Қазақ-орыс байланыстарының алғашқы кезеңі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ.ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.1 XVI.XVIII ғ. І.жартысындағы қазақ.орыс қарым.қатынастарының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2
1.3 Қазақ.орыс қарым.қатынастарының бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ МӘСКЕУ МЕМЛЕКЕТІ ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Елшіліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қарым.қатынастардың нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ІІІ. XVIII Ғ. I.ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Саяси қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.2 Экономикалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .65
І. ҚАЗАҚ.ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.1 XVI.XVIII ғ. І.жартысындағы қазақ.орыс қарым.қатынастарының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2
1.3 Қазақ.орыс қарым.қатынастарының бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ЖӘНЕ МӘСКЕУ МЕМЛЕКЕТІ ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Елшіліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қарым.қатынастардың нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ІІІ. XVIII Ғ. I.ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.1 Саяси қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.2 Экономикалық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .65
Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ірге тасы - Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ халқы халық болып қалыптасып, ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
Кез – келген мемлекет пайда болып, қалыптасқаннан кейін – ақ өзінің ары қарай дамуы, күшеюі үшін ішкі және сыртқы саясатын көрегендікпен, дұрыс жүргізе білуі тиіс. Осындай тарихи үрдісті берік ұстанған Қазақ хандығы ХҮІ – ХҮІІІ ғасырларда өзінің сыртқы саясатында Орта Азия хандықтарымен, Көшімнің Сібір хандығымен, Ноғайлар мен Орыс елімен түрлі бағыттардағы қарым – қатынастар орнатты. Көрші елдермен байланысқа түскен Қазақ хандары өздерін шебер дипломат ретінде көрсете білді.
Осындай көрші елдермен байланыстарының ішінде батыстағы Ресеймен қарым – қатынасқа түсудің Қазақ хандығы үшін де, әсіресе, Орыс елі үшін маңызы зор еді. Қазақ – орыс қарым – қатынастарының түп тамыры тереңде жатыр. Сонау қыпшақтар кезеңінде, монғолдар жаулап алғаннан кейін де бұл үрдіс үзілмей жалғасып келеді.
ХҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы тарих сахнасына көтеріліп, өзінің территориясын қалыптастырып, күшейгеннен кейін, оның атақ – даңқы бүкіл көрші елдерді сескендіріп, күллі Еуропаға тарады. Бұл, әрине Жәнібек ханның ұлы Қасым ханнның тұсында болатын. Міне, осы Қасым хан тұсында (1511 жылы билікке келді) қазақ – орыс қарым – қатынастары нақты орныққан. Кейін де Хақ – Назар хан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсында жандана түскен.
Кез – келген мемлекет пайда болып, қалыптасқаннан кейін – ақ өзінің ары қарай дамуы, күшеюі үшін ішкі және сыртқы саясатын көрегендікпен, дұрыс жүргізе білуі тиіс. Осындай тарихи үрдісті берік ұстанған Қазақ хандығы ХҮІ – ХҮІІІ ғасырларда өзінің сыртқы саясатында Орта Азия хандықтарымен, Көшімнің Сібір хандығымен, Ноғайлар мен Орыс елімен түрлі бағыттардағы қарым – қатынастар орнатты. Көрші елдермен байланысқа түскен Қазақ хандары өздерін шебер дипломат ретінде көрсете білді.
Осындай көрші елдермен байланыстарының ішінде батыстағы Ресеймен қарым – қатынасқа түсудің Қазақ хандығы үшін де, әсіресе, Орыс елі үшін маңызы зор еді. Қазақ – орыс қарым – қатынастарының түп тамыры тереңде жатыр. Сонау қыпшақтар кезеңінде, монғолдар жаулап алғаннан кейін де бұл үрдіс үзілмей жалғасып келеді.
ХҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы тарих сахнасына көтеріліп, өзінің территориясын қалыптастырып, күшейгеннен кейін, оның атақ – даңқы бүкіл көрші елдерді сескендіріп, күллі Еуропаға тарады. Бұл, әрине Жәнібек ханның ұлы Қасым ханнның тұсында болатын. Міне, осы Қасым хан тұсында (1511 жылы билікке келді) қазақ – орыс қарым – қатынастары нақты орныққан. Кейін де Хақ – Назар хан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсында жандана түскен.
1. А.И.Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы, 1996. С. 156.
2. Ч.Ч.Валиханов. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1961.т.1.
3. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Санк-Петербург, 1864. Часть 2.
4. А.П.Чулошников. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи общими историческими судьбами других тюркских племен. Часть первая. Оренбург, 1924.с.134.
5. В.В.Бартольд. Собрание сочинении в 9 томах. Москва, 1968. Т.5.
6. Р.Б.Сулейменов. Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII в.в. в советской историографии. // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI-XVIII в.в. Алма-Ата, 1983. С.8-34.
7. В.А.Моисеев. Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII в.в. Алматы, 1991.
8. В.Я.Басин. Россия и Казахские ханство в XVI-XVIII в.в. (Казахстан в системе внешней политики Российской импери) Алматы, 1971.
9. А.Исин. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV-XVI в.в. Семипалатинск, 2002.
10. А.Исин. Документы Росийского Государственного архива древних актов о казахах и Казахском ханстве.//Абай. 1998. №3. С. 44-46.
11. А.Исин. Алғашқы елшілік.// Білім және еңбек. 1986. №8. 35 б.
12. М.Ж.Абдиров. Военно-казачье колонизация Казахстана (конец XVI-начало XX в.в.). Опыт историко-эволюционного анализа. Афтореферат. Дис. Д.и.н., - Алматы, 1997. С.14-47.
13. М.Абдиров. Хан Кучум : известный и неизвестный. Алматы, 1996. С.146-149.
14. Т.И.Султанов. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. Алматы, 2001.
15. М.Х.Абусеитова. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII в.в. (история, политика, дипломатия ). Алматы, 1998. С.188-194.
16. М.Х.Абусеитова. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алма-Ата, 1985. С.81.
17. Ж.К.Касымбаев. Государственные деятели Казахских ханств.
(XVIII в) Алматы, 1999; С.М.Мәшімбаев. Қазақ хандары мен Ресей арасындағы елшілік-саяси байланыстар.//Гуманитарлық Ғылымдар Академиясының хабаршысы. Ғылыми журнал. 1999. №1 (3). 59-70 б.б; Э.Т.Телеуова. Қазақ хандығының Тәуке хан тұсындағы ішкі және сыртқы жағдайы.// Ақиқат, 1999. №.7. 85-90 б.б; А.М.Абдильдабекова. Россия и Казахстан (XVIII- начало ХХ века.) Вопросы историографии. Алматы, 2004; Ж.Е.Жаппасов. XVI-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы қарым-қатынастарға тарихнамалық шолу. // Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2005. №1 (36) 13-15 б.б.
18. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961. С. 3-15.
19. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның «Жылнамалар жинағы». Алматы, 1991.
20. А.Исин. Документы Росийского Государственного архива древних актов о казахах и Казахском ханстве.//Абай. 1998. №3. С. 44-46.
21. Ф.М.Шамшиденова. Сібір жылнамалары бойынша XVI-XVII ғ. қазақ тарихының проблемалары. Алматы, 1997. 122 б.
22. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник 1. (Vв. До н.э.- XVIII в.н.э.) Под ред. С.Д.Асфендияров и проф. П.А.Кунте. Алматы,1997. С.153.
23. Сонда, 164 б.
24. Казахско-русские отношения … 3-33 б.б.
25. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. (Шағатай-қазақ тіліне аударып, алғы сөзін жазғандар Н.Мингулов, Б.Көмеков, С.Өтениязов) Алматы, 1997.
26. А.И.Левшин. Көрсетілген еңбек, 156 б.
27. Ч.Ч.Валиханов. Көрсетілген еңбек. С. 122.
28. Г.Е.Сабденова. В.В.Вельяминов-Зернов Қазақ хандығының құрылу тарихын алғашқы зерттеушілердің бірі.// Қаз ҰУ хабарбаршысы. Тарих сериясы. 1998. №9. 101 б.
29. Н.А.Аристов. Усуне и кыргызы или кара-кыргызы. Бишкек, 2001. С. 396.
30. Г.Ф.Миллер. История Сибири. Т.1. Ленинград, 1937; И.Э.Фишер. Сибирская история. Санк-Петербург, 1974.
31. Н.М.Карамзин. История государства Российского. Соч. т.9. Санк-Петербург, 1892.
32. В.В.Бартольд. Собрание сочинении в 9 томах. Москва, 1968. Т.5.
33. А.П.Чулошников. Көрсетілген еңбек.с. 102-161.
34. М.Тынышпаев. История Казахского народа. Алма-Ата, 1993.
35. А.Миллер. Междунородное положение Казахстана во второй половине XVI века.// исторический журнал.1942. №8. С. 54.
36. Г.Ф.Бутлер. Русско-казахские отношения в восточном Казахстане в
XVIII в и первой половине XIX веке. Москва, 1945. С. 62-107.
37. В.Б.Кобрин. К вопросу о казахско-русских отношениях в XVI веке.// Вестник АН КазССР. 1946. №11. С. 55.
38. Г.К.Сатыбекова. Журнал «Айкап» как источник по истории Казахстана. Алма-Ата, 1965.
39. Р.Б.Сулейменов. Көрсетілген еңбек. С.8.
40. Р.Б.Сулейменов, В.Я.Басин. Казахстан в составе Россий. Алма-Ата, 1981.
41. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971.
42. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970.
43. Ж.К.Касымбаев. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
44. А.Исин. Көрсетілген еңбек. 34 б.
45. Мұхтар Мағауин. Тәуке хан заманында. // Қазақ әдебиеті. 1995. №14. 25 шілде. 10 б.
46. Т.И.Султанов. Поднятые на… Алматы, 2001.
47. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
48. М.Абдиров. Военно-казачье колонизация… с.37.
49. Ж.О.Артықбаев. Қоғам және этнос. Алматы, 2004.
50. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 35 б.
51. Э.Т.Телеуова. Тәуке(Тәуекел-Мұхаммед Батыр хан) тұсындағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық ахуалы. Афтореферат. Алматы,1999.
52. Ж.Е.Жаппасов. XVI-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы қарым-қатынастарға тарихнамалық шолу. // Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2005. №1 (36) 13-15 б.б.
53. М.Х.Абусеитова. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII в.в. (история, политика, дипломатия ). Алматы, 1998. С.188-194.
54. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
55. А.Исин. Алғашқы елшілік… 34-35б.б.
56. Т.Ж.Шойынбаев. Қазақстанның рРоссияға қосылуының прогрестік маңызы. Алматы, 1971. 4б.
57. А.Исин. Алғашқы елшілік… 35б.б.
58. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
59. Ж.К.Касымбаев. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986. С.12.
60. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 74 б.
61. Сонда, 76 б.
62. Қазақстан тарихы. Т.2. Алматы, 1998. 398-399 б.б.
63. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 76-77 б. б.
64. Сонда, 78 б.
65. Сонда, 79 б.
66. Сонда, 80-81 б.б.
67. Сонда, 82-83 б.б.
68. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 4 б.
69. Сонда, 5 б.
70. М.Х.Әбусеитова. Қазақ хандарының дипломатиясы.// Егеменді Қазақстан. 1999. 27 наурыз. 3 б.
71. А.И.Левшин… с.47.
72. А.Миллер. Междунородные… стр. 51-52.
73. А.И.Левшин… с. 29.
74. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 4 б.
75. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Санк-Петербург, 1864. Часть 2. С. 125.
76. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961.
77. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 18 б.
78. Сонда, 20 б.
79. Х.Зияев. Орта Азия және Сибирь. XVI-XIX ғасырлар.(өзбек тілінде.) Ташкент, 1962. 61 б.
80. Е.Б.Бекмаханов. Присоединение Казахстана к России. Москва, 1957. С.21.
81. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961. 15-16 б.б.
82. Н.Г.Аполлова. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата, 1948.с. 116.
83. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 27 б.
84. Материалы по истории народов СССР. Вып. 3. Ч.1. 1932. С. 263.
85. Т.И.Султанов. Россия и Казахстан: история и проблемы взаимодействия (XVI-начало XX века) // Россия, Запад и мусульманский Восток в колониальную эпоху. Санк-Петербург, 1996. С.12.
86. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971. 105 б.
87. Қазақстан тарихы. Т.2. Алматы, 1998. 447 б.
88. Т.И.Султанов. Россия и Казахстан: история и… с.12.
89. Э.Т.Телеуова. Тәуке(Тәуекел-Мұхаммед Батыр хан) тұсындағы… 16 б.
90. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 23 б.
91. Х.Зияев. Орта Азия және Сибирь. XVI-XIX ғасырлар.(өзбек тілінде.) Ташкент, 1962. 61 б.
92. Э.Т.Телеуова. Тәуке… Афтореферат. 16 б.
93. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. 15-16 б.б.
94. Е.А. Княжецкая. Путешествие Тобольского казака Федора Скибина в казачью орду в 1694-1696 г.г.// Страны и народы Востока. Выпуск 22. 1980. С.66.
95. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971. 33 б.
96. История Казахской ССР. С древнейших времен до наших дней. В пяти томах. Том 3. Алма-Ата: Наука, 1979. 30-31 с.
97. Құл-Мұхаммед Мұхтар. Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі. Алматы: Атамұра, 1994. 115-116 б.
98. Қазақстан Республикасы. Энциклопедиялық анықтамалық. Бас.редакт. Ә.Н.Нысанбаев. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. 78 б.
99. Сабарханов А. Россиямен мәңгі бірге. – Алматы: Қаз ССР «Білім» қоғамы, 1981. 8 б.
100. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата: Казахстан, 1986. 12-13 б.
2. Ч.Ч.Валиханов. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1961.т.1.
3. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Санк-Петербург, 1864. Часть 2.
4. А.П.Чулошников. Очерки по истории казак-киргизского народа в связи общими историческими судьбами других тюркских племен. Часть первая. Оренбург, 1924.с.134.
5. В.В.Бартольд. Собрание сочинении в 9 томах. Москва, 1968. Т.5.
6. Р.Б.Сулейменов. Внешнеполитические связи Казахстана XVI-XVIII в.в. в советской историографии. // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI-XVIII в.в. Алма-Ата, 1983. С.8-34.
7. В.А.Моисеев. Джунгарское ханство и казахи XVII-XVIII в.в. Алматы, 1991.
8. В.Я.Басин. Россия и Казахские ханство в XVI-XVIII в.в. (Казахстан в системе внешней политики Российской импери) Алматы, 1971.
9. А.Исин. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV-XVI в.в. Семипалатинск, 2002.
10. А.Исин. Документы Росийского Государственного архива древних актов о казахах и Казахском ханстве.//Абай. 1998. №3. С. 44-46.
11. А.Исин. Алғашқы елшілік.// Білім және еңбек. 1986. №8. 35 б.
12. М.Ж.Абдиров. Военно-казачье колонизация Казахстана (конец XVI-начало XX в.в.). Опыт историко-эволюционного анализа. Афтореферат. Дис. Д.и.н., - Алматы, 1997. С.14-47.
13. М.Абдиров. Хан Кучум : известный и неизвестный. Алматы, 1996. С.146-149.
14. Т.И.Султанов. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. Алматы, 2001.
15. М.Х.Абусеитова. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII в.в. (история, политика, дипломатия ). Алматы, 1998. С.188-194.
16. М.Х.Абусеитова. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алма-Ата, 1985. С.81.
17. Ж.К.Касымбаев. Государственные деятели Казахских ханств.
(XVIII в) Алматы, 1999; С.М.Мәшімбаев. Қазақ хандары мен Ресей арасындағы елшілік-саяси байланыстар.//Гуманитарлық Ғылымдар Академиясының хабаршысы. Ғылыми журнал. 1999. №1 (3). 59-70 б.б; Э.Т.Телеуова. Қазақ хандығының Тәуке хан тұсындағы ішкі және сыртқы жағдайы.// Ақиқат, 1999. №.7. 85-90 б.б; А.М.Абдильдабекова. Россия и Казахстан (XVIII- начало ХХ века.) Вопросы историографии. Алматы, 2004; Ж.Е.Жаппасов. XVI-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы қарым-қатынастарға тарихнамалық шолу. // Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2005. №1 (36) 13-15 б.б.
18. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961. С. 3-15.
19. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның «Жылнамалар жинағы». Алматы, 1991.
20. А.Исин. Документы Росийского Государственного архива древних актов о казахах и Казахском ханстве.//Абай. 1998. №3. С. 44-46.
21. Ф.М.Шамшиденова. Сібір жылнамалары бойынша XVI-XVII ғ. қазақ тарихының проблемалары. Алматы, 1997. 122 б.
22. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник 1. (Vв. До н.э.- XVIII в.н.э.) Под ред. С.Д.Асфендияров и проф. П.А.Кунте. Алматы,1997. С.153.
23. Сонда, 164 б.
24. Казахско-русские отношения … 3-33 б.б.
25. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. (Шағатай-қазақ тіліне аударып, алғы сөзін жазғандар Н.Мингулов, Б.Көмеков, С.Өтениязов) Алматы, 1997.
26. А.И.Левшин. Көрсетілген еңбек, 156 б.
27. Ч.Ч.Валиханов. Көрсетілген еңбек. С. 122.
28. Г.Е.Сабденова. В.В.Вельяминов-Зернов Қазақ хандығының құрылу тарихын алғашқы зерттеушілердің бірі.// Қаз ҰУ хабарбаршысы. Тарих сериясы. 1998. №9. 101 б.
29. Н.А.Аристов. Усуне и кыргызы или кара-кыргызы. Бишкек, 2001. С. 396.
30. Г.Ф.Миллер. История Сибири. Т.1. Ленинград, 1937; И.Э.Фишер. Сибирская история. Санк-Петербург, 1974.
31. Н.М.Карамзин. История государства Российского. Соч. т.9. Санк-Петербург, 1892.
32. В.В.Бартольд. Собрание сочинении в 9 томах. Москва, 1968. Т.5.
33. А.П.Чулошников. Көрсетілген еңбек.с. 102-161.
34. М.Тынышпаев. История Казахского народа. Алма-Ата, 1993.
35. А.Миллер. Междунородное положение Казахстана во второй половине XVI века.// исторический журнал.1942. №8. С. 54.
36. Г.Ф.Бутлер. Русско-казахские отношения в восточном Казахстане в
XVIII в и первой половине XIX веке. Москва, 1945. С. 62-107.
37. В.Б.Кобрин. К вопросу о казахско-русских отношениях в XVI веке.// Вестник АН КазССР. 1946. №11. С. 55.
38. Г.К.Сатыбекова. Журнал «Айкап» как источник по истории Казахстана. Алма-Ата, 1965.
39. Р.Б.Сулейменов. Көрсетілген еңбек. С.8.
40. Р.Б.Сулейменов, В.Я.Басин. Казахстан в составе Россий. Алма-Ата, 1981.
41. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971.
42. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970.
43. Ж.К.Касымбаев. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
44. А.Исин. Көрсетілген еңбек. 34 б.
45. Мұхтар Мағауин. Тәуке хан заманында. // Қазақ әдебиеті. 1995. №14. 25 шілде. 10 б.
46. Т.И.Султанов. Поднятые на… Алматы, 2001.
47. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
48. М.Абдиров. Военно-казачье колонизация… с.37.
49. Ж.О.Артықбаев. Қоғам және этнос. Алматы, 2004.
50. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 35 б.
51. Э.Т.Телеуова. Тәуке(Тәуекел-Мұхаммед Батыр хан) тұсындағы Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және экономикалық ахуалы. Афтореферат. Алматы,1999.
52. Ж.Е.Жаппасов. XVI-XVIII ғ.ғ. Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы қарым-қатынастарға тарихнамалық шолу. // Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2005. №1 (36) 13-15 б.б.
53. М.Х.Абусеитова. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII в.в. (история, политика, дипломатия ). Алматы, 1998. С.188-194.
54. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
55. А.Исин. Алғашқы елшілік… 34-35б.б.
56. Т.Ж.Шойынбаев. Қазақстанның рРоссияға қосылуының прогрестік маңызы. Алматы, 1971. 4б.
57. А.Исин. Алғашқы елшілік… 35б.б.
58. Д.Б.Ескекбаев. Оңтүстік Орал қазақтары. Алматы, 1995. 216 б.
59. Ж.К.Касымбаев. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986. С.12.
60. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 74 б.
61. Сонда, 76 б.
62. Қазақстан тарихы. Т.2. Алматы, 1998. 398-399 б.б.
63. Ф.М.Шамшиденова. Көрсетілген еңбек. Семей, 2002. 76-77 б. б.
64. Сонда, 78 б.
65. Сонда, 79 б.
66. Сонда, 80-81 б.б.
67. Сонда, 82-83 б.б.
68. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 4 б.
69. Сонда, 5 б.
70. М.Х.Әбусеитова. Қазақ хандарының дипломатиясы.// Егеменді Қазақстан. 1999. 27 наурыз. 3 б.
71. А.И.Левшин… с.47.
72. А.Миллер. Междунородные… стр. 51-52.
73. А.И.Левшин… с. 29.
74. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 4 б.
75. В.В.Вельяминов-Зернов. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Санк-Петербург, 1864. Часть 2. С. 125.
76. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961.
77. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 18 б.
78. Сонда, 20 б.
79. Х.Зияев. Орта Азия және Сибирь. XVI-XIX ғасырлар.(өзбек тілінде.) Ташкент, 1962. 61 б.
80. Е.Б.Бекмаханов. Присоединение Казахстана к России. Москва, 1957. С.21.
81. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. (Сборник документов и материалов) Составители: Ф.Н.Киреев, А.К.Алейникова, Г.И.Семенюк, Т.Ж.Шойынбаев. Алма-Ата, 1961. 15-16 б.б.
82. Н.Г.Аполлова. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата, 1948.с. 116.
83. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 27 б.
84. Материалы по истории народов СССР. Вып. 3. Ч.1. 1932. С. 263.
85. Т.И.Султанов. Россия и Казахстан: история и проблемы взаимодействия (XVI-начало XX века) // Россия, Запад и мусульманский Восток в колониальную эпоху. Санк-Петербург, 1996. С.12.
86. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971. 105 б.
87. Қазақстан тарихы. Т.2. Алматы, 1998. 447 б.
88. Т.И.Султанов. Россия и Казахстан: история и… с.12.
89. Э.Т.Телеуова. Тәуке(Тәуекел-Мұхаммед Батыр хан) тұсындағы… 16 б.
90. А.Сабырханов. Қазақстан мен Россияның XVIII ғ. қарым-қатынастары. Алматы, 1970. 23 б.
91. Х.Зияев. Орта Азия және Сибирь. XVI-XIX ғасырлар.(өзбек тілінде.) Ташкент, 1962. 61 б.
92. Э.Т.Телеуова. Тәуке… Афтореферат. 16 б.
93. Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках. 15-16 б.б.
94. Е.А. Княжецкая. Путешествие Тобольского казака Федора Скибина в казачью орду в 1694-1696 г.г.// Страны и народы Востока. Выпуск 22. 1980. С.66.
95. В.Я.Басин. Россия и… Алматы, 1971. 33 б.
96. История Казахской ССР. С древнейших времен до наших дней. В пяти томах. Том 3. Алма-Ата: Наука, 1979. 30-31 с.
97. Құл-Мұхаммед Мұхтар. Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі. Алматы: Атамұра, 1994. 115-116 б.
98. Қазақстан Республикасы. Энциклопедиялық анықтамалық. Бас.редакт. Ә.Н.Нысанбаев. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2001. 78 б.
99. Сабарханов А. Россиямен мәңгі бірге. – Алматы: Қаз ССР «Білім» қоғамы, 1981. 8 б.
100. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата: Казахстан, 1986. 12-13 б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих факультеті
Қазақстанның ежелгі және ортағасырлардағы тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
XVI-XVIII Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ
Орындаған 4-курс
студенті
Ахметжанов Д.Г.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Жаппасов Ж.Е.
Қорғауға жіберілді “ ” 2006 ж.
Қазақстанның ежелгі және
ортағасырлардағы тарихы
кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор
Омарбеков Т.О.
АЛМАТЫ 2006
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. XVI-XVIII ғ. І-жартысындағы қазақ-орыс қарым-қатынастарының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.
3. Қазақ-орыс қарым-қатынастарының
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .21
ІІ. қазақ хандығы және мәскеу мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ..33
2.1
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
НЫҒАЮЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
7
ІІІ. XVIII Ғ. I-ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..51
3.1 САЯСИ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .65
КІРІСПЕ
Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады.
Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ірге тасы
- Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ халқы халық болып қалыптасып,
ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
Кез – келген мемлекет пайда болып, қалыптасқаннан кейін – ақ өзінің ары
қарай дамуы, күшеюі үшін ішкі және сыртқы саясатын көрегендікпен, дұрыс
жүргізе білуі тиіс. Осындай тарихи үрдісті берік ұстанған Қазақ хандығы ХҮІ
– ХҮІІІ ғасырларда өзінің сыртқы саясатында Орта Азия хандықтарымен,
Көшімнің Сібір хандығымен, Ноғайлар мен Орыс елімен түрлі бағыттардағы
қарым – қатынастар орнатты. Көрші елдермен байланысқа түскен Қазақ хандары
өздерін шебер дипломат ретінде көрсете білді.
Осындай көрші елдермен байланыстарының ішінде батыстағы Ресеймен қарым –
қатынасқа түсудің Қазақ хандығы үшін де, әсіресе, Орыс елі үшін маңызы зор
еді. Қазақ – орыс қарым – қатынастарының түп тамыры тереңде жатыр. Сонау
қыпшақтар кезеңінде, монғолдар жаулап алғаннан кейін де бұл үрдіс үзілмей
жалғасып келеді.
ХҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің территориясын қалыптастырып, күшейгеннен кейін, оның атақ – даңқы
бүкіл көрші елдерді сескендіріп, күллі Еуропаға тарады. Бұл, әрине Жәнібек
ханның ұлы Қасым ханнның тұсында болатын. Міне, осы Қасым хан тұсында (1511
жылы билікке келді) қазақ – орыс қарым – қатынастары нақты орныққан. Кейін
де Хақ – Назар хан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсында жандана түскен.
Қазақ – орыс қарым – қатынастары екі елдің билеушілеріне байланысты,
тарихи оқиғалар мен кезеңдерге байланысты әр түрлі бағыттарды қамтыды.
Соның ішінде, саяси, сауда – экономикалық, әскери және т.б. Менің біріту
жұмысым осы екі ел арасындағы байланыстарды жан – жақты ашып көрсетуге
бағытталған.
Тақырыптың өзектілігі.
ХҮІ – ХҮІІІ ғ.ғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттерімен,
соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым – қатынасын зерттеудің
бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші
орыс елімен қарым – қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде
қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихымызда объективті
зерттеліп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы
тарихшылардың еңбектерінде маркстік – лениндік идеологияның үстемдік
етуімен бір жақты, үстірт қарастырылғанына көзіміз жетіп отыр.
Сондықтан да Қазақ хандығының орыс елімен қарым – қатынастарын зерттеген
Кеңес дәуіріне дейінгі, кеңес дәуіріндегі тарихшылардың еңбектеріндегі
пікірлер қайта қарауды және деректер мен тәуелсіздік алғаннан кейін
жазылған еңбектерді пайдалана отырып, объективті тұжырымдар жасауды қажет
етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихын жан –
жақты саралау бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі екені даусыз.
Сондай – ақ, бұл тақырып Кеңес дәуірінде бір жақты зерттелгенімен, жалпы
мәселе толығымен өзінің обьективті бағасын алып болмады. Өйткені, жазба
деректер мен құжаттардың қоры шектеулі, көбісі Мәскеуде өрт болғанда жанып
кеткен және идеологияға сай әбден бұрмаланған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихи төңкеріске дейін де, кеңес
үкіметі тұсында да, қазіргі тәуелсіздік алған тұста да тарихшы,
саясаттанушы, дипломаттардың назарынан түспей келе жатқан өзекті
мәселелердің бірі. Әсіресе, тарихшылар тарапынан бұл мәселе көп
зерттелгенімен, әлі де болса өз бағасын алып болмаған тақырып. Осы тұста
біз ең алдымен төңкеріске дейінгі зерттеушілердің еңбектеріне тоқталып
өтейік. Ең алдымен қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиқанов „қазақ халқының
Геродоты” деп бағалаған А.И. Левшиннің 1832 жылы жарық көрген „Описание
киргиз – қазачьих или киргиз – кайсацких орд и степей” атты еңбегін атап
өту қажет. Бұл еңбектің құндылығы сонда, патша архивінің материалы мен сол
кезеңдегі еңбектердің негізінде жазылған. Еңбекте қазақтардың ішкі жағдай,
географиясы, орыс елімен қарым – қатынасы ашып көрсетірген 1.
Қазақстан тарихы ғылымында тұңғыш этнограф ғалым Шоқан Уәлиханов Сібір
жылнамаларын, ондағы мәліметтерді терең біліп, орынды пайдаланған. Әсіресе,
Сібір қырғыздары туралы жазбаларында, Ораз Мұхаммед жөнінде, орыс – қазақ
қарым – қатынастары туралы жазғанын профессор Березинге хатында шебер
қолданғанын байқаймыз 2.
Ортағасырлардағы қазақ тарихын шығыс деректеріне сүйене отырып зерттеу
ең алдымен В.В. Вельяминов – Зерновтың есімімен тікелей байланысты. Ғалым
өзінің „Исследование о Касимовских царях и царевичах” деген еңбегінде
қазақтар туралы мәліметтер кездесетін көптеген шығыс деректерін орыс тіліне
аударып, ғылыми айналымға енгізді. Әсіресе, бұл еңбектегі Хан – Керменде
хан болған Ораз Мұхаммед туралы пікірлері жан – жақты болып табылады 3.
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының сыртқы қарым – қатынастары
А.П. Чулошниковтың еңбегінде қарастырылады 4.
Академик В.Бартольд өзінің еңбектерінде Қазақ хандығы мен Орта Азия
хандықтары арасындағы қарым – қатынастарды қарастырып, көптеген тың
фактілер береді 5.
Сонымен қатар, бұл мәселе тарихшы М.П. Вяткиннің, И.Я. Златкиннің, Р.Б.
Сүлейменов және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады 6.
Әсіресе, Р.Б. Сүлейменов ХҮІ – ХҮІІІ ғ.ғ. Қазақ хандығының сыртқы саяси
байланысының кеңестік тарихнамасын жасауы ғылыми айналымға үлкен тарихи
жетістіктерді берді. Ол Б.С. Сүлейменов, В.Я. Басиннің, Т.Ж. Шойынбаевтың,
Н.Г. Аполлова, Ж.Қ. Қасымбаевтардың еңбектерін сынға алып, оған
тарихнамалық талдау жасаған.
Зерттеуші В.А. Моисеев „Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ – ХҮІІІ в.в.”
атты еңбегінде қазақтар мен ойраттардың қарым – қатынастарын тарихи
деректердің негізінде талдап, бұл қарым – қатынастарды сол кезеңдегі орыс
елінің сыртқы саясатымен байланыстыра қарайды. Мұнда Мәскеу мемлекетінің
Қазақ хандығымен алғашқы байланыстары ХҮ ғасырдың соңында басталған дейді.
Мұны 1575 – 1584 жылдары Патша мұрағатында нөмірі 38 – ші жәшікте Қасым хан
тұсындағы қазақтар мен Иван хан тұсындағы түмендіктерге арналған кітаптар
мен тізімдердің сақталғандығымен дәлелдейді. Сонымен қатар автор қазақ –
орыс қарым – қатынастары ХҮІ ғасырдың екінші жартысында, яғни, Қазан және
Астрахан хандықтарын орыс елі жойғаннан кейін тұрақтанды деп, осыдан кейін
орыстар қазақ көшпелілерінің шекараларына екі жол арқылы тез жылжи бастады,
оның бірі – батысында Орал, екіншісі – солтүстігінде Ертіс өзені арқылы
жүрді дейді. Сонымен қатар екі ел бірігіп одақтасуы жиілегендігі, одақтар
„бейбіт” және „дұшпандық” бағыттарда болғандығын атап өтеді 7.
Тарихшы В.Я. Басиннің 1971 жылы жарық көрген „Россия и Казахские ханства
в ХҮІ – ХҮІІІ в.в.” атты көлемді еңбегі тікелей біз қарастырып отырған
мәселеге арналған. Мұнда қазақ – орыс қарым – қатынастарының негізінде
Ресей империясының сыртқы саясатындағы Қазақстанның алатын орны, орыс
елінің қазақтарға ықпалын күшейту мақсатында ұстанған дипломатиялық
әдістері, қазақ – жоңғар қарым – қатынасындағы Ресейдің алатын орны, қазақ
– орыс байланыстарының нығаюының себептері мен мақсаттары қарастырылған.
Сонымен қатар, В. Басиннің еңбегінде: „Біз Қазақстан мен Ресей қарым –
қатынастарының тарихын жалпы мақұлданған (Қазақстан - Ресей) әдістеме
тұрғысынан емес, керісінше (Ресей - Қазақстан) қарастырмақпыз”, - дейді
8.
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының құжаттар жинағына енбеген, жаңадан
ғылыми айналымға ене бастаған тарихшы А. Исиннің Мәскеу мұрағатынан алған
деректері біз қарастырып отырған мәселеге жаңаша тұжырымдар жасауға маңызы
зор. Мәскеу (Центральный Государственный архив древних актов СССР немесе
РГАДА) мұрағатындағы „елшілік кітаптарынан” алынған тың мәліметтерді
тарихшы А. Исин талдап, өзінің қазақ – ноғай қарым – қатынастарына арналған
зерттеу еңбегіне пайдаланған. Мұнда Мәскеу саясаткерлерінің елшілік
қатынастары туралы мәліметтері, мемлекет билеушілерінің бір – біріне
жолдаған хат мәтіндері, шет елге келген адамдардың әңгімелері, елшілік
есептер мен елшілерге берілген арнаулы нұсқаулары тіркелген. Сонымен қатар,
А. Исин орыс мемлекетінің Ноғай ордасымен, Қырым, Түркиямен байланыс
құжаттарын қарастырып, қазақтар мен Қазақ хандығы туралы, оның сыртқы
саясатының кейбір белгісіз тұстарын ашып көрсетті 9. А.Исиннің пікірінше
қазақ – орыс қарым - қатынастары сонау ХҮІ ғасырдың басында – ақ бастау
алған. Өйткені, Қасым хан тұсында Қазақ хандығы күшті мемлекетке айналып,
күллі Еуропа мен Ресейге танымал болды. Сондықтан да Қазақ хандығы мен
Ресей арасындағы елшілік байланыстар болмауы мүмкін емес. Бұл екі ел
арасындағы елшіліктер сол кезеңдегі елшілік кітаптарында тіркелген және
ХҮІ ғасырдың соңына дейін Мәскеуде сақталған еді. Бірақта, 1626 жылғы
Мәскеудегі өрттен кейін ол кітап аталмайды дейді А. Исин 10. Сондай – ақ
елшілік бұйрығының мұрағатында сақталған деректерде Қазақтың ханы Қасым
ханның 1521 жылы қыста дүниеден өткенін хабарлайды. Бұл мәлімет
тарихшылардың Қасым ханның қайтыс болған жылына байланысты (1518, 1523 –
1524 жыл) түрлі пікірлеріне нақты жауап бола алады. Осыдан кейін А. Исин
Мәскеу мұрағатындағы аса маңызды деректердің бірі деп Ақ Назар ханның
(Хақназар ) 1571 – 1572 жылдары Мәскеуге елші жібергені туралы мәлім дейді.
Бұл елшіліктің мақсаты - өзара тиімді саяси және экономикалық байланыстарды
құру еді дей келе А. Исин осы кезеңдегі Мәскеудің жағдайы (Қырым ханы
Дәулет Керей 2 рет жорық жасап, Мәскеуді өртейді) аса қиын екенін ескертеді
11. А. Исиннің мұрағат материалдарының негізінде енгізген жаңа пікірлері
негізсіз болмағанымен, келешекте қайта қарауды қажет етеді.
Қазақ жерлерін отарлау сонау ХҮІ ғасырдың соңында әскери казактардан
бастау алатынын дәлелдеген тарихшы М. Әбдіровтің ғылыми еңбегі бізге қазақ
– орыс байланыстарынан құнды мәліметтер береді. „Ресей империясының
отарлауы, Қазақстанның Ресейге қосылу процесінің алғышарты ХҮІ ғасырдың 80-
ші жылдарынан – ХҮІІІ ғ. алғашқы онжылдықтары аралығында”, - деп пікір
айтқан М.Әбдіровтың „Қазақстанды әскери казактық отарлау” атты
диссертациялық зерттеуі қазақ – орыс қарым – қатынастарына жаңа тұжырымдар
жасауға жол ашады. М.Әбдіров өз зерттеуінде Ресей патшалығының Қазақстан
мен Сібірді жаулап алу саясатының қол шоқпары болған казактардың ХҮІ
ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап орыс патшасының жазалаушы экспедицияларына
қатысқанын айта келіп, ХҮІ ғасырдың 80-ші жылдары казактардың Ермак
бастаған бір бөлігін Батыс Сібірге келуі орыс патшасының Қазақстандағы
отарлау саясатының бастауы болған дейді. Қазақстанды „әскери - казактық”
отарлау түсінігін М. Әбдіров, біріншіден, „әскери отарлау” – патшалық
Ресейдің тек әскери күшті қалайтындығы және бұл мемлекеттің милитаристік
сипаты туралы мағына берсе, екіншіден, „әскери отарлау” – абсолюттік
монархияның әскери – феодалдық басып алушылық саясатының алғы шебінде
әрдайым казактардың жүргендігі туралы мағына береді деп нақты және дәл ашып
береді. Сөйтіп, Патшалық Ресейдің Батыс Сібірдің (Көшім хандығы) оңтүстігі
мен солтүстік Қазақстандағы казак атаманы Ермактың басшылығымен жасалған
агрессияны М. Әбдіров қазақ халқына да бағытталған агрессия деп түсіну
керек дейді. Яғни, мұның өзі қазақ – орыс қарым – қатынастарының бұрын
айтылмаған қырларын ашуға мол үлесін қосады 12. Сонымен қатар, М.
Әбдіровтың Сібір хандығының билеушісі Көшім хан туралы, оның өмірі мен орыс
мемлекеті арасындағы байланыстары, әртүрлі дипломатиялық әрекеттері туралы
құнды еңбегі жарық көрген. Бұл еңбек орыс елі мен Сібір хандығы арасындағы
қарым – қатынастар жайында мәліметтерді көп береді және түсіндіру барысында
Қазақ ханы Тәуеекелдің немере інісі Ораз Мұхаммедтің (Жәнібек – Жәдік –
Шығай – Ондан – Ораз Мұхаммед –) Мәскеудегі қызметіне тоқталады 13.
Сондай – ақ Т.И. Сұлтановтың 14, М.Х. Әбусеитовалардың 15
еңбектерінде қазақ – орыс қарым – қатынастарының кейбір қырлары егжей –
тегжейлі қарастырылған 16.
ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс қарым – қатынастары, елшіліктер мен
әскери қақтығыстар, дипломатиялық байланыстарды тарихшы ғалымдар – Ж.Қ.
Қасымбаев, С.М. Мәшімбаев, Э.Т. Телеуова, А.М. Әбділдабекова, Ж.Ж. Жаппасов
және т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырған 17.
Қорыта келетін болсақ, біз әр кезеңдегі тарихшылардың ірі еңбектеріндегі
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс елдерінің арасындағы қарым – қатынас
тарихының зерттелуіне біршама талдау жасап, екі ел арасындағы байланыстар
тарихы Қазан төңкерісіне дейін де, Кеңес дәуірінде де Тәуелсіздік алғаннан
кейін де зерттеушілердің назарынан түспеген мәселелердің бірі болғандығына
көзіміз жетіп отыр. Жалпы мәселенің негізінен біршама зерттелгенін айтуға
болады. Дегенмен тарихнамалық талдау оның әлі де ашылмай отырған мәселе
жаңа тарихи таным тұрғысында, тың деректер негізінде дәйекті түрде
зерттеуді қажет етеді. Болашақта бұл мәселеге берілген тарихи баға мен
көзқарастар қайта зерделеніп қаралуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс
елдерінің арасындағы байланыстарының жүйелі тарихы мен зерттелу мәселелері
алынған.
Зерттеу пәні Қазақ хандығының орыс елімен қарым-қатынастарын қарастырған
отандық және шет елдік зерттеу еңбектері болып табылады.
Бітіру жұмысымның мақсаты.
Бұл жұмысты зерттеу барысында, ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы
мен Орыс елі арасындағы саяси, сауда – экономикалық, әскери қарым –
қатынастар мен елшілік алмасулардың себебіне, сипатына, түрлеріне тарихи
талдау жасап, жан – жақты ашып көрсетуді, қорытындыларын анықтауды мақсат
етіп қойдым. Жазба деректер, құжаттар мен ауыз әдебиетінің міліметтерімен
тарихнамалық жетістіктерге сүйене отырып, алдымызға қойған мақсатты орындау
үшін бірнеше міндеттерді айқындадым.
Бітіру жұмысымның міндеттері:
- Қазақ – орыс қарым – қатынастарының жалпы зерттеушілер тарапынан
зерттеу деңгейіне жан – жақты саралап, қазақ – орыс
байланыстарының негізгі бағыттарын айқындау;
- ХҮІ – ХҮІІІ ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының бағыттарын
анықтау;
- Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекеті арасындағы ХҮІ – ХҮІІІ
ғасырлардағы елшіліктердің мақсатына, себебіне, нәтижелеріне
талдау жасау;
- Бұл қарым – қатынастардың нығаюын талдап, қорытындыларын
айқындау;
- ХҮІІІ ғ. І-жартысындағы Қазақ хандығы мен Ресей арасындағы саяси
байланыстардың барысы мен нәтижелерін айқындау;
- Ресей империясының отарына айналғанға дейінгі екі ел арасындағы
экономикалық қарым-қатынастардың барысы мен қорытындыларын
анықтау;
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі
Ғылыми жұмысты жазу барысында обьективтілік, жан-жақтылық, нақтылық
және тарихилық принциптері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, жұмыста тарихи
зерттеудің жалпы ғылыми әдістері мен талдау тәсілдері, тарихилық,
құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра талдау, жүйелілік т.б. басшылыққа
алынды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығында ұзақ та ауыр, күрделі де өзіндік
ерекшеліктерге толы дипломатиялық байланыстар қазақ – орыс елдері арасында
үздіксіз жалғасып отырды. Оның дәлелі Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы
байланыстардың негізгі дерегі – Қазақ ССР Ғылым Академииясының басшылығымен
1961 жылы жарық көрген „Казахско – русские отношения в ХҮІ – ХҮІІІ веках”
деген құжаттар жинағы болып табылады. Бұл құжаттар жинағында 266 мұрағат
құжаттары мен іс – қағаздардың жиырма төрті біз қарастырып отырған кезең
дерегіне жатады. Жинақты құрастыру ісіне Ф.Н. Киреев, А.К. Алейникова, Г.Н.
Семенюк және Т.Ж. Шойынбаевтар өз үлестерін қосты. Бұл құжаттар жинағында
қазақ – орыс елдері арасындағы саяси, әскери, сауда – экономикалық, елшілік
байланыстары туралы құнды мәліметтер сақталған 18.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихынан құнды мәліметтерді
Қадырғали Жалайырдың „Жылнамалар жинағы” атты еңбегі береді. Бұл еңбек 1602
жылы Ресейде Хан - Кермен (Қасым хандығы) қаласында тәмәмдалған. 1600 жылы
Қасым хандығының тағына Ораз Мұхаммедтің отыру құрметіне Қадырғали өзінің
кітабын жазады. Бұл еңбекте орыс елінде, нақтырақ айтсақ Қасым хандығында
хан болған Ораз Мұхаммед туралы, оның ата – тегі жайлы мәліметтер бар.
Қадырғали Жалаыр Ораз Мұхаммедті жақсы білген адам болғандықтан, оның
дерегін жоғары бағалау қажет 19.
Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде орыс құжаттары мен
мұрағат материалдарының маңызы зор. Тарихшы А. Исин Ресей мемлекеттік
мұрағатындағы көптеген тың деректерді жаңадан ғылыми айналымға енгізді.
Мәскеу мұрағатының деректері біз қарастырып отырған мәселеге жаңаша
тұжырымдар жасауға көмектеседі 20. Бұл мұрағатта Мәскеу саясаткерлерінің
елшілік қатынастар туралы мәліметтері, мемлекеттері, шет елге барып келген
адамдардың әңгімелері, елшілік есептер мен елшілерге берілген арнаулы
нұсқаулары тіркелген.
Сонымен қатар Сібір жылнамаларының дерек ретіндегі маңызы жоғары.
Өйткені, ХҮІ ғ. Орыс мемлекеті алдымен Қазан, Астраханды басып алғаннан соң
Сібірге көз тікті. Ал Сібір Қазақстанның солтүстік шекарасында орналасты.
Сондықтан да Строгонов жылнамасы (ХҮІІ ғ. Орта шені), С. Есиповтың „Сібір
жылнамасы” (1687 ж.) және „Ремезов жылнамасы” (ХҮІІ ғ. аяғы – ХҮІІІ ғ.
басы) Қазақ ханығының тарихы үшін, оның ішінде Сібір хандығы, орыс елі
арасындағы қарым – қатынас тарихын зерттеу үшін құнды деректер 21.
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-орыс қарым-қатынастарынан құнды
мәліметтерді беретін, 1959 жылы жарық көрген Материалы по истории русско-
монгольских отношений 1607-1636 гг. Сборник документов материалдар мен
құжаттардың жинағының біз қарастырып отырған мәселені зерттеуде алатын орны
ерекше.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда дипломаттардың, саудагерлердің, миссионерлердің
(Сигизмунд Герберштейн, Антоний Дженкинсон, Иовидің және т.б.) Ресейдің
шығыс шекараларына сапары Еуропаға қазақтарды танытқан еді. Италяндық Йови,
австрия дипломаты Герберштейн Мәскеуде болып, патшамен сөйлесіп, білетін
адамдардың әңгімесін жазып алып, бізге жетпеген деректерді де пайдаланған
екен. Ал ағылшын саяхатшысы А. Дженкинсон 1558, 1560 ж.ж. екі рет Персияға
сапарында Амудариядан Бұхараға дейін кесіп өткен. Ол өз еңбегінде
қазақтардың күшті халық екендігін атап өткен 22. Сонымен қатар, бұл
адамдардың еңбектері көптеген тарихи оқиғаларды дұрыс талдауға көмектеседі.
Ресей патшалығы бұрыннан – ақ өздерінің саясатында көздеген мақсатына
жету үшін елшілер, миссионер, саудагерлердің мәліметтерін жинақтаған. Осы
саясатпен мәліметтерді жинақтай келіп орыстар ХҮІ ғасырда тұңғыш ресми
картографиясын жасады. Мұнда қазақ ордасының орналасуы, даласы мен тауы, су
мен өзен – көл туралы патшаға маңызды деректер сақталған 23.
Зерттеу объектісі.
Жалпы алғанда, Қазақ хандығының тарихында ХҮІ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі хандықтың өмірге келгеннен кейінгі уақыттағы алғашқы күшейіп –
нығаюы – Қасым хан тұсындағы, қайта өрлеу кезеңі – Хақ Назар хан тұсындағы,
Тәуекел мен Тәуке хандар тұсындағы орыс елімен байланыстарының саяси, сауда
– экономикалық, әскери қарым – қатынастарының себебіне, түрлеріне, сипатына
жан – жақты тарихи талдау жасау, оның негізгі нәтижелерін көрсету менің
бітіру жұмысымның негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері.
Бітіру жұмысының хронологиясы ХҮІ ғасыр – ХҮІІІ ғасыр аралығын
қамтиды. ХҮІ ғ. басындағы Қасым хан, кейін Хақ – Назар хандар тұсындағы
әлсіз байланыстардан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсындағы күрделі елшіліктер
мен қарым – қатынастардың нығаю кезеңін қамтиды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-орыс елдері арасындағы үш ғасырға
созылған саяси, елшілік-дипломатиялық, экономикалық байланыстары жаңа
концептуалдық тұрғыда, жүйеленіп жазылды. Сонымен қатар, тақырыптың
болашақтағы зерттеу нысанына айналатын проблемалары жаңа көзқарастармен
нақтыланған.
Ғылыми-қолданбалық құндылығы
Ғылыми жұмысты Қазақ хандығының тарихы, сыртқы саясатындағы орыс
елімен байланыстары, осы тақырып бойынша тарихнамалық курстарда пайдалануға
болады.
Бітіру жұмысының құрылымы.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЗЕРТТЕЛІП ОТЫРҒАН ТАҚЫРЫПТЫҢ МАЗМҰНЫНА САЙ
КІРІСПЕДЕН, ҮШ ТАРАУДАН ЖӘНЕ АЛТЫ ТАРАУШАДАН, ҚОРЫТЫНДЫДАН ЖӘНЕ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІНЕН ТҰРАДЫ.
I. ҚАЗАҚ –ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
1.1 ХҮІ – ХҮІІІ Ғ. І-ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ТАРИХНАМАСЫ
ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАМЫРЫ ТЕРЕҢДЕ ЖАТЫР. БІРАҚТА ОЛ
БАЙЛАНЫСТАР ТУРАЛЫ ЕҢ АЛҒАШҚЫ ДЕРЕКТЕР ПАТША АРХИВІНДЕ САҚТАЛҒАН ЕЛШІЛІК
ҚҰЖАТТАР, ГРАМОТАЛАР, ХАТТАР, САУДАГЕР КӨПЕСТЕР МЕН МИССИОНЕРЛЕРДІҢ
ӘҢГІМЕЛЕРІ РЕТІНДЕ САҚТАЛҒАН. ОСЫ РЕТТЕ 1961 Ж. ЖАРЫҚ КӨРГЕН „КАЗАХСКО –
РУССКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ХҮІ – ХҮІІІ В.В.” АТТЫ ҚҰЖАТТАР МЕН МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ
ЖАРЫҚ КӨРДІ. БҰЛ ҚҰЖАТТАРДЫ ЖИНАСТЫРУҒА АТ САЛЫСҚАНДАР Ф.Н. КИРЕЕВ, А.К.
АЛЕЙНИКОВА, Г.Н. СЕМЕНИК ЖӘНЕ Т.Ж. ШОЙЫНБАЕВТАР ӨЗ ҮЛЕСТЕРІН ҚОСТЫ. МҰНДА
266 МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫ МЕН ІС – ҚАҒАЗДАРДЫҢ 13-І БІЗ ҚАРАСТЫРЫП ОТЫРҒАН
КЕЗЕҢ ДЕРЕГІНЕ ЖАТАДЫ. №1 ҚҰЖАТ 1594 Ж. ҚАЗАҚ ХАНЫ ТӘУЕКЕЛДІҢ ЕЛШІСІ ҚҰЛ
МҰХАММЕДТІҢ ТӘУЕКЕЛДІҢ НЕМЕРЕ ІНІСІ ОРАЗ МҰХАММЕДПЕН ӘҢГІМЕЛЕСУІНЕН
БАСТАЛАДЫ. МҰНДА СОНЫМЕН ҚАТАР, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛДЕРІНІҢ МҮДДЕЛЕРІН
КӨРСЕТЕТІН, ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТӘУЕКЕЛ МЕН ТӘУКЕ ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР
КЕЗДЕСЕДІ. 1594 – 1695 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНА 11 ҚҰЖАТ
АРНАЛҒАН, 2-І 1694 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРДАН АЗДЫ – КӨПТІ МӘЛІМЕТ
БЕРЕДІ 24.
ҚАЗАҚ ЕЛІНЕН ШЫҚҚАН ҒҰЛАМА ТАРИХШЫ –XVI-XVII Ғ. БАСЫНДА ҒҰМЫР КЕШКЕН
ҚАДЫРҒАЛИ ҚОСЫНМҰЛЫ ЖАЛАЙЫРДЫҢ „ЖАМИ АТ ТАУАРИХ”, ЯҒНИ, „ШЕЖІРЕЛЕР ЖИНАҒЫ”
АТТЫ ЕҢБЕГІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МӘДЕНИ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАРИХЫНДА БІРЕГЕЙ ЕҢБЕК БОЛЫП
ТАБЫЛАДЫ 25.
ҚАДЫРҒАЛИДЫҢ „ШЕЖІРЕЛЕР ЖИНАҒЫН” МАЗМҰНЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАҒЫНАН АЛЫП
ҚАРАҒАНДА, ШАРТТЫ ТҮРДЕ ҮШ БӨЛІМГЕ СЫНЫПТАУҒА БОЛАДЫ:
1. РЕСЕЙ ПАТШАСЫ БОРИС ГОДУНОВҚА АРНАУ;
2. „ДЖАМИ АТ - ТАУАРИХ” АТТЫ РАШИД АД – ДИННІҢ ЕҢБЕГІ НЕГІЗІНДЕ
ЖАЗЫЛҒАН ТАРИХ;
3. ҰРЫС ХАННАН ОРАЗ – МҰХАММЕД СҰЛТАНҒА ДЕЙІНГІ ШЫҢҒЫС ӘУЛЕТІНІҢ
ҰРПАҚТАРЫНЫҢ ШЕЖІРЕСІ.
ЖАЛАЙЫРДЫҢ ЕҢБЕГІНІҢ НЕГІЗГІ ЖЕЛІСІ – ОРАЗ МҰХАММЕД. ОНДАҒЫ СҰЛТАН
ҰЛЫНЫҢ ТАРИХЫ. АЛ, ҚАДЫРҒАЛИДЫҢ ӨЗІ АТА – БАБАЛАРЫНАН БЕРІ ОРАЗ МҰХАММЕД
ХАННЫҢ ӘУЛЕТІНЕ ҚЫЗМЕТ ЖАСАП КЕЛЕМІЗ ДЕП НАҚТЫ НҰСҚАП АЙТҚАН.
МҰНДАҒЫ ОРАЗ МҰХАММЕД ОРЫС ЕЛІНДЕ ХАН БОЛҒАН ҚАЗАҚ СҰЛТАНЫ. АЛҒАШҚЫ
ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ ЕЛШІЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ ОСЫ СҰЛТАНДЫ ҚАЙТАРУ БОЛҒАН ЕДІ.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІН ДЕ, КЕҢЕС
ДӘУІРІНДЕ ДЕ, ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАННАН КЕЙІН ДЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ НАЗАРЫНАН
ТҮСПЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ БІРІ. СОНДЫҚТАН ДА, БІЗ БҰЛ ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ
ЕҢБЕКТЕРІН ЖАЗЫЛҒАН УАҚЫТЫНА ҚАРАЙ ШАРТТЫ ТҮРДЕ КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛІП
ҚАРАСТЫРАЙЫҚ.
1 КЕЗЕҢ. ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ ТАРИХНАМАСЫ.
ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІН ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН БІРШАМА
ТАЛДАҒАН, „ҚАЗАҚТЫҢ ГЕРОДОТЫ” АТАЛҒАН А.И. ЛЕВШИННІҢ 1832 ЖЫЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
ЕҢБЕГІН АТАП ӨТУІМІЗ ҚАЖЕТ. БҰЛ ЕҢБЕКТЕ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЫ, ОЛАРДЫҢ
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНАЛАСУЫ, КӨШІП – ҚОНЫ, ӘДЕТ – ҒҰРПЫ, САЛТ – ДӘСТҮРІ,
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОРЫС ЕЛІМЕН САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ, 1594 – 1595
ЖЫЛДАРДАН ХІХ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН СОЗЫЛҒАН ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕР ЖАЙЫНДА
МӘЛІМЕТТЕР БАР. А.И. ЛЕВШИН ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТӘУЕКЕЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰРПАҚТАРЫ
XVIIІ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН РЕСЕЙГЕ ТӘУЕЛДІ БОЛМАҒАН ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕ ЕТПЕГЕН, ОЛАР
КЕРІСІНШЕ СІБІРДЕГІ ОРЫС ҚОНЫСТАРЫНА ШАБУЫЛ ЖАСАП, ТҰРҒАН ДЕГЕН
ҚОРЫТЫНДЫЛАР ЖАСАҒАН 26.
ХІХ ҒАСЫРДА ӨМІР СҮРГЕН ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ ҒАЛЫМЫ Ш.Ш.УӘЛИХАНОВТЫҢ ҚАЗАҚ –
ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ЗОР. ОЛ КӨПТЕГЕН ПАТША АРХИВІНІҢ
МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ,
ЖОҢҒАРЛАРМЕН, ҚЫТАЙ МЕН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫН ҚАРАСТЫРДЫ. ОНЫҢ
ҚАРАСТЫРҒАН ҚҰЖАТТАРЫ МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРІНІҢ КӨБІ БІЗГЕ ЖЕТПЕГЕН. СОНДЫҚТАН
ДА ШОҚАН УӘЛИХАНОВТЫҢ ЕҢБЕГІ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҮШІН МАҢЫЗЫН ЖОҒАЛТПАЙДЫ. ОЛ ОРЫС
ЕЛІНДЕ ХАН – КЕРМЕНДЕ ХАН БОЛЫП, ҚАЗАҚТЫҢ АТЫН ШЫҒАРҒАН ОРАЗ МҰХАММЕД
ТУРАЛЫ, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛШІЛІГІ ТУРАЛЫ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАРАСТЫРЫП, ОРАЗ
МҰХАММЕДТІҢ ГЕНЕОЛОГИЯСЫН ЖАСАДЫ 27.
ҚАЗАҚ ТАРИХЫН ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ЗЕРТТЕП, ӨЗІНДІК ОЙ –
ПІКІРЛЕРМЕН ТОЛЫҚТЫРҒАН В.В. ВЕЛЬЯМИНОВ – ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІ БІЗ ҚАРАСТЫРЫП
ОТЫРҒАН МӘСЕЛЕ ҮШІН ӨТЕ ҚҰНДЫ. КЕЙІНГІ КӨПТЕГЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕР ОСЫ ІРІ
ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМНЫҢ ЕҢБЕГІНЕ СОҚПАЙ ӨТПЕГЕН. ҒАЛЫМ ӨЗІНІҢ „ИССЛЕДОВАНИЕ О
КАСИМОВСКИХ ЦАРЯХ И ЦАРЕВИЧАХ” ДЕГЕН ЕҢБЕГІНДЕ ХАН – КЕРМЕНДЕ ХАН БОЛҒАН
ОРАЗ МҰХАММЕДКЕ, ОНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІНЕ, ОРЫС ЕЛІМЕН ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН
ҚАРАСТЫРҒАН. АВТОР ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРДЫҢ, МҰХАММЕД ХАЙДАР
ДУЛАТИДЫҢ ЖӘНЕ Т.Б. ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, ҚАЗАҚТАР, ҚАЗАҚ
ХАНДЫҒЫ, ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР БЕРГЕН 28.
ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫН ЖАН – ЖАҚТЫ ЗЕРТТЕУГЕ ҮЛЕС ҚОСҚАН Н.А.
АРИСТОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ ТОЛЫҒЫМЕН БОЛМАСА ДА,
БІРШАМА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН. ОНДА ҚАЛМАҚТАР МЕН ҚАЗАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ СОҒЫСТАРДЫ
ҚАРАСТЫРҒАНДА: „ТӘУЕКЕЛ ХАН (1594 Ж.) ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ҚАЛМАҚ ХАНЫ МӘСКЕУГЕ
ЕЛШІНІ ГРАМОТАМЕН ЖІБЕРІП, ОНДА СІБІРДЕ ТҰТҚЫНДАЛҒАН НЕМЕРЕ ІНІСІ ОРАЗ
МҰХАММЕДТІ ЖІБЕРУІН СҰРАДЫ”, - ДЕЛІНГЕН. СОНДАЙ – АҚ, ТӘУКЕ (XVII Ғ.) ХАН
ТҰСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРДА СӨЗ ЕТІЛГЕН 29.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ТІКЕЛЕЙ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕМЕСЕ ДЕ,
ОЛ БАЙЛАНЫСТАРДАН КӨП МӘЛІМЕТ БЕРЕТІН, ОРЫНБОР ӨЛКЕСІНДЕ КӨП ЖЫЛДАР ҚЫЗМЕТ
ЖАСАҒАН Н.П. РЫЧКОВТЫҢ, СІБІР ШӨПТЕРІН САТУҒА ҚАТЫСҚАН И.Г. АНДРЕЕВТЫҢ, ІІ-
ШІ АКАДЕМИЯЛЫҚ ЭКСПЕДИЦИЯНЫҢ (1768 – 1769 Ж.Ж.) МҮШЕЛЕРІ П.ПАЛЛАС, И.
ГЕОРГИ, И. ФАЛЬК Т.Б. ТАРИХИ – ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ СУРЕТТЕУГЕ ТОЛЫ ЕҢБЕКТЕРІН
АТАП ӨТУ КЕРЕК. СОНДАЙ – АҚ, Г.И. СПАССКИЙ, С.Б. БРОНЕВСКИЙЛЕРДІҢ ДЕ ЕҢБЕГІ
ҚҰНДЫ.
БҰЛ ТАҚЫРЫПҚА ҚАТЫСЫ БАР С.У. РЕМЕЗОВ, М.М. ЩЕРБАТОВ, М.В. ЛОМОНОСОВ,
С.М. СОЛАВЬЕВ, П.Н. БУЦИНСКИЙДІҢ, А.А. ДМИТРИЕВ, Р.Г. СКРЫПНИКОВ ЖӘНЕ Т.Б.
ОРЫС ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҮСТІРТІН ҚАРАСТЫРЫЛЫП ӨТЕДІ. ОЛАР ЕҢ
АЛДЫМЕН ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ АЗИЯ САХАРАСЫН ЖАУЛАП АЛУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТЫНА
ТОЛЫҚ ҚОЛДАУ ЖАСАЙДЫ. СІБІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫН (КЕЙІН ҚАЗАҚ ЖЕРІН
ДЕ), ҚАЖЕТТІЛІГІН НЕГІЗДЕУГЕ ТЫРЫСАДЫ. АЗИЯЛЫҚ ШЫҒЫС РОССИЯ ЭКОНОМИКАСЫН
КӨТЕРУДІҢ ШЕШУШІ ФАКТОРЫ ЕКЕНДІГІН ДӘЛЕЛДЕЙДІ. МІНЕ, ОСЫЛАЙ ОТАРШЫЛДЫҚ
САЯСАТ ТАРИХЫ АЯҚТАЛАДЫ, ШЫҒЫСТЫ ЖАУЛАП АЛУ, ИГЕРУ САЯСАТЫНА АЙНАЛАДЫ.
НЕМІС ХАЛҚЫНЫҢ МЕНТАЛИТЕТІНЕ ТӘН МҰҚИЯТТЫЛЫҚ ПЕН ДӘЛДІККЕ НЕГІЗДЕЛГЕН
АСА ҚҰНДЫ ЕҢБЕКТЕР ЖАЗЫП, ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ САЯСАТЫН ДӨП БАСҚАН Г.Ф. МИЛЛЕР
МЕН И.Э. ФИШЕРДІҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ОРЫС ЕЛІ МЕН СІБІР ХАНДЫҒЫ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАРҒА ТОҚТАЛҒАНДА, ҚАЗАҚ ОРДАСЫ ДА ШЕТ ҚАЛМАДЫ. ОНДА ОРАЗ
МҰХАММЕДТІ СІБІРДЕН ТҰТҚЫНҒА ҰСТАП АЛЫП КЕТКЕНДІГІ ЖӘНЕ ОРЫС – ҚАЗАҚ ҚАРЫМ
– ҚАТЫНАСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ БІРШАМА МАҒЛҰМАТТАР БАР 30.
АЛ ОРЫСТЫҢ ТАНЫМАЛЫ ТАРИХШЫСЫ Н.М. КАРАМЗИН ОРЫС ЖӘНЕ СІБІР
ЖЫЛНАМАЛАРЫНА СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, Г.Ф. МИЛЛЕРДІҢ КОНЦЕПЦИЯСЫН ДАМЫТЫП, ЕРМАКТЫҢ
СҰРҚИЯ БЕЙНЕСІН ТЕРЕҢІРЕК АШАДЫ 31. ӘРИНЕ, БҰЛ ЕРМАКҚА БАЙЛАНЫСТЫ МӘСЕЛЕ
ТАРИХНАМАДА ЕКІ КӨЗҚАРАС БЕЛЕҢ АЛДЫ. ОЛ ЕРМАКТЫҢ ТАРИХТАҒЫ ОРНЫНА ҚАТЫСТЫ
ЕДІ. ОРЫС ЕЛІНІҢ ЖАУЛАП АЛУ САЯСАТЫ ОСЫ ҚАРАҚШЫ ЕРМАКТЫҢ ЖАУЛАП АЛУЫНЫҢ
НӘТИЖЕСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСТЫ.
2 КЕЗЕҢГЕ КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА ЖАЗЫЛҒАН ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖАТҚЫЗАМЫЗ.
БҰЛ РЕТТЕ БІЗ ЕҢ АЛДЫМЕН АКАДЕМИК В.В. БАРТОЛЬДТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН ЕРЕКШЕ
АТАП ӨТУІМІЗ ҚАЖЕТ. ОЛ ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТАРИХЫН,
ӘСІРЕСЕ, XVI- XVIIІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ КӨРШІ ЕЛДЕРМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫН
ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ПАЙЫМДАДЫ 32.
ЗЕРТТЕУШІ А.П. ЧУЛОШНИКОВ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ, ОНЫҢ КӨРШІ
ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСЫН БІРШАМА ҚАРАСТЫРҒАН БОЛАТЫН. ОНДА 1573 – 1574
Ж.Ж. ІV ИВАННЫҢ КЕЙІНГІ ПАТШАНЫҢ ТЕК САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРМЕН
ШЕКТЕЛГЕНІ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР БАР.
1594 – 1595 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕР ТУРАЛЫ ЕГЖЕЙ –
ТЕГЖЕЙЛІ ЖАЗЫЛҒАН 33.
А.П. ЧУЛОШНИКОВТЫҢ ЕҢБЕГІН СЫНАҒАН М. ТЫНЫШПАЕВ ТА ҚАЗАҚ – ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫН БІРШАМА ЗЕРТТЕГЕН ҒАЛЫМ. ОЛ А.П.ЧУЛОШНИКОВТЫҢ ЕҢБЕГІН ТАЛДАЙ
КЕЛЕ, ОНДА КӨБІНЕ А.ЛЕВШИН МЕН В.ВЕЛЬЯМИНОВ-ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІНЕ КӨП СҮЙЕНІП,
МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫМЕН ЖҰМЫС ЖАСАМАҒАНЫН СЫНҒА АЛАДЫ. 34.
ТАРИХШЫ А. МИЛЛЕР 1942 ЖЫЛДЫҢ ӨЗІНДЕ – АҚ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫН
СОНАУ ХАҚНАЗАР ХАН ЗАМАНЫНАН ТӘУЕКЕЛГЕ ДЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕРДІ ЕГЖЕЙ –
ТЕГЖЕЙЛІ ТҮСІНДІРІП, ӨЗІНДІК ПІКІРЛЕР ҰСЫНДЫ. ОЛ ТЕК ОРЫС ЕЛІМЕН ҒАНА ЕМЕС,
НОҒАЙ, ӨЗБЕК (ШАЙБАНИЛЕРМЕН) ЕЛІМЕН ДЕ ҚАТЫНАСТАРЫН АШЫП КӨРСЕТУГЕ ТЫРЫСАДЫ
35.
РЕСЕЙЛІК ТАРИХШЫ БУТЛЕР Г.Ф. 1945 ЖЫЛЫ АЛҒАШ РЕТ ОСЫ ТАҚЫРЫПТА ӨЗІНІҢ
ДИССЕРТАЦИЯСЫН ҚОРҒАЙДЫ. ОНДА XVIIІ Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ДЕП БЕРІЛЕДІ
ДЕ, БІРАҚТА ОДАН АЛҒЫ ҚАТЫНАСТАРҒА ТОҚТАЛЫП ӨТЕДІ. ЕҢБЕК БІР ЖАҚТЫ,
АЛАШОРДАШЫЛАРДЫҢ ПІКІРІН СЫНҒА АЛА ОТЫРЫП ЖАЗЫЛҒАН, НАҒЫЗ КЕҢЕСТІК ҮЛГІДЕ
ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕК ЕДІ36. БҰЛ ТҮСІНІКТІ ДЕ, ӨЙТКЕНІ, ОСЫ КЕЗЕҢДЕ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ
КҮШЕЙГЕН КЕЗІ ЕДІ.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ В.Б. КОБРИННІҢ 1946 Ж. ЖАЗЫЛҒАН ШАҒЫН
МАҚАЛАСЫНДА ДА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН. ОНДА А.И. ЛЕВШИННІҢ ЕҢБЕГІНДЕГІ ҚАТЕЛІКТЕР
СЫНҒА АЛЫНЫП, В.В: ВЕЛЬЯМИНОВ – ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІН БІРШАМА ЖАҚСЫ ЖАЗЫЛҒАН
ДЕП БАҒАЛАҒАН. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОНДА ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ҚАСЫМХАН
КЕЗІНДЕ БАСТАЛҒАНЫН АЙТЫП, ХАҚНАЗАР ХАН ТҰСЫНДА ОЛАР САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒЫТТА БОЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОРАЗ МҰХАММЕДТІҢ ТҰТҚЫНҒА
АЛЫНУЫ, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛШІЛЕРІНІҢ 1594 – 1595 Ж.Ж. ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ. МҰНДА ДА,
МӘСКЕУДІҢ ІС – ҚИМЫЛЫ АҚТАЛЫП, ОНЫ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯМЕН БІР ЖАҚТЫ
ҚАРАСТЫРАДЫ. МҰНДАҒЫ КЕЛІСІМДЕРДЕ МӘСКЕУ ҚАЗАҚТАР ҮШІН БАРЛЫҒЫН ЖАСАЙДЫ ДЕП
КЕЛІСІМ БЕРЕДІ ДЕУІ ДЕ ШЫНДЫҚҚА КЕЛМЕЙДІ 37.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ „АЙҚАП” ЖУРНАЛЫНДА ДА БІРШАМА ЖАЗЫЛЫП КЕТКЕН.
ТАРИХШЫ Г.К. САТЫБЕКОВА ӨЗІНІҢ ДИССЕРТАЦИЯСЫНДА ҚАЗАҚ-ОРЫС ЕЛДЕРІ
АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРҒА БІРШАМА ТАЛДАУ ЖАС АЙДЫ 38.
ТҰҢҒЫШ РЕТ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ӨЗІНІҢ ЗЕРТТЕУІНДЕ Р.Б.
СҮЛЕЙМЕНОВ ТАРИХНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРЫП ӨТЕДІ. БІРАҚТА ЗЕРТТЕУШІНІҢ
НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ ОЛ ЕМЕС. ЗЕРТТЕУШІ ЖАЛПЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ СЫРТҚЫ САЯСИ
БАЙЛАНЫСТАРЫН ҚАРАСТЫРҒАН. ОЛ КӨПТЕГЕН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН ТАЛДАП,
СЫНҒА АЛАДЫ 39. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ В.Я. БАСИНМЕН БІРІГІП, „КАЗАХСТАН В
СОСТАВЕ РОССИИ” ДЕГЕН ЕҢБЕКТІ 1981 Ж. ЖАРИЯЛАҒАН БОЛАТЫН. ОЛ ЕҢБЕКТЕ ЕКІ
АВТОР ДА ҚАЗАҚТАРДЫҢ РЕСЕЙ ҚҰРАМЫНА КІРУІНІҢ АЛҒЫ ШАРТЫ XVI-XVIII
ҒАСЫРЛАРДА – АҚ БАСТАЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ 40. ЯҒНИ, КЕҢЕС ТАРИХНАМАСЫНДА ЕКІ
ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЖЕЛДЕН БЕРІ ҮЗІЛІССІЗ ЖАЛҒАСҚАН ҮРДІСТІ РЕСЕЙ ОТАРЫНА
АЙНАЛУДЫҢ АЛҒЫШАРТЫ РЕТІНДЕ ҚАРАУ БІЗДІҢ ОЙЫМЫЗША ӨРЕСКЕЛ ҚАТЕЛІК.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН XVI ҒАСЫРДАН - XVIІІ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН ЗЕРТТЕП,
ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ПІКІР АЙТҚАН ТАРИХШЫ В.Я. БАСИН ЕДІ 41. ОЛ ӨЗІНІҢ
КӨПТЕГЕН МАҚАЛАЛАРЫНДА, КӨЛЕМДІ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕГІНДЕ ДЕ АЛҒАШҚЫ ЕЛШІЛІК
БАЙЛАНЫТАРДАН ҚАЗАҚТАРДЫҢ РЕСЕЙ ОТАРЫНА АЙНАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДІ ҚАМТИДЫ.
АЛҒАШ РЕТ КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ БІРШАМА
ЖҮЙЕЛЕНІП ЖАЗЫЛҒАН. В.Я. БАСИННІҢ ЕҢБЕГІ КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДАҒЫ БАРЛЫҚ
МАТЕРИАЛДАРДЫ ҚАМТЫҒАНЫМЕН, ОЛ ДА КЕҢЕС ИДЕОЛОГИЯСЫНАН ҚҰТЫЛА АЛМАДЫ.
ЗЕРТТЕУШІ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН РЕСЕЙДІҢ КОНТЕКСІНДЕ, ЯҒНИ, РЕСЕЙДІҢ
СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРДЫ. МҰНЫҢ ӨЗІ АВТОРДЫҢ
ЕҢБЕГІНЕ СОЛ ТОТАЛИТАРЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ САРҚЫНШАҚТАРЫ БАР ЕКЕНДІГІН ЗЕРТТЕУШІЛЕР
ЕСКЕРУІ ҚАЖЕТ ДЕП ҚОРЫТЫНДЫЛАУҒА БОЛАДЫ.
ТАРИХШЫ А. САБЫРХАНОВ ТА ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУДЕ БІР ЖАҚТЫ
ҚАРАСТЫРЫП, РЕСЕЙДІҢ РОЛІН ЖОҒАРЫ ҚОЙДЫ. ҚАЗАҚ - ОРЫС ЕЛДЕРІНІҢ
ЕЛШІЛІКТЕРІ ЖАЙЛЫ, ОЛАРДЫҢ ӘДЕТ – ҒҰРЫПТАРЫ ЖАЙЛЫ ҚҰНДЫ МАТЕРИАЛДАР ДА
БЕРЕДІ 42.
СОНЫМЕН ҚАТАР, Ж.Қ ҚАСЫМБАЕВ ТА КЕЗІНДЕ КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ШЫРМАУЫНДА
БОЛЫП, СОЛ КЕЗЕҢДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІНДЕ РЕСЕЙДІҢ РОЛІН ЖОҒАРЫ ҚОЙҒАН. ОЛ
ӨЗІНІҢ „ПОД НАДЕЖНУЮ ЗАЩИТУ РОССИИ” 1986 ЖЫЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЕҢБЕГІНДЕ ҚАЗАҚ
– ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ ҮШІН, ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ БЕКІНІСТЕРДІҢ (ЯЛЫШЕВСК,
ӨСКЕМЕН, СЕМЕЙ) САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫС ҮШІН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН АТАП ӨТЕДІ
43.
ЖАЛПЫ КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ КӨБІНЕ СУРЕТТЕУ,
БІРЖАҚТЫ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН.
3 КЕЗЕҢ. ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАН ТҰСТА ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕР.
ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАННАН КЕЙІН ӨЗ ТАРИХЫМЫЗДА ҚАЙТА КҮШЕЙТУГЕ, ЕШҚАНДАЙ
ИДЕОЛОГИЯСЫЗ, БҰРМАЛАУСЫЗ ЖАЗУҒА МҮМКІНДІК ТУДЫ. БІРАҚТА, ҚАЗАҚ – ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫ ТОЛЫҚ, ЖҮЙЕЛІ ЖИНАҚТАЛҒАН ЕҢБЕК РЕТІНДЕ ЖАЗЫЛМАДЫ. БІРАҚТА,
ОНЫҢ ӘР КЕЗЕҢДЕГІ БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХШЫЛАР ТАРАПЫНАН ЗЕРТТЕЛІНУДЕ. ЖӘНЕ ДЕ
БҰРЫН СОҢДЫ ЗЕРТТЕЛМЕГЕН ТҚЫРЛАРЫ ЖАЗЫЛЫП ЖАТЫР.
МӘСЕЛЕН, ЗЕРТТЕУШІ А. ИСИН АРХИВ ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ЖАЗАДЫ.
XVI ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ БҮГІНГІ ТАҢДА ТОЛЫҚТАЙ ЗЕРТТЕЛІП
БІТТІ ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫЗ. ХАНДЫҚТЫҢ ДЕРБЕСТІГІ, ӨЗГЕ ЕЛДЕРМЕН САЯСИ ҚАРЫМ –
ҚАТЫНАСЫ ОТАНДЫҚ, ШЕТ ЕЛДІК ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ӘЛІ ДЕ НАЗАРЫНДА.
АТАЛҒАН ҒАСЫР МҮДЕСІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ РЕСЕЙМЕН, НОҒАЙ ОРДАСЫМЕН, ҚАЖЫ –
ТАРХАН, ҮРГЕНІШ, БҰҚАР, СІБІР ХАНДЫҚТАРЫМЕН, ПАРСЫ ЕЛІМЕН, ТҮРКІСТАН
БИЛЕУШІЛЕРІМЕН ЖӘНЕ ҚЫРҒЫЗ, БАШҚҰРТ, ТҮРКІМЕН, МОҢҒОЛ – ОЙРАТ ТАЙПАЛАРЫМЕН
ӘРҚИЛЫ САЯСИ ҚАТЫНАСТА БОЛАДЫ. ТАРИХШЫ А. ИСИН ОСЫ САЯСИ ҮРДІСТЕРДІ, ОРЫС –
ҚАЗАҚ ДОСТЫҒЫНЫҢ ТҮПКІ ТЕГІН БАСТЫ ЖЕЛІ ЕТЕ ОТЫРЫП, 1514 – 1521 ЖӘНЕ 1571 –
1581 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ САЯСИ АХУАЛЫН ҚОЛДА БАР ТЫҢ АРХИВ
ДЕРЕКТЕРІ НЕГІЗІНДЕ ҚАРАСТЫРАДЫ 44.
ОЛ: „ҚАСЫМ ХАН ОРАСАН КҮШТІ МЕМЛЕКЕТКЕ АЙНАЛҒАН МӘСКЕУМЕН, РЕСЕЙМЕН
САЯСИ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС ОРНАТЫП, ОҒАН ЕЛШІЛІКТЕР ЖІБЕРІП ТҰРАДЫ. ОЛ КЕЗДЕГІ
ЕЛШІЛІК КІТАПТАР („КНИГИ КАЗАТЦКИЕ”) XVI ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫНА ДЕЙІН МӘСКЕУДЕ
САҚТАУЛЫ ЕДІ. XVI ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖИЫРМА ЖЫЛЫНДА ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ БАТЫС
БАҒЫТТАҒЫ САЯСАТЫ ПӘРМЕНДІ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК – ШЫҒЫС ЕВРОПАДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА (РОССИЯ, ҚЫРЫМ, ХАЖЫ-ТАРХАН, НОҒАЙЛЫ) ЕДӘУІР ЫҚПАЛ
ЖАСАП ОТЫРҒАН.
XVI ҒАСЫРДЫҢ 20-ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН БАСТАП ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚОЛ ЖЕТКЕН
ЖЕТІСТІКТЕРІНЕН БІРТІНДЕП АЙЫРЫЛА БАСТАЙДЫ. 1524 ЖЫЛЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ ӘЛІ
КҮШТІ, ОНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ КЕҢ, БАТЫСЫНДА ОЛ ҚЫРЫМ ХАНДЫҒЫМЕН
САЯСИ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСЫН ЖОҒАЛТПАЙДЫ”, - ДЕЙДІ. ЖАЛПЫ АЛҒАНДА А.ИСИН МҰРАҒАТ
ҚҰЖАТТАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ӨТЕ ОРЫНДЫ ПІКІРЛЕРДІ БІЛДІРЕДІ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, МҰХТАР МАҒАУИН ӨЗІНІҢ „АЛАСАПЫРАН” РОМАНЫН ТАРИХИ
ҚҰЖАТТАР МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ НЕГІЗІНДЕ ЖАЗАДЫ. ОЛ ТӘУЕКЕЛ ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ
ЕЛШІЛІКТЕРГЕ ТОҚТАЛЫП, ОНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТІ, САЛДАРЫ МЕН ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫН
ТҮСІНДІРЕДІ 45.
ЗЕРТТЕУШІНІҢ ПІКІРІНШЕ: „ТӘУЕКЕЛ – БАХАДҰР ХАН ЗАМАНЫ ТУРАЛЫ САҚТАЛҒАН
НАҚТЫ ТАРИХИ ҚҰЖАТТАРДЫҢ БІР ПАРАСЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ
ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ. ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІК
МАТЕРИАЛДАРЫНАН СОЛ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ, СЫРТҚЫ АХУАЛЫ, МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ АЙҚЫН КӨРІНЕДІ”, - ДЕЙДІ.
СОНДАЙ – АҚ ЕЛШІЛІКТЕРДІҢ (1594 – 1595 Ж.Ж.) МАҚСАТЫ МЕН БАРЫСЫ,
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ: „ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ЕЛШІЛЕРІ МӘСКЕУГЕ 1594 ЖЫЛДЫҢ АЯҚ
ШЕНІНДЕ КЕЛІП ЖЕТКЕН СИЯҚТЫ. ЕЛШІЛІК ТУРАЛЫ АЛҒАШ ЖАЗБА ДЕРЕК – 1595 ЖЫЛДЫҢ
20 ҚАҢТАРЫНДА ТАҢБАЛАНҒАН. ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ЕЛШІЛЕРІН БАСТАП КЕЛГЕН – ҚҰЛ –
МҰХАММЕД БЕК. ЕЛШІЛІК ҚҰРАМЫНДА ҚАНША АДАМ БОЛҒАНЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТ ЖОҚ.
ЕЛШІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ІС ҚАҒАЗДАРЫ ТОЛЫҚ САҚТАЛМАҒАН. БІРАҚ СОНЫҢ ӨЗІНДЕ
ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ МӘСКЕУГЕ МӘРТЕБЕЛІ ЕЛШІЛІК АТТАНДЫРУДАҒЫ МАҚСАТ – МҰРАТЫ,
ЕКІ ЕЛ ДИПЛОМАТТАРЫ АРАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ МӘН – МАҒЫНАСЫ
АЙҚЫН ТАНЫЛАДЫ.
ЕЛШІЛІКТІҢ НЕГІЗІНЕН ЕҢ БАСТЫ ЕКІ МӘСЕЛЕ ТӨҢІРЕГІНДЕ КЕЛІССӨЗ
ЖҮРГІЗГЕНІ КӨРІНЕДІ. МҰНЫҢ БІРІНШІСІ – БҰҚАР ХАНЫ АБДОЛЛАҒА ҚАРСЫ ОДАҚ
ЖАСАУ ТУРАСЫНДА, ЕКІНШІСІ – ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ ІНІСІ ОРАЗ МҰХАММЕДТІ ОРЫС
ТҰТҚЫНЫНАН БОСАТЫП АЛУ ЖӨНІНДЕ. БІЗ БҰДАН БҰРЫНҒЫ ӘҢГІМЕЛЕРІМІЗДЕ
АЙТҚАНДАЙ, ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ СОҢҒЫ ШИРЕГІНДЕ БҮКІЛ ОРТА АЗИЯНЫ, АУҒАНЫСТАНДЫ
ЖӘНЕ ИРАННЫҢ БІР БӨЛІГІН ӨЗІНЕ ҚАРАТЫП, ҚУАТТЫ ДА ЖЫРТҚЫШ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРҒАН
АБДОЛЛА ХАН ҚАЗАҚ ОРДАСЫ ҮШІН АСА ҚАТЕРЛІ ДҰШПАНҒА АЙНАЛҒАН ЕДІ. АЛАШ ЖҰРТЫ
ӨЗІНІҢ БАР КҮШ – ҚУАТЫН ОСЫ ҚАУІПТІ КӨРШІНІҢ БАСҚЫНШЫЛЫҚ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ
ЖҰМСАДЫ. 1583 ЖЫЛЫ ЕЛ БИЛІГІНЕ ТӘУЕКЕЛ ХАН КЕЛГЕННЕН СОҢҒЫ ЖЕРДЕ КҮРЕС ТЕПЕ
– ТЕҢ ЖАҒДАЙҒА КӨШТІ, БІРАҚ ЖАУ ҚОЛЫНДА ЖАТҚАН БҮКІЛ ОҢТҮСТІК ӨҢІРДІ
ҚАЙТАРЫП АЛУҒА МҮМКІНДІК ТАБЫЛМАҒАН. ӘСКЕР ІСІН ЖАҢА ЖҮЙЕГЕ КӨШІРІП, СОҒЫС
ТӘСІЛДЕРІН ӨЗГЕРТКЕН ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТТЫ ЖАҢАША ҚҰРҒАН ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ
СЕНІМДІ ӨКІЛІ ҚҰЛ – МҰХАММЕД БЕК РЕСЕЙДІҢ ЕЛШІЛІК ДУАНЫНДАҒЫ КЕЛІССӨЗДЕР
КЕЗІНДЕ БҰҚАР ХАНДЫҒЫНЫҢ БҮКІЛ МАУРЕНАХРДЫ АЛЫП, ЕНДІ РЕСЕЙ ИЕЛІГІНДЕГІ
ҚАЖЫ – ТАРХАНҒА ҚОЛ СОЗБАҒЫН АРАҒА ТАРТАДЫ.. РЕСЕЙ ПӘЛЕНІҢ АЛДЫН ОРАП,
БҰҚАР ХАНДЫҒЫНА ҚАРСЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫМЕН ӘСКЕРИ ОДАҚ ҚҰРУЫ КЕРЕК ДЕЙДІ.
ТӘУЕКЕЛ ХАН ӨЗІНІҢ АБДОЛЛАҒА ҚАРСЫ КҮРЕСІНДЕ ОРЫСТЫҢ ОТ ҚАРУЛЫ ЖАСАҒЫН
АЛҒЫСЫ КЕЛЕДІ. СОНДА РЕСЕЙ ШЕГІНЕ ҚАУІП ТӨНДІРУІ МҮМКІН БҰҚАР ХАНДЫҒЫНЫҢ
ҚАРЫМЫ КЕСІЛЕДІ ДЕЙДІ ЖӘНЕ ӨЗІНЕ ЖАСАЛҒАН КӨМЕКТІҢ ҚАРЫМТАСЫНА СІБІР
СОҒЫСЫНДА БЕЙТАРАПТЫҚ САҚТАЙТЫНЫН БІЛДІРЕДІ.
ӘУЕЛГІ КЕЛІССӨЗДЕР НАҚТЫ НӘТИЖЕ БЕРМЕЙДІ, ЕРТЕ КӨКТЕМДЕ РЕСЕЙ ӨКІМЕТІ
ҚАЗАҚ ОРАДСЫНА ЖАУАП ЕЛШІЛІК ЖІБЕРЕДІ. ВЕЛЬЯМИН СТЕПАНОВ ДЕГЕН МӘМЛЕГЕР
БАСТАҒАН ОРЫС ЕЛШІЛІГІ ЖАЗ ШЫҒА ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ АЛАТАУ ЕТЕГІНДЕ ТҰРҒАН ОРДА
БАЙТАҒЫНА ЖЕТЕДІ. ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕ ЕКІ АЙ БОЛЫП, СЫЙ – СИЯПАТ КӨРЕДІ, КЕРЕГІНШЕ
ҰЛЫС АХУАЛЫМЕН ТАНЫСАДЫ, АҚЫРЫ, НАҚТЫ БІР КЕЛІСІМДЕР ЖАСАУДАН БОЙ ТАРТЫП,
СОЛ ЖЫЛЫ КҮЗДЕ МӘСКЕУГЕ ЕКІНШІ МӘРТЕ АТТАНҒАН ҚҰЛ – МҰХАММЕД БЕКПЕН БІРГЕ
КЕРІ ҚАЙТАДЫ. БҰЛ ЕЛШІЛІК ЖЫЛ БАСЫНДА БАСТАЛҒАН КЕЛІССӨЗДІ ОДАН ӘРІ
ЖАЛҒАСТЫРЫП, БІРЖОЛА ТИЯНАҚТАУҒА ТИІС ЕДІ.
ЕКІНШІ ЕЛШІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰЖАТТАР САҚТАЛМАҒАН. АЛАЙДА, ІС МӘНІСІ, ОНЫҢ
АҚЫРҒЫ НӘТИЖЕСІ ӘУЕЛГІ ЕЛШІЛІК ҚАҒАЗДАРЫНАН АЙҚЫН ТАБЫЛАДЫ. ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ
ОТ ҚАРУ АЛЫП, БІРЖОЛА КҮШЕЙІП КЕТУІНЕН СЕСКЕНГЕН РЕСЕЙ СӨЗ АЯҒЫН ҚҰРДЫМҒА
ЖІБЕРГЕН: ӘУЕЛІ РЕСЕЙДІҢ БОДАНДЫҒЫН ҚАБЫЛДАҢДАР, КӨШІМ ХАНДЫ ҰСТАП
ӘКЕЛІҢДЕР, СОНДА ОТ ҚАРУЛЫ ЖАСАҚ БЕРЕМІЗ, БҰҚАРДЫ ТАЛҚАНДАУҒА КӨМЕКТЕСЕМІЗ
ДЕГЕН. ҚИСЫНСЫЗ СЫЛТАУ, ОРЫНДАЛМАЙТЫН ТАЛАП СӨЙТІП, ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ СОЛ
ЗАМАНДА ЕВРОПА ЖҰРТЫ ТЕТІГІН ИГЕРІП ОТЫРҒАН ОТ ҚАРУДЫ ИГЕРУ ТАЛАБЫНДАҒЫ
МАҚСАТЫ ЖҮЗЕГЕ АСПАЙДЫ.
БІРАҚ ЕЛШІЛІК МҮЛДЕ НӘТИЖЕСІЗ АЯҚТАЛДЫ ДЕУГЕ БОЛМАС ЕДІ. ТӘУЕКЕЛ ХАН
ЖӘНЕ ОҒАН ТІРЕК БОЛЫП ОТЫРҒАН ШАХ – МҰХАММЕД СҰЛТАН, КӨШЕК СҰЛТАН, ЕСІМ
СҰЛТАН, СҮТЕМГЕН БИ СИЯҚТЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ РЕСЕЙДІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫН БІРЖОЛА ТАНИДЫ, АЛДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРҒА ҚАЖЕТТІ ТӘЖІРИБЕ ЖИНАҚТАЙДЫ.
БҰҚАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕ ТЕК ӨЗ КҮШІНЕ ҒАНА СЕНУ КЕРЕГІН АҢДАЙДЫ”,-ДЕП
ЗЕРТТЕУШІ БАТЫЛ ДА ТЫҢ ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАЙДЫ.
Т.И. СҰЛТАНОВ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ХАҚНАЗАР, ТӘУЕКЕЛ, ТӘУКЕ ХАНДАР ТҰСЫНДА
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСИ ЖАҒДАЙЫН ТҮСІНДІРГЕНДЕ, ҚАЗАҚ –
ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНА ТОҚТАЛМАЙ ӨТПЕЙДІ. ӘСІРЕСЕ, ОНДАН СҰЛТАННЫҢ БАЛАСЫ ОРАЗ
МҰХАММЕДТІҢ РЕСЕЙДЕГІ ӨМІРІН КӨРСЕТКЕНДЕ, ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕРДІҢ
МАҚСАТТАРЫН АЙҚЫН КӨРСЕТЕДІ 46.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ТАРИХШЫ Д.Б. ЕСКЕКБАЕВ СОНАУ ІІІ ВАСИЕЛИЙ
ТҰСЫНДА БАСТАҒАНЫН КӨРСЕТІП РЕСЕЙДІҢ МАҚСАТЫН АША ТҮСЕДІ 47.
АЛ ТАРИХШЫ М. ӘБДІРОВ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫН КАЗАКТЫҚ ОТАРЛАУМЕН
БАЙЛАНЫСТЫРЫП, ОЛАР ОТАРЛАУШЫЛЫҚ СИПАТТА БОЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ 48. СОНЫМЕН
БІРГЕ, ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ СОНАУ ХҮІ- ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА БАСТАЛҒАНДЫҒЫН
АТАП КӨРСЕТЕДІ.
АРТЫҚБАЕВ Ж.О. „ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЭТНОС” ЕҢБЕГІНДЕ ХҮІІІ Ғ. ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ
ЭТНОӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН АШУДА ОРЫСТАРДЫҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУЛЕРІНЕ
ТАРИХНАМАЛЫҚ ШОЛУ ЖАСАҒАН, ОЛ ТАРИХНАМАЛЫҚ ЖЕТІСТІКТЕРДІ БІЗ ӨЗІМІЗДІҢ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫМЫЗДА ПАЙДАЛАНДЫҚ 49.
ЗЕРТТЕУШІ Ф.М. ШАМШИДЕНОВА СІБІР ЖЫЛНАМАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ
ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК, ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫМЕН ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ
САЯСИ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫН АШЫП КӨРСЕТУГЕ ТАЛПЫНЫС ЖАСАДЫ. ӘРИНЕ,
ОНДА ТЕК ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ ҒАНА ҚАРАСТЫРЫЛМАҒАНЫМЕН, БІЗДІҢ
ТАҚЫРЫПҚА БЕРЕРІ МОЛ 50. АВТОР СОНЫМЕН ҚАТАР КӨПТЕГЕН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ
ЕҢБЕКТЕРІ МЕН ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІН КЕШЕНДІ ҚАРАСТЫРҒАН.
ТӘУКЕ ХАН МЕН ОНЫҢ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСИ
ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕГЕН, ОСЫ ТАҚЫРЫППЕН КОНДИДАТТЫҚ ДИССЕРТАЦИЯСЫН ҚОРҒАҒАН
ТАРИХШЫ Э.Т. ТЕЛЕУОВАНЫҢ ЕҢБЕГІ ЗОР. АВТОР ТӘУКЕ ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ –
ОРЫС ЕЛШІЛЕРІН ТҮПКІЛІКТІ ТЕРЕҢ ҚАРАСТЫРҒАН 51.
ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІ МЕН АРХИВ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫНЫҢ
ДИПЛОМАТИЯСЫН, ЕЛШІЛІКТЕРІН, ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУШІ
ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМ М.Х. ӘБУСЕИТОВАНЫҢ ЕҢБЕГІН ЖОҒАРЫ БАҒАЛАУ ҚАЖЕТ. ОНДА
ТӘУЕКЕЛ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ 1594 – 1595 Ж.Ж. ЕЛШІЛІКТЕР, ОЛАРДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ-ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР ЖАЗЫЛҒАН 52. АТАП ӨТУ ҚАЖЕТ-АҚ,
М.АБУСЕЙТОВАНЫҢ ЕҢБЕГІ БҰРЫНҒЫ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕРДІҢ
КӨШІРМЕСІ СЕКІЛДІ. ОНДА А.МИЛЛЕРДІҢ, КОБРИННІҢ СИПАТТАУ ТҮРІНДЕГІ
БАЯНДАУЛАРЫ БАР, АЛ ТАЛДАУ МЕН ПІКІР ЖОҚ.
СОНДАЙ – АҚ, ТАРИХШЫ Ж.Е. ЖАППАСОВ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСЫНЫҢ
ТАРИХНАМАСЫН ЗЕРТТЕП ЖҮР. ОНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ ШОЛУ РЕТІНДЕГІ МАҚАЛАСЫ БІЗ
ҚАРАСТЫРЫП ОТЫРҒАН МӘСЕЛЕГЕ ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ 53.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ КӨПТЕГЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ НАЗАРЫНДА ЖҮРГЕН
МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІНДЕ ДАУ ЖОҚ. БІРАҚТА, БІЗДІҢ ТАҚЫРЫП ҮШІН ЕҢ ҚАЖЕТІ ЖӘНЕ ЕҢ
КӨП МАТЕРИАЛ БЕРЕ АЛАТЫНЫ ОСЫ. ДЕМЕК, ҚОРЫТА КЕЛСЕК, ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ –
ҚАТЫНАСТАРЫ СОНАУ ТӨҢКЕРІСКЕ ДЕЙІН ДЕ, КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА ДА, ҚАЗІРГІ
ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАН КЕЗЕҢДЕ ДЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕР ТАРАПЫНАН ЕҢ ҚЫЗЫҚТЫ, ӘЛІ ДЕ
ӨЗЕКТІ ТАҚЫРЫПТАРДЫҢ БІРІ ЕКЕНІНЕ КӨЗІМІЗ ЖЕТІП ОТЫР. ҚОРЫТА КЕЛГЕНДЕ ЖАЛПЫ
ТАРИХНАМАЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ НӘТИЖЕСІНДЕ БІЗ ТӨМЕНДЕГІДЕЙ ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАЙМЫЗ:
- ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҚАЗАҚ-ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫ МӘСЕЛЕСІ КӨБІНЕ ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ДОСТЫҚ-ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАРДЫ СИПАТТАУ, МАДАҚТАУ, ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ ОТАРЛАУ
САЯСАТЫН АҚТАУҒА ТЫРЫСЫП ЖАЗДЫ. ТЕК, ЕРЕКШЕ А.И.ЛЕВШИНДІ,
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВТЫ, В.В.ВЕЛЬЯМИНОВ-ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН АТАП ӨТУІМІЗ
ҚАЖЕТ;
- КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА БІРШАМА ӨЗГЕРІСТЕР БОЛДЫ. ОЛ 1950 Ж. ЕКІНШІ
ЖАРТЫСЫНАН БАСТАП ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАРҒА ҚАТЫСТЫ РЕСЕЙ МҰРАҒАТЫНДА САҚТАЛҒАН КӨПТЕГЕН
ҚҰЖАТТАР ҒЫЛЫМИ АЙНАЛЫМҒА ЕНДІ. БҰЛ ӘРИНЕ ҚАЗАҚ-ОРЫС
БАЙЛАНЫСТАРЫНА ҚАТЫСТЫ НАҚТЫ ӘРӘ ДҰРЫС ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАУҒА ЖОЛ
АШАДЫ. СОЛ КЕЗЕҢДЕ ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЕҢБЕКТЕРДЕ БҰЛ ДЕРЕКТЕРДІҢ
МӘЛІМЕТТЕРІ БАРЫНША БҰРМАЛАНҒАНЫНДА ЕШ КҮМӘН ЖОҚ. БІРАҚТА ОЛАРДЫҢ
ҒЫЛЫМҒА ҚОСАТЫН ҮЛЕСІН ДЕ ЖОҚҚА ШЫҒАРА АЛМАЙМЫЗ;
- ТӘУЕЛСІЗ ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӘРТҮРЛІ
ҚЫРЛАРЫН ЗЕРТТЕУДЕ ҒАЛЫМДАР КӨП ЕҢБЕК ЕТКЕНІ КӨРІНДІ. БІРАҚТА ӘЛІ
КҮНГЕ ДЕЙІН ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНДА ЖҮЙЕЛЕНГЕН, ЖАҢА МЕТОДОЛОГИЯҒА САЙ БҰЛ
МӘСЕЛЕНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ ӨЗ БАҒАСЫН АЛА-АЛҒАН ЖОҚ. БҰЛ, ӘРИНЕ
КЕЛЕШЕКТЕ ЗЕРТТЕУДІ ҚАЖЕТ ЕТЕТІН МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ БІРІ.
ЖАЛПЫ ОЙЫМЫЗДЫ ТҮЙІНДЕСЕК, ҚАЗАҚ-ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРДЫ ТЕК
ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕРДІ СИПАТТАУМЕН ШЕКТЕЛМЕЙ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ-МӘДЕНИ,
САЯСИ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ТҮП ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Қазақстанның ежелгі және ортағасырлардағы тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
XVI-XVIII Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ
Орындаған 4-курс
студенті
Ахметжанов Д.Г.
Ғылыми жетекшісі:
аға оқытушы
Жаппасов Ж.Е.
Қорғауға жіберілді “ ” 2006 ж.
Қазақстанның ежелгі және
ортағасырлардағы тарихы
кафедрасының меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор
Омарбеков Т.О.
АЛМАТЫ 2006
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. XVI-XVIII ғ. І-жартысындағы қазақ-орыс қарым-қатынастарының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.
3. Қазақ-орыс қарым-қатынастарының
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .21
ІІ. қазақ хандығы және мәскеу мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ..33
2.1
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
НЫҒАЮЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
7
ІІІ. XVIII Ғ. I-ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..51
3.1 САЯСИ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚАТЫНАСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... .65
КІРІСПЕ
Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығы ерекше кезеңдердің бірі болып табылады.
Өйткені, осы кезеңде қазіргі Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ірге тасы
- Қазақ хандығы тарих сахнасына шығып, қазақ халқы халық болып қалыптасып,
ішкі және сыртқы саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.
Кез – келген мемлекет пайда болып, қалыптасқаннан кейін – ақ өзінің ары
қарай дамуы, күшеюі үшін ішкі және сыртқы саясатын көрегендікпен, дұрыс
жүргізе білуі тиіс. Осындай тарихи үрдісті берік ұстанған Қазақ хандығы ХҮІ
– ХҮІІІ ғасырларда өзінің сыртқы саясатында Орта Азия хандықтарымен,
Көшімнің Сібір хандығымен, Ноғайлар мен Орыс елімен түрлі бағыттардағы
қарым – қатынастар орнатты. Көрші елдермен байланысқа түскен Қазақ хандары
өздерін шебер дипломат ретінде көрсете білді.
Осындай көрші елдермен байланыстарының ішінде батыстағы Ресеймен қарым –
қатынасқа түсудің Қазақ хандығы үшін де, әсіресе, Орыс елі үшін маңызы зор
еді. Қазақ – орыс қарым – қатынастарының түп тамыры тереңде жатыр. Сонау
қыпшақтар кезеңінде, монғолдар жаулап алғаннан кейін де бұл үрдіс үзілмей
жалғасып келеді.
ХҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы тарих сахнасына көтеріліп,
өзінің территориясын қалыптастырып, күшейгеннен кейін, оның атақ – даңқы
бүкіл көрші елдерді сескендіріп, күллі Еуропаға тарады. Бұл, әрине Жәнібек
ханның ұлы Қасым ханнның тұсында болатын. Міне, осы Қасым хан тұсында (1511
жылы билікке келді) қазақ – орыс қарым – қатынастары нақты орныққан. Кейін
де Хақ – Назар хан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсында жандана түскен.
Қазақ – орыс қарым – қатынастары екі елдің билеушілеріне байланысты,
тарихи оқиғалар мен кезеңдерге байланысты әр түрлі бағыттарды қамтыды.
Соның ішінде, саяси, сауда – экономикалық, әскери және т.б. Менің біріту
жұмысым осы екі ел арасындағы байланыстарды жан – жақты ашып көрсетуге
бағытталған.
Тақырыптың өзектілігі.
ХҮІ – ХҮІІІ ғ.ғ. аралығындағы Қазақ хандығының көрші мемлекеттерімен,
соның ішінде іргелес орыс елімен жасаған қарым – қатынасын зерттеудің
бүгінгі таңда маңызы зор. Әрине, осы уақытқа дейін Қазақ хандығының көрші
орыс елімен қарым – қатынас тарихы көптеген ғылыми зерттеулерде
қарастырылған мәселелердің бірі болғанымен, төл тарихымызда объективті
зерттеліп, бір арнаға түсе алмай немесе Кеңес дәуірі тұсындағы
тарихшылардың еңбектерінде маркстік – лениндік идеологияның үстемдік
етуімен бір жақты, үстірт қарастырылғанына көзіміз жетіп отыр.
Сондықтан да Қазақ хандығының орыс елімен қарым – қатынастарын зерттеген
Кеңес дәуіріне дейінгі, кеңес дәуіріндегі тарихшылардың еңбектеріндегі
пікірлер қайта қарауды және деректер мен тәуелсіздік алғаннан кейін
жазылған еңбектерді пайдалана отырып, объективті тұжырымдар жасауды қажет
етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихын жан –
жақты саралау бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі екені даусыз.
Сондай – ақ, бұл тақырып Кеңес дәуірінде бір жақты зерттелгенімен, жалпы
мәселе толығымен өзінің обьективті бағасын алып болмады. Өйткені, жазба
деректер мен құжаттардың қоры шектеулі, көбісі Мәскеуде өрт болғанда жанып
кеткен және идеологияға сай әбден бұрмаланған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының тарихи төңкеріске дейін де, кеңес
үкіметі тұсында да, қазіргі тәуелсіздік алған тұста да тарихшы,
саясаттанушы, дипломаттардың назарынан түспей келе жатқан өзекті
мәселелердің бірі. Әсіресе, тарихшылар тарапынан бұл мәселе көп
зерттелгенімен, әлі де болса өз бағасын алып болмаған тақырып. Осы тұста
біз ең алдымен төңкеріске дейінгі зерттеушілердің еңбектеріне тоқталып
өтейік. Ең алдымен қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиқанов „қазақ халқының
Геродоты” деп бағалаған А.И. Левшиннің 1832 жылы жарық көрген „Описание
киргиз – қазачьих или киргиз – кайсацких орд и степей” атты еңбегін атап
өту қажет. Бұл еңбектің құндылығы сонда, патша архивінің материалы мен сол
кезеңдегі еңбектердің негізінде жазылған. Еңбекте қазақтардың ішкі жағдай,
географиясы, орыс елімен қарым – қатынасы ашып көрсетірген 1.
Қазақстан тарихы ғылымында тұңғыш этнограф ғалым Шоқан Уәлиханов Сібір
жылнамаларын, ондағы мәліметтерді терең біліп, орынды пайдаланған. Әсіресе,
Сібір қырғыздары туралы жазбаларында, Ораз Мұхаммед жөнінде, орыс – қазақ
қарым – қатынастары туралы жазғанын профессор Березинге хатында шебер
қолданғанын байқаймыз 2.
Ортағасырлардағы қазақ тарихын шығыс деректеріне сүйене отырып зерттеу
ең алдымен В.В. Вельяминов – Зерновтың есімімен тікелей байланысты. Ғалым
өзінің „Исследование о Касимовских царях и царевичах” деген еңбегінде
қазақтар туралы мәліметтер кездесетін көптеген шығыс деректерін орыс тіліне
аударып, ғылыми айналымға енгізді. Әсіресе, бұл еңбектегі Хан – Керменде
хан болған Ораз Мұхаммед туралы пікірлері жан – жақты болып табылады 3.
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының сыртқы қарым – қатынастары
А.П. Чулошниковтың еңбегінде қарастырылады 4.
Академик В.Бартольд өзінің еңбектерінде Қазақ хандығы мен Орта Азия
хандықтары арасындағы қарым – қатынастарды қарастырып, көптеген тың
фактілер береді 5.
Сонымен қатар, бұл мәселе тарихшы М.П. Вяткиннің, И.Я. Златкиннің, Р.Б.
Сүлейменов және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады 6.
Әсіресе, Р.Б. Сүлейменов ХҮІ – ХҮІІІ ғ.ғ. Қазақ хандығының сыртқы саяси
байланысының кеңестік тарихнамасын жасауы ғылыми айналымға үлкен тарихи
жетістіктерді берді. Ол Б.С. Сүлейменов, В.Я. Басиннің, Т.Ж. Шойынбаевтың,
Н.Г. Аполлова, Ж.Қ. Қасымбаевтардың еңбектерін сынға алып, оған
тарихнамалық талдау жасаған.
Зерттеуші В.А. Моисеев „Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ – ХҮІІІ в.в.”
атты еңбегінде қазақтар мен ойраттардың қарым – қатынастарын тарихи
деректердің негізінде талдап, бұл қарым – қатынастарды сол кезеңдегі орыс
елінің сыртқы саясатымен байланыстыра қарайды. Мұнда Мәскеу мемлекетінің
Қазақ хандығымен алғашқы байланыстары ХҮ ғасырдың соңында басталған дейді.
Мұны 1575 – 1584 жылдары Патша мұрағатында нөмірі 38 – ші жәшікте Қасым хан
тұсындағы қазақтар мен Иван хан тұсындағы түмендіктерге арналған кітаптар
мен тізімдердің сақталғандығымен дәлелдейді. Сонымен қатар автор қазақ –
орыс қарым – қатынастары ХҮІ ғасырдың екінші жартысында, яғни, Қазан және
Астрахан хандықтарын орыс елі жойғаннан кейін тұрақтанды деп, осыдан кейін
орыстар қазақ көшпелілерінің шекараларына екі жол арқылы тез жылжи бастады,
оның бірі – батысында Орал, екіншісі – солтүстігінде Ертіс өзені арқылы
жүрді дейді. Сонымен қатар екі ел бірігіп одақтасуы жиілегендігі, одақтар
„бейбіт” және „дұшпандық” бағыттарда болғандығын атап өтеді 7.
Тарихшы В.Я. Басиннің 1971 жылы жарық көрген „Россия и Казахские ханства
в ХҮІ – ХҮІІІ в.в.” атты көлемді еңбегі тікелей біз қарастырып отырған
мәселеге арналған. Мұнда қазақ – орыс қарым – қатынастарының негізінде
Ресей империясының сыртқы саясатындағы Қазақстанның алатын орны, орыс
елінің қазақтарға ықпалын күшейту мақсатында ұстанған дипломатиялық
әдістері, қазақ – жоңғар қарым – қатынасындағы Ресейдің алатын орны, қазақ
– орыс байланыстарының нығаюының себептері мен мақсаттары қарастырылған.
Сонымен қатар, В. Басиннің еңбегінде: „Біз Қазақстан мен Ресей қарым –
қатынастарының тарихын жалпы мақұлданған (Қазақстан - Ресей) әдістеме
тұрғысынан емес, керісінше (Ресей - Қазақстан) қарастырмақпыз”, - дейді
8.
Қазақ – орыс қарым – қатынастарының құжаттар жинағына енбеген, жаңадан
ғылыми айналымға ене бастаған тарихшы А. Исиннің Мәскеу мұрағатынан алған
деректері біз қарастырып отырған мәселеге жаңаша тұжырымдар жасауға маңызы
зор. Мәскеу (Центральный Государственный архив древних актов СССР немесе
РГАДА) мұрағатындағы „елшілік кітаптарынан” алынған тың мәліметтерді
тарихшы А. Исин талдап, өзінің қазақ – ноғай қарым – қатынастарына арналған
зерттеу еңбегіне пайдаланған. Мұнда Мәскеу саясаткерлерінің елшілік
қатынастары туралы мәліметтері, мемлекет билеушілерінің бір – біріне
жолдаған хат мәтіндері, шет елге келген адамдардың әңгімелері, елшілік
есептер мен елшілерге берілген арнаулы нұсқаулары тіркелген. Сонымен қатар,
А. Исин орыс мемлекетінің Ноғай ордасымен, Қырым, Түркиямен байланыс
құжаттарын қарастырып, қазақтар мен Қазақ хандығы туралы, оның сыртқы
саясатының кейбір белгісіз тұстарын ашып көрсетті 9. А.Исиннің пікірінше
қазақ – орыс қарым - қатынастары сонау ХҮІ ғасырдың басында – ақ бастау
алған. Өйткені, Қасым хан тұсында Қазақ хандығы күшті мемлекетке айналып,
күллі Еуропа мен Ресейге танымал болды. Сондықтан да Қазақ хандығы мен
Ресей арасындағы елшілік байланыстар болмауы мүмкін емес. Бұл екі ел
арасындағы елшіліктер сол кезеңдегі елшілік кітаптарында тіркелген және
ХҮІ ғасырдың соңына дейін Мәскеуде сақталған еді. Бірақта, 1626 жылғы
Мәскеудегі өрттен кейін ол кітап аталмайды дейді А. Исин 10. Сондай – ақ
елшілік бұйрығының мұрағатында сақталған деректерде Қазақтың ханы Қасым
ханның 1521 жылы қыста дүниеден өткенін хабарлайды. Бұл мәлімет
тарихшылардың Қасым ханның қайтыс болған жылына байланысты (1518, 1523 –
1524 жыл) түрлі пікірлеріне нақты жауап бола алады. Осыдан кейін А. Исин
Мәскеу мұрағатындағы аса маңызды деректердің бірі деп Ақ Назар ханның
(Хақназар ) 1571 – 1572 жылдары Мәскеуге елші жібергені туралы мәлім дейді.
Бұл елшіліктің мақсаты - өзара тиімді саяси және экономикалық байланыстарды
құру еді дей келе А. Исин осы кезеңдегі Мәскеудің жағдайы (Қырым ханы
Дәулет Керей 2 рет жорық жасап, Мәскеуді өртейді) аса қиын екенін ескертеді
11. А. Исиннің мұрағат материалдарының негізінде енгізген жаңа пікірлері
негізсіз болмағанымен, келешекте қайта қарауды қажет етеді.
Қазақ жерлерін отарлау сонау ХҮІ ғасырдың соңында әскери казактардан
бастау алатынын дәлелдеген тарихшы М. Әбдіровтің ғылыми еңбегі бізге қазақ
– орыс байланыстарынан құнды мәліметтер береді. „Ресей империясының
отарлауы, Қазақстанның Ресейге қосылу процесінің алғышарты ХҮІ ғасырдың 80-
ші жылдарынан – ХҮІІІ ғ. алғашқы онжылдықтары аралығында”, - деп пікір
айтқан М.Әбдіровтың „Қазақстанды әскери казактық отарлау” атты
диссертациялық зерттеуі қазақ – орыс қарым – қатынастарына жаңа тұжырымдар
жасауға жол ашады. М.Әбдіров өз зерттеуінде Ресей патшалығының Қазақстан
мен Сібірді жаулап алу саясатының қол шоқпары болған казактардың ХҮІ
ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап орыс патшасының жазалаушы экспедицияларына
қатысқанын айта келіп, ХҮІ ғасырдың 80-ші жылдары казактардың Ермак
бастаған бір бөлігін Батыс Сібірге келуі орыс патшасының Қазақстандағы
отарлау саясатының бастауы болған дейді. Қазақстанды „әскери - казактық”
отарлау түсінігін М. Әбдіров, біріншіден, „әскери отарлау” – патшалық
Ресейдің тек әскери күшті қалайтындығы және бұл мемлекеттің милитаристік
сипаты туралы мағына берсе, екіншіден, „әскери отарлау” – абсолюттік
монархияның әскери – феодалдық басып алушылық саясатының алғы шебінде
әрдайым казактардың жүргендігі туралы мағына береді деп нақты және дәл ашып
береді. Сөйтіп, Патшалық Ресейдің Батыс Сібірдің (Көшім хандығы) оңтүстігі
мен солтүстік Қазақстандағы казак атаманы Ермактың басшылығымен жасалған
агрессияны М. Әбдіров қазақ халқына да бағытталған агрессия деп түсіну
керек дейді. Яғни, мұның өзі қазақ – орыс қарым – қатынастарының бұрын
айтылмаған қырларын ашуға мол үлесін қосады 12. Сонымен қатар, М.
Әбдіровтың Сібір хандығының билеушісі Көшім хан туралы, оның өмірі мен орыс
мемлекеті арасындағы байланыстары, әртүрлі дипломатиялық әрекеттері туралы
құнды еңбегі жарық көрген. Бұл еңбек орыс елі мен Сібір хандығы арасындағы
қарым – қатынастар жайында мәліметтерді көп береді және түсіндіру барысында
Қазақ ханы Тәуеекелдің немере інісі Ораз Мұхаммедтің (Жәнібек – Жәдік –
Шығай – Ондан – Ораз Мұхаммед –) Мәскеудегі қызметіне тоқталады 13.
Сондай – ақ Т.И. Сұлтановтың 14, М.Х. Әбусеитовалардың 15
еңбектерінде қазақ – орыс қарым – қатынастарының кейбір қырлары егжей –
тегжейлі қарастырылған 16.
ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс қарым – қатынастары, елшіліктер мен
әскери қақтығыстар, дипломатиялық байланыстарды тарихшы ғалымдар – Ж.Қ.
Қасымбаев, С.М. Мәшімбаев, Э.Т. Телеуова, А.М. Әбділдабекова, Ж.Ж. Жаппасов
және т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырған 17.
Қорыта келетін болсақ, біз әр кезеңдегі тарихшылардың ірі еңбектеріндегі
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс елдерінің арасындағы қарым – қатынас
тарихының зерттелуіне біршама талдау жасап, екі ел арасындағы байланыстар
тарихы Қазан төңкерісіне дейін де, Кеңес дәуірінде де Тәуелсіздік алғаннан
кейін де зерттеушілердің назарынан түспеген мәселелердің бірі болғандығына
көзіміз жетіп отыр. Жалпы мәселенің негізінен біршама зерттелгенін айтуға
болады. Дегенмен тарихнамалық талдау оның әлі де ашылмай отырған мәселе
жаңа тарихи таным тұрғысында, тың деректер негізінде дәйекті түрде
зерттеуді қажет етеді. Болашақта бұл мәселеге берілген тарихи баға мен
көзқарастар қайта зерделеніп қаралуы тиіс.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ – орыс
елдерінің арасындағы байланыстарының жүйелі тарихы мен зерттелу мәселелері
алынған.
Зерттеу пәні Қазақ хандығының орыс елімен қарым-қатынастарын қарастырған
отандық және шет елдік зерттеу еңбектері болып табылады.
Бітіру жұмысымның мақсаты.
Бұл жұмысты зерттеу барысында, ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы
мен Орыс елі арасындағы саяси, сауда – экономикалық, әскери қарым –
қатынастар мен елшілік алмасулардың себебіне, сипатына, түрлеріне тарихи
талдау жасап, жан – жақты ашып көрсетуді, қорытындыларын анықтауды мақсат
етіп қойдым. Жазба деректер, құжаттар мен ауыз әдебиетінің міліметтерімен
тарихнамалық жетістіктерге сүйене отырып, алдымызға қойған мақсатты орындау
үшін бірнеше міндеттерді айқындадым.
Бітіру жұмысымның міндеттері:
- Қазақ – орыс қарым – қатынастарының жалпы зерттеушілер тарапынан
зерттеу деңгейіне жан – жақты саралап, қазақ – орыс
байланыстарының негізгі бағыттарын айқындау;
- ХҮІ – ХҮІІІ ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының бағыттарын
анықтау;
- Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекеті арасындағы ХҮІ – ХҮІІІ
ғасырлардағы елшіліктердің мақсатына, себебіне, нәтижелеріне
талдау жасау;
- Бұл қарым – қатынастардың нығаюын талдап, қорытындыларын
айқындау;
- ХҮІІІ ғ. І-жартысындағы Қазақ хандығы мен Ресей арасындағы саяси
байланыстардың барысы мен нәтижелерін айқындау;
- Ресей империясының отарына айналғанға дейінгі екі ел арасындағы
экономикалық қарым-қатынастардың барысы мен қорытындыларын
анықтау;
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі
Ғылыми жұмысты жазу барысында обьективтілік, жан-жақтылық, нақтылық
және тарихилық принциптері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, жұмыста тарихи
зерттеудің жалпы ғылыми әдістері мен талдау тәсілдері, тарихилық,
құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра талдау, жүйелілік т.б. басшылыққа
алынды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлар аралығында ұзақ та ауыр, күрделі де өзіндік
ерекшеліктерге толы дипломатиялық байланыстар қазақ – орыс елдері арасында
үздіксіз жалғасып отырды. Оның дәлелі Қазақ хандығы мен орыс елі арасындағы
байланыстардың негізгі дерегі – Қазақ ССР Ғылым Академииясының басшылығымен
1961 жылы жарық көрген „Казахско – русские отношения в ХҮІ – ХҮІІІ веках”
деген құжаттар жинағы болып табылады. Бұл құжаттар жинағында 266 мұрағат
құжаттары мен іс – қағаздардың жиырма төрті біз қарастырып отырған кезең
дерегіне жатады. Жинақты құрастыру ісіне Ф.Н. Киреев, А.К. Алейникова, Г.Н.
Семенюк және Т.Ж. Шойынбаевтар өз үлестерін қосты. Бұл құжаттар жинағында
қазақ – орыс елдері арасындағы саяси, әскери, сауда – экономикалық, елшілік
байланыстары туралы құнды мәліметтер сақталған 18.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының тарихынан құнды мәліметтерді
Қадырғали Жалайырдың „Жылнамалар жинағы” атты еңбегі береді. Бұл еңбек 1602
жылы Ресейде Хан - Кермен (Қасым хандығы) қаласында тәмәмдалған. 1600 жылы
Қасым хандығының тағына Ораз Мұхаммедтің отыру құрметіне Қадырғали өзінің
кітабын жазады. Бұл еңбекте орыс елінде, нақтырақ айтсақ Қасым хандығында
хан болған Ораз Мұхаммед туралы, оның ата – тегі жайлы мәліметтер бар.
Қадырғали Жалаыр Ораз Мұхаммедті жақсы білген адам болғандықтан, оның
дерегін жоғары бағалау қажет 19.
Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын зерттеуде орыс құжаттары мен
мұрағат материалдарының маңызы зор. Тарихшы А. Исин Ресей мемлекеттік
мұрағатындағы көптеген тың деректерді жаңадан ғылыми айналымға енгізді.
Мәскеу мұрағатының деректері біз қарастырып отырған мәселеге жаңаша
тұжырымдар жасауға көмектеседі 20. Бұл мұрағатта Мәскеу саясаткерлерінің
елшілік қатынастар туралы мәліметтері, мемлекеттері, шет елге барып келген
адамдардың әңгімелері, елшілік есептер мен елшілерге берілген арнаулы
нұсқаулары тіркелген.
Сонымен қатар Сібір жылнамаларының дерек ретіндегі маңызы жоғары.
Өйткені, ХҮІ ғ. Орыс мемлекеті алдымен Қазан, Астраханды басып алғаннан соң
Сібірге көз тікті. Ал Сібір Қазақстанның солтүстік шекарасында орналасты.
Сондықтан да Строгонов жылнамасы (ХҮІІ ғ. Орта шені), С. Есиповтың „Сібір
жылнамасы” (1687 ж.) және „Ремезов жылнамасы” (ХҮІІ ғ. аяғы – ХҮІІІ ғ.
басы) Қазақ ханығының тарихы үшін, оның ішінде Сібір хандығы, орыс елі
арасындағы қарым – қатынас тарихын зерттеу үшін құнды деректер 21.
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-орыс қарым-қатынастарынан құнды
мәліметтерді беретін, 1959 жылы жарық көрген Материалы по истории русско-
монгольских отношений 1607-1636 гг. Сборник документов материалдар мен
құжаттардың жинағының біз қарастырып отырған мәселені зерттеуде алатын орны
ерекше.
ХҮІ – ХҮІІ ғасырларда дипломаттардың, саудагерлердің, миссионерлердің
(Сигизмунд Герберштейн, Антоний Дженкинсон, Иовидің және т.б.) Ресейдің
шығыс шекараларына сапары Еуропаға қазақтарды танытқан еді. Италяндық Йови,
австрия дипломаты Герберштейн Мәскеуде болып, патшамен сөйлесіп, білетін
адамдардың әңгімесін жазып алып, бізге жетпеген деректерді де пайдаланған
екен. Ал ағылшын саяхатшысы А. Дженкинсон 1558, 1560 ж.ж. екі рет Персияға
сапарында Амудариядан Бұхараға дейін кесіп өткен. Ол өз еңбегінде
қазақтардың күшті халық екендігін атап өткен 22. Сонымен қатар, бұл
адамдардың еңбектері көптеген тарихи оқиғаларды дұрыс талдауға көмектеседі.
Ресей патшалығы бұрыннан – ақ өздерінің саясатында көздеген мақсатына
жету үшін елшілер, миссионер, саудагерлердің мәліметтерін жинақтаған. Осы
саясатпен мәліметтерді жинақтай келіп орыстар ХҮІ ғасырда тұңғыш ресми
картографиясын жасады. Мұнда қазақ ордасының орналасуы, даласы мен тауы, су
мен өзен – көл туралы патшаға маңызды деректер сақталған 23.
Зерттеу объектісі.
Жалпы алғанда, Қазақ хандығының тарихында ХҮІ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі хандықтың өмірге келгеннен кейінгі уақыттағы алғашқы күшейіп –
нығаюы – Қасым хан тұсындағы, қайта өрлеу кезеңі – Хақ Назар хан тұсындағы,
Тәуекел мен Тәуке хандар тұсындағы орыс елімен байланыстарының саяси, сауда
– экономикалық, әскери қарым – қатынастарының себебіне, түрлеріне, сипатына
жан – жақты тарихи талдау жасау, оның негізгі нәтижелерін көрсету менің
бітіру жұмысымның негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері.
Бітіру жұмысының хронологиясы ХҮІ ғасыр – ХҮІІІ ғасыр аралығын
қамтиды. ХҮІ ғ. басындағы Қасым хан, кейін Хақ – Назар хандар тұсындағы
әлсіз байланыстардан, Тәуекел, Тәуке хандар тұсындағы күрделі елшіліктер
мен қарым – қатынастардың нығаю кезеңін қамтиды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы
ХҮІ – ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ-орыс елдері арасындағы үш ғасырға
созылған саяси, елшілік-дипломатиялық, экономикалық байланыстары жаңа
концептуалдық тұрғыда, жүйеленіп жазылды. Сонымен қатар, тақырыптың
болашақтағы зерттеу нысанына айналатын проблемалары жаңа көзқарастармен
нақтыланған.
Ғылыми-қолданбалық құндылығы
Ғылыми жұмысты Қазақ хандығының тарихы, сыртқы саясатындағы орыс
елімен байланыстары, осы тақырып бойынша тарихнамалық курстарда пайдалануға
болады.
Бітіру жұмысының құрылымы.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЗЕРТТЕЛІП ОТЫРҒАН ТАҚЫРЫПТЫҢ МАЗМҰНЫНА САЙ
КІРІСПЕДЕН, ҮШ ТАРАУДАН ЖӘНЕ АЛТЫ ТАРАУШАДАН, ҚОРЫТЫНДЫДАН ЖӘНЕ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІНЕН ТҰРАДЫ.
I. ҚАЗАҚ –ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
1.1 ХҮІ – ХҮІІІ Ғ. І-ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ТАРИХНАМАСЫ
ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТАМЫРЫ ТЕРЕҢДЕ ЖАТЫР. БІРАҚТА ОЛ
БАЙЛАНЫСТАР ТУРАЛЫ ЕҢ АЛҒАШҚЫ ДЕРЕКТЕР ПАТША АРХИВІНДЕ САҚТАЛҒАН ЕЛШІЛІК
ҚҰЖАТТАР, ГРАМОТАЛАР, ХАТТАР, САУДАГЕР КӨПЕСТЕР МЕН МИССИОНЕРЛЕРДІҢ
ӘҢГІМЕЛЕРІ РЕТІНДЕ САҚТАЛҒАН. ОСЫ РЕТТЕ 1961 Ж. ЖАРЫҚ КӨРГЕН „КАЗАХСКО –
РУССКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ХҮІ – ХҮІІІ В.В.” АТТЫ ҚҰЖАТТАР МЕН МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ
ЖАРЫҚ КӨРДІ. БҰЛ ҚҰЖАТТАРДЫ ЖИНАСТЫРУҒА АТ САЛЫСҚАНДАР Ф.Н. КИРЕЕВ, А.К.
АЛЕЙНИКОВА, Г.Н. СЕМЕНИК ЖӘНЕ Т.Ж. ШОЙЫНБАЕВТАР ӨЗ ҮЛЕСТЕРІН ҚОСТЫ. МҰНДА
266 МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫ МЕН ІС – ҚАҒАЗДАРДЫҢ 13-І БІЗ ҚАРАСТЫРЫП ОТЫРҒАН
КЕЗЕҢ ДЕРЕГІНЕ ЖАТАДЫ. №1 ҚҰЖАТ 1594 Ж. ҚАЗАҚ ХАНЫ ТӘУЕКЕЛДІҢ ЕЛШІСІ ҚҰЛ
МҰХАММЕДТІҢ ТӘУЕКЕЛДІҢ НЕМЕРЕ ІНІСІ ОРАЗ МҰХАММЕДПЕН ӘҢГІМЕЛЕСУІНЕН
БАСТАЛАДЫ. МҰНДА СОНЫМЕН ҚАТАР, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛДЕРІНІҢ МҮДДЕЛЕРІН
КӨРСЕТЕТІН, ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТӘУЕКЕЛ МЕН ТӘУКЕ ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР
КЕЗДЕСЕДІ. 1594 – 1695 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНА 11 ҚҰЖАТ
АРНАЛҒАН, 2-І 1694 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРДАН АЗДЫ – КӨПТІ МӘЛІМЕТ
БЕРЕДІ 24.
ҚАЗАҚ ЕЛІНЕН ШЫҚҚАН ҒҰЛАМА ТАРИХШЫ –XVI-XVII Ғ. БАСЫНДА ҒҰМЫР КЕШКЕН
ҚАДЫРҒАЛИ ҚОСЫНМҰЛЫ ЖАЛАЙЫРДЫҢ „ЖАМИ АТ ТАУАРИХ”, ЯҒНИ, „ШЕЖІРЕЛЕР ЖИНАҒЫ”
АТТЫ ЕҢБЕГІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МӘДЕНИ ЖӘНЕ РУХАНИ ТАРИХЫНДА БІРЕГЕЙ ЕҢБЕК БОЛЫП
ТАБЫЛАДЫ 25.
ҚАДЫРҒАЛИДЫҢ „ШЕЖІРЕЛЕР ЖИНАҒЫН” МАЗМҰНЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАҒЫНАН АЛЫП
ҚАРАҒАНДА, ШАРТТЫ ТҮРДЕ ҮШ БӨЛІМГЕ СЫНЫПТАУҒА БОЛАДЫ:
1. РЕСЕЙ ПАТШАСЫ БОРИС ГОДУНОВҚА АРНАУ;
2. „ДЖАМИ АТ - ТАУАРИХ” АТТЫ РАШИД АД – ДИННІҢ ЕҢБЕГІ НЕГІЗІНДЕ
ЖАЗЫЛҒАН ТАРИХ;
3. ҰРЫС ХАННАН ОРАЗ – МҰХАММЕД СҰЛТАНҒА ДЕЙІНГІ ШЫҢҒЫС ӘУЛЕТІНІҢ
ҰРПАҚТАРЫНЫҢ ШЕЖІРЕСІ.
ЖАЛАЙЫРДЫҢ ЕҢБЕГІНІҢ НЕГІЗГІ ЖЕЛІСІ – ОРАЗ МҰХАММЕД. ОНДАҒЫ СҰЛТАН
ҰЛЫНЫҢ ТАРИХЫ. АЛ, ҚАДЫРҒАЛИДЫҢ ӨЗІ АТА – БАБАЛАРЫНАН БЕРІ ОРАЗ МҰХАММЕД
ХАННЫҢ ӘУЛЕТІНЕ ҚЫЗМЕТ ЖАСАП КЕЛЕМІЗ ДЕП НАҚТЫ НҰСҚАП АЙТҚАН.
МҰНДАҒЫ ОРАЗ МҰХАММЕД ОРЫС ЕЛІНДЕ ХАН БОЛҒАН ҚАЗАҚ СҰЛТАНЫ. АЛҒАШҚЫ
ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ ЕЛШІЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ ОСЫ СҰЛТАНДЫ ҚАЙТАРУ БОЛҒАН ЕДІ.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІН ДЕ, КЕҢЕС
ДӘУІРІНДЕ ДЕ, ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАННАН КЕЙІН ДЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ НАЗАРЫНАН
ТҮСПЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ БІРІ. СОНДЫҚТАН ДА, БІЗ БҰЛ ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ
ЕҢБЕКТЕРІН ЖАЗЫЛҒАН УАҚЫТЫНА ҚАРАЙ ШАРТТЫ ТҮРДЕ КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛІП
ҚАРАСТЫРАЙЫҚ.
1 КЕЗЕҢ. ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ ТАРИХНАМАСЫ.
ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІН ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН БІРШАМА
ТАЛДАҒАН, „ҚАЗАҚТЫҢ ГЕРОДОТЫ” АТАЛҒАН А.И. ЛЕВШИННІҢ 1832 ЖЫЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН
ЕҢБЕГІН АТАП ӨТУІМІЗ ҚАЖЕТ. БҰЛ ЕҢБЕКТЕ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЫ, ОЛАРДЫҢ
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНАЛАСУЫ, КӨШІП – ҚОНЫ, ӘДЕТ – ҒҰРПЫ, САЛТ – ДӘСТҮРІ,
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОРЫС ЕЛІМЕН САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ, 1594 – 1595
ЖЫЛДАРДАН ХІХ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН СОЗЫЛҒАН ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕР ЖАЙЫНДА
МӘЛІМЕТТЕР БАР. А.И. ЛЕВШИН ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТӘУЕКЕЛ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰРПАҚТАРЫ
XVIIІ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН РЕСЕЙГЕ ТӘУЕЛДІ БОЛМАҒАН ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕ ЕТПЕГЕН, ОЛАР
КЕРІСІНШЕ СІБІРДЕГІ ОРЫС ҚОНЫСТАРЫНА ШАБУЫЛ ЖАСАП, ТҰРҒАН ДЕГЕН
ҚОРЫТЫНДЫЛАР ЖАСАҒАН 26.
ХІХ ҒАСЫРДА ӨМІР СҮРГЕН ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ ҒАЛЫМЫ Ш.Ш.УӘЛИХАНОВТЫҢ ҚАЗАҚ –
ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ЗОР. ОЛ КӨПТЕГЕН ПАТША АРХИВІНІҢ
МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ОРТА АЗИЯ,
ЖОҢҒАРЛАРМЕН, ҚЫТАЙ МЕН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫН ҚАРАСТЫРДЫ. ОНЫҢ
ҚАРАСТЫРҒАН ҚҰЖАТТАРЫ МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРІНІҢ КӨБІ БІЗГЕ ЖЕТПЕГЕН. СОНДЫҚТАН
ДА ШОҚАН УӘЛИХАНОВТЫҢ ЕҢБЕГІ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҮШІН МАҢЫЗЫН ЖОҒАЛТПАЙДЫ. ОЛ ОРЫС
ЕЛІНДЕ ХАН – КЕРМЕНДЕ ХАН БОЛЫП, ҚАЗАҚТЫҢ АТЫН ШЫҒАРҒАН ОРАЗ МҰХАММЕД
ТУРАЛЫ, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛШІЛІГІ ТУРАЛЫ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАРАСТЫРЫП, ОРАЗ
МҰХАММЕДТІҢ ГЕНЕОЛОГИЯСЫН ЖАСАДЫ 27.
ҚАЗАҚ ТАРИХЫН ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ЗЕРТТЕП, ӨЗІНДІК ОЙ –
ПІКІРЛЕРМЕН ТОЛЫҚТЫРҒАН В.В. ВЕЛЬЯМИНОВ – ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІ БІЗ ҚАРАСТЫРЫП
ОТЫРҒАН МӘСЕЛЕ ҮШІН ӨТЕ ҚҰНДЫ. КЕЙІНГІ КӨПТЕГЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕР ОСЫ ІРІ
ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМНЫҢ ЕҢБЕГІНЕ СОҚПАЙ ӨТПЕГЕН. ҒАЛЫМ ӨЗІНІҢ „ИССЛЕДОВАНИЕ О
КАСИМОВСКИХ ЦАРЯХ И ЦАРЕВИЧАХ” ДЕГЕН ЕҢБЕГІНДЕ ХАН – КЕРМЕНДЕ ХАН БОЛҒАН
ОРАЗ МҰХАММЕДКЕ, ОНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІНЕ, ОРЫС ЕЛІМЕН ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН
ҚАРАСТЫРҒАН. АВТОР ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРДЫҢ, МҰХАММЕД ХАЙДАР
ДУЛАТИДЫҢ ЖӘНЕ Т.Б. ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, ҚАЗАҚТАР, ҚАЗАҚ
ХАНДЫҒЫ, ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР БЕРГЕН 28.
ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫН ЖАН – ЖАҚТЫ ЗЕРТТЕУГЕ ҮЛЕС ҚОСҚАН Н.А.
АРИСТОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ ТОЛЫҒЫМЕН БОЛМАСА ДА,
БІРШАМА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН. ОНДА ҚАЛМАҚТАР МЕН ҚАЗАҚТАР АРАСЫНДАҒЫ СОҒЫСТАРДЫ
ҚАРАСТЫРҒАНДА: „ТӘУЕКЕЛ ХАН (1594 Ж.) ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ҚАЛМАҚ ХАНЫ МӘСКЕУГЕ
ЕЛШІНІ ГРАМОТАМЕН ЖІБЕРІП, ОНДА СІБІРДЕ ТҰТҚЫНДАЛҒАН НЕМЕРЕ ІНІСІ ОРАЗ
МҰХАММЕДТІ ЖІБЕРУІН СҰРАДЫ”, - ДЕЛІНГЕН. СОНДАЙ – АҚ, ТӘУКЕ (XVII Ғ.) ХАН
ТҰСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРДА СӨЗ ЕТІЛГЕН 29.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ТІКЕЛЕЙ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕМЕСЕ ДЕ,
ОЛ БАЙЛАНЫСТАРДАН КӨП МӘЛІМЕТ БЕРЕТІН, ОРЫНБОР ӨЛКЕСІНДЕ КӨП ЖЫЛДАР ҚЫЗМЕТ
ЖАСАҒАН Н.П. РЫЧКОВТЫҢ, СІБІР ШӨПТЕРІН САТУҒА ҚАТЫСҚАН И.Г. АНДРЕЕВТЫҢ, ІІ-
ШІ АКАДЕМИЯЛЫҚ ЭКСПЕДИЦИЯНЫҢ (1768 – 1769 Ж.Ж.) МҮШЕЛЕРІ П.ПАЛЛАС, И.
ГЕОРГИ, И. ФАЛЬК Т.Б. ТАРИХИ – ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ СУРЕТТЕУГЕ ТОЛЫ ЕҢБЕКТЕРІН
АТАП ӨТУ КЕРЕК. СОНДАЙ – АҚ, Г.И. СПАССКИЙ, С.Б. БРОНЕВСКИЙЛЕРДІҢ ДЕ ЕҢБЕГІ
ҚҰНДЫ.
БҰЛ ТАҚЫРЫПҚА ҚАТЫСЫ БАР С.У. РЕМЕЗОВ, М.М. ЩЕРБАТОВ, М.В. ЛОМОНОСОВ,
С.М. СОЛАВЬЕВ, П.Н. БУЦИНСКИЙДІҢ, А.А. ДМИТРИЕВ, Р.Г. СКРЫПНИКОВ ЖӘНЕ Т.Б.
ОРЫС ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҮСТІРТІН ҚАРАСТЫРЫЛЫП ӨТЕДІ. ОЛАР ЕҢ
АЛДЫМЕН ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ АЗИЯ САХАРАСЫН ЖАУЛАП АЛУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТЫНА
ТОЛЫҚ ҚОЛДАУ ЖАСАЙДЫ. СІБІРДІҢ ЖАУЛАП АЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫН (КЕЙІН ҚАЗАҚ ЖЕРІН
ДЕ), ҚАЖЕТТІЛІГІН НЕГІЗДЕУГЕ ТЫРЫСАДЫ. АЗИЯЛЫҚ ШЫҒЫС РОССИЯ ЭКОНОМИКАСЫН
КӨТЕРУДІҢ ШЕШУШІ ФАКТОРЫ ЕКЕНДІГІН ДӘЛЕЛДЕЙДІ. МІНЕ, ОСЫЛАЙ ОТАРШЫЛДЫҚ
САЯСАТ ТАРИХЫ АЯҚТАЛАДЫ, ШЫҒЫСТЫ ЖАУЛАП АЛУ, ИГЕРУ САЯСАТЫНА АЙНАЛАДЫ.
НЕМІС ХАЛҚЫНЫҢ МЕНТАЛИТЕТІНЕ ТӘН МҰҚИЯТТЫЛЫҚ ПЕН ДӘЛДІККЕ НЕГІЗДЕЛГЕН
АСА ҚҰНДЫ ЕҢБЕКТЕР ЖАЗЫП, ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ САЯСАТЫН ДӨП БАСҚАН Г.Ф. МИЛЛЕР
МЕН И.Э. ФИШЕРДІҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ОРЫС ЕЛІ МЕН СІБІР ХАНДЫҒЫ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАРҒА ТОҚТАЛҒАНДА, ҚАЗАҚ ОРДАСЫ ДА ШЕТ ҚАЛМАДЫ. ОНДА ОРАЗ
МҰХАММЕДТІ СІБІРДЕН ТҰТҚЫНҒА ҰСТАП АЛЫП КЕТКЕНДІГІ ЖӘНЕ ОРЫС – ҚАЗАҚ ҚАРЫМ
– ҚАТЫНАСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ БІРШАМА МАҒЛҰМАТТАР БАР 30.
АЛ ОРЫСТЫҢ ТАНЫМАЛЫ ТАРИХШЫСЫ Н.М. КАРАМЗИН ОРЫС ЖӘНЕ СІБІР
ЖЫЛНАМАЛАРЫНА СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП, Г.Ф. МИЛЛЕРДІҢ КОНЦЕПЦИЯСЫН ДАМЫТЫП, ЕРМАКТЫҢ
СҰРҚИЯ БЕЙНЕСІН ТЕРЕҢІРЕК АШАДЫ 31. ӘРИНЕ, БҰЛ ЕРМАКҚА БАЙЛАНЫСТЫ МӘСЕЛЕ
ТАРИХНАМАДА ЕКІ КӨЗҚАРАС БЕЛЕҢ АЛДЫ. ОЛ ЕРМАКТЫҢ ТАРИХТАҒЫ ОРНЫНА ҚАТЫСТЫ
ЕДІ. ОРЫС ЕЛІНІҢ ЖАУЛАП АЛУ САЯСАТЫ ОСЫ ҚАРАҚШЫ ЕРМАКТЫҢ ЖАУЛАП АЛУЫНЫҢ
НӘТИЖЕСІНДЕ ЖҮЗЕГЕ АСТЫ.
2 КЕЗЕҢГЕ КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА ЖАЗЫЛҒАН ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖАТҚЫЗАМЫЗ.
БҰЛ РЕТТЕ БІЗ ЕҢ АЛДЫМЕН АКАДЕМИК В.В. БАРТОЛЬДТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН ЕРЕКШЕ
АТАП ӨТУІМІЗ ҚАЖЕТ. ОЛ ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТАРИХЫН,
ӘСІРЕСЕ, XVI- XVIIІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ КӨРШІ ЕЛДЕРМЕН БАЙЛАНЫСТАРЫН
ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ПАЙЫМДАДЫ 32.
ЗЕРТТЕУШІ А.П. ЧУЛОШНИКОВ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ, ОНЫҢ КӨРШІ
ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСЫН БІРШАМА ҚАРАСТЫРҒАН БОЛАТЫН. ОНДА 1573 – 1574
Ж.Ж. ІV ИВАННЫҢ КЕЙІНГІ ПАТШАНЫҢ ТЕК САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРМЕН
ШЕКТЕЛГЕНІ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР БАР.
1594 – 1595 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕР ТУРАЛЫ ЕГЖЕЙ –
ТЕГЖЕЙЛІ ЖАЗЫЛҒАН 33.
А.П. ЧУЛОШНИКОВТЫҢ ЕҢБЕГІН СЫНАҒАН М. ТЫНЫШПАЕВ ТА ҚАЗАҚ – ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫН БІРШАМА ЗЕРТТЕГЕН ҒАЛЫМ. ОЛ А.П.ЧУЛОШНИКОВТЫҢ ЕҢБЕГІН ТАЛДАЙ
КЕЛЕ, ОНДА КӨБІНЕ А.ЛЕВШИН МЕН В.ВЕЛЬЯМИНОВ-ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІНЕ КӨП СҮЙЕНІП,
МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫМЕН ЖҰМЫС ЖАСАМАҒАНЫН СЫНҒА АЛАДЫ. 34.
ТАРИХШЫ А. МИЛЛЕР 1942 ЖЫЛДЫҢ ӨЗІНДЕ – АҚ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫН
СОНАУ ХАҚНАЗАР ХАН ЗАМАНЫНАН ТӘУЕКЕЛГЕ ДЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕРДІ ЕГЖЕЙ –
ТЕГЖЕЙЛІ ТҮСІНДІРІП, ӨЗІНДІК ПІКІРЛЕР ҰСЫНДЫ. ОЛ ТЕК ОРЫС ЕЛІМЕН ҒАНА ЕМЕС,
НОҒАЙ, ӨЗБЕК (ШАЙБАНИЛЕРМЕН) ЕЛІМЕН ДЕ ҚАТЫНАСТАРЫН АШЫП КӨРСЕТУГЕ ТЫРЫСАДЫ
35.
РЕСЕЙЛІК ТАРИХШЫ БУТЛЕР Г.Ф. 1945 ЖЫЛЫ АЛҒАШ РЕТ ОСЫ ТАҚЫРЫПТА ӨЗІНІҢ
ДИССЕРТАЦИЯСЫН ҚОРҒАЙДЫ. ОНДА XVIIІ Ғ. ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ДЕП БЕРІЛЕДІ
ДЕ, БІРАҚТА ОДАН АЛҒЫ ҚАТЫНАСТАРҒА ТОҚТАЛЫП ӨТЕДІ. ЕҢБЕК БІР ЖАҚТЫ,
АЛАШОРДАШЫЛАРДЫҢ ПІКІРІН СЫНҒА АЛА ОТЫРЫП ЖАЗЫЛҒАН, НАҒЫЗ КЕҢЕСТІК ҮЛГІДЕ
ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕК ЕДІ36. БҰЛ ТҮСІНІКТІ ДЕ, ӨЙТКЕНІ, ОСЫ КЕЗЕҢДЕ ИДЕОЛОГИЯНЫҢ
КҮШЕЙГЕН КЕЗІ ЕДІ.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ В.Б. КОБРИННІҢ 1946 Ж. ЖАЗЫЛҒАН ШАҒЫН
МАҚАЛАСЫНДА ДА ҚАРАСТЫРЫЛҒАН. ОНДА А.И. ЛЕВШИННІҢ ЕҢБЕГІНДЕГІ ҚАТЕЛІКТЕР
СЫНҒА АЛЫНЫП, В.В: ВЕЛЬЯМИНОВ – ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕГІН БІРШАМА ЖАҚСЫ ЖАЗЫЛҒАН
ДЕП БАҒАЛАҒАН. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОНДА ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ҚАСЫМХАН
КЕЗІНДЕ БАСТАЛҒАНЫН АЙТЫП, ХАҚНАЗАР ХАН ТҰСЫНДА ОЛАР САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒЫТТА БОЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОРАЗ МҰХАММЕДТІҢ ТҰТҚЫНҒА
АЛЫНУЫ, ҚАЗАҚ – ОРЫС ЕЛШІЛЕРІНІҢ 1594 – 1595 Ж.Ж. ҚАРАСТЫРЫЛАДЫ. МҰНДА ДА,
МӘСКЕУДІҢ ІС – ҚИМЫЛЫ АҚТАЛЫП, ОНЫ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯМЕН БІР ЖАҚТЫ
ҚАРАСТЫРАДЫ. МҰНДАҒЫ КЕЛІСІМДЕРДЕ МӘСКЕУ ҚАЗАҚТАР ҮШІН БАРЛЫҒЫН ЖАСАЙДЫ ДЕП
КЕЛІСІМ БЕРЕДІ ДЕУІ ДЕ ШЫНДЫҚҚА КЕЛМЕЙДІ 37.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ „АЙҚАП” ЖУРНАЛЫНДА ДА БІРШАМА ЖАЗЫЛЫП КЕТКЕН.
ТАРИХШЫ Г.К. САТЫБЕКОВА ӨЗІНІҢ ДИССЕРТАЦИЯСЫНДА ҚАЗАҚ-ОРЫС ЕЛДЕРІ
АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРҒА БІРШАМА ТАЛДАУ ЖАС АЙДЫ 38.
ТҰҢҒЫШ РЕТ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ӨЗІНІҢ ЗЕРТТЕУІНДЕ Р.Б.
СҮЛЕЙМЕНОВ ТАРИХНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРЫП ӨТЕДІ. БІРАҚТА ЗЕРТТЕУШІНІҢ
НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ ОЛ ЕМЕС. ЗЕРТТЕУШІ ЖАЛПЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ СЫРТҚЫ САЯСИ
БАЙЛАНЫСТАРЫН ҚАРАСТЫРҒАН. ОЛ КӨПТЕГЕН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН ТАЛДАП,
СЫНҒА АЛАДЫ 39. СОНЫМЕН ҚАТАР, ОЛ В.Я. БАСИНМЕН БІРІГІП, „КАЗАХСТАН В
СОСТАВЕ РОССИИ” ДЕГЕН ЕҢБЕКТІ 1981 Ж. ЖАРИЯЛАҒАН БОЛАТЫН. ОЛ ЕҢБЕКТЕ ЕКІ
АВТОР ДА ҚАЗАҚТАРДЫҢ РЕСЕЙ ҚҰРАМЫНА КІРУІНІҢ АЛҒЫ ШАРТЫ XVI-XVIII
ҒАСЫРЛАРДА – АҚ БАСТАЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ 40. ЯҒНИ, КЕҢЕС ТАРИХНАМАСЫНДА ЕКІ
ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЖЕЛДЕН БЕРІ ҮЗІЛІССІЗ ЖАЛҒАСҚАН ҮРДІСТІ РЕСЕЙ ОТАРЫНА
АЙНАЛУДЫҢ АЛҒЫШАРТЫ РЕТІНДЕ ҚАРАУ БІЗДІҢ ОЙЫМЫЗША ӨРЕСКЕЛ ҚАТЕЛІК.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН XVI ҒАСЫРДАН - XVIІІ ҒАСЫРҒА ДЕЙІН ЗЕРТТЕП,
ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ПІКІР АЙТҚАН ТАРИХШЫ В.Я. БАСИН ЕДІ 41. ОЛ ӨЗІНІҢ
КӨПТЕГЕН МАҚАЛАЛАРЫНДА, КӨЛЕМДІ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕГІНДЕ ДЕ АЛҒАШҚЫ ЕЛШІЛІК
БАЙЛАНЫТАРДАН ҚАЗАҚТАРДЫҢ РЕСЕЙ ОТАРЫНА АЙНАЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДІ ҚАМТИДЫ.
АЛҒАШ РЕТ КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХНАМАСЫ БІРШАМА
ЖҮЙЕЛЕНІП ЖАЗЫЛҒАН. В.Я. БАСИННІҢ ЕҢБЕГІ КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДАҒЫ БАРЛЫҚ
МАТЕРИАЛДАРДЫ ҚАМТЫҒАНЫМЕН, ОЛ ДА КЕҢЕС ИДЕОЛОГИЯСЫНАН ҚҰТЫЛА АЛМАДЫ.
ЗЕРТТЕУШІ ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН РЕСЕЙДІҢ КОНТЕКСІНДЕ, ЯҒНИ, РЕСЕЙДІҢ
СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРДЫ. МҰНЫҢ ӨЗІ АВТОРДЫҢ
ЕҢБЕГІНЕ СОЛ ТОТАЛИТАРЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ САРҚЫНШАҚТАРЫ БАР ЕКЕНДІГІН ЗЕРТТЕУШІЛЕР
ЕСКЕРУІ ҚАЖЕТ ДЕП ҚОРЫТЫНДЫЛАУҒА БОЛАДЫ.
ТАРИХШЫ А. САБЫРХАНОВ ТА ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУДЕ БІР ЖАҚТЫ
ҚАРАСТЫРЫП, РЕСЕЙДІҢ РОЛІН ЖОҒАРЫ ҚОЙДЫ. ҚАЗАҚ - ОРЫС ЕЛДЕРІНІҢ
ЕЛШІЛІКТЕРІ ЖАЙЛЫ, ОЛАРДЫҢ ӘДЕТ – ҒҰРЫПТАРЫ ЖАЙЛЫ ҚҰНДЫ МАТЕРИАЛДАР ДА
БЕРЕДІ 42.
СОНЫМЕН ҚАТАР, Ж.Қ ҚАСЫМБАЕВ ТА КЕЗІНДЕ КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ШЫРМАУЫНДА
БОЛЫП, СОЛ КЕЗЕҢДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІНДЕ РЕСЕЙДІҢ РОЛІН ЖОҒАРЫ ҚОЙҒАН. ОЛ
ӨЗІНІҢ „ПОД НАДЕЖНУЮ ЗАЩИТУ РОССИИ” 1986 ЖЫЛЫ ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЕҢБЕГІНДЕ ҚАЗАҚ
– ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ ҮШІН, ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ БЕКІНІСТЕРДІҢ (ЯЛЫШЕВСК,
ӨСКЕМЕН, СЕМЕЙ) САУДА – ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫС ҮШІН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫН АТАП ӨТЕДІ
43.
ЖАЛПЫ КЕҢЕСТІК ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ КӨБІНЕ СУРЕТТЕУ,
БІРЖАҚТЫ ҚАРАСТЫРЫЛҒАН.
3 КЕЗЕҢ. ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАН ТҰСТА ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕР.
ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАННАН КЕЙІН ӨЗ ТАРИХЫМЫЗДА ҚАЙТА КҮШЕЙТУГЕ, ЕШҚАНДАЙ
ИДЕОЛОГИЯСЫЗ, БҰРМАЛАУСЫЗ ЖАЗУҒА МҮМКІНДІК ТУДЫ. БІРАҚТА, ҚАЗАҚ – ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫ ТОЛЫҚ, ЖҮЙЕЛІ ЖИНАҚТАЛҒАН ЕҢБЕК РЕТІНДЕ ЖАЗЫЛМАДЫ. БІРАҚТА,
ОНЫҢ ӘР КЕЗЕҢДЕГІ БАЙЛАНЫСТАРЫ ТАРИХШЫЛАР ТАРАПЫНАН ЗЕРТТЕЛІНУДЕ. ЖӘНЕ ДЕ
БҰРЫН СОҢДЫ ЗЕРТТЕЛМЕГЕН ТҚЫРЛАРЫ ЖАЗЫЛЫП ЖАТЫР.
МӘСЕЛЕН, ЗЕРТТЕУШІ А. ИСИН АРХИВ ДЕРЕКТЕРІНІҢ НЕГІЗІНДЕ ЖАЗАДЫ.
XVI ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ БҮГІНГІ ТАҢДА ТОЛЫҚТАЙ ЗЕРТТЕЛІП
БІТТІ ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫЗ. ХАНДЫҚТЫҢ ДЕРБЕСТІГІ, ӨЗГЕ ЕЛДЕРМЕН САЯСИ ҚАРЫМ –
ҚАТЫНАСЫ ОТАНДЫҚ, ШЕТ ЕЛДІК ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ӘЛІ ДЕ НАЗАРЫНДА.
АТАЛҒАН ҒАСЫР МҮДЕСІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ РЕСЕЙМЕН, НОҒАЙ ОРДАСЫМЕН, ҚАЖЫ –
ТАРХАН, ҮРГЕНІШ, БҰҚАР, СІБІР ХАНДЫҚТАРЫМЕН, ПАРСЫ ЕЛІМЕН, ТҮРКІСТАН
БИЛЕУШІЛЕРІМЕН ЖӘНЕ ҚЫРҒЫЗ, БАШҚҰРТ, ТҮРКІМЕН, МОҢҒОЛ – ОЙРАТ ТАЙПАЛАРЫМЕН
ӘРҚИЛЫ САЯСИ ҚАТЫНАСТА БОЛАДЫ. ТАРИХШЫ А. ИСИН ОСЫ САЯСИ ҮРДІСТЕРДІ, ОРЫС –
ҚАЗАҚ ДОСТЫҒЫНЫҢ ТҮПКІ ТЕГІН БАСТЫ ЖЕЛІ ЕТЕ ОТЫРЫП, 1514 – 1521 ЖӘНЕ 1571 –
1581 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ САЯСИ АХУАЛЫН ҚОЛДА БАР ТЫҢ АРХИВ
ДЕРЕКТЕРІ НЕГІЗІНДЕ ҚАРАСТЫРАДЫ 44.
ОЛ: „ҚАСЫМ ХАН ОРАСАН КҮШТІ МЕМЛЕКЕТКЕ АЙНАЛҒАН МӘСКЕУМЕН, РЕСЕЙМЕН
САЯСИ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС ОРНАТЫП, ОҒАН ЕЛШІЛІКТЕР ЖІБЕРІП ТҰРАДЫ. ОЛ КЕЗДЕГІ
ЕЛШІЛІК КІТАПТАР („КНИГИ КАЗАТЦКИЕ”) XVI ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫНА ДЕЙІН МӘСКЕУДЕ
САҚТАУЛЫ ЕДІ. XVI ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖИЫРМА ЖЫЛЫНДА ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІНІҢ БАТЫС
БАҒЫТТАҒЫ САЯСАТЫ ПӘРМЕНДІ ЖҮРГІЗІЛГЕН ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК – ШЫҒЫС ЕВРОПАДАҒЫ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА (РОССИЯ, ҚЫРЫМ, ХАЖЫ-ТАРХАН, НОҒАЙЛЫ) ЕДӘУІР ЫҚПАЛ
ЖАСАП ОТЫРҒАН.
XVI ҒАСЫРДЫҢ 20-ШЫ ЖЫЛДАРЫНАН БАСТАП ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚОЛ ЖЕТКЕН
ЖЕТІСТІКТЕРІНЕН БІРТІНДЕП АЙЫРЫЛА БАСТАЙДЫ. 1524 ЖЫЛЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ ӘЛІ
КҮШТІ, ОНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ КЕҢ, БАТЫСЫНДА ОЛ ҚЫРЫМ ХАНДЫҒЫМЕН
САЯСИ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСЫН ЖОҒАЛТПАЙДЫ”, - ДЕЙДІ. ЖАЛПЫ АЛҒАНДА А.ИСИН МҰРАҒАТ
ҚҰЖАТТАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ӨТЕ ОРЫНДЫ ПІКІРЛЕРДІ БІЛДІРЕДІ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, МҰХТАР МАҒАУИН ӨЗІНІҢ „АЛАСАПЫРАН” РОМАНЫН ТАРИХИ
ҚҰЖАТТАР МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ НЕГІЗІНДЕ ЖАЗАДЫ. ОЛ ТӘУЕКЕЛ ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ
ЕЛШІЛІКТЕРГЕ ТОҚТАЛЫП, ОНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТІ, САЛДАРЫ МЕН ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫН
ТҮСІНДІРЕДІ 45.
ЗЕРТТЕУШІНІҢ ПІКІРІНШЕ: „ТӘУЕКЕЛ – БАХАДҰР ХАН ЗАМАНЫ ТУРАЛЫ САҚТАЛҒАН
НАҚТЫ ТАРИХИ ҚҰЖАТТАРДЫҢ БІР ПАРАСЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫ МЕН РЕСЕЙ АРАСЫНДАҒЫ
ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ. ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІК
МАТЕРИАЛДАРЫНАН СОЛ КЕЗДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ, СЫРТҚЫ АХУАЛЫ, МЕМЛЕКЕТТІК
САЯСАТЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ АЙҚЫН КӨРІНЕДІ”, - ДЕЙДІ.
СОНДАЙ – АҚ ЕЛШІЛІКТЕРДІҢ (1594 – 1595 Ж.Ж.) МАҚСАТЫ МЕН БАРЫСЫ,
ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ ЖӨНІНДЕ: „ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ЕЛШІЛЕРІ МӘСКЕУГЕ 1594 ЖЫЛДЫҢ АЯҚ
ШЕНІНДЕ КЕЛІП ЖЕТКЕН СИЯҚТЫ. ЕЛШІЛІК ТУРАЛЫ АЛҒАШ ЖАЗБА ДЕРЕК – 1595 ЖЫЛДЫҢ
20 ҚАҢТАРЫНДА ТАҢБАЛАНҒАН. ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ЕЛШІЛЕРІН БАСТАП КЕЛГЕН – ҚҰЛ –
МҰХАММЕД БЕК. ЕЛШІЛІК ҚҰРАМЫНДА ҚАНША АДАМ БОЛҒАНЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТ ЖОҚ.
ЕЛШІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ІС ҚАҒАЗДАРЫ ТОЛЫҚ САҚТАЛМАҒАН. БІРАҚ СОНЫҢ ӨЗІНДЕ
ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ МӘСКЕУГЕ МӘРТЕБЕЛІ ЕЛШІЛІК АТТАНДЫРУДАҒЫ МАҚСАТ – МҰРАТЫ,
ЕКІ ЕЛ ДИПЛОМАТТАРЫ АРАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ МӘН – МАҒЫНАСЫ
АЙҚЫН ТАНЫЛАДЫ.
ЕЛШІЛІКТІҢ НЕГІЗІНЕН ЕҢ БАСТЫ ЕКІ МӘСЕЛЕ ТӨҢІРЕГІНДЕ КЕЛІССӨЗ
ЖҮРГІЗГЕНІ КӨРІНЕДІ. МҰНЫҢ БІРІНШІСІ – БҰҚАР ХАНЫ АБДОЛЛАҒА ҚАРСЫ ОДАҚ
ЖАСАУ ТУРАСЫНДА, ЕКІНШІСІ – ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ ІНІСІ ОРАЗ МҰХАММЕДТІ ОРЫС
ТҰТҚЫНЫНАН БОСАТЫП АЛУ ЖӨНІНДЕ. БІЗ БҰДАН БҰРЫНҒЫ ӘҢГІМЕЛЕРІМІЗДЕ
АЙТҚАНДАЙ, ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ СОҢҒЫ ШИРЕГІНДЕ БҮКІЛ ОРТА АЗИЯНЫ, АУҒАНЫСТАНДЫ
ЖӘНЕ ИРАННЫҢ БІР БӨЛІГІН ӨЗІНЕ ҚАРАТЫП, ҚУАТТЫ ДА ЖЫРТҚЫШ МЕМЛЕКЕТ ҚҰРҒАН
АБДОЛЛА ХАН ҚАЗАҚ ОРДАСЫ ҮШІН АСА ҚАТЕРЛІ ДҰШПАНҒА АЙНАЛҒАН ЕДІ. АЛАШ ЖҰРТЫ
ӨЗІНІҢ БАР КҮШ – ҚУАТЫН ОСЫ ҚАУІПТІ КӨРШІНІҢ БАСҚЫНШЫЛЫҚ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ
ЖҰМСАДЫ. 1583 ЖЫЛЫ ЕЛ БИЛІГІНЕ ТӘУЕКЕЛ ХАН КЕЛГЕННЕН СОҢҒЫ ЖЕРДЕ КҮРЕС ТЕПЕ
– ТЕҢ ЖАҒДАЙҒА КӨШТІ, БІРАҚ ЖАУ ҚОЛЫНДА ЖАТҚАН БҮКІЛ ОҢТҮСТІК ӨҢІРДІ
ҚАЙТАРЫП АЛУҒА МҮМКІНДІК ТАБЫЛМАҒАН. ӘСКЕР ІСІН ЖАҢА ЖҮЙЕГЕ КӨШІРІП, СОҒЫС
ТӘСІЛДЕРІН ӨЗГЕРТКЕН ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТТЫ ЖАҢАША ҚҰРҒАН ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ
СЕНІМДІ ӨКІЛІ ҚҰЛ – МҰХАММЕД БЕК РЕСЕЙДІҢ ЕЛШІЛІК ДУАНЫНДАҒЫ КЕЛІССӨЗДЕР
КЕЗІНДЕ БҰҚАР ХАНДЫҒЫНЫҢ БҮКІЛ МАУРЕНАХРДЫ АЛЫП, ЕНДІ РЕСЕЙ ИЕЛІГІНДЕГІ
ҚАЖЫ – ТАРХАНҒА ҚОЛ СОЗБАҒЫН АРАҒА ТАРТАДЫ.. РЕСЕЙ ПӘЛЕНІҢ АЛДЫН ОРАП,
БҰҚАР ХАНДЫҒЫНА ҚАРСЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫМЕН ӘСКЕРИ ОДАҚ ҚҰРУЫ КЕРЕК ДЕЙДІ.
ТӘУЕКЕЛ ХАН ӨЗІНІҢ АБДОЛЛАҒА ҚАРСЫ КҮРЕСІНДЕ ОРЫСТЫҢ ОТ ҚАРУЛЫ ЖАСАҒЫН
АЛҒЫСЫ КЕЛЕДІ. СОНДА РЕСЕЙ ШЕГІНЕ ҚАУІП ТӨНДІРУІ МҮМКІН БҰҚАР ХАНДЫҒЫНЫҢ
ҚАРЫМЫ КЕСІЛЕДІ ДЕЙДІ ЖӘНЕ ӨЗІНЕ ЖАСАЛҒАН КӨМЕКТІҢ ҚАРЫМТАСЫНА СІБІР
СОҒЫСЫНДА БЕЙТАРАПТЫҚ САҚТАЙТЫНЫН БІЛДІРЕДІ.
ӘУЕЛГІ КЕЛІССӨЗДЕР НАҚТЫ НӘТИЖЕ БЕРМЕЙДІ, ЕРТЕ КӨКТЕМДЕ РЕСЕЙ ӨКІМЕТІ
ҚАЗАҚ ОРАДСЫНА ЖАУАП ЕЛШІЛІК ЖІБЕРЕДІ. ВЕЛЬЯМИН СТЕПАНОВ ДЕГЕН МӘМЛЕГЕР
БАСТАҒАН ОРЫС ЕЛШІЛІГІ ЖАЗ ШЫҒА ТӘУЕКЕЛ ХАННЫҢ АЛАТАУ ЕТЕГІНДЕ ТҰРҒАН ОРДА
БАЙТАҒЫНА ЖЕТЕДІ. ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕ ЕКІ АЙ БОЛЫП, СЫЙ – СИЯПАТ КӨРЕДІ, КЕРЕГІНШЕ
ҰЛЫС АХУАЛЫМЕН ТАНЫСАДЫ, АҚЫРЫ, НАҚТЫ БІР КЕЛІСІМДЕР ЖАСАУДАН БОЙ ТАРТЫП,
СОЛ ЖЫЛЫ КҮЗДЕ МӘСКЕУГЕ ЕКІНШІ МӘРТЕ АТТАНҒАН ҚҰЛ – МҰХАММЕД БЕКПЕН БІРГЕ
КЕРІ ҚАЙТАДЫ. БҰЛ ЕЛШІЛІК ЖЫЛ БАСЫНДА БАСТАЛҒАН КЕЛІССӨЗДІ ОДАН ӘРІ
ЖАЛҒАСТЫРЫП, БІРЖОЛА ТИЯНАҚТАУҒА ТИІС ЕДІ.
ЕКІНШІ ЕЛШІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ҚҰЖАТТАР САҚТАЛМАҒАН. АЛАЙДА, ІС МӘНІСІ, ОНЫҢ
АҚЫРҒЫ НӘТИЖЕСІ ӘУЕЛГІ ЕЛШІЛІК ҚАҒАЗДАРЫНАН АЙҚЫН ТАБЫЛАДЫ. ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ
ОТ ҚАРУ АЛЫП, БІРЖОЛА КҮШЕЙІП КЕТУІНЕН СЕСКЕНГЕН РЕСЕЙ СӨЗ АЯҒЫН ҚҰРДЫМҒА
ЖІБЕРГЕН: ӘУЕЛІ РЕСЕЙДІҢ БОДАНДЫҒЫН ҚАБЫЛДАҢДАР, КӨШІМ ХАНДЫ ҰСТАП
ӘКЕЛІҢДЕР, СОНДА ОТ ҚАРУЛЫ ЖАСАҚ БЕРЕМІЗ, БҰҚАРДЫ ТАЛҚАНДАУҒА КӨМЕКТЕСЕМІЗ
ДЕГЕН. ҚИСЫНСЫЗ СЫЛТАУ, ОРЫНДАЛМАЙТЫН ТАЛАП СӨЙТІП, ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ СОЛ
ЗАМАНДА ЕВРОПА ЖҰРТЫ ТЕТІГІН ИГЕРІП ОТЫРҒАН ОТ ҚАРУДЫ ИГЕРУ ТАЛАБЫНДАҒЫ
МАҚСАТЫ ЖҮЗЕГЕ АСПАЙДЫ.
БІРАҚ ЕЛШІЛІК МҮЛДЕ НӘТИЖЕСІЗ АЯҚТАЛДЫ ДЕУГЕ БОЛМАС ЕДІ. ТӘУЕКЕЛ ХАН
ЖӘНЕ ОҒАН ТІРЕК БОЛЫП ОТЫРҒАН ШАХ – МҰХАММЕД СҰЛТАН, КӨШЕК СҰЛТАН, ЕСІМ
СҰЛТАН, СҮТЕМГЕН БИ СИЯҚТЫ ҚАЗАҚ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ РЕСЕЙДІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫН БІРЖОЛА ТАНИДЫ, АЛДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРҒА ҚАЖЕТТІ ТӘЖІРИБЕ ЖИНАҚТАЙДЫ.
БҰҚАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕ ТЕК ӨЗ КҮШІНЕ ҒАНА СЕНУ КЕРЕГІН АҢДАЙДЫ”,-ДЕП
ЗЕРТТЕУШІ БАТЫЛ ДА ТЫҢ ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАЙДЫ.
Т.И. СҰЛТАНОВ ӨЗ ЕҢБЕГІНДЕ ХАҚНАЗАР, ТӘУЕКЕЛ, ТӘУКЕ ХАНДАР ТҰСЫНДА
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСИ ЖАҒДАЙЫН ТҮСІНДІРГЕНДЕ, ҚАЗАҚ –
ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫНА ТОҚТАЛМАЙ ӨТПЕЙДІ. ӘСІРЕСЕ, ОНДАН СҰЛТАННЫҢ БАЛАСЫ ОРАЗ
МҰХАММЕДТІҢ РЕСЕЙДЕГІ ӨМІРІН КӨРСЕТКЕНДЕ, ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕРДІҢ
МАҚСАТТАРЫН АЙҚЫН КӨРСЕТЕДІ 46.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ТАРИХШЫ Д.Б. ЕСКЕКБАЕВ СОНАУ ІІІ ВАСИЕЛИЙ
ТҰСЫНДА БАСТАҒАНЫН КӨРСЕТІП РЕСЕЙДІҢ МАҚСАТЫН АША ТҮСЕДІ 47.
АЛ ТАРИХШЫ М. ӘБДІРОВ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫН КАЗАКТЫҚ ОТАРЛАУМЕН
БАЙЛАНЫСТЫРЫП, ОЛАР ОТАРЛАУШЫЛЫҚ СИПАТТА БОЛҒАНЫН АТАП ӨТЕДІ 48. СОНЫМЕН
БІРГЕ, ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ СОНАУ ХҮІ- ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДА БАСТАЛҒАНДЫҒЫН
АТАП КӨРСЕТЕДІ.
АРТЫҚБАЕВ Ж.О. „ҚОҒАМ ЖӘНЕ ЭТНОС” ЕҢБЕГІНДЕ ХҮІІІ Ғ. ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ
ЭТНОӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН АШУДА ОРЫСТАРДЫҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУЛЕРІНЕ
ТАРИХНАМАЛЫҚ ШОЛУ ЖАСАҒАН, ОЛ ТАРИХНАМАЛЫҚ ЖЕТІСТІКТЕРДІ БІЗ ӨЗІМІЗДІҢ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫМЫЗДА ПАЙДАЛАНДЫҚ 49.
ЗЕРТТЕУШІ Ф.М. ШАМШИДЕНОВА СІБІР ЖЫЛНАМАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ
ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК, ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫМЕН ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ
САЯСИ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫН АШЫП КӨРСЕТУГЕ ТАЛПЫНЫС ЖАСАДЫ. ӘРИНЕ,
ОНДА ТЕК ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАРЫ ҒАНА ҚАРАСТЫРЫЛМАҒАНЫМЕН, БІЗДІҢ
ТАҚЫРЫПҚА БЕРЕРІ МОЛ 50. АВТОР СОНЫМЕН ҚАТАР КӨПТЕГЕН ТАРИХШЫЛАРДЫҢ
ЕҢБЕКТЕРІ МЕН ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІН КЕШЕНДІ ҚАРАСТЫРҒАН.
ТӘУКЕ ХАН МЕН ОНЫҢ ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСИ
ЖАҒДАЙЫН ЗЕРТТЕГЕН, ОСЫ ТАҚЫРЫППЕН КОНДИДАТТЫҚ ДИССЕРТАЦИЯСЫН ҚОРҒАҒАН
ТАРИХШЫ Э.Т. ТЕЛЕУОВАНЫҢ ЕҢБЕГІ ЗОР. АВТОР ТӘУКЕ ХАН ЗАМАНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ –
ОРЫС ЕЛШІЛЕРІН ТҮПКІЛІКТІ ТЕРЕҢ ҚАРАСТЫРҒАН 51.
ШЫҒЫС ДЕРЕКТЕРІ МЕН АРХИВ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫНЫҢ
ДИПЛОМАТИЯСЫН, ЕЛШІЛІКТЕРІН, ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУШІ
ШЫҒЫСТАНУШЫ ҒАЛЫМ М.Х. ӘБУСЕИТОВАНЫҢ ЕҢБЕГІН ЖОҒАРЫ БАҒАЛАУ ҚАЖЕТ. ОНДА
ТӘУЕКЕЛ ХАН ТҰСЫНДАҒЫ 1594 – 1595 Ж.Ж. ЕЛШІЛІКТЕР, ОЛАРДЫҢ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
ТУРАЛЫ ҚҰНДЫ-ҚҰНДЫ МӘЛІМЕТТЕР ЖАЗЫЛҒАН 52. АТАП ӨТУ ҚАЖЕТ-АҚ,
М.АБУСЕЙТОВАНЫҢ ЕҢБЕГІ БҰРЫНҒЫ КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕРДІҢ
КӨШІРМЕСІ СЕКІЛДІ. ОНДА А.МИЛЛЕРДІҢ, КОБРИННІҢ СИПАТТАУ ТҮРІНДЕГІ
БАЯНДАУЛАРЫ БАР, АЛ ТАЛДАУ МЕН ПІКІР ЖОҚ.
СОНДАЙ – АҚ, ТАРИХШЫ Ж.Е. ЖАППАСОВ ҚАЗАҚ – ОРЫС БАЙЛАНЫСЫНЫҢ
ТАРИХНАМАСЫН ЗЕРТТЕП ЖҮР. ОНЫҢ ТАРИХНАМАЛЫҚ ШОЛУ РЕТІНДЕГІ МАҚАЛАСЫ БІЗ
ҚАРАСТЫРЫП ОТЫРҒАН МӘСЕЛЕГЕ ТІКЕЛЕЙ БАЙЛАНЫСТЫ 53.
ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАТЫНАСТАРЫ КӨПТЕГЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ НАЗАРЫНДА ЖҮРГЕН
МӘСЕЛЕ ЕКЕНДІГІНДЕ ДАУ ЖОҚ. БІРАҚТА, БІЗДІҢ ТАҚЫРЫП ҮШІН ЕҢ ҚАЖЕТІ ЖӘНЕ ЕҢ
КӨП МАТЕРИАЛ БЕРЕ АЛАТЫНЫ ОСЫ. ДЕМЕК, ҚОРЫТА КЕЛСЕК, ҚАЗАҚ – ОРЫС ҚАРЫМ –
ҚАТЫНАСТАРЫ СОНАУ ТӨҢКЕРІСКЕ ДЕЙІН ДЕ, КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА ДА, ҚАЗІРГІ
ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАН КЕЗЕҢДЕ ДЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕР ТАРАПЫНАН ЕҢ ҚЫЗЫҚТЫ, ӘЛІ ДЕ
ӨЗЕКТІ ТАҚЫРЫПТАРДЫҢ БІРІ ЕКЕНІНЕ КӨЗІМІЗ ЖЕТІП ОТЫР. ҚОРЫТА КЕЛГЕНДЕ ЖАЛПЫ
ТАРИХНАМАЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ НӘТИЖЕСІНДЕ БІЗ ТӨМЕНДЕГІДЕЙ ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАЙМЫЗ:
- ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕ ДЕЙІНГІ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ ҚАЗАҚ-ОРЫС
ҚАТЫНАСТАРЫ МӘСЕЛЕСІ КӨБІНЕ ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ДОСТЫҚ-ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАРДЫ СИПАТТАУ, МАДАҚТАУ, ПАТША ӨКІМЕТІНІҢ ОТАРЛАУ
САЯСАТЫН АҚТАУҒА ТЫРЫСЫП ЖАЗДЫ. ТЕК, ЕРЕКШЕ А.И.ЛЕВШИНДІ,
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВТЫ, В.В.ВЕЛЬЯМИНОВ-ЗЕРНОВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН АТАП ӨТУІМІЗ
ҚАЖЕТ;
- КЕҢЕС ӨКІМЕТІ ТҰСЫНДА БІРШАМА ӨЗГЕРІСТЕР БОЛДЫ. ОЛ 1950 Ж. ЕКІНШІ
ЖАРТЫСЫНАН БАСТАП ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ МЕН ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ
БАЙЛАНЫСТАРҒА ҚАТЫСТЫ РЕСЕЙ МҰРАҒАТЫНДА САҚТАЛҒАН КӨПТЕГЕН
ҚҰЖАТТАР ҒЫЛЫМИ АЙНАЛЫМҒА ЕНДІ. БҰЛ ӘРИНЕ ҚАЗАҚ-ОРЫС
БАЙЛАНЫСТАРЫНА ҚАТЫСТЫ НАҚТЫ ӘРӘ ДҰРЫС ТҰЖЫРЫМДАР ЖАСАУҒА ЖОЛ
АШАДЫ. СОЛ КЕЗЕҢДЕ ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЕҢБЕКТЕРДЕ БҰЛ ДЕРЕКТЕРДІҢ
МӘЛІМЕТТЕРІ БАРЫНША БҰРМАЛАНҒАНЫНДА ЕШ КҮМӘН ЖОҚ. БІРАҚТА ОЛАРДЫҢ
ҒЫЛЫМҒА ҚОСАТЫН ҮЛЕСІН ДЕ ЖОҚҚА ШЫҒАРА АЛМАЙМЫЗ;
- ТӘУЕЛСІЗ ТАРИХНАМАДА ҚАЗАҚ-ОРЫС БАЙЛАНЫСТАРЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӘРТҮРЛІ
ҚЫРЛАРЫН ЗЕРТТЕУДЕ ҒАЛЫМДАР КӨП ЕҢБЕК ЕТКЕНІ КӨРІНДІ. БІРАҚТА ӘЛІ
КҮНГЕ ДЕЙІН ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНДА ЖҮЙЕЛЕНГЕН, ЖАҢА МЕТОДОЛОГИЯҒА САЙ БҰЛ
МӘСЕЛЕНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ ӨЗ БАҒАСЫН АЛА-АЛҒАН ЖОҚ. БҰЛ, ӘРИНЕ
КЕЛЕШЕКТЕ ЗЕРТТЕУДІ ҚАЖЕТ ЕТЕТІН МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ БІРІ.
ЖАЛПЫ ОЙЫМЫЗДЫ ТҮЙІНДЕСЕК, ҚАЗАҚ-ОРЫС ЕЛІ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАРДЫ ТЕК
ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ЕЛШІЛІКТЕРДІ СИПАТТАУМЕН ШЕКТЕЛМЕЙ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ-МӘДЕНИ,
САЯСИ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ТҮП ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz