Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесінде салықтың рөлі мен орны

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ

2. 1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесі

Кез-келген мемлекеттік бюджет жүйесі, экономиканы дамыту мен шаруашылық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынтасын арттыруын қамтамасыз ететін, салық салу жүйесінің нақты механизмімен негізделуі қажет. Салық салу жүйесі - мемлекеттік реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тиімді жүргізу, оның нәтижесіне тікелей байланысты. /26/

Нарықтық қатынастардың дамуы, экономикалық және әлеуметтік процестерді басқарудағы мемлекеттің реттеу рөліне өзгерістер енгізеді, яғни салық, тек қажеттілікті қанағаттандыру құралы ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің қоғамдық ұлттық өнім үлестеріне әсер ететін жүйенің элементі де.

Қандай бір мемлекет болмасын оның қоғамдағы экономикалық қызметі ірілендірілген түрде мына функцияға сай:

• экономикалық дамудың қалыпты дамуына жәрдемдесетін құқықтық базаны қамтамасыз ету;
• монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
• табыстар мен байлықты қайта бөлу;
• экономиканы тұрақтандыру;
• ресурстарды қайта бөлу.

Аталған функциялардың іс-қимылы тікелей немесе жанама түрде қаржы категориясын пайдаланумен байланысты болып келеді, айтарлықтай дәрежеде бұл байланыс мемлекеттің үшінші, төртінші және бесінші функцияларында көрінеді. /40/

Мемлекеттік қаржылар мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси қызметтерін орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен социумді сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен байланысты.

Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік қаржылар, оның кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен мемлекетік кәсіпорындардың қызметтерін орындауға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.

Мемлекет бір жағынан жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.

Мемлекеттік қаржылардың қызметтері экономикалық категория болып табылатын жалпы қаржылардың қызметтеріне ұқсас болып келеді. Бұл - бөлу мен бақылау функциялары. Мемлекеттік қаржылардың экономикалық мазмұны бірыңғай емес: олардың құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше функцияларды орындайды. /43/

Мемлекеттік қаржылар республикалық және жергілікті деңгейлерде іс-әрекет етеді және бюджетті, мемлекеттік несиені, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындардың қорларын қамтиды. Аталған буындардың функционалдық арналымның арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен спектрларына, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді.

Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезінде мемлекеттің экономика мен әлеуметтік процестерге басшылық жасау деңгейіне сүйенетін болсақ, (оны 2 - суреттен көруге болады) онда Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қаржылардың құрылымын мынадай түрде көрсетуге болады: /40/

2 - сурет. Қазакстанның мемлекеттік қаржыларының құрамы.

Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады. Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың құрамағына қаржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір блігі жұмылдырылады. Түрлі деңгейлердің бюджеттері - республикалық, жергілікті бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті органдары үшін тіршіліктің қаржы базасы болып табылады.

Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін республикалық бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары мемлекеттің мақсаты кешенді бағдарламаларын қаржыландыруға, республикалық функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару орындарын ұстауға байланысты мемлекеттік шығындарды қамтамасыз етуге арналған.

Бюджеттік қатынастар жүйесіндегі жергілікті бюджеттерге маңызды орын беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті кәсіпорындар шығаратың өнімнің бәсеке қабілетін арттыруға, аумақтық инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындарды қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады. /30/

Кез-келген елде мемлекетік бюджеттер - жалпы мемелекеттік қаржылардың, сондай-ақ жалпы қаржы жүйесінің басты буыны болып табылады. Ол мемлекеттің басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді. Бюджет арқылы барлық меншік нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара халықтың табысы жұмылдырылады. Олар экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік басқару органдарын ұстауға, жергілікті бюджеттерді қаржылық жағынан қолдауға, үкіметтік борышты өтеуге, мемлекеттің материалдық және қаржы резервтерін жасауға және басқаларға бағытталады. Сөйтіп, құндық бөлудің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық арналымды орындайды - жалпы мемлекттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Бұл тұрғыдан бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдерінің есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры болып табылады. Бюджеттік қаржы ресурстарын шоғырландыру мен пайдалану мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыруыа қажет. Бұл ресурстар экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды, басқа белгіленген шараларды қаржыландыратын бюджеттің кірістерін құрайды. /35/

Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестерде бейнелетіндіктен, барлық негізгі қаржы институттары-салықтар, мемлекеттің шығындары, мемлекеттік несие, мемлекеттік заңдар және т. б. өзінің шоғырланған көрінісін табалдырықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.

Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда - халық шаруашылығының, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгереді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.

Алайда нарықтық механизмдердің іс-қимылы жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап қалуда. Жалпы мемлкеттік бюджеттердің түсімдерінің құрылымын 3 - кестеден көруге болады.

3 - кесте

Мемлекеттік бюджеттің 2003 - 2004 жылдары негізгі салықтық түсімдерінің құрылымы

(млн. теңге)

Әдебиет: Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетень. №2(74), 2005 жыл.

Кестеде 2003 - 2004 жылдардағы мемлекетті бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында болған өзгерістер айқын бейнеленген. 2004 жылғы бюджет жүйесіндегі өзгерістерге сәйкес жергілікті бюджеттің мемлекеттік бюджет құрылымындағы үлесі күрт төменденген. Әрине, бұл жағымсыз үрдіс, үйткені жергілікті бюджеттердің мемлекетті кірістерінің төмендеуі субвенцияланатын аумақтардың санының жоғарлануына әкеледі, сәйкесінше мемлекеттік бюджет құрылымындағы жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдер 39, 2%-ды ғана құрады. Бұл негізінен корпоративті табыс салығының толығымен республикалық бюджетке берілуінен болған. Ал жоғарыда айтылып өйткендей акциздердің жергіліктің бюджетке берілуі бұл айырмашылықтың орнын толтырмады.

Қаржы Министрлігі Үкімет атынан республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде несие бере алады. Жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджеттерде көзделген сомалардың шегінде кредиттер беруге құқылы. Қалған қаражаттар мемлекеттік билікті, басқаруды, құқық қорғау органдарын, ұлттық ұланды ұстауға, әскери шығындарға бағытталады. Қаражаттардың бір бөлігі Үкіметтің резервін қалыптастыруға, Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының шеңберінде жүргізілетін бағдарламалар мен шараларды, жүзеге асыруға және Достықтардың үйлестіру органдарын ұстауға түседі. /16/

Қаржылардың орталық бюджетке шоғырландыру, барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылар қарсы қаржылық ағындардың болуы, жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері діңгейінің төмендегі - осылардың барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын шешу мүмкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың маңызы сұрағы әлі шешілген жоқ.

Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендегі аймақтық бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде бюджеттік жүйенің тігінен байланыстану деңгейде туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы бюджеттік ресурстарға жауап берсе, бюджеттік жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстан даумен күресүге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде бюджеттік жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жөн. /9/

Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық бюджеттен мүлдем қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998 жылдың күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар жүйесін енгізу жолымен бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ қабылданған шара аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркелді, ал субвенциялар және алып қоюлар бойынша бұл жасалмады. Нәтижесінде жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. «Бюджет жүйесі туралың Заң қабылданды. 1995 - 1998 жылдар ағымында реттеуші салықтардан бөлулер нормативтері сәйкес жылдың “Республикалық бюджет” туралы Заңында жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып, ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, “Бюджет жүйесі” туралы Заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар 100% жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін заңды тұлғалардан табыс салығы және 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін арақ өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімлер республикалық бюджетке түсті. /14/

Әлемдік тәжірибе көсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия, субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формуларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет. Дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтардың және кірістердің басқа түрлерін бюджеттер арасында таратудың нақты жүйесі жоқ. 2000 - 2004 жылдары бұл 50\50 жүйесіне жалған келтірілген. Мұндай тарату сәйкес бюджеттердің тағайындалған шығыс өкілеттіктерінен шығады, сондықтан да экономикалық негізделмеген. Осыған байланысты Германия тәжірибесіне көңіл аударуға болады. Мұндай жерлердің жанбасылық салықтық кірістерін теңестіру процесі, жерлердегі тұрғындар санына байланысты қосылған құнға салық бөлінген жерлер арасында бірыңғай формула бойынша таратудан басталады (жерлердегі бір тұрғынға есебімен) . Бұл белгілі деңгейде сол немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аумақтарда жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы қатынасты қарастырса, онда алынған пайыздық үлестер барлық жерлер үшін бірдей емес, дифференциалды болады. Ресейде және 2000 жылға дейін Қазақстан Республикасында қандай да бір есептеулерсіз барлық аумақтарда қосылған құнға салық бойынша біркелкі нормативтер бекітілген. Басқа реттеуші салықтарға қатысты жағдай осындай болған. Әрине мұндай нормативтер әрбір аумақтың ерекшеліктерін ескере алмайды және артта қалушы аумақтар бойынша жанбасылық салықтар рессурстарды минималды қажетті деңгейге дейін теңестіруге әсер ете алмайды. Сондықтан бірыңғай нормативтердің барлық аумақтар үшін бірдей төменгі деңгейде анықтайтын - минималды міндетті денгей, яғни базалық ретінде қарастыруға болады.

Ретеушілік салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аумақтар бюджеттің негізгі жоспарлаудың проблемаларын шешпеді. Осыған орай, 2001 жылдың аяғында “Бюджет жүйесі” туралы Заңға өзгерістер енгізіле басталады. Заң жобасы орталық және аумақтар арасындағы бюджеттік қатынастардың салықтық кірістерді қайта тарату арқылы, бюджеттік алып қоюлар және субвенциялар көлемін қайта қарастыру жолымен түзетулер жасауға негізделеді. Саяси тұрғыдан өзгеріс кірістерді дұрыс дифференциалдап, жергілікті бюджеттер тұрақтылығына әкелетін, биліктерді орталықтандырылмау мәселесін шешуге мүдделі. Сонымен, 2003 жылы бюджет жобасына сәйкес үкімет бюджет жүйесіне өзгерістер енгізілген: корпоративтік табыс салығы толығымен республикалық бюджетке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар толығымен жергілікті бюджет көзі болады. Өзгерістер енгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративтік табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті бюджетке қалдыру қажеттілігі туады. /27/

Енгізілген өзгерістердің себептерін, олардың негізділігін тұжырымдайтын көзқарастыра келе, келесідей орынды қайшылықтар туады:

• өзгеріс орталықтандырмауды жүзеге асыру мақсатын көздеген. Бірақ мемлекеттік басқару деңгейлері арасында қызметтердің нақты шектеу, жергілікті бюджеттің тұрақты кірістерін қамтамасыз ету, бюджеттің қаржылық дербестігі сияқты проблемалар шешілмейінше орталықтандырылмаған проблемасы шешілмейді;
• корпоративтік табымс салығынан бөлулерден жергілікті бюджетке түсімдер барлық салықтық түсімдердің 1/3 бөлігін құрады. Бұл түсімдер республикалық деңгейге берілсе, облыстар үкімет трансферттерін алуға мәжбүрлі болады, сәйкесінше дербестікке қол жеткізу мүмкін болмайды;
• толық дербестікке реттеуші салықтардан неғұрлым көп мөлшерде бөлулер жасағанда және үкімет облыстық бюджетер тапшылығына бақылау жасамай олардың табыстарына түзету енгізілгенде қол жеткізуге болады;
• жергілікті бюджеттерге толығымен түсетін акциздер жергілікті бюджеттердің кіріс базасын нығайта алмайды. Өйткені бұл түсімдер корпоративті табыс салығы мен акциздер арасындағы айырмашылықтын орнын толтыра алмайды.

Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгей аралық бюджеттік қаржылық ағындарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет. Осы проблеманы шешуге мүмкіндік жасау үшін салықтар тізімі шектеулі. Басты мақсат - оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында дұрыс бөлу. Бүгінгі таңда осы мәселе төңірегіндегі пікірталастар 3 бағытта жүргізіледі:

1. Салықтарды бюджеттік жүйенің қандай да бір деңгейіне бекіту немесе олардан бөлулердің мақсаттылығы;
2. Бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер мөлшері;
3. “Бір салық - бір бюджеттің қағидасы” бойынша бюджеттік жүйе деңгейлеріне салықтарды бекіту мақсаттылығы.

Салықтарды бекіту жүйесінің негізін салушы қағидаларды анықтамайынша, бюджеттік жүйенің әр түрлі деңгейлеріне салықтардан бөлулер және оларды бекітудің оңтайлы нұсқауларына қол жеткізу не практикалық, не теориялық тұрғыдан мүмкін емес. Қағидаларды таңдау бюджеттік жүйе шешуге негізделген міндеттерден тәуелді.

Деңгей аралық бюджеттік қаржылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жұмсау өте қауіпті, ал мұндай үрдістер қарастырылуда. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бойынша көптеген ұсыныстарда авторлар бюджет жүйесінің тек қандай да бір деңгейінің жұмысы үшін бюджет аралық қатынастардан тиімді моделін жасауға ұмтылады. Деңгей аралық бюджет қаржылық аығмдарды оңтайландырудың мұндай бір жақты көзқарасы елдің бюджет жүйесіндегі сәйкессіздіктің тереңдеуіне әкеледі. Бюджеттік нормалар және ережелер, тек қандай да бір белгілі билік деңгейінің мүддесін көздемей жалпы бюджеттік жүйе алдында тұрған проблемеларды шешу қажеттілігінен шығу қажет. /18/

Бюджетаралық қатынасты реформалардың негізгі бағыты - мұнда бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша таратылатын бюджеттік қаражаттардың тұрақты сандық қатынасын анықтау реті емес, жедел өзгеретін әлеуметтік- экономикалық жағдай шарттарында, бюджеттік жүйе деңгейлері арасында бюджеттік қаражаттарды бөлу механизімін және бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру ретін үнемі жетілдірудің серпінді процестернің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда деңгей аралық бюджеттік қаржылық арасындағы оңтайландыру, ағымдағы және болашақтағы бюджеттіку саясаты қалыптастыру кезіндегі бағдар болады. Бұл бір жағынан, берілген моделдің салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде қалыптасқан әлеуметтік - экономикалық жағдайдан тәуелсіз бюджеттік жүйелер деңгейлер арасыныда бюджеттік қаражаттарды тарату механизіміне сәйкестендірілген тұжырымдамалық ережелердің өңдеу қажеттілігін екінші жағынан қызмет ететін механизімді талдау. Бюджетке түскен түсімдердің бірнеше жыл аралығындағы өсімін келесі кестеден көруге болады.

Бюджет аралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде келесілер бөлініп көрсетеді:

• бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару тиімділігін жоғарлату;
• аймақтардың әлеуметтік - экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай жасау.

Бюджет аралық қатынастардың негізделуі қажет негізгі қағидалар айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Оларға: бюджет аралық өзара қатынастардың барлық қатысушыларына мүдделеріне баланстануы, әр түрлі деңгейлер бюджеттерінің дербестігі, әр түрлі деңгейлер бюджеттер арасындағы кіріс көздердің, жауапкершіліктердің және шығыс өкілеттіліктердің заңды шектеулі, аумақтардың бюджеттік қамтамасыз етілуінің деңгейін теңестіру мақсатында, бюджеттер арасындағы қара жаттарды объектівті шатталған қайта тарату, бюджеттік жүйе бір тұтастылығы жатады. /3/

Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджет аралық қатынастарды реформалау мақсатында келесілерді шешу қажет:

• аймақтық бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарлату аймақтық қаржыларды сауықтыру;
• қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
• қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аумақтарда пайдалану жауапкершілікті және бақылауды жоғарлату;
• жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық қолдауды қамтамасыз ету;
• мемлекеттік билік субъектілері және жергілікті өзін-өзі басқару ограндарының өндірістік және аумақтық салық әлеуетін жоғарлатудағы бюджеттердің баланстауын қамтамасыз ету шығындарын оң пайдалануға мүдделікті жоғарлату;
• жергілікті және мемлекетті бюджеттер арасындағы бюджет аралық қатынастарды өзара байланыстыруды қамтамасыз ету.

Аумақтық бюджеттер проблемалары келесідей жолдармен шешілу мүмкін:

• меншікті кірістерді ұлғайту есебінен, яғни елдің салық жүйесіне шамасы бойынша елеулі, жиналуына қарай нақты және ыңғайлы аумақтық салықтар енгізу;
• әрбір аумақтық бюджеттің кірістерін және шығыстарын жыл сайын реттеу есебінен;
• бюджеттік жүйе үзбелері арасында жалпы мемлекеттік кірістерді тұрақты нормативті негізде тарату жолымен.

Қазіргі кезде және жақын арада аумақтық экономикалық және әлеуметтік -экономикалық дамуы деңгейлерді күрт дифференциялау кезінде олардың бюджеттерін “бір салық - бір бюджет” формуласы негізінде қалыптастыру жағымсыз салаларға әкеледі. Кейбір аумақтарда қаржыларды қайта бөлу механизімінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалған аумақтар жойылуға мәжбүр болады. Сондықтан билік органдарын арасында өкілеттілікті емес қаржылық ресурстарды бөлген дұрыс болады. /16/

Кірістерді сенімді және тұрақты нормативтік негізде қалыптастыру қажет. Индустриалды немесе аграрлы бағыттағы аумақтардан табыстарды жаңа меңгеріліп жатқан аумақтарға аудару кезінде әлеуметтік - экономикалық даму деңгейі әр түрлі облыстар топтар арасында салықтық бөлулерді дифференциациясы болуы керек. Бұл республика экономикасының қаржылық экономикалық баланстан болуынан жергілікті орган және мемлекеттік бюджет қатынастарын ғылыми негізді нормативтік базаға ауыстыруға негізделеді.

Мұндай нормативтік негізді өңдеудің әдістемелік аумақтық бюджеттерге қойылатын келесіде талаптар қарастырылады: дотацияланбау және тұрақтылық; бюджеттерді нығайту; бюджеттік қатысушыларының экономикалық мүдделерінің өзара байланысын қамтамасыз ету. Жергілікті бюджеттердің нығайтудың негізгі бағыты реттеуші салықтардан үлестің жергілікті бюджетке көрінбек бөлінуінің заңдық ретпен бекіту. Бұл олардың меншікті кірістерінің мөлшерін жергілікті деңгейде реттеуші салықтарды жинаудағы мүдделілігін жоғарлатуға әкеледі, бюджеттік жүйе бір тұтастығын нығайтар еді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс