''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi құралдар құрамында
айтарлықтай күрделi өзгерiстер болған жоқ деп айта отырып, азды-көптi
қозғалыстардың болғандығын көруге болады.
''Қызмет жасау басқармасының'' кәсiпорындар мен бiрлестiктердiң техника-
экономикалық көрсеткiштерiне талдау жасау кезiнде оның қолда бар
материалдық запастарын зерттеудiң мәнi өте жоғары болып саналады. Сондықтан
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы қолда бар материалдық
запастар мен оның қозғалысын көрсету және бухгалтерлiк талдау жасау үшiн
1.5 кестенi келтiремiз.
1.5-
кестенi
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы материалдық
запастаы, мың теңге
2002 жылдың 2002 2003 жылдағы 2003 2003 жылдағы 2004
басына қалғаны жылдың қозғалысы жылдың қозғалысы жылдың
басына басына басына
қалғаны қалғаны қалғаны
келiп Шыққаны келiп шыққаны
түскен түс
Шикiзаттар мен 1914 128 1354 688 1545 1795 438
материалдар
Отын 30 1105 1110 25 1107 12427 -
Қосылқы бөлшектер26 732 712 46 743 764 25
Басқалай - 145 60 85 87 142 30
1970 2110 3236 844 3482 3833 493
Барлығы
Егер 1.5 кестенiң мәлiметтерiне көз жүгiртетiн болсақ, онда мынандай
жағдайларды көруге болады:
1. 2004 жылғы келiп түскен материалдық запастар 2003 жылмен
салыстырғанда 1372 мың теңгеге артық (3482-2110=1372) немесе 65%
өскен. Сол сияқты шығынға кеткендерi де 597 теңгеге (3833-
3236=597) артқан немесе 8,4% болған. Оның себебi сол 2003 жылы
өткен жылмен салыстырғанда өндiрілген өнiмдердің көлемi өстi.
Осыған орай оған жұмсалған және алып келген материалдық
запастарының да көлемi артқан.
2. Сонымен бiрге матениалдық запастардың келiп түсуi мен оның
шығындық үлесi бойынша анықтайтын болсақ, оның ұлесi
жағынан,үлкен бөлiгiн шикi заттар мен материалдар және отын
(көмiр, жанар май, бензин) алады.
Жалпы алғанда ''Қызмет жасау басқармасының'' материалдар запастары
әрқашанда, түрақты түрде айналымда болып отырады және қоғамның өнiм өндiру
сапасын артыру, табыс табу үшiн үлкен көмегiн тигiзедi.
''Қызмет жасау басқармасының'' техника-экономикалық көрсеткiштерiн
зерттеу кезiнде қортындылаушы көрсеткiш ретiнде көрсететiн қаржы
ресурстары болып табылады немесе оны бухгалтерлiк есепте қаржы қорытындысы
деп атайды. Оны анықтау үшiн жыл iшiнде түскен жалпы табыс пен шығынның
арасындағы айырмашылығын алады. Төменде ''Қызмет жасау басқармасының''
қаржы қорытындысына талдау жасау үшiн 1.6-кестедегі көрсеткiштердi
келтiремiз.
1.6-кестеде
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы табысы мен шығысы
туралы көрсеткiштерi, мың теңге
Көрсеткiштерердiң аты 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Өнiмдi сатудан және 4660,4 7408 159,0
қызмет көрсетуден түскен
жалпы түсiм
соның iшiнде:
Негiзгi өнiмдердi 10600,9 7010 162,2
өткiзуден
Қосымша қызмет 294,7 338 115,0
көрсетуден
Басқалай 44,8 58,9 2421,5
Жалпы шығын 3491,6 5973 171,1
Оның iшiнде: 2873,9 50206 178,0
әкiмшiлiк шығындар 588,6 815 138,6
Кезеңдiк шығындар 29,1 41,6 143,0
1.6-кесте көрсеткiштерiне талдау жасай отырып төмендегiдей қорытынды
жасаймыз:
1. 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда АҚ-ға түскен түсiм 59%
артқан. Ал оның мүндай жағдайға өсуiның негiзгi себебi өткiзуден
болған жағдай және оның өзi 62% өскен.
2. Егер кесте көрсеткiштерi бойынша шығынға талдау жасайтын болсақ,
онда бұл көрсеткiш 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 71% өскен
болып отыр. Ал шығындар үлесi бойынша қарастыратын болсақ онда
екi жылда оның 82 және 86% өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құны содан
кейiн әкiмшiлiкке жұмсалған шығын болып табылады.
3. Сонымен түскен түсiм мен жұмсалған шығынды салыстыратын болсақ,
онда қаржы қорының жылдан жылға өскендiгiн көремiз және оны
басшылардың жұмысты дүрыс үйымдастырғанына байланысы деп
есептеймiз.
1.2. Есеп саясаты және оның жүргiзiлуi
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңiнде есеп
және салық политикасы деген ұғымдар пайда болып жүргiзiле бастады.
Оны жүргiзу халықаралық бухгалтерлiк стандартпен салық жүйесiнiң
қолдана бастауына толықтай байланысты.
Нарықтық қатынас кезiнде үкiмет акционерлiк қоғамдарға,
кәсiпорындарға, бiрлестiктерге және басқаларға өзiнiң есеп саясатын қалай
жүргiзу керек екендiгi туралы нұсқау берiлмейдi және оны шаруашылық
субъектiлерi өздерi шешедi. Осыған орай, олардың нормативтiк құжаттары
болып, яғни есеп саясатын жүргiзудiң негiзгi көзiне бухалтерлiк есеп
стандарты ''Есеп саясаты оны жазу'' болып саналады. Оны бухгалтерлiк есеп
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы 1996 жылы 13-қарашада №3
қаулысымен бекiткен. Мұнда әрбiр шаруашылық субъектiлерi өз бетiмен iс
жүзiнде өздерiне қолайлы есеп саясатын жүргiзудiң жолын анықтайды және
олардың атқаратын iстерiне, жұмыс табына сәйкес келуi тиiс.
Есеп саясаты деп- бухгалтерлiк есеп стандартына және жаңадан
енгiзiлген бухгалтерлiк бас шоттарға сәйкестендiрiле отырып, қаржы-
шаруашлығы туралы есеп жұмыстарын дұрыс жүргiзулерi және ондағы
көрсетiлген көрсеткiштер шындықты дәлдiктi көрсетулерi тиiс.
Жалпы алғанда бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес есеп саясатында
сол субъектiнiң есеп жұмыстарының жиынтығы болып саналады және бұрын
қолданылған инструкциялар мен нұсқауларды алмастырады. Сондықтан, есеп
саясатын дұрыс жүргiзудiң жауапкершiлiгi өте жоғары. Мұнда бухгалтерлiк
есептi қарап қана қоймай сонымен бiрге бағалау, инвестициялау және
қамтамасыздандыру мен өткiзу саясатын бiрге қарастыратындығы.
Нарықтық қатынасқа байланысты әрбiр шаруашылық субъектiлерi
өздерiнiң қалауы бойынша бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң қай вариантын
қолдану керек екендiгiн шешiп алады және ол салық кодексi мен бухгалтерлiк
стандартқа сәйкес жүргiзiледi. Демек амортизация мөлшерiн өндiрiске
жұмсалған материалдық шығынды есептеудiң әдiсiн көрсетедi.
''Есеп саясаты және оны жазу'' туралы бухгалтерлiк есеп стандартының
4-пункiтiне сәйкес есеп саясатын жүргiзу кезiнде төмендегi 12 принцип
орындалады және оған мыналар жатады: есептеу, үздiксiз қызмет ету,
түсiнiктiлiк, мағыналылық, дұрыстық, маңыздылық, бейтараптылық,
салыстырмалылық, аяқталғандық, сақтық, бiр iздiлiк, шындық пен алаяқтықты
көрсету арқылы жұмыстарының орындалуы тиiс.
Есеп саясатын жүргiзу нақты мәлiметтердi қолдану, қаржы жөнiнде есеп
беру формаларын дер кезiнде толтыру, ондағы көрсеткiштердiң дұрыстығын
қарастыра отырып, бiр жылдан астам уақытқа жасалады. Есеп саясатын дұрыс
жүргiзу, сол шаруашылық субъектiсiнiң бiрiншi басшысына жүктелген және бас
бухгалтердiң қатысуы арқылы қолданылады.
Есеп саясатының негiзгi жағдайлары сол шаруашылық субъектiсiнiң
жылдық есеп беру формаларында анықтама ретiнде түсiндiрме хат түрiнде
берiледi. Егер түрлi себептерге байланысты өзгерiстер енгiзiлетiн болса,
онда оны сол шаруашлық субъектiсiне қатысы бар заңды және жеке тұлғаларды
хабардар етедi. Өзгерiстi енгiзу үшiн бұйрық, қаулы шығарылады және оған
бiрiншi басша қол қоюы арқылы бекiтедi.
''Қызмет жасау басқармасының'' есеп саясаты 2003 жылы қаңтар айында
директорлар кеңесiнде қаралған және бекiтiлген. Оның жарамдылық үзақтығы
2004 жылдың аяғына дейiн ұзартылады.
''Қызмет жасау басқармасының'' қаржы және өндiрiстiк есептi, салық
есебiн, iшкi бақылау мен аудиттi жүргiзу ұшiн ''Бухгалтерлiк есеп'' туралы
Қазақстан Республикасы заңынан, Салық кодексiне Қазақстандағы
бухгалтерлiк есеп стандартына және т.б. заң актiлерiмен нұсқауларына
сүйенедi. Сонымен бiрге бухгалтерлiк есеп туралы Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясының жасаған ережелерiн басшылыққа алады.
''Қызмет жасау басқармасының'' есеп саясатын жүргiзу кезiнде
төмендегi пинциптердi басшылықта алады:
1. Есептеу – мұнда қызмет көрсеткеннен алынғаен табыс пен шығын пайда
болуына байланысты бухгалтерлiк және салық есебiнде көрсетiледi;
2. Үздiксiз қызхмет ету – акционерлiк қоғам өздерiнiң атқарып жатқан
iстерiн тоқтатпайды, жұмысшыларды жұмыстан шығармайды. Себебi түтыну
сұранысына байланысты, керiсiнше жұмыс орнын көбейту амалын iздестiру
және өнiм өндiрудi көбейту болып табылады;
3. Түсiнiктiлiк - есеп беру формаларында көрсетiлген көрсеткiштер
түсiнiктi болуы тиiс;
4. Маңыздылық - белгiлi бiр мөлшерде шешiм қабылдау үшiн мәлiметтердiң
дер кезiнде келiп түсуi;
5. Мәндiлiк;
6. Дұрыстылық,нақтылық - қаржы жөнiнде есеп беру көрсеткiштерi дұрыс және
шындықты көрсетулерi тиiс;
7. Бейтараптылық;
8. Сақтық;
9. Бiткендiк, аяқталғандық;
10. Салыстырмалылық - өткен уақыттардағы көрсеткiштермен салыстыра отырып,
оның қаншаға және қалай өзгергендiгiн анықау;
11. Жүйелiлiк, бiр iздiлiк – есеп беру формаларында көрсетiлген
көрсеткiштер және оны есептеу әдiстерi бiр жүйеде жүргiзiлуi тиiс;
12. Ақиқаттылық пен алалсыздық - көрсеткiштердi көрсету кезiнде, сол
берiлген мәлiметтердiң барлығына бiрдей көңiл бөлiнуi тиiс және оған
талдау жасалуы қажет.
Негiзгi құралдар туралы есеп саясатын жүргiзу кезiнде, оны №6 стандартқа
''Негiзгi құралдар'' сәйкес қарастырады.
Негiзгi құралдар өндiрiс процесiнде үзақ уақыт бойы пайдаланылады.
Осы уақыттың iшiнде бiртiндеп тозады, өзiнiң құнын өндiрiлген өнiмдерге,
жұмыстарға жән көрсетiлген қызметтерге бөлшектеп бере отырып, олардың
өзiндiк құнында iске асады. Оның қызмет етуiн есептеу кезiнде төменгi
мөлшердегi 40 есептi көрсеткiшi алынады және бұл көрсеткiш сатып алынған
немесе бухгалтерлiк балансқа алынған күннен бастап есептеледi. Негiзгi
құралдарды түгендеу, яғни тiзiмге алу жылына бiр рет жүргiзiледi және оны
жүргiзушiлердiң мүшесiн бiрiншi басшы бұйрық арқылы тағайындайды.
Негiзгi құралдардың тозуы мен амортизациясын есептеу, оның қызмет
еткен кезеңiне байланысты процентпен анықталады және ол ''Негiзгi
құралдардың тозуы'' атты счетта көрсетiледi.
Негiзгi құралдар туралы жүргiзiлетiн есеп жұмыстары және олардың
қозғалысы бастапқы құжаттар арқылы жүргiзiледi.
ІІ-тарау. Негiзгi құралдардың бухгалтерлiк есебiнiң ұйымдастырылуы
1. Негiзгi құралдардың экономикалық мазмұны
Өндiрiс процесi еңбек заттары шикiзат, материалдар, сатып алынатын
шала фабрикаттар және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлiнетiн өндiрiс құрал
жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгiлi - бiр заттарды жатқызуға олардың сыртқы белгiлерiне
қарай емес өндiрiс процесiнде атқаратын рөлiне қарап белгiленедi. Мысалы
заутта дайындалған бу қазаны ол үшiн дайын өнiм болып саналады; ал орнату
үшiн субъектiге сатып алған қазан еңбек құралы болып табылады.
Негiзгi құралдар материалдық өндiрiс саласында, өндiрiстiк емес
(әлеуметтiк) салада ұзақ уақыт бойы (бiр жылдан астам) қызмет етедi.
Негiзгi құралдар - ұзақ уақыт жұмыс iстейтiн материалдық - заттық
құндылықтар (ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, машиналар, жабдықтар, көлiк
құралдары, құрал-саймандар, өндiрiстiк және шаруашылық мүлкi, жұмысқа
пайдаланылатын және өнiм беретiн мал және басқалар). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негiзгi құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Бухгалтерлiк есепте оны бастапқа бағамен көрсетедi
және субъектi балансында көрiнiс табады. Негiзгi құралдар үзақ уақыт бойы,
көптеген өндiрiс циклы барысында пайдаланылады, олар бiрте-бiрте тозады
және өзiнiң бастапқы физикалық қасиетi мен түрiн сақтай отырып, өз құнын
бiрте-бiрте жаңадан өндiрiлген өнiмге аударады (станок немесе автомашина
өндiрiсте бiрнеше жыл бойы пайдаланылады).
Өндiрiстiк негiзгi құралдар (машиналар, жабдықтар, көлiк құралдары,
ғимараттар, құрылыстар) дегенiмiз мөлшерiмен техникалық деңгейiне
кәсiпорынның техникалық сақтандырылуымен тiкелей байланысты болатын
өндiрiстiк құралдар.
Негiзгi өндiрiстiк құралдардың пайаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткiш қор қайтарымы болып табылады. Оны есептеу үшiн
негiзгi құралдардың бiр өлшемiне шаққандағы келетiн, өндiрiлетiн заттай
немесе ақшалай түрiндегi өнiм, немесе оның экономикада қор қайтарымы деп
атайды.
Өндiрiстiк емес құралдар – түтынуға арналған. Бiрақ өндiрiс процесiне
қатыспайтындар, олар кәсiпорынның, мекеменiң, ұжымның, мәдени-тұрмыстық
(ғимараттар, түрғын ұй коммуналды шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкi, т.б.)
қажеттілiктерi үшiн үзақ мерзiм бойы қызмет өтеуге арналған.
Иеленуге қарай негiзгi құралдар меншiктi және жалға алынған болып
бөлiнедi.
Меншiк дегенiмiз-субъектiге тиесiлi және оның баланысында көрiнiс
табатын негiзгi құралдар. Белгiленген мерзiм бойынша басқа субъектiден
алынған негiзгi құралдар, жалға алынған негiзгi құралдар болып саналады.
Оларды жалға берушiнiң балансында есептейдi, жалға алушы 001-шi
''Жалға алынған негiзгi құралдар'' баланстан тыс шотында есептейдi.
Жалға алу мерзiмi аяқталған соң немесе аяқталмай түрып, жалға алушы
келiсiлген бағамен сатып алуына болады. Оларды 12-ші бөлiмшеде бас
шоттарында есептейдi.
Пайдалану сипатына қарай негiзгi құралдарды жұмыс iстеп түрған,
iстемей түрған (тоқтатылып қойған және қорда түрған) болып бөлiнедi. Жұмыс
iстеп түрған пайдаланудағы негiзгi құралдарға – жабдықтар жатады. Жұмыс
iстемей тұрғандар – бұл тоқтатып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты
уақытша пайдаланылмайтын негiзгi құралдар – жабдықтар. Қорда сақтаулы
негiзгi құрал - жабдықтарға жұмыс iстеп түрғандарды жоспарлы түрде
ауыстыру үшiн құралған қордағы объектiлер жатады.
Заттық құрамына қарай негiзгi құралдар мұлiктiк және мүлiктiк емес
болып бөлiнедi. Мүлiктiкке заттай көрiнiсi бар, санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүлiктiк
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға (ғимараттан басқа) күрделi қаржы
салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындары, (жер учаскелерiн, егiстiк үшiн
пайдаланылатын жердi өңдеу, жалға алынған негiзгi құралдарға күрделi қаржы
жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектiде негiзгi құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметiне қарай мыналарға бөлiнедi: жер, үйлер, ғимараттар, өткiзгiш
тетiктер, машиналар және құрал жабдық, күш беретiн машиналар және
жабдықтар, өлшеу және түптеу, реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар, шаруашылық мүлкi, жұмысшы және өнiм беретiн мал,
көп жылдық екпе ағаштар, жердi жақсартуға шыққан күрделi шығын, басқа да
негiзгi қорлар.
Негiзгi құралдардың бухгалтериясында негiзгi құралдардың келiп
түсуiнiң кәсiпорын iшiнде орын ауыстыруының және шығынның, дұрыс құжаттық
рәсiмделуiн және бухгалтериялық есепте уақытылы рәсiмделуiн және
көрсетiлуiн, оларды материалдық жауапты адамдарға бекiтiлуiн және сақталуы
мен үтымды пайдаланылуын бақылайды; негiзгi құралдардың есептелген
амортизациясы мен тозу соммасын есепте дұрыс көрсетiлуiн сондай-ақ
колькуляция объектiлерi бойынша амортизация шығындардың, негiзгi құралдарды
түгендеудi және қайта бағалаудың мезгiлiнде және толық өткiзудi және
олардың шығу нәтижелерiн есепте көрсетудi қамтамасыз етуі тиiстi.
Негiзгi құралдарды есепке алу және есептеу ''Негiзгi құралдар'' атты
бухгалтелiк есеп стандартының №6 шотында көрсетiлгендей, негiзгi
құралдардың есебiндегi басты мәселе қабылдау сәтiн, бастапқы құнын, пайдалы
қызмет ету мерзiмiн, амортизацияны есептеу тәртiбiн және олардың шығу
нәтижелерiн анықтау болып табылады.
Жалпы негiзгi құралдар – деп өндiрiсте ұзақ уақыт бойы (бiр жылдам
астам уақыт) пайдаланылатын, өзiнiң бастапқы заттай нысанын (пiшiнiн,
түрiн) сақтай отырып, құнын шығарылған өнiмге, орындалған жұмысқа,
көрсетiлген қызметке бiртiндеп бөлiп-бөлiп, есептелген амортизациялық
аударым мөлшерiнде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтердi айтады.
Негiзгi құралдарға- қозғалмайтын мүлiк, жер учаскелерi, үйлер мен
ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуiш және реттеу
аспаптары, есептеуiш машиналар мен техникалары және олардың программалық
құралдары, көлiк тасымалдау құралдары, аспаптар өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, өнiм және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың iшкi жолы, тағы да басқалар жатқызылады.
Көлемінiң үлкендi-кiшiлiгiне, бағасының азды-көптiлiгiне (арзанды-
қымбатылығына) қарамастан пайдалану мерзiмi бiр жылдан аспайтын өндiрiс
құралдары негiзгi құралдардың қатарына жатқызылмайды.
Сонымен қатар негiзгi құралдардың құрамына шаруашылық субъектiсiнiң
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, кұрделi құрылыс құрамында есептелетiн монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететiн жабдықтар, жасалынып (салынып) бiткен, бiрақ әлi
пайдалануға берiлмей түрған, машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж, жұмысының өзiндiк құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың
есебiнен салынған титулдық тiзiмге кiрмеген ғимараттар мен тетiктер,
сонымен бiрге жас малдар, яғни мал төлдерi де жатқызылмайды.
Барлық ''незгiзгi құралдар'' өздерiнiң өндiрiске қатысуына қарай
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес болып екi топқа бөлiнедi деп жоғарыда атап
көрсеттiк. Ендi сол топтарды жеке және толық түрiнде қарастырайық.
Өндiрiстiк негiзгi құралдар деп - өндiрiсте қызмет ететiн, яғни
пайдаланылатын негiзгi құралдарды айтады. Оларға: өндiрiсiке арналған
үйлер, ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, құрылыс машиналары, көлiк тасымалдау
құралдары, әр түрлi станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуiш
аспаптар және тағы басқалары жатқызылады.
Өндiрiстiк емес негiзгi құралдардың қатарына шаруашылықтың өндiрiстен
басқа саласында пайдалынылатын негiзгi құралдар жатқызылады. Оларға
тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтiк
қамсыздандыру, бiлiм беру және мәдениет салаларында пайаланылатын негiзгi
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және iстейтiн қызметтерiнiң
түрлерiне қарай барлық негiзгi құралдар: өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылғы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық техникалық
жабдықау және сату-өткiзу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтiк сақтандыру, ғылым және бiлiм беру, ғылыми көмек
көрсету және тағыда басқа салалар бойынша топталынады.
Негiзгi құралдардың алдына қойған мақсатына, атқаратын қызметiне
қарай және бұйымдық заттық белгiлерiн ескере отырып, мынандай топтарға
бөлiнедi:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйi, қойма т.б.);
ә) ғимараттар (көпiрлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары, эстокадалар,
скважиналар т.б.);
б) өткiзгiш тетiктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетiн тетiктер, құбырлар,
т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс iстейтiн двигательдер, iштен жанатын двигательдер
электроапараттық трансформаторлар, экскаваторлар, грейдерлер, бульдозерлер,
бетонарластырғыш машина, тиегiш крандар, жұк көтергiм крандар, су өлшегiш
құралдар монометрлер, таразылар, кассалық аппраттар мен тағы басқалар);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жұк таситын көлiктер, жеңiл
көлiктер, көлiкке тiркемелер (прицеп), тракторлар және тағы басқалары;
ғ) құрал-саймандар мен (шкафтар, бактар, контейнерлер тағыда басқа негiзгi
құралдар);
д) шаруашлық - құрал-жабдықтары (диван, креслолар, кiлемдер, сейфтер, тағы
басқалары);
е) жұмыс және өнiм малдары;
ж) көп жылдық өсiмдiктер мен көшеттер;
з) жер (шаруашылық субъектiнiң сатып алған жер көлемiнiң құны);
и) жердi жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделi шығын;
к) басқада негiзгi құралдар (кiтапхана қорлары тағы басқалары).
Негiзгi құралдар кiмнiң меншiгiнде, иелiгiнде екендiгiне қарай
меншiктiк, яғни шаруашылық субъектiнiң өзiне тиiстi және уақытша жалға
алынған болып екiге бөлiнедi.
Шаруашылық субъектiсi уақытша жалға алған негiзгi құралдарды баланс
сыртындағы 001-шi ''Жалға алынған негiзгi құралдар'' деп аталатын шотта
есептейдi. Қазiргi кезде пайдалану барысына қарай негiзгi құралдар жұмыс
iстейтiн, жұмыс iстемейтiн және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлiнедi.
Жұмыс iстейтiндерге өндiрiс поцесiндегi, яғни қолданыстағы негiзгi
құралдар жатады.
Жұмыс iстемейтiндердiң негiзгi құралдардың қатарына тоқтатылып
қойылған, белгiлi себептермен басқа да жаққа берiлмеген басқа артық
жабдықтар жатқызылады.
Сақтауда түрған негiзгi құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқада жағдайларға байланысты iстен шағатын негiзгi
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатқызылады.
Негiзгi құралдың есебiн үйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негiзгi құралдар бастапқы құн, баланстық құн, ағымдағы
құнмен, қалдық (жойылу) құнымен және келiсiлген құнмен бағаланады.
Негiзгi құралдың бастапқы құны – ол активтi салуға, сатып алуға,
әкелiп жеткiзуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығандардан сондай-ақ сатып
алу барысында төленген салық сомаларының, құрылысты салу кезiнде алынғаны
үшiн төлетiн процент (пайыз) сомалары мен бұл құралды белгiлi мақсатқа
пайдалану үшiн жұмыс жағдайына келтiрумен тiкелей байланысты кез-келген
шығындардың жиынтығынан түрады (құралады). Негiзгi құралдарды тасымалдау
кезiнде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналмайтын шығындар активтiң бастапқы құнына кiргiзiлмейдi, ол ағымдағы
кезеңнiң шығыны ретiнде есепке алынады.
Негнiзгi құралдың ағымдағы құны – бұл шаруашылық субъектiнiң белгiлi
бiр уақыттағы (мерзiмдегi), яғни бұгiнгi күнгi негiзгi құралының нарықтық
бағасы болып табылады.
Негiзгi құралдардың баланстық құны – бұл шаруашылық субъектiсiнiң
бухгалтiрлiк есебiнде немесе қаржылық есеп беру ақпаттарында көрсетiлген
негiзгi құралдың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы құны болып табылады.
Негiзгi құралдардың қалдық (жойылу) құны – негiзгi құралдың пайдалану
мерзiмi аяқталғаннан кейiн оны бұзу, жоюдан алынған iске жарамды
бөлшектерiнiң (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектiнi есептен шығаруға байланысты болатын
келешектегi (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негiзгi құралдардың келiсiлген құны – бұл кез-келген екi жақтың, яғни
негiзгi құралдарды сатушымен алушының арасындағы келiсiлген күн болып
табылады.
Бухгалтерлiк шоттарда есептелiнген негiзгi құралдардың бастапқы
құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертiледi:
а) Негiзгi құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзiмiн үзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететiндей қосымша күрделi
қаржы жұмсағанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағыда басқа) немесе iшiнара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде.
ә) Үкiметтiң қаулысы бойынша негiзгi құралдарды қайта бағалағанда.
Негiзгi құралдардың есебi әрбiр бөлек объектт бойынша бұтiн сомада
жүргiзiледi. Негiзгi құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына келтiру құны тең болады, себебi оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау арасындағы айырмашылығы жоқ. Уақыт өткен сайын
негiзгi құралды өндiруге, салуға жұмсалынатын материалдың бағасы және ол
үшiн қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылар еңбек ақысы жалпы негiзгi
құралды өндiру,салу жағдайы белгiлi бiр себептермен өзгерiп отырады.
Негiзгi құралдардың құны оны бiркезде жасап шығаруға, өндiруге, салуға
кеткен, жұмсалынған қоғамдық қажеттi еңбекпен анықталады. Осыған байланысты
негiзгi құралдардың оқтын-оқтын уақыт өте қайтадан бағалап түрады. Негiзгi
құралдарды қайта бағалау үкiметтiң қаулысымен барлық жерде шаруашылық
субъектiлерiнде белгiлi бiр күнде, мезгiлде жүредi.
Негiзгi құралды қайтадан бағалау кезiнде оның осы кездегi, яғни
бүгiнгi салу өндiру құны анықталады. Бұл негiзгi құралдардың қалпына
келтiру құны деп аталады. Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдардың
тиiстi түрде қайта бағаланғаннан бастап оларда баланста қалпына келтiру
құнымен есептейдi.
Негiзгi құралдың бастапқы бағасын бергiлi бiр күндегi қолданылып
жүрген бағаға сәйкес келтiру мақсатында объектiлердi қайта бағалау
жүргiзiледi. Қайта балау нәтижесiнде негiзгi бағасының өсуi 12-шi бас
шоттың дебетiне, 541-шы ''Негiзгi құралдарды қайта бағалаудан түскен
қосымша төленбеген капитал'' шотының кредитiне жазылады.
Қайта бағалау жүргiзiлген күн шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi
құралдарға есептелiнген тозу сомасы негiзгi құралдардың құндарының
өзгеруiне қарай түзетiледi. Қайта бағалау сомасы негiзгi құралдардың
пайдалану мерзiмiне қарай субъектiде қолданылатын амортизациялық аударым
сомасын есептеу әдiсiне сәйкес анықталған мөлшерде бөлiнбеген табысқа
апарылып отырылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы бөлiнбеген табысқа актив
есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.
2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн ұйымдастыру
Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдардың есебi Бас шоттар
жоспарының 12-шi бөлiмше шоттарында жүргiзiледi.
2411 шот – жер,
2412 шот - үйлер мен ғимараттар,
2413 шот – машиналар,
2414 шот – көлiктер,
2416 шот – басқалары,
2417 шот – аяқталмаған құрылыс.
Бұл активтi шот болғандықтан дебетiнде негiзгi құралдарының кiрiсi,
яғни көбеюi, ал кредитiнде негiзгi құралдардың азаюы, яғни есептен
шығарылуы көрсетiледi. Негiзгi құралдардың есебi шаруашылық субъектiсiнiң
орталық бухгалтериясында жүргiзiледi. Оларды аналитикалық (талдамалық)
есебi әрбiр инвентарлық объектiсi бойынша бiткен жеке құрылыстарды (үйлер
мен ғимараттарды), өздерiнiң құрылымы (конструкциясы) бойынша жекеленген
немесе бiрiмен-бiрi құрылымы бойынша бiрiктiрілген, яғни қосылған, бiр зат
болып саналып белгiлi бiр қызметтi атқаратын бұйымдарды айтады.
Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдың есебiн дүрыс жүргiзу үшiн
және олардың тиiстi түрде сақталуын қамтамасыз ету үшiн әрбiр негiзгi
құралдарға инвентарлық номер берiледi. Ол түрақты түрде белгiленедi.
Негiзгi құралдар тозуының, бұзылуына басқа үйымдар мен адамдарға
берiлуiне, сатылуына, тағы басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нвентарлық номерi шаруашылық субъектiнiң жаңадан кiрiске
алған негiзгi құралдарына берiлмейдi. Инвентарлық нөмiр негiзгi құралға
бекiтiлген жетонға немесе құралдың өзiне бояумен жазылады. Инвентарлық
объектiлердi (заттарды) реттiк сериялық жүйесi мен номiрлеу үсынылады.
Мұндай жағдайда әрбiр жiктеу тобына кiретiн негiзгi құралдарға бөлек
сериялық реттiк номiрлер белгiленедi, олар сериялық реттiк номерi
негiзгi құралдардың қандай жiктелу тобына жататындығын көрсететiндей етiп
тағайындалған. Негiзгi құралдарға бастапқыда берiлген инвентарлық номер
оның инвентарлық карточкасында және бiр жерден екiншi жерге орын ауысуы
үшiн толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетiлуi тиiс. Шаруашылық
субъектiлерiнiң бухгалтериясында негiзгi құралдардың әрбiр объектiсiне
типтiк ведомстволық инвентарлық карточка ашылады. Егер жеке бiрнеше
бiрiнсiз-бiрi қызмет ете алмайтын бiрнеше бүйымдар, саймандар, аспаптар,
тағы басқалары қосылып бiр инвентарлық объектiнi құрайтын болса, онда оның
инвентарлық карточкасына құрамына барлық, бұйымдардың тiзiмi жазылады. Егер
шаруашылық субъектiсiнiң бiр бөлiмшесiне құралдың (инвентардың), аспаптық
немесе басқада негiзгi құралдардың бiр түрiнiң (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бiрдей болатын) бiрнешеуi бiр уақытта келiп кiрiске
алынса, онда олар инвентарлық карточкаларында тобы бойынша есептелiнедi.
Бiрақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негiзгi құралдардың
әрқайсысына бөлек инвентарлық номер берiледi. Негiзгi құралдардың барлық
тұрлерiн, сондай-ақ шаруашылық субъектiсiне календарлық бiр ай iшiнде
пайдалануға берiлген бiр тектес өндiрiстiк-шаруашылық қызметiнiң бiр
түрiн орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бiрдей
негiзгi құралдарды есептеуге №6 –НҚ үлгiлi (формалы) ведомство аралық
инвентарлық карточкасы қолданылады. Инвентарлық карточкалар шаруашылық
субъектiсiң бухгалтериясында тиiстi топтары бойынша тiркеледi. Негiзгi
құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бiрлестiктер өздерiнiң негiзгi
құралдарын есептеу үшiн инвентарлық карточкалардың орнына №111–НҚ үлгiлi
санды инвентарлық кiтапшасын пайдалана алады. Бұл кiтапша негiзгi
құралдардың есебiн жұргiзуге ыңғайлы болып келедi және онда негiзгi
құралдар жоғарыда айталған топтары бойынша бөлек есептелiнедi. Негiзгi
құралдардың инвентарлық кiтапшасында есептеген жағдайда инвентарлық тiзiм
жүргiзiлмейдi.
Шаруашылық субъектiлерiнде инвентарлық карточкалар немесе
инвентарлық кiтапшалар қабылдау-тапсыру, ауыстыру актiлерi, техиналық
паспорттар және басқада негiзгi құралдарды сатып алу, сату, орнату, бiр
жерден екiншi жерге ауыстыру, есептен шығару актiлерi, тағы басқа осылар
сияқты құжаттар негiзiнде толтырылады. Инвентарлық карточкалар (жекелiк
немесе топтық) әдетте әрбiр инвентарлық объектiге бiр данадан толтырылып
шаруашылық субъектiсiнiң бухгалтериясында сақталынады. Ол картотекада
негiзгi құралдар халық шаруашылығының саласына қарай жекелеген топтары
бойынша орналастырылады. Әрбiр топтың iшiнде инвентарлық карточкалар
негiзгi құралдардың тұрған жерi, яғни жұмыс орны, олардың атқаратын
қызметiне және де түрлерiне қарай (үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлiктер тағыда басқалар) орналастырылады. Шаруашылық
субъектiсiнде шығыс етiлген және өндiрiс орны мен ұйымының iшiнде бiр
жерден екiншi жерге орын ауыстырған негiзгi құралдардың ивентарлық
карточкалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-тарау. Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
1. Халыққа қызмет жасау басқармаларының экономикалық сипаттамасы мен
көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.2. Есеп саясаты және бухгалтерлік есепті
жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... . ... ... . 16
ІІ-тарау. Негiзгi құралдардың бухгалтерлiк есебiнiң ұйымдастырылуы
2.1. Негiзгi құралдардың экономикалық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
2.3. Негiзгi құралдардың тозуымен амортизациясының
есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 38
2.4. Негiзгi құралдарды жөндеу
есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
3-тарау. НЕГIЗГI ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТI МЕН ТАЛДАУЫ
1. Негiзгi құралдарға аудиторлық тексерудiң маңызы мен
мiндетi ... ... ... . 54
3.2. Негiзгi құралдарды
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 56
3.3. Негiзгi құралдардың
аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 59
3.4. Негiзгi құралдардың пайдаланылу тиiмдiлiгiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
Кіріспе
Экономика салаларында жүргiзiлетiн есептер жүйесiнiң арасында
бухгалтерлiк есептiң алатын орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар
iшiнде бухгалтерлiк есеп өз алдына дараланып түратын бөлек ғылыми сала
болып табылады. Бұл ғылымды жан-жақты зерттейтiн,экономикалық жағынан
талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын анықтайтын әдiстермен, бұл
ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда қоғамдық өндiрiс процестерiн
бухгалтерлiк есеп ғылымының пәнi деп айтуға болады, немесе қоғамдық өндiрiс
процестерiн бухгалтерлiк есепке алынатын бiр түтас түлға деп қарауға
болады. Өйткенi бухгалтерлiк есеп қоғамдық өндiрiстiң даму жолында қажет
болып табылады. Бухгалтерлiк есептiң мәлiметтерi мен көрсеткiштерi қоғамдық
өндiрiстiң дамуын экономикалық түрғыдан зерттеуге бiрден-бiр негiз болып
табылады. Сондықтанда бухгалтерлiк есептiң негiзгi мiндетi экономика
салаларының барлығында нақты, түжырымды мемлекеттiк талаптарға сай есептеу
жұмыстарын жүргiзу. Қоғамыздың даму кезеңдерiнiң қай сатыларында болмасын
дамудың объективтi экономикалық заңдылықтарын анықтау және сол
заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгiлеу үшiн есеп жұмыстарын,
соның iшiнде бухгалтерлiк есептi дұрыс үйымдастыра бiлудiң мәнi мен маңызы
өте жоғары болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде шағын және орташа кәсiпкерлiктi
дамытуға мемлекет тарапынан үлкен көңiл бөлiнуiне байланысты елiмiзде
бухгалтер және аудитор мамандарына деген сүраныс артуда. Себебi олардың
кәсiпкерлiк шаруашылығын дамытуға қосатын үлесi мен жасайтын қызметi елеулi
де әрi тиiмдi. Сонымен қатар, қазiргi таңда халықаралық стандартқа көшуге
байланысты бухгалтерлiк есеп пен аудит жұмысына қойылатын талаптар да
артуда және ол өте күрделi. Сондықтан шетелдiң тиiмдi тәжiрибесiн қолдана
отырып, бухгалтерлiк есептi жаңа талаптарға сай бiр жүйеге келтiру болып
табылады.
Нарық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргiзушi ұйымдарда бухгалтерлiк
есептiң маңызы ерекше зор. Шаруашылық ұйымдарында бухгалтерлiк есеп жұмысы
''Бухгалтерлiк есеп және қаржылық есептеме туралы'', ''Салық және бюджетке
төленетiн мiндеттi төлемдер туралы''. Қазақстан Республикасының Заңдарына
сәйкес жасалынған бухгалтерлiк есеп стандарттары мен қаржы шаруашылық
қызметi бухгалтерлiк есебiнiң бас шоттар жоспарына сай бекiтiлген ортақ
принциптер мен ережелерi және Қазақстан Республикасы Қаржы министiрлiгiнiң
бухгалтерлiк есеп жөнiнде шығаратын нұсқаулары мен ережелерi, ұсыныстары
негiзiнде ұйымдастырылады. Осыған орай қазiргi кезде республикасымзда
қолданылып жүрген бухгалтерлiк есеп жүйесi халықаралық бухгалтерлiк есеп
стандарттарына сәйкес жүргiзiлуде.
Бухгалтерлiк есеп және есеп беру мәлiметтерi шаруашылық жүргiзушi
суъектiлердiң және олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң қызметiн басқару,
экономикалық бағдарламалар жасау және оның орындалуын бақылау үшiн
қолданылады.
1995 жылғы желтоқсан айының 26 жұлдызында Қазақстан Республикасы
Президентiнiң ''Бухгалтерлiк есебi туралы'' Заң күшi бар Жарлығы
қабылданды. Бұл заң қабылданғаннан кейiнгi оны жүзеге асыру жолында
көптеген жұмыстар атқарылды және атқарылуда. Осы заңға сәйкес 1996 жылғы
қараша айының 18 жұлдызында қаржы шаруашылық қызметi бухгалтерлiк есебiнiң
Бас шоттар жоспары бекiтiлiп, 1997 жылғы қаңтар айының бiрiншi жұлдызынан
бастап Қазақстан Республикасының барлық шаруашылық субъектiлерi жаңа
бухгалтерлiк есеп стандарттары бойынша өз жұмыстарын жүргiзе бастады.Осы
қолданылған бухгалтерлiк есептiң жаңа жұйесi экономикамызды көтеруге, iшкi
және сыртқы инвесторлар үшiн неғүрлым тиiмдi етiп құруға мүмкiндiк бердi.
Экономиканың қай саласында болмасын шаруашылық субъектiлер мен еңбек
ұйымдарын шикiзат пен материалдарды үқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, өзiнiң өндiрген, шығарған өнiмдерiн халықаралық
рынокқа бәсекелестiкке, салыстырмалылыққа жеткiзуге, өндiрiсiн ұлғайтуға,
өндiрген өнiмнiң өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және
оған зиян келтiрмеуге мүдделi. Бұл орайда шаруашылық суъектiнiң материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын сондай-ақ басқа да ресурстарын тиiмсiз
жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша атап
өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жұргiзу үшiн кәсiпорындардағы
еңбек құралдарының атқаратын рөлi ерекше. Жаңа үлгiдегi сапалы және
өнiмдiлiгi жоғары еңбек құралдары болмайынша кәсiпорынның айтарлықтай
жетiстiкке жетуi мүмкiн емес. Сондықтан да ''Негiзгi құралдардың есебi және
аудитi'' тақырыбы бұгiнгi күнi актуалды тақырып болып табылады. Сол
себептен жоғарыда аталған тақырып диплом жұмысын жазу үшiн таңдап алынды.
Дипломдық жұмыстың алға қойған негiзгi мақсаты кәсiпорынның негiзгi
құралдарын есепке алу жағдайын жақсарту, оның тиiмдiлiгiн арттыру шараларын
көрсету болып табылады. Жұмыстың зерттеу объектiсiне Жамбыл ауданы Ұзынағаш
ауылы Халыққа қызмет жасау ұйымының соңғы жылдардағы көрсеткiштерi алынды
және оларға экономикалық, бухгалтерлiк талдау жасалынды.
І-тарау. Негізгі құраладардың есебі мен аудиті
1.1. Халыққа қызмет жасау басқармаларының экономикалық көрсеткіштерін
талдау
Республикамызда кәсiпорындармен бiрлестiктердi сатып алу және
жекешелендiру заңына сәйкес ''Халыққа қызмет жасау басқармасының''
негiзiнде 1998 жылдың тамыз айында ашық түрдегi ''Қызмет жасау басқармасы''
болып қайта құрылды.
Қазiргi кезде қоғамның балансында құны 690 мың тенге тұратын сегіз
автокөлiк қызмет етедi. Демек, бұл жағынан алғанда акционерлiк қоғам өзін-
өзi толықтай қамтамасыз ете алады және түрғылықты халыққа қызмет етедi.
Яғни жұктерiн тасымалдау және басқалары. Сонымен бiрге АҚ өндiрiс
ғимаратымен, кiшi цехтармен, қоймалармен, жөндеу орындарымен және қосымша
құрылыстармен қамтамасыз етiлген. АҚ-да 6 цех жұмыс iстейдi және олардың
барлығы электр энергиясымен, сумен, жылумен түрақты түрде қамтамасыз етiлiп
түрады.
Басқару ақпаратымен оның бөлiмшелерi АҚ-ның территориясындағы, екi
қабатты ғимаратқа орналасқан. Демек жұмыс iстеуге еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруға және жұмысшылардың жұмыстарын бақылауға толық мүмкiншiлiк бар
деген ұғым. Қоғам қызметкерлерi мен жұмысшыларының 80% жуығы акция иелерi.
Себебi, ауданда жұмыссыздар санының көбеюiне байланысты көптеген мамандар
өзiнiң тұрмыстық жағдайын жақсарту үшiн, яғни табыс табу үшiн осы салада
жұмысқа орналасқандар.
''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi өндiретiн өнiмдерiне мыналар
жатады: мырамордан ескерткiштер, кiрпiштер, жол бойына және шетiне төсейтiн
тастар, есiк-терезелер және басқалай өнiмдердi жасап шығарады. Сонымен
бiрге АҚ-ның қарауынада ''Нан'' зауыты бар.
Бухгалтерлiк есептi жұргiзу барысында бұл қоғамда журнал-ордерлер
қолданылады. Әрбiр есептi ай сайын қолданылатын шоттар бойынша ведомостар
мен журнал ордерлер осы құжаттардағы ақпараттар мен мәлiметтер арқылы бас
кiтапта толтырылады. Ал бас кiтаптың мәлiметтерi қоғамның жылдық қаржылық
есебiн жасау үшiн қолданылады. Төменде АҚ-ның соңғы екi жылдағы техника-
экономикалық көрсеткiштерi 1.1-кестеде келтiрiлген:
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы техника-экономикалық
көрсеткiштерi
1.1-кесте
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл Ауытқуы
Өнiмдi сатудан, қызмет көрсету- ден 4660,4 7408,1 +2747,7
түскен түсiм
Жұмыскерлердiң орташа жылдық саны 232 228 -4
Қосылған құн салығы 789,5 1416,4 +626,9
Өндiрiлген тауарлар мен көрсеткiлген
қызметтер үшiн кеткен шығындар 34916 5973,3 +2481,9
Еңбекақы қоры 31282,6 42710,7 +11428,1
Бiр жұмыскердiң орташа айлық еңбек 11,2 15,6 +4,4
ақысы
Сатудан алынған пайда 379,3 18,4 -360,9
Бөлiнбеген табыс - 170,7 +170,7
Бюджетке төлем 379б3 189,1 -190,2
Таза табыс 181,7 101,0 -80,7
Айналым қорларының орташа құны 1657,4 1852,3 +194,9
Айналым қорларының айналымдылығы 2,8 4,0 +1,8
Бiр күндегi айналым ұзақтығы 129 90 -39
Негiзгi құралдардың орташа жылдық 3666,9 3896,2 +229,3
құны
Сату рентабельдiлiгi (%) 10,9 0,3 -10,6
_Өндiрiс рентабельдiлiгi (%) 7,1 3,3 -3,8
Бұл кестеден көрiп отырғанымыздай қызмет жасау басқармасындағы 2002
жылы өнiмдердi сату едәуiр өскен, яғни 2003 жылмен салыстырғана сатудан
түскен түсiм 2747,7 мың теңгеге артып отыр. Сонымен қатар өнiмдердi сату
бойынша шығындардың да артқандығы байқалады. Бұл сомма 2003 жылмен
салыстырғанда 2481,3 мың теңгеге (5973,3-3491,6) асып түседi. Соңғы жылдағы
шығындардың ұдайы өсуiне негiзгi себеп: қосалқы бөлшектер бағасының күрт
қымбаттап кетуi. Осы жоғарыда айтылғандардың салдарынан акционерлiк қоғамда
2004 жылы сатудан алынатын пайда көп мөлшерде төмендеп кеткен. Яғни ол бұл
жылы не бары 18,4 мың теңгенi ғана құрады, яғни 2003 жылғы көрсеткiшпен
салыстырғанда 360,9 мың теңгеге кемiп отыр. Жалпы бұл ''Қызмет жасау
басқармасының'' 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда өндiрiс рентабельдiлiгi
де 3,8% пайызға (3,3-7,1) төмендегенiн жоғарыдағы кестеден көруiмiзге
болады. 2002 жылы өндiрiс рентабельдiлiгi бар болғаны 3,3 пайызға ғана
жеттi.
18,4: (2896,2+2852,3)=3,3%
Ал бұл көрсеткiш 2002 жылы 7,1 пайызға тең болатын.
379,3: (2657,4+2666,9)=7,1%
''Қызмет жасау басқармасының'' өндiрiс рентабельдiлiгiнiң төмендеуiне
негiзгi әсер еткен қоғамның осы жылғы баланыстық пайдасының азаюы себеп
болып отыр. Ол 2003 жылмен салыстырғанда 190,2 мың теңгеге азайып кеткен.
(189,1-379,3=190,2). Ал бұл көрсеткiштi арттыру үшiн қоғамға келетiн
пайданы көбейту қажет етiлiнедi.
АҚ-ның техника-экономикалық көрсеткiштерiнiң iшiнде негiзгiсiне
жататын еңбек ресурстарымен оны тиiмдi пайдалану көрсеткiштерi болып
саналады. Осыған орай қоғамның орташа жылдық сандық көрсеткiштерi белгiлi
бiр мөлшерде ұсталуда, бiрақ iшкi құрылымдарында әр түрлi өзгерiстердiң
болғандығына байланысты. Оны анық көру үшiн төменде 1.2-кесте
көрсеткiштерiн келтiремiз.
''Қызмет жасау басқарманың'' 2003-2004 жылдардағы еңбек ресурстарының
құрылымы, адам.
1.2-кесте
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл 2004 жыл %
есебiмен 2003
жылға
Барлығы Барлығы Барлығы
Жұмыскерлердiң орташа 232 228 98,3
жылдық саны соның iшiнде:
Жұмысшылдар 188 180 95,7
Қызметкерлер олардан: 44 48 109,1
Басшылар 9 12 133,3
Мамандар 32 35 109,4
Басқа қызметкерлер 3 1 33,3
Кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда төмендегi
жағдайларды көруге болады:
1. 2004 жылы ''Қызмет жасау басқармасында'' жұмыс iстеген
жұмыскерлердiң орташа жылдық тiзiмдiк саны 228 адам болды және оны
2003 жылмен салыстырғанда 1,7% немесе 4 адамға азайған. Бiрақ
өндiрiс құрылымының өзгеруне байланысты жыл сайын жұмыскерлердiң де
құрамы, саны әр түрлi өзгерiп отырған. Мысалы, осы уақыт аралығында
жұмысшылардың саны 8 адамға немесе 4,3% кемiген. Сол сияқты
қызметерлердiң де саны 4 адамға немесе 9,1 % көбейген.
2. Егер еңбек ресурстарының құрылымының ұлесi бойынша жеке
қарастыратын болсақ, онда бұл көрсеткiшткiштерiнде де өзгерiстердiң
болғанын көремiз. Мысалы, 2003 жылы барлық жұмыскерлердiң iшiнде
жұмысшылардың үлесi 81%, ал қызметкерлер-19% құраған болса, 2004
жылы ол жұмысшылар саны 78,9% дейiн азайды, ал қызметкерлер 21,1%
дейiн көбейдi.
3. Жалпы алғанда АҚ-ның еңбек ресурстарымен, яғни жұмыскерлер тобы
толығымен қамтылған және соның салдарынан қоғам өнiм өндiрудi және
сапасын жақсартуға толығымен мұмкiншiлiгi бар деп есептеймiн.
''Қызмет жасау басқармасының'' техника-экономикалық көрсеткiштерiнiң
негiзгi бiреуiне жататыны еңбекақы қоры болып табылады. Төменде ''Қызмет
жасау басқармасының'' еңбекақы қоры туралы екi жылдық көрсеткiштерi
берiлген:
Көрсеткiштер 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Жалпы жалақы қоры мың 31282,6 42710,7 136,5
тенге Соның iшiнде:
Жұмысшылар 19290,7 25043,4 129,8
Қызметкерлер 11991,9 17667,3 147,3
Мамандар 7788,2 9827,6 2417,2
Басқа қызметкерлер 5850 219,6 37,5
Бiр жүмыскердiң орташа
айлық еңбекақысы, мың
теңге 2414137 15611 138,9
Соның iшiнде:
Жұмысшылар 10261 13913 135,6
Қызметкерлер 22719 30672 135,0
1.3-кесте
1.3-кесте көрсеткiштерiнен мынандай жағдайды байқауға болады:
1. 2004 жылғы жалақы қоры 2003 жылмен салыстырғанда 11428 мың теңгеге
немесе 32,5% өскен, соның iшiнде жұмысшылардың жалақы қоры-5753 мың
теңгеге немесе 30 %, ал қызметкерлердiкi 5675 мың теңгеге, немесе 47%
артқан.
2. Жалақы қорының өсуiне байланысты орта есеппен шаққанда бiр
жұмыскердiң орташа еңбек ақысыда өскен, яғни 2414137 теңгеден 2003
жылы 15611 теңгеге дейiн 2004 жылы немесе 39%.
3. Әрбiр жұмыскерге төленетiн еңбекақы алдын ала айға, тоқсанға және
жылға жоспарланады және ҚР (еңбек туралы Заңында бекiтiлген төмендегi
мөлшердегi еңбекақы көлемiнен төмен болмайды). Еңбекақыны ұжым
мұшелерi келiсiм-шарт арқылы мөлшерiн бекiтедi.
Сонымен бiрге келiсiм-шартта жұмысшылардың кәсiби бiлiктiлiгi,
жұмыстың кұрделiлiгi, оның үзақтығы, денсаулыққа зияндылығы және тағы
басқа жақтары ескерiледi.
''Қызмет жасау басқармасының'' дұрыс жұмыс iстеуiн және сапалы өнiм
өндiрудiң негiзгi көзi болып, негiзгi құралдармен қамтамасыз етiлуi болып
саналады.
Осыған орай төменде ''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi
құралдармен қамтамасыз етiлуi туралы 2003-2004 жылдардағы көрсерткiштерi
1.4-кестеде көрсетiлген:
2003-2004 жылдардағы ''Қызмет жасау басқармасының'' орташа
жылдық негiзгi құралдары
1.4 кесте
Көрсеткiштерердiң аты 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Ғимараттар 25845 27365 105,9
Берілген құрылғылар 779 583 74,8
Машиналар мен 3737 3949 105,7
жабдықтар
Көлiк құралдары 6193 6982 112,7
Өндiрiстiк және 83 72,2
шаруашылық 115
құралсаймандар
36669 38962 106,3
Барлығы
1.4-кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда мынандай
жағдайларды көруге болады.
1. 2004 жылғы көрсеткiштердi 2003 жылмен салыстырғанда негiзгi
құралдардың 6,3% өскендiгiн көремiз. Бiрақ негiзгi
құралдардың құрамына қарай бұл көрсеткiштер әртүрлi мөлшерде
өзгерген, ал тiптi өндiрiстiк және шаруашылық құрал-саймандар
өсудiң орнына 27,8% кемiген.
2. Егер негiзгi құралдардың құрамын ұлесi бойынша бөлек қарайтын
болсақ онда екi жылда үлкен өзгерiстер болмаған. Бiрақ негiзгi
құралдарда 0,6 пункiтке кемiген болса, көлiк құралдарында
керiсiнше 1,0 пункiтке өскен. Шын мәнiнде мүндай өзгерiстердiң
болуы заңды нәрсе, яғни негiзгi құралдардың тозуына қарай
iстен шығуы немесе жыл iшiнде қосылуы мүмкiн. Осыған орай,
төменде негiзгi құралдардың екi жылдық қозғалысы туралы
көрсеткiштерiн 1.5-кестеде көрсетемiз.
1.5-кесте көрсеткiштерiне талдау жасайтын болсақ, онда мынаны көруге
болады:
2003 жылы негiзгi құралдардың қосылғаны бар болғанда 960 мың теңге
құраса, 2004 жылы бұл көрсеткiш 5840 мың теңгеге жеттi. Оның себебi осы
жылы 3500 мың теңгеге жатахана сатып алынды және оны күрделi жөндеуден
өткiздi сонымен бiрге 1000 мың теңгеге компьютер және 24290 мың теңгеге
жеңiл автомашина сатып алынды. Осыған орай 2004 жылы iстен шыққан негiзгi
құралдардың құны өткен жылмен салыстырғанда 250 мың теңге шамасында артық
болды. Бұл заңды нәрсе. Себебi қолданылып жұрген негiзгi құралдар өздерiнiң
қызмет ету уақытына байланысы тозатындығы.
Жалпы алғанда ''Қызмет жасау басқармасының'' негiзгi құралдар құрамында
айтарлықтай күрделi өзгерiстер болған жоқ деп айта отырып, азды-көптi
қозғалыстардың болғандығын көруге болады.
''Қызмет жасау басқармасының'' кәсiпорындар мен бiрлестiктердiң техника-
экономикалық көрсеткiштерiне талдау жасау кезiнде оның қолда бар
материалдық запастарын зерттеудiң мәнi өте жоғары болып саналады. Сондықтан
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы қолда бар материалдық
запастар мен оның қозғалысын көрсету және бухгалтерлiк талдау жасау үшiн
1.5 кестенi келтiремiз.
1.5-
кестенi
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы материалдық
запастаы, мың теңге
2002 жылдың 2002 2003 жылдағы 2003 2003 жылдағы 2004
басына қалғаны жылдың қозғалысы жылдың қозғалысы жылдың
басына басына басына
қалғаны қалғаны қалғаны
келiп Шыққаны келiп шыққаны
түскен түс
Шикiзаттар мен 1914 128 1354 688 1545 1795 438
материалдар
Отын 30 1105 1110 25 1107 12427 -
Қосылқы бөлшектер26 732 712 46 743 764 25
Басқалай - 145 60 85 87 142 30
1970 2110 3236 844 3482 3833 493
Барлығы
Егер 1.5 кестенiң мәлiметтерiне көз жүгiртетiн болсақ, онда мынандай
жағдайларды көруге болады:
1. 2004 жылғы келiп түскен материалдық запастар 2003 жылмен
салыстырғанда 1372 мың теңгеге артық (3482-2110=1372) немесе 65%
өскен. Сол сияқты шығынға кеткендерi де 597 теңгеге (3833-
3236=597) артқан немесе 8,4% болған. Оның себебi сол 2003 жылы
өткен жылмен салыстырғанда өндiрілген өнiмдердің көлемi өстi.
Осыған орай оған жұмсалған және алып келген материалдық
запастарының да көлемi артқан.
2. Сонымен бiрге матениалдық запастардың келiп түсуi мен оның
шығындық үлесi бойынша анықтайтын болсақ, оның ұлесi
жағынан,үлкен бөлiгiн шикi заттар мен материалдар және отын
(көмiр, жанар май, бензин) алады.
Жалпы алғанда ''Қызмет жасау басқармасының'' материалдар запастары
әрқашанда, түрақты түрде айналымда болып отырады және қоғамның өнiм өндiру
сапасын артыру, табыс табу үшiн үлкен көмегiн тигiзедi.
''Қызмет жасау басқармасының'' техника-экономикалық көрсеткiштерiн
зерттеу кезiнде қортындылаушы көрсеткiш ретiнде көрсететiн қаржы
ресурстары болып табылады немесе оны бухгалтерлiк есепте қаржы қорытындысы
деп атайды. Оны анықтау үшiн жыл iшiнде түскен жалпы табыс пен шығынның
арасындағы айырмашылығын алады. Төменде ''Қызмет жасау басқармасының''
қаржы қорытындысына талдау жасау үшiн 1.6-кестедегі көрсеткiштердi
келтiремiз.
1.6-кестеде
''Қызмет жасау басқармасының'' 2003-2004 жылдардағы табысы мен шығысы
туралы көрсеткiштерi, мың теңге
Көрсеткiштерердiң аты 2003 жыл 2004 жыл 2004 жылды 2003
жылмен
салыстырғанда, %
есебiмен
Өнiмдi сатудан және 4660,4 7408 159,0
қызмет көрсетуден түскен
жалпы түсiм
соның iшiнде:
Негiзгi өнiмдердi 10600,9 7010 162,2
өткiзуден
Қосымша қызмет 294,7 338 115,0
көрсетуден
Басқалай 44,8 58,9 2421,5
Жалпы шығын 3491,6 5973 171,1
Оның iшiнде: 2873,9 50206 178,0
әкiмшiлiк шығындар 588,6 815 138,6
Кезеңдiк шығындар 29,1 41,6 143,0
1.6-кесте көрсеткiштерiне талдау жасай отырып төмендегiдей қорытынды
жасаймыз:
1. 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда АҚ-ға түскен түсiм 59%
артқан. Ал оның мүндай жағдайға өсуiның негiзгi себебi өткiзуден
болған жағдай және оның өзi 62% өскен.
2. Егер кесте көрсеткiштерi бойынша шығынға талдау жасайтын болсақ,
онда бұл көрсеткiш 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 71% өскен
болып отыр. Ал шығындар үлесi бойынша қарастыратын болсақ онда
екi жылда оның 82 және 86% өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құны содан
кейiн әкiмшiлiкке жұмсалған шығын болып табылады.
3. Сонымен түскен түсiм мен жұмсалған шығынды салыстыратын болсақ,
онда қаржы қорының жылдан жылға өскендiгiн көремiз және оны
басшылардың жұмысты дүрыс үйымдастырғанына байланысы деп
есептеймiз.
1.2. Есеп саясаты және оның жүргiзiлуi
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өту кезеңiнде есеп
және салық политикасы деген ұғымдар пайда болып жүргiзiле бастады.
Оны жүргiзу халықаралық бухгалтерлiк стандартпен салық жүйесiнiң
қолдана бастауына толықтай байланысты.
Нарықтық қатынас кезiнде үкiмет акционерлiк қоғамдарға,
кәсiпорындарға, бiрлестiктерге және басқаларға өзiнiң есеп саясатын қалай
жүргiзу керек екендiгi туралы нұсқау берiлмейдi және оны шаруашылық
субъектiлерi өздерi шешедi. Осыған орай, олардың нормативтiк құжаттары
болып, яғни есеп саясатын жүргiзудiң негiзгi көзiне бухалтерлiк есеп
стандарты ''Есеп саясаты оны жазу'' болып саналады. Оны бухгалтерлiк есеп
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы 1996 жылы 13-қарашада №3
қаулысымен бекiткен. Мұнда әрбiр шаруашылық субъектiлерi өз бетiмен iс
жүзiнде өздерiне қолайлы есеп саясатын жүргiзудiң жолын анықтайды және
олардың атқаратын iстерiне, жұмыс табына сәйкес келуi тиiс.
Есеп саясаты деп- бухгалтерлiк есеп стандартына және жаңадан
енгiзiлген бухгалтерлiк бас шоттарға сәйкестендiрiле отырып, қаржы-
шаруашлығы туралы есеп жұмыстарын дұрыс жүргiзулерi және ондағы
көрсетiлген көрсеткiштер шындықты дәлдiктi көрсетулерi тиiс.
Жалпы алғанда бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес есеп саясатында
сол субъектiнiң есеп жұмыстарының жиынтығы болып саналады және бұрын
қолданылған инструкциялар мен нұсқауларды алмастырады. Сондықтан, есеп
саясатын дұрыс жүргiзудiң жауапкершiлiгi өте жоғары. Мұнда бухгалтерлiк
есептi қарап қана қоймай сонымен бiрге бағалау, инвестициялау және
қамтамасыздандыру мен өткiзу саясатын бiрге қарастыратындығы.
Нарықтық қатынасқа байланысты әрбiр шаруашылық субъектiлерi
өздерiнiң қалауы бойынша бухгалтерлiк есептi жүргiзудiң қай вариантын
қолдану керек екендiгiн шешiп алады және ол салық кодексi мен бухгалтерлiк
стандартқа сәйкес жүргiзiледi. Демек амортизация мөлшерiн өндiрiске
жұмсалған материалдық шығынды есептеудiң әдiсiн көрсетедi.
''Есеп саясаты және оны жазу'' туралы бухгалтерлiк есеп стандартының
4-пункiтiне сәйкес есеп саясатын жүргiзу кезiнде төмендегi 12 принцип
орындалады және оған мыналар жатады: есептеу, үздiксiз қызмет ету,
түсiнiктiлiк, мағыналылық, дұрыстық, маңыздылық, бейтараптылық,
салыстырмалылық, аяқталғандық, сақтық, бiр iздiлiк, шындық пен алаяқтықты
көрсету арқылы жұмыстарының орындалуы тиiс.
Есеп саясатын жүргiзу нақты мәлiметтердi қолдану, қаржы жөнiнде есеп
беру формаларын дер кезiнде толтыру, ондағы көрсеткiштердiң дұрыстығын
қарастыра отырып, бiр жылдан астам уақытқа жасалады. Есеп саясатын дұрыс
жүргiзу, сол шаруашылық субъектiсiнiң бiрiншi басшысына жүктелген және бас
бухгалтердiң қатысуы арқылы қолданылады.
Есеп саясатының негiзгi жағдайлары сол шаруашылық субъектiсiнiң
жылдық есеп беру формаларында анықтама ретiнде түсiндiрме хат түрiнде
берiледi. Егер түрлi себептерге байланысты өзгерiстер енгiзiлетiн болса,
онда оны сол шаруашлық субъектiсiне қатысы бар заңды және жеке тұлғаларды
хабардар етедi. Өзгерiстi енгiзу үшiн бұйрық, қаулы шығарылады және оған
бiрiншi басша қол қоюы арқылы бекiтедi.
''Қызмет жасау басқармасының'' есеп саясаты 2003 жылы қаңтар айында
директорлар кеңесiнде қаралған және бекiтiлген. Оның жарамдылық үзақтығы
2004 жылдың аяғына дейiн ұзартылады.
''Қызмет жасау басқармасының'' қаржы және өндiрiстiк есептi, салық
есебiн, iшкi бақылау мен аудиттi жүргiзу ұшiн ''Бухгалтерлiк есеп'' туралы
Қазақстан Республикасы заңынан, Салық кодексiне Қазақстандағы
бухгалтерлiк есеп стандартына және т.б. заң актiлерiмен нұсқауларына
сүйенедi. Сонымен бiрге бухгалтерлiк есеп туралы Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясының жасаған ережелерiн басшылыққа алады.
''Қызмет жасау басқармасының'' есеп саясатын жүргiзу кезiнде
төмендегi пинциптердi басшылықта алады:
1. Есептеу – мұнда қызмет көрсеткеннен алынғаен табыс пен шығын пайда
болуына байланысты бухгалтерлiк және салық есебiнде көрсетiледi;
2. Үздiксiз қызхмет ету – акционерлiк қоғам өздерiнiң атқарып жатқан
iстерiн тоқтатпайды, жұмысшыларды жұмыстан шығармайды. Себебi түтыну
сұранысына байланысты, керiсiнше жұмыс орнын көбейту амалын iздестiру
және өнiм өндiрудi көбейту болып табылады;
3. Түсiнiктiлiк - есеп беру формаларында көрсетiлген көрсеткiштер
түсiнiктi болуы тиiс;
4. Маңыздылық - белгiлi бiр мөлшерде шешiм қабылдау үшiн мәлiметтердiң
дер кезiнде келiп түсуi;
5. Мәндiлiк;
6. Дұрыстылық,нақтылық - қаржы жөнiнде есеп беру көрсеткiштерi дұрыс және
шындықты көрсетулерi тиiс;
7. Бейтараптылық;
8. Сақтық;
9. Бiткендiк, аяқталғандық;
10. Салыстырмалылық - өткен уақыттардағы көрсеткiштермен салыстыра отырып,
оның қаншаға және қалай өзгергендiгiн анықау;
11. Жүйелiлiк, бiр iздiлiк – есеп беру формаларында көрсетiлген
көрсеткiштер және оны есептеу әдiстерi бiр жүйеде жүргiзiлуi тиiс;
12. Ақиқаттылық пен алалсыздық - көрсеткiштердi көрсету кезiнде, сол
берiлген мәлiметтердiң барлығына бiрдей көңiл бөлiнуi тиiс және оған
талдау жасалуы қажет.
Негiзгi құралдар туралы есеп саясатын жүргiзу кезiнде, оны №6 стандартқа
''Негiзгi құралдар'' сәйкес қарастырады.
Негiзгi құралдар өндiрiс процесiнде үзақ уақыт бойы пайдаланылады.
Осы уақыттың iшiнде бiртiндеп тозады, өзiнiң құнын өндiрiлген өнiмдерге,
жұмыстарға жән көрсетiлген қызметтерге бөлшектеп бере отырып, олардың
өзiндiк құнында iске асады. Оның қызмет етуiн есептеу кезiнде төменгi
мөлшердегi 40 есептi көрсеткiшi алынады және бұл көрсеткiш сатып алынған
немесе бухгалтерлiк балансқа алынған күннен бастап есептеледi. Негiзгi
құралдарды түгендеу, яғни тiзiмге алу жылына бiр рет жүргiзiледi және оны
жүргiзушiлердiң мүшесiн бiрiншi басшы бұйрық арқылы тағайындайды.
Негiзгi құралдардың тозуы мен амортизациясын есептеу, оның қызмет
еткен кезеңiне байланысты процентпен анықталады және ол ''Негiзгi
құралдардың тозуы'' атты счетта көрсетiледi.
Негiзгi құралдар туралы жүргiзiлетiн есеп жұмыстары және олардың
қозғалысы бастапқы құжаттар арқылы жүргiзiледi.
ІІ-тарау. Негiзгi құралдардың бухгалтерлiк есебiнiң ұйымдастырылуы
1. Негiзгi құралдардың экономикалық мазмұны
Өндiрiс процесi еңбек заттары шикiзат, материалдар, сатып алынатын
шала фабрикаттар және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлiнетiн өндiрiс құрал
жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгiлi - бiр заттарды жатқызуға олардың сыртқы белгiлерiне
қарай емес өндiрiс процесiнде атқаратын рөлiне қарап белгiленедi. Мысалы
заутта дайындалған бу қазаны ол үшiн дайын өнiм болып саналады; ал орнату
үшiн субъектiге сатып алған қазан еңбек құралы болып табылады.
Негiзгi құралдар материалдық өндiрiс саласында, өндiрiстiк емес
(әлеуметтiк) салада ұзақ уақыт бойы (бiр жылдан астам) қызмет етедi.
Негiзгi құралдар - ұзақ уақыт жұмыс iстейтiн материалдық - заттық
құндылықтар (ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, машиналар, жабдықтар, көлiк
құралдары, құрал-саймандар, өндiрiстiк және шаруашылық мүлкi, жұмысқа
пайдаланылатын және өнiм беретiн мал және басқалар). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негiзгi құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды. Бухгалтерлiк есепте оны бастапқа бағамен көрсетедi
және субъектi балансында көрiнiс табады. Негiзгi құралдар үзақ уақыт бойы,
көптеген өндiрiс циклы барысында пайдаланылады, олар бiрте-бiрте тозады
және өзiнiң бастапқы физикалық қасиетi мен түрiн сақтай отырып, өз құнын
бiрте-бiрте жаңадан өндiрiлген өнiмге аударады (станок немесе автомашина
өндiрiсте бiрнеше жыл бойы пайдаланылады).
Өндiрiстiк негiзгi құралдар (машиналар, жабдықтар, көлiк құралдары,
ғимараттар, құрылыстар) дегенiмiз мөлшерiмен техникалық деңгейiне
кәсiпорынның техникалық сақтандырылуымен тiкелей байланысты болатын
өндiрiстiк құралдар.
Негiзгi өндiрiстiк құралдардың пайаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткiш қор қайтарымы болып табылады. Оны есептеу үшiн
негiзгi құралдардың бiр өлшемiне шаққандағы келетiн, өндiрiлетiн заттай
немесе ақшалай түрiндегi өнiм, немесе оның экономикада қор қайтарымы деп
атайды.
Өндiрiстiк емес құралдар – түтынуға арналған. Бiрақ өндiрiс процесiне
қатыспайтындар, олар кәсiпорынның, мекеменiң, ұжымның, мәдени-тұрмыстық
(ғимараттар, түрғын ұй коммуналды шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкi, т.б.)
қажеттілiктерi үшiн үзақ мерзiм бойы қызмет өтеуге арналған.
Иеленуге қарай негiзгi құралдар меншiктi және жалға алынған болып
бөлiнедi.
Меншiк дегенiмiз-субъектiге тиесiлi және оның баланысында көрiнiс
табатын негiзгi құралдар. Белгiленген мерзiм бойынша басқа субъектiден
алынған негiзгi құралдар, жалға алынған негiзгi құралдар болып саналады.
Оларды жалға берушiнiң балансында есептейдi, жалға алушы 001-шi
''Жалға алынған негiзгi құралдар'' баланстан тыс шотында есептейдi.
Жалға алу мерзiмi аяқталған соң немесе аяқталмай түрып, жалға алушы
келiсiлген бағамен сатып алуына болады. Оларды 12-ші бөлiмшеде бас
шоттарында есептейдi.
Пайдалану сипатына қарай негiзгi құралдарды жұмыс iстеп түрған,
iстемей түрған (тоқтатылып қойған және қорда түрған) болып бөлiнедi. Жұмыс
iстеп түрған пайдаланудағы негiзгi құралдарға – жабдықтар жатады. Жұмыс
iстемей тұрғандар – бұл тоқтатып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты
уақытша пайдаланылмайтын негiзгi құралдар – жабдықтар. Қорда сақтаулы
негiзгi құрал - жабдықтарға жұмыс iстеп түрғандарды жоспарлы түрде
ауыстыру үшiн құралған қордағы объектiлер жатады.
Заттық құрамына қарай негiзгi құралдар мұлiктiк және мүлiктiк емес
болып бөлiнедi. Мүлiктiкке заттай көрiнiсi бар, санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүлiктiк
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға (ғимараттан басқа) күрделi қаржы
салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындары, (жер учаскелерiн, егiстiк үшiн
пайдаланылатын жердi өңдеу, жалға алынған негiзгi құралдарға күрделi қаржы
жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектiде негiзгi құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметiне қарай мыналарға бөлiнедi: жер, үйлер, ғимараттар, өткiзгiш
тетiктер, машиналар және құрал жабдық, күш беретiн машиналар және
жабдықтар, өлшеу және түптеу, реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар, шаруашылық мүлкi, жұмысшы және өнiм беретiн мал,
көп жылдық екпе ағаштар, жердi жақсартуға шыққан күрделi шығын, басқа да
негiзгi қорлар.
Негiзгi құралдардың бухгалтериясында негiзгi құралдардың келiп
түсуiнiң кәсiпорын iшiнде орын ауыстыруының және шығынның, дұрыс құжаттық
рәсiмделуiн және бухгалтериялық есепте уақытылы рәсiмделуiн және
көрсетiлуiн, оларды материалдық жауапты адамдарға бекiтiлуiн және сақталуы
мен үтымды пайдаланылуын бақылайды; негiзгi құралдардың есептелген
амортизациясы мен тозу соммасын есепте дұрыс көрсетiлуiн сондай-ақ
колькуляция объектiлерi бойынша амортизация шығындардың, негiзгi құралдарды
түгендеудi және қайта бағалаудың мезгiлiнде және толық өткiзудi және
олардың шығу нәтижелерiн есепте көрсетудi қамтамасыз етуі тиiстi.
Негiзгi құралдарды есепке алу және есептеу ''Негiзгi құралдар'' атты
бухгалтелiк есеп стандартының №6 шотында көрсетiлгендей, негiзгi
құралдардың есебiндегi басты мәселе қабылдау сәтiн, бастапқы құнын, пайдалы
қызмет ету мерзiмiн, амортизацияны есептеу тәртiбiн және олардың шығу
нәтижелерiн анықтау болып табылады.
Жалпы негiзгi құралдар – деп өндiрiсте ұзақ уақыт бойы (бiр жылдам
астам уақыт) пайдаланылатын, өзiнiң бастапқы заттай нысанын (пiшiнiн,
түрiн) сақтай отырып, құнын шығарылған өнiмге, орындалған жұмысқа,
көрсетiлген қызметке бiртiндеп бөлiп-бөлiп, есептелген амортизациялық
аударым мөлшерiнде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтердi айтады.
Негiзгi құралдарға- қозғалмайтын мүлiк, жер учаскелерi, үйлер мен
ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуiш және реттеу
аспаптары, есептеуiш машиналар мен техникалары және олардың программалық
құралдары, көлiк тасымалдау құралдары, аспаптар өндiрiстiк және шаруашылық
құрал-саймандары, өнiм және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың iшкi жолы, тағы да басқалар жатқызылады.
Көлемінiң үлкендi-кiшiлiгiне, бағасының азды-көптiлiгiне (арзанды-
қымбатылығына) қарамастан пайдалану мерзiмi бiр жылдан аспайтын өндiрiс
құралдары негiзгi құралдардың қатарына жатқызылмайды.
Сонымен қатар негiзгi құралдардың құрамына шаруашылық субъектiсiнiң
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, кұрделi құрылыс құрамында есептелетiн монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететiн жабдықтар, жасалынып (салынып) бiткен, бiрақ әлi
пайдалануға берiлмей түрған, машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж, жұмысының өзiндiк құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың
есебiнен салынған титулдық тiзiмге кiрмеген ғимараттар мен тетiктер,
сонымен бiрге жас малдар, яғни мал төлдерi де жатқызылмайды.
Барлық ''незгiзгi құралдар'' өздерiнiң өндiрiске қатысуына қарай
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес болып екi топқа бөлiнедi деп жоғарыда атап
көрсеттiк. Ендi сол топтарды жеке және толық түрiнде қарастырайық.
Өндiрiстiк негiзгi құралдар деп - өндiрiсте қызмет ететiн, яғни
пайдаланылатын негiзгi құралдарды айтады. Оларға: өндiрiсiке арналған
үйлер, ғимараттар, өткiзгiш тетiктер, құрылыс машиналары, көлiк тасымалдау
құралдары, әр түрлi станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуiш
аспаптар және тағы басқалары жатқызылады.
Өндiрiстiк емес негiзгi құралдардың қатарына шаруашылықтың өндiрiстен
басқа саласында пайдалынылатын негiзгi құралдар жатқызылады. Оларға
тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтiк
қамсыздандыру, бiлiм беру және мәдениет салаларында пайаланылатын негiзгi
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және iстейтiн қызметтерiнiң
түрлерiне қарай барлық негiзгi құралдар: өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылғы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық техникалық
жабдықау және сату-өткiзу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтiк сақтандыру, ғылым және бiлiм беру, ғылыми көмек
көрсету және тағыда басқа салалар бойынша топталынады.
Негiзгi құралдардың алдына қойған мақсатына, атқаратын қызметiне
қарай және бұйымдық заттық белгiлерiн ескере отырып, мынандай топтарға
бөлiнедi:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйi, қойма т.б.);
ә) ғимараттар (көпiрлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары, эстокадалар,
скважиналар т.б.);
б) өткiзгiш тетiктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетiн тетiктер, құбырлар,
т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс iстейтiн двигательдер, iштен жанатын двигательдер
электроапараттық трансформаторлар, экскаваторлар, грейдерлер, бульдозерлер,
бетонарластырғыш машина, тиегiш крандар, жұк көтергiм крандар, су өлшегiш
құралдар монометрлер, таразылар, кассалық аппраттар мен тағы басқалар);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жұк таситын көлiктер, жеңiл
көлiктер, көлiкке тiркемелер (прицеп), тракторлар және тағы басқалары;
ғ) құрал-саймандар мен (шкафтар, бактар, контейнерлер тағыда басқа негiзгi
құралдар);
д) шаруашлық - құрал-жабдықтары (диван, креслолар, кiлемдер, сейфтер, тағы
басқалары);
е) жұмыс және өнiм малдары;
ж) көп жылдық өсiмдiктер мен көшеттер;
з) жер (шаруашылық субъектiнiң сатып алған жер көлемiнiң құны);
и) жердi жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделi шығын;
к) басқада негiзгi құралдар (кiтапхана қорлары тағы басқалары).
Негiзгi құралдар кiмнiң меншiгiнде, иелiгiнде екендiгiне қарай
меншiктiк, яғни шаруашылық субъектiнiң өзiне тиiстi және уақытша жалға
алынған болып екiге бөлiнедi.
Шаруашылық субъектiсi уақытша жалға алған негiзгi құралдарды баланс
сыртындағы 001-шi ''Жалға алынған негiзгi құралдар'' деп аталатын шотта
есептейдi. Қазiргi кезде пайдалану барысына қарай негiзгi құралдар жұмыс
iстейтiн, жұмыс iстемейтiн және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлiнедi.
Жұмыс iстейтiндерге өндiрiс поцесiндегi, яғни қолданыстағы негiзгi
құралдар жатады.
Жұмыс iстемейтiндердiң негiзгi құралдардың қатарына тоқтатылып
қойылған, белгiлi себептермен басқа да жаққа берiлмеген басқа артық
жабдықтар жатқызылады.
Сақтауда түрған негiзгi құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқада жағдайларға байланысты iстен шағатын негiзгi
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатқызылады.
Негiзгi құралдың есебiн үйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негiзгi құралдар бастапқы құн, баланстық құн, ағымдағы
құнмен, қалдық (жойылу) құнымен және келiсiлген құнмен бағаланады.
Негiзгi құралдың бастапқы құны – ол активтi салуға, сатып алуға,
әкелiп жеткiзуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығандардан сондай-ақ сатып
алу барысында төленген салық сомаларының, құрылысты салу кезiнде алынғаны
үшiн төлетiн процент (пайыз) сомалары мен бұл құралды белгiлi мақсатқа
пайдалану үшiн жұмыс жағдайына келтiрумен тiкелей байланысты кез-келген
шығындардың жиынтығынан түрады (құралады). Негiзгi құралдарды тасымалдау
кезiнде болған ақауларды жөндеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналмайтын шығындар активтiң бастапқы құнына кiргiзiлмейдi, ол ағымдағы
кезеңнiң шығыны ретiнде есепке алынады.
Негнiзгi құралдың ағымдағы құны – бұл шаруашылық субъектiнiң белгiлi
бiр уақыттағы (мерзiмдегi), яғни бұгiнгi күнгi негiзгi құралының нарықтық
бағасы болып табылады.
Негiзгi құралдардың баланстық құны – бұл шаруашылық субъектiсiнiң
бухгалтiрлiк есебiнде немесе қаржылық есеп беру ақпаттарында көрсетiлген
негiзгi құралдың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып
тастағандағы құны болып табылады.
Негiзгi құралдардың қалдық (жойылу) құны – негiзгi құралдың пайдалану
мерзiмi аяқталғаннан кейiн оны бұзу, жоюдан алынған iске жарамды
бөлшектерiнiң (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектiнi есептен шығаруға байланысты болатын
келешектегi (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негiзгi құралдардың келiсiлген құны – бұл кез-келген екi жақтың, яғни
негiзгi құралдарды сатушымен алушының арасындағы келiсiлген күн болып
табылады.
Бухгалтерлiк шоттарда есептелiнген негiзгi құралдардың бастапқы
құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертiледi:
а) Негiзгi құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзiмiн үзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететiндей қосымша күрделi
қаржы жұмсағанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағыда басқа) немесе iшiнара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде.
ә) Үкiметтiң қаулысы бойынша негiзгi құралдарды қайта бағалағанда.
Негiзгi құралдардың есебi әрбiр бөлек объектт бойынша бұтiн сомада
жүргiзiледi. Негiзгi құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына келтiру құны тең болады, себебi оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау арасындағы айырмашылығы жоқ. Уақыт өткен сайын
негiзгi құралды өндiруге, салуға жұмсалынатын материалдың бағасы және ол
үшiн қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылар еңбек ақысы жалпы негiзгi
құралды өндiру,салу жағдайы белгiлi бiр себептермен өзгерiп отырады.
Негiзгi құралдардың құны оны бiркезде жасап шығаруға, өндiруге, салуға
кеткен, жұмсалынған қоғамдық қажеттi еңбекпен анықталады. Осыған байланысты
негiзгi құралдардың оқтын-оқтын уақыт өте қайтадан бағалап түрады. Негiзгi
құралдарды қайта бағалау үкiметтiң қаулысымен барлық жерде шаруашылық
субъектiлерiнде белгiлi бiр күнде, мезгiлде жүредi.
Негiзгi құралды қайтадан бағалау кезiнде оның осы кездегi, яғни
бүгiнгi салу өндiру құны анықталады. Бұл негiзгi құралдардың қалпына
келтiру құны деп аталады. Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдардың
тиiстi түрде қайта бағаланғаннан бастап оларда баланста қалпына келтiру
құнымен есептейдi.
Негiзгi құралдың бастапқы бағасын бергiлi бiр күндегi қолданылып
жүрген бағаға сәйкес келтiру мақсатында объектiлердi қайта бағалау
жүргiзiледi. Қайта балау нәтижесiнде негiзгi бағасының өсуi 12-шi бас
шоттың дебетiне, 541-шы ''Негiзгi құралдарды қайта бағалаудан түскен
қосымша төленбеген капитал'' шотының кредитiне жазылады.
Қайта бағалау жүргiзiлген күн шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi
құралдарға есептелiнген тозу сомасы негiзгi құралдардың құндарының
өзгеруiне қарай түзетiледi. Қайта бағалау сомасы негiзгi құралдардың
пайдалану мерзiмiне қарай субъектiде қолданылатын амортизациялық аударым
сомасын есептеу әдiсiне сәйкес анықталған мөлшерде бөлiнбеген табысқа
апарылып отырылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы бөлiнбеген табысқа актив
есептен шығарылған сәтте ғана ауыстырылады.
2. Негiзгi құралдардың қозғалысын есептеу және жинақтау, талдамалық
есептерiн ұйымдастыру
Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдардың есебi Бас шоттар
жоспарының 12-шi бөлiмше шоттарында жүргiзiледi.
2411 шот – жер,
2412 шот - үйлер мен ғимараттар,
2413 шот – машиналар,
2414 шот – көлiктер,
2416 шот – басқалары,
2417 шот – аяқталмаған құрылыс.
Бұл активтi шот болғандықтан дебетiнде негiзгi құралдарының кiрiсi,
яғни көбеюi, ал кредитiнде негiзгi құралдардың азаюы, яғни есептен
шығарылуы көрсетiледi. Негiзгi құралдардың есебi шаруашылық субъектiсiнiң
орталық бухгалтериясында жүргiзiледi. Оларды аналитикалық (талдамалық)
есебi әрбiр инвентарлық объектiсi бойынша бiткен жеке құрылыстарды (үйлер
мен ғимараттарды), өздерiнiң құрылымы (конструкциясы) бойынша жекеленген
немесе бiрiмен-бiрi құрылымы бойынша бiрiктiрілген, яғни қосылған, бiр зат
болып саналып белгiлi бiр қызметтi атқаратын бұйымдарды айтады.
Шаруашылық субъектiлерiнде негiзгi құралдың есебiн дүрыс жүргiзу үшiн
және олардың тиiстi түрде сақталуын қамтамасыз ету үшiн әрбiр негiзгi
құралдарға инвентарлық номер берiледi. Ол түрақты түрде белгiленедi.
Негiзгi құралдар тозуының, бұзылуына басқа үйымдар мен адамдарға
берiлуiне, сатылуына, тағы басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нвентарлық номерi шаруашылық субъектiнiң жаңадан кiрiске
алған негiзгi құралдарына берiлмейдi. Инвентарлық нөмiр негiзгi құралға
бекiтiлген жетонға немесе құралдың өзiне бояумен жазылады. Инвентарлық
объектiлердi (заттарды) реттiк сериялық жүйесi мен номiрлеу үсынылады.
Мұндай жағдайда әрбiр жiктеу тобына кiретiн негiзгi құралдарға бөлек
сериялық реттiк номiрлер белгiленедi, олар сериялық реттiк номерi
негiзгi құралдардың қандай жiктелу тобына жататындығын көрсететiндей етiп
тағайындалған. Негiзгi құралдарға бастапқыда берiлген инвентарлық номер
оның инвентарлық карточкасында және бiр жерден екiншi жерге орын ауысуы
үшiн толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетiлуi тиiс. Шаруашылық
субъектiлерiнiң бухгалтериясында негiзгi құралдардың әрбiр объектiсiне
типтiк ведомстволық инвентарлық карточка ашылады. Егер жеке бiрнеше
бiрiнсiз-бiрi қызмет ете алмайтын бiрнеше бүйымдар, саймандар, аспаптар,
тағы басқалары қосылып бiр инвентарлық объектiнi құрайтын болса, онда оның
инвентарлық карточкасына құрамына барлық, бұйымдардың тiзiмi жазылады. Егер
шаруашылық субъектiсiнiң бiр бөлiмшесiне құралдың (инвентардың), аспаптық
немесе басқада негiзгi құралдардың бiр түрiнiң (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бiрдей болатын) бiрнешеуi бiр уақытта келiп кiрiске
алынса, онда олар инвентарлық карточкаларында тобы бойынша есептелiнедi.
Бiрақ бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негiзгi құралдардың
әрқайсысына бөлек инвентарлық номер берiледi. Негiзгi құралдардың барлық
тұрлерiн, сондай-ақ шаруашылық субъектiсiне календарлық бiр ай iшiнде
пайдалануға берiлген бiр тектес өндiрiстiк-шаруашылық қызметiнiң бiр
түрiн орындауға арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бiрдей
негiзгi құралдарды есептеуге №6 –НҚ үлгiлi (формалы) ведомство аралық
инвентарлық карточкасы қолданылады. Инвентарлық карточкалар шаруашылық
субъектiсiң бухгалтериясында тиiстi топтары бойынша тiркеледi. Негiзгi
құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бiрлестiктер өздерiнiң негiзгi
құралдарын есептеу үшiн инвентарлық карточкалардың орнына №111–НҚ үлгiлi
санды инвентарлық кiтапшасын пайдалана алады. Бұл кiтапша негiзгi
құралдардың есебiн жұргiзуге ыңғайлы болып келедi және онда негiзгi
құралдар жоғарыда айталған топтары бойынша бөлек есептелiнедi. Негiзгi
құралдардың инвентарлық кiтапшасында есептеген жағдайда инвентарлық тiзiм
жүргiзiлмейдi.
Шаруашылық субъектiлерiнде инвентарлық карточкалар немесе
инвентарлық кiтапшалар қабылдау-тапсыру, ауыстыру актiлерi, техиналық
паспорттар және басқада негiзгi құралдарды сатып алу, сату, орнату, бiр
жерден екiншi жерге ауыстыру, есептен шығару актiлерi, тағы басқа осылар
сияқты құжаттар негiзiнде толтырылады. Инвентарлық карточкалар (жекелiк
немесе топтық) әдетте әрбiр инвентарлық объектiге бiр данадан толтырылып
шаруашылық субъектiсiнiң бухгалтериясында сақталынады. Ол картотекада
негiзгi құралдар халық шаруашылығының саласына қарай жекелеген топтары
бойынша орналастырылады. Әрбiр топтың iшiнде инвентарлық карточкалар
негiзгi құралдардың тұрған жерi, яғни жұмыс орны, олардың атқаратын
қызметiне және де түрлерiне қарай (үйлер мен ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, көлiктер тағыда басқалар) орналастырылады. Шаруашылық
субъектiсiнде шығыс етiлген және өндiрiс орны мен ұйымының iшiнде бiр
жерден екiншi жерге орын ауыстырған негiзгi құралдардың ивентарлық
карточкалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz