Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік қаржылық реттеу жүйесінде салықтың рөлі мен орны

Кіріспе

Кез-келген мемлекеттік бюджет жүйесі, экономиканы дамыту мен шаруашылық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынтасын арттыруын қамтамасыз ететін, салық салу жүйесінің нақты механизмімен негізделуі қажет. Салық салу жүйесі – мемлекеттік реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тиімді жүргізу, оның нәтижесіне тікелей байланысты. /26/
Нарықтық қатынастардың дамуы, экономикалық және әлеуметтік процестерді басқарудағы мемлекеттің реттеу рөліне өзгерістер енгізеді, яғни салық, тек қажеттілікті қанағаттандыру құралы ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің қоғамдық ұлттық өнім үлестеріне әсер ететін жүйенің элементі де.
Қандай бір мемлекет болмасын оның қоғамдағы экономикалық қызметі ірілендірілген түрде мына функцияға сай:
• экономикалық дамудың қалыпты дамуына жәрдемдесетін құқықтық базаны қамтамасыз ету;
• монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
• табыстар мен байлықты қайта бөлу;
• экономиканы тұрақтандыру;
• ресурстарды қайта бөлу.
Аталған функциялардың іс-қимылы тікелей немесе жанама түрде қаржы категориясын пайдаланумен байланысты болып келеді, айтарлықтай дәрежеде бұл байланыс мемлекеттің үшінші, төртінші және бесінші функцияларында көрінеді.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ
ЖҮЙЕСІНДЕ САЛЫҚТЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ

2.1 Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік қаржылық
реттеу жүйесі

Кез-келген мемлекеттік бюджет жүйесі, экономиканы дамыту мен шаруашылық
субъектілерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынтасын арттыруын қамтамасыз
ететін, салық салу жүйесінің нақты механизмімен негізделуі қажет. Салық
салу жүйесі – мемлекеттік реттеудің негізгі тәсілдерінің бірі және
әлеуметтік-экономикалық реформаларды тиімді жүргізу, оның нәтижесіне
тікелей байланысты. 26
Нарықтық қатынастардың дамуы, экономикалық және әлеуметтік процестерді
басқарудағы мемлекеттің реттеу рөліне өзгерістер енгізеді, яғни салық, тек
қажеттілікті қанағаттандыру құралы ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің
қоғамдық ұлттық өнім үлестеріне әсер ететін жүйенің элементі де.
Қандай бір мемлекет болмасын оның қоғамдағы экономикалық қызметі
ірілендірілген түрде мына функцияға сай:
• экономикалық дамудың қалыпты дамуына жәрдемдесетін құқықтық базаны
қамтамасыз ету;
• монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
• табыстар мен байлықты қайта бөлу;
• экономиканы тұрақтандыру;
• ресурстарды қайта бөлу.
Аталған функциялардың іс-қимылы тікелей немесе жанама түрде қаржы
категориясын пайдаланумен байланысты болып келеді, айтарлықтай дәрежеде бұл
байланыс мемлекеттің үшінші, төртінші және бесінші функцияларында көрінеді.
40
Мемлекеттік қаржылар мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси
қызметтерін орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумді сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың
өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс қимылымен байланысты.
Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік қаржылар, оның кәсіпорындарының
қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен
мемлекетік кәсіпорындардың қызметтерін орындауға пайдалану үшін қоғамдық
өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен
байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.
Мемлекет бір жағынан жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар,
басқа жағынан, бұл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып
табылады.
Мемлекеттік қаржылардың қызметтері экономикалық категория болып
табылатын жалпы қаржылардың қызметтеріне ұқсас болып келеді. Бұл – бөлу мен
бақылау функциялары. Мемлекеттік қаржылардың экономикалық мазмұны бірыңғай
емес: олардың құрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың
әрқайсысы өзгеше функцияларды орындайды.43
Мемлекеттік қаржылар республикалық және жергілікті деңгейлерде
іс-әрекет етеді және бюджетті, мемлекеттік несиені, мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындардың қорларын қамтиды. Аталған буындардың
функционалдық арналымның арқасында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси
процестердің үлкен спектрларына, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге
ықпал етеді.
Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезінде мемлекеттің экономика мен
әлеуметтік процестерге басшылық жасау деңгейіне сүйенетін болсақ, (оны 2 –
суреттен көруге болады) онда Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
қаржылардың құрылымын мынадай түрде көрсетуге болады: 40

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржылары

Республикалық Жергілікті
Қаржы қаржы

Бюджет Ресурстар Мемлекеттік Кәсіпорындар
несие Қаржысы

2 – сурет. Қазакстанның мемлекеттік қаржыларының құрамы.

Мемлекеттік қаржылардың құрамында республикалық және жергілікті
деңгейлерде қалыптасатын бюджеттік өзара байланыстар маңызды рөл атқарады.
Бюджеттік қатынастар көмегімен мемлекеттік құрылымдардың құрамағына
қаржылық әдіспен қайта бөлінетін ұлттық табыстың едәуір блігі
жұмылдырылады. Түрлі деңгейлердің бюджеттері – республикалық, жергілікті
бюджеттер тиісінше өкімет пен басқарудың республикалық және жергілікті
органдары үшін тіршіліктің қаржы базасы болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшін
республикалық бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары мемлекеттің мақсаты
кешенді бағдарламаларын қаржыландыруға, республикалық функцияларды
орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару орындарын ұстауға байланысты
мемлекеттік шығындарды қамтамасыз етуге арналған.
Бюджеттік қатынастар жүйесіндегі жергілікті бюджеттерге маңызды орын
беріледі. Жергілікті бюджеттер көбінесе экономикалық процестерді реттеу
үшін пайдаланылады, өндіргіш күштерді орналастыруға ықпал етеді, жергілікті
кәсіпорындар шығаратың өнімнің бәсеке қабілетін арттыруға, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өсуі жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға жәрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.30
Кез-келген елде мемлекетік бюджеттер – жалпы мемелекеттік қаржылардың,
сондай-ақ жалпы қаржы жүйесінің басты буыны болып табылады. Ол мемлекеттің
басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді. Бюджет арқылы барлық меншік
нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттары және ішінара
халықтың табысы жұмылдырылады. Олар экономиканы, әлеуметтік-мәдени
шараларды қаржыландыруға, елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, мемлекеттік
басқару органдарын ұстауға, жергілікті бюджеттерді қаржылық жағынан
қолдауға, үкіметтік борышты өтеуге, мемлекеттің материалдық және қаржы
резервтерін жасауға және басқаларға бағытталады. Сөйтіп, құндық бөлудің
айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық арналымды орындайды –
жалпы мемлекттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Бұл
тұрғыдан бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің өз міндеттерін
жүзеге асыруына арналған және тиісті заңдарға сәйкес
белгіленген салықтар мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдерінің
есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры болып
табылады. Бюджеттік қаржы ресурстарын шоғырландыру мен пайдалану
мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыруыа қажет. Бұл ресурстар
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды, басқа белгіленген
шараларды қаржыландыратын бюджеттің кірістерін құрайды.35
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестерде
бейнелетіндіктен, барлық негізгі қаржы институттары-салықтар, мемлекеттің
шығындары, мемлекеттік несие, мемлекеттік заңдар және т.б. өзінің
шоғырланған көрінісін табалдырықтан бюджет мемлекеттің негізгі
қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы
жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты қайта бөлудегі маңызды орнын,
қаржы жоспарының жүйесіндегі басымдық жағдайын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы
өндірістегі айрықша рөлін айқындайды.
Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – халық шаруашылығының, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгереді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-қимылы жағдайында да жеке салалар мен
аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың
мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
қалуда. Жалпы мемлкеттік бюджеттердің түсімдерінің құрылымын 3 -
кестеден көруге болады.
3 – кесте
Мемлекеттік бюджеттің 2003 – 2004 жылдары негізгі салықтық түсімдерінің
құрылымы
(млн. теңге)
2003 жыл 2004 жыл
Мемлекеттік Құрылымы, % Мемлекеттік Құрылымы, %
бюджет бюджет
рес- жергі- рес- жергі-
пули-калық лікті пули-калылікті
қ
1 2 3 4 5
Салықтық түсімдер
Корпоративтік табыс салығы 351 703 487 175 135 472 138,5
Жеке табыс салығы 93 281 98 535 5 254 105,6
Әлеуметтік салық 157 676 167 995 10 319 106,5
Заңды тұлғалардың мүлік салығы25 835 30 008 4 173 116,2
Жеке тұлғалардың мүлік салығы 1 353 1 571 271 116,1
Жер салығы 5 874 6 294 419 107,1
Көлі салығы 5 098 5 994 896 117,6
Ішкі тауарларды өндірудегі ҚҚС80 516 57 782 -22 734 71,8
Акциздердің барлығы 21 760 21 894 134 100,6
Оның ішінде: 6 007 5 430 -577 90,4
- акцизделген алкаголь өнімі
- акцизделген бензин және 10 356 11 071 716 106,9
дизельдік отындар
Салықтар және кедендік 198 539 243 533 44 993 122,7
төлемдер, барлығы
Бонустар, роялти 100 610 152 393 51 783 151,5
Мемлекеттік кедендер, 7 924 7 818 -106 98,7
консулдық алым
Жерді пайдаланғаны үшін төлем 5 159 5 505 346 106,7
Қоршаған ортаны ластағаны үшін10 582 13 802 3 220 130,4
төлем
Суды және орманды пайдаланғаны701 522 -179 74,5
үшін төлем
Әртүрлі салықтық түсімдер 4 255 6 110 1 855 143,6
Барлық салықтық түсімдер 1 070 866 1 306 930 236 064 122,0
4 – кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
Салықтық емес түсімдер
Мемлекеттік акциядағы 6 080 5 908 - 172 97,2
дивидендтік кіріс
Административті штрафтар мен 3 737 5 069 1 332 135,7
санкциялар, мемлекеттік мекеме
Әртүрлі салықтық түсімдер 17 579 45 487 27 908 258,8
Барлық салықтық емес түсімдер 27 396 56 464 29 069 206,1
Барлық мемлекеттік кірістер 1 098 262 1 409 123 310 861 124,9

Әдебиет: Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №2(66),2005г.
Статистический эжегодник 2000г.

Кестеден көретініміз салықтық түсімдер жылдан жылға өсіп отыр, яғни бұл
экономикамыздың жақсаруына алып келеді. 2004 жылы мемлекеттік кірістер
1 409 123 млн. теңгені құрап жатыр, өткен жылмен салыстыратын болсақ
310 861 млн. теңгеге артық немесе 24,9% өсіп отырғаны көрсетілген.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мемлекеттік бюджеттің кірісін – салықтық
түсімдер құрайды Мемлекеттік бюджетке 2002-2004 жылдар аралығында түскен
салықтар мен төлемдер түрлері бойынша талдау жасайық. Оны келесі 5-
кестеден көруге болады.

5 – кесте
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2002 -2004 жылдардағы
салықтар мен төлемдер түсуін талдау
(млн. теңге)
Аталуы 2002 жыл 2003 жыл 2004 жыл 2003
-2004
жж.
есеп
мерзім
(%)
млн. % млн. % млн. %
теңге қорыттеңге қорыттеңге қорыт
ынды ынды ынды
Салықтық түсімдер 752 785 100 947 251100 1 186 137100 125,8
Оның ішінде:
Корпоративтік табыс 209 054 27,8 272 63228,8 382 814 29,2 129,5
салығы
Жеке табыс салығы 77 381 10,3 93 281 9,8 98 535 106,2
8,2
Әлеуметтік салық 133 852 17,8 157 67616,6 167 995 13,9 107,0
Қосылған құн салығы 175 936 23,4 231 33824,4 242 955 22,8 117,4
Акциз 25 443 3,4 26 986 2,8 29 913 2,5 117,0
Жеке меншік салығы 35 278 4,7 38 161 4 40 048 4,0 112,6
Орманды және басқа да
ресурстарды қолданылған 49 036 6,5 73 675 7,8 152 925 14,2 114,8
үшін түсімдер
5 – кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7 8
Кәсіпкерлік және
профессионалды 2 757 0,4 3 461 0,4 3 567 0,3 110,6
іскерлікті жүргізген
үшін алым
Халықаралық тауарлар мен
іште жүргізіліп жатқан 38 603 5,1 42 491 4,5 56 769 4,2 117,3
операцияларға салық салу
Басқа да салықтар 237 0 - 389 0 120 0 0
Міндетті төлемдер 5 208 0,7 7 939 0,8 9 566 0,7 97,0
Салықтық емес түсімдер 45 573 100 44 813 100 81 500 100 194,0
Оның ішінде:
Жеке меншік кәсіпорнының40 120 88 33 562 74,9 53 269 66,9 168,8
іскерлік табысы
Әкімшілік жинақтар мен 151 0,3 454 1 677 0,3 174,8
төлемдер
Штрафтар мен
санкциялардан түскен 3 136 6,9 3 980 8,9 6 456 7,0 148,8
түсімдер
Несиелер мен сый беру 1 283 2,8 1 248 2,8 2 543 2,1 156,8
Басқа да салықтық 883 1,9 5 569 12,4 18 555 23,7 115,9
түсімдер

Әдебиет: Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
№122004ж.

Салықтық түсімдердің құрылымында негізгі үлес салмағы корпоративтік
табыс салығы – 29,2%, қосымша құн скалығы – 22,8% құрайды. 2003 жылдың осы
кезеңде салыстырғанда түсімдердің ең көп түсуі корпоративтік табыс салығы
бойынша – 29,5%, қосымша құн салығы – 17,4%, халықаралық тауарлар мен іште
жүргізіліп жатқан операцияларға салық салу – 17,3%. 2003 жылмен
салыстырғанда салықтар мен төлемдердің бюджетке түсуінің жоғарлауы ең
алдымен экономиканың өсуімен, экспортталатын шикізат түрлеріне әлемдік
бағалар конъюктурасының жақсаруымен бірінші кезекте корпоративтік табыс
салығы мен ішкі тауарларға салынатың ҚҚС-ның (яғни Республикалық бюджеттің
көп бөлігін құрайтын салықтар) салықтық әкімшіліктендіру сапасының
жоғарлауына байланысты. Атап айтқанда орталық деңгейде ОЛАП АҚ жұйесін
қолдануға енгізу КТС-ның толығымен түсуін қамтамасыз ету бойынша жергілікті
салық комитеттерінің жұмысы бақылап отыруға мүмкіндік береді. Экономикалық
мемлекеттік қаржылық реттеудің негізгі объектісі болып шаруашылық субъектер
мен тұрғындардың қайраткершіліктері (микроэкономикалық деңгейде), экономика
(толық макроэкономикалық деңгейде). 30
Экономикалық қаржылық реттеудің негізінде мақсатталған және
ізбасарланған процестердің бөлінуінде мемлекеттік форма мен қаржылық
әрекеттердің шаруашылық субъектілеріне макроэкономикалық көрсеткіштер әсер
етті. Қаржылық реттеу өзіне тән көрсеткіштері бар, олар экономикалық
мемлекеттік қаржылар элементтері болып табылады. Қаржылық реттеу
элементтерінің негізгі сұрыпталуы (классификации):
- типі (экономикалық, оның ішінде қаржылық және әкімшілік);
- түрлері (салықтық, бюджеттік, қаржы – валюталық, кедендік, мемлекеттік
– несиелік, ішкі шаруашылықта);
- формалар (жоспарлау, салық салу, қаржыландыру, мемлекеттік қарыз,
өзіндік қаржыландыру, ынталандыру);
- әдістері (салықтардың ставкалары, алымдар, баж салығы; нормалар және
нормалық есептесулер; төлемдер; жинақтар, нормалар және нормативтік
біліктілік, қаржылық фондтарды қолдану; жеңілдіктер және салықтық
преференциялар; қарызды есептен шығару; салықтық төлемдердің авансы,
алымдар, төлемдер; жүктік жария және бақылау, қаржылық тәртіптің
бұзылуына байланысты санкциялардың көлемі; бюджетті баланстау және
қаржылық жоспар; индексациялау (табыс, қор); қаржылық резервтер;
эмиссиялық бағалы қағаздар (мемлекеттік және кәсіпкерлік); валюталық
және бағалы қағаздарды нарыққа шығару).13
Әкімшілік салықтық реттеуге келетін болсақ, олардың екі түрі бар:
мемлекеттік, шаруашылық-ведомствалық. Ал формалар болса дирекциялық басқару
және орындарды бақылау. Әдістері – заңды актілердің орналасуы; жарлықтар
жағдайы; кепілдеме; үлестіру; лимиттер; квоталар; бақылау іздістері
(ревизия, тексерістер).

2.2 Экономиканы басқару жүйесіндегі салықтық реттеу

Салық салу механизмі – кез-келген экономикалық жүйенің күрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің
маңызды тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігін
әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез-келген
елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл
бөлінеді. Нарықты экономикалық елдерде салықтар мемлекеттік және
муниципалдық табыстарды қалыптастыруда басты рөл атқарады
да, экономиканы басқарудың күшті стимулдық құралы болып келеді,
әсіресе олар ғылыми-техникалық прогрессті жеделдетуге,
антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсенді орын
алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті және маңызды іс болып
табылады.32
Бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу – несие-қаржылық
реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса
тиімді формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына
әсерін тигізіп, мемлекеттің экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады.
Сондай-ақ, салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік
теңдікті оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін
маңызды элементтері болып келеді. Салықтық реттеу кезінде жеке салалар мен
басты буындарға ғана әсері қарастырылмайды, жалпы экономиканың барлық
формалары толық қамтылады.
Дүние жүзілік тәжірибеден көріп отырғандай, салықтық реттеулердің
мынадай тәсілдері бар:
▪ Салық түсімдерінің көлемін өзгерту;
▪ Салық салу әдістерінің немесе формаларының түрлерін ауыстыру;
▪ Салық ставкларын саралау;
▪ Салық жеңілдіктері мен шегермелерін өзгерту (салықтан жартылай
немесе толық босатылуы, төлемді кейінге қалдыруы немесе қағазды
жоюы және алдынғы төленген салықтарды қайтару).33
Қазіргі кездегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып,
ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде, салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отыр.
6- кесте
Кірістердің динамикалық қатынастарының ҚР ҚМ СК-гі көлеміндегі үлесі
2003-2004 жылдар аралығында
(млн.теңге)
Төлемдердің аталуы 2003 жыл 2004 жыл
млн. тенге % млн.тенге %
ҚР ҚМ СК-дегі
кірістерінің қорытындысы1 004 566 21,8 1 286 734 23,2
ЖІӨ нақты бағасы 4 612 000 100,0 5 542 500 100,0

Әдебиет:Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №6,2004г.
Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі салықтық бюллетень.
№2(74), 2005жыл.

Кестеде көрсетіп отырғандай кірістердің ЖІӨ көлемінде алатын үлесі
көрсетілген талдауда көрсетіліп отырғандай 2004 жылы кірістер ЖҰӨ-нің
ішінде 1 286 734 млн. теңге немесе 23,2% құрап отыр, яғни кірістердің үлес
салмағы 2003 жылмен салыстырғанда 1,4% артық.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің
процестеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып
табылады. Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, мемлекет капиталының
қорына аса ықпал етеді. Сондай-ақ, салықтық, реттеу шаралары, әр түрлі
салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың
қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің
әлеуметтік қажеттіліктеріне қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл
мақсаттарда салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық
жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштері территорияларды
орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы да басқа іс
әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкіндік болады. Сондай-ақ, салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезендеріне тән құбылыс. Олардың
басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік
емес салаларды қаржыландыру болып келеді. 39
Экономикалық реформаның басты мақсаты – шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалылығын жеңілдету, қолданып жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең
негізгілерін – қосымша табыс салығын, қосылған құн салығын, акциздерді,
мүлік салығын, табыс салығын және бірқатар басқа да салықтардың
мәнін арттыру. Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тен тәртібі
қолданылатын болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына
байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп салық төлеушінің қай кезде
қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік береді.
Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың
салықтармен теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені
неғұрлым жоғары ставка белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі
келтіреді және керісінше неғұрлым төмен ставкалардың әр
түрлі болуынан туындайтын салық капиталды экспортқа шығаратын елдердің
бюджетіне түседі.
Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің табысының
40 пайызынан аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлікке
қолдау көрсету, жол қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде. Оларға міндетті
түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып отырғандығы ешкімге де құпия
емес. Сонымен қатар шығындарды өнімнің өзіндік құнына жақтызу жүйесін де
өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір салық алынатын
табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта мұндай негізді
неғұрлым толық та дәл анықтау үшін оны құрамына тауар, өнім сату, жұмыс,
көрсетілетін қызмет, мүлікті жалға беру және басқа табыстың барлық түрлеті
енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажеттілігі. Бұл ретте өндіріске
байланысты барлық шығындар жалпы табыстан шегеріліп тасталынатындығы
белгілі.15
Бірақ негізгі салықтардың бір қатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқартқан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операциялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне саналатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюджетке түсетін табыстың азаюының орнын толықтыру мақсатында
неше түрлі жеңілдіктер саны, әсіресе, салық уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
Табыс салығы шкаласының негізіне прогрессия принципі алынған: табыс
неғұрлым көп болса, салық та солғұрлым көп болады және бұл әділ де ... Оның
үстіне жалақы әрқашан табыстың шын мөлшерін көрсете бермейді. Біз ірі
заттар сатып алған азаматтар өз табысын міндетті түрде декларациялап, табыс
көздерін көрсетуге және салық төлеуге тиісті деп ойлаймыз. Сондай-ақ,
декларация кәсіпкерлікпен айналысып, төлем көздерінен салық салынбайтындай
түсім алатын адамдар үшін де міндетті болады.27
Қазіргі кезде, салық салу механизмі біздің Республикамызда
қалыптаспаған жағдайда қалып отыр: қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік
реттеудің әкімшілік биліктің сипатын ашып көрсете алмайды, сонымен бірге ол
әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді
құралы бола алмай отыр. Сонымен қатар соңғы жылдары нарықтық экономикалық
қайта құру тәжірибесі, бюджеттік қаржыландырудың негізгі көзі – салық салу
механизмі, өте мардымсыз екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан
немесе жиынтық көлемінің азайғанынан емес, салық төлемінен жалтырау
жағдайларының жиіліп кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп
мүмкіндіктер туғызады, өйткені соғұрлым салықтық жеңілдіктер көп болған
сайын, оларға түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны
көбейе түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі Заңның
жетілмегендігі және салық қызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке
бастарының білім қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген
қиыншылықтарға келіп тіреледі.8
Осындай жағдайды дұрыс болмауынан әлі күнге дейін қазынаға салықтар аз
түсуде, ол халықтың әлеуметтік және саяси жағдайларына тікелей әсерін
тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен алатын алым, осы бюджетке келіп
түсетін салықтардың көлеміне баланысты. Салық салудың тиімсіздігін
шиеленістіреін факторлар – салық төлеушінің құқығы мен міндеті тұрғысынан,
салық төлеушінің өзін психологиялық және экономикалық жағынан көрсетудің
тиянақсыздығынан туып отыр. Мемлекет салық арқылы бізге қатты әсер етіп,
табыстарымызды талап отыр деген қағида туады, сондықтан салықтардан қалай
болса да, кез келген мүмкіндіктермен қорғау қажет деген ой туады.29
Салық саясатын нысаналы түрде қатайту, инфляция мен мемлекет бюджетінің
тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүние жүзі тәжірибесінде, мұндай
іс-әрекет дағдарыс жылдары біршама орын алатын еді. Дегенмен, бұл жерде бір
қағидалы жағдай шет қалып отыр: шет елдегі жалпы экономикалық дағдарыстар
Қазақстанның экономикалық дағдарысымен салыстырғанда айтарлықтай
ерекшеліктері бар. Сонда біздегі дағдарыстың ең басты себебі,
капиталистік елдердегідей, қайта өндіруде жатқан жоқ, керісінше, тұрақты
сипат ала отырып, экономикалық тапшылықтан туып отыр. Сонымен, біздің
жағдайда жеке ойластырып, бұндай саясатты іске асырмаса теріс нәтижеге
соқтыруы мүмкін. Сонда инфляция мен қаржы тапшылығының деңгейін төмендету
мүмкіндігі пайда болғанның өзінде, өндірісте оң өзгерістер орын алмайынша,
бұл процестер ғұмырсыз және қысқа мерзімді болады да, міндетті түрде
әлеуметтік саясаттың нашарлауына әкеліп соғады.
Өйткені, өтпелі кезеңде еліміз терең дағдарысқа түскен уақытта, шет
елдер тәжірибесін пайдалана отырып, дағдарыстан шығудың принциптерін
табу – аса маңызды да алдыңғы қатарлы іс болып табылады. Ал көптеген
ғалымдар шет елдердің тәжірибесің қолдануды ұсына отырып, біздің салықтар
өздері немістердікіндей және гонконгтық ставкалармен, әрі американдық
жеңілдіктермен сай болса керемет болар еді дейді. Бірақ та салықтар өте
күрделі қоғамдық организм болып табылады да, халықтың ежелді дәстүрлеріне
сүйеніп дамиды және де қоғамдағы бір де бір адам салықтық басымдықтан
құтыла алмайды. Сонда еліміздің қазіргі жағдайын, жалпы халықтық эволюцияда
алатын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.