Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері

Кіріспе

Қазақстанда 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа салық Кодексі жұмыс істеуде. Салық салу жүйесі тауар өндірушілерді ынталандыру, барлық реттеу түрлерін рационалды және ұқыпты пайдалануға жағдай жасауы, кәсіпорындардың коллективтерін өз еңбектері нәтижесіне деген қызығушылығын арттыруы қажет. Бірақ, қазіргі салық салу жүйесі салық заңдарының негізін қалаушы-негізгі принциптерді ары қарай жетілдірілуі мен тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. Ол өз кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін көтеруге және жалпы мемлекет экономикасының жақсара дамуына мүмкіндік жасайды, халықтың тұрмыс деңгейін жеткілікті деңгейде қалыптастыруға көмектеседі. Білетініміздей, салық жүйесі белгіленген салық салу объектісіне – кірістер мен шығындарға байланысты құрылады.
Қазақстан салықты ұйымдастырудың – экономикалық мүмкіндіктері аз, осының нәтижесінде экономикалық жағдайы, шаруашылық процесстермен, тар салық базалы, өтпелі экономикалы ел ретінде – шығындарды пайдаланады. Мұнда жанама салықтар белсенді түрде пайдаланылады.
Жанама салықтардың ерекшелігі – олар салық төлеушілермен төленеді. Бұл салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасына қосымша ретінде қосылып, оның соңғы тұтынушымен төленеді. Соңғысы маңызды қызмет – ол соңғы тұтынуға бағытталған. Жанама салықтардың тікелей салықтардан негізгі айырмашылығы осы. Жанама салықтың тағы бір ерекшелігі – олар мемлекеттік бюджеттің, алынған салықтық табыстарды ары қарай пайдаланудың қандай да бір белгілерінсіз пайдалану, негізі болып табылады.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

III ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ БОЛАШАҚТАҒЫ
ДАМУЫ

3.1 Қазақстан Республикасындағы салықтық реттеу мәселелері

Қазақстанда 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа салық Кодексі жұмыс
істеуде. Салық салу жүйесі тауар өндірушілерді ынталандыру, барлық реттеу
түрлерін рационалды және ұқыпты пайдалануға жағдай жасауы, кәсіпорындардың
коллективтерін өз еңбектері нәтижесіне деген қызығушылығын арттыруы қажет.
Бірақ, қазіргі салық салу жүйесі салық заңдарының негізін қалаушы-негізгі
принциптерді ары қарай жетілдірілуі мен тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап
етеді. Ол өз кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін
көтеруге және жалпы мемлекет экономикасының жақсара дамуына мүмкіндік
жасайды, халықтың тұрмыс деңгейін жеткілікті деңгейде қалыптастыруға
көмектеседі. Білетініміздей, салық жүйесі белгіленген салық салу
объектісіне – кірістер мен шығындарға байланысты құрылады. 14
Қазақстан салықты ұйымдастырудың – экономикалық мүмкіндіктері аз,
осының нәтижесінде экономикалық жағдайы, шаруашылық процесстермен, тар
салық базалы, өтпелі экономикалы ел ретінде – шығындарды пайдаланады. Мұнда
жанама салықтар белсенді түрде пайдаланылады.
Жанама салықтардың ерекшелігі – олар салық төлеушілермен төленеді. Бұл
салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасына қосымша ретінде қосылып, оның
соңғы тұтынушымен төленеді. Соңғысы маңызды қызмет – ол соңғы тұтынуға
бағытталған. Жанама салықтардың тікелей салықтардан негізгі айырмашылығы
осы. Жанама салықтың тағы бір ерекшелігі – олар мемлекеттік бюджеттің,
алынған салықтық табыстарды ары қарай пайдаланудың қандай да бір
белгілерінсіз пайдалану, негізі болып табылады. Бірақ, акциздер мен
кедендік төлемдер, тұтынуға салынатын салық қана емес, олардың кейбір
бөліктері тек фискалдық қана емес, сонымен бірге мақсатты жүктеме алып
жүреді. Жанама салықтардың келесі ерекшелігі – олар инвестициялық және
регрессивті сипатқа ие. Бағаға қосымша ретінде, олар тауарлардың бағасын
жоғарлатады және сұранысты қысқартады. Сонымен бірге, табысы аз салық
төлеушілер жанама салықтарды төлеуде табысы жоғары тұлғаларға қарағанда,
қаражаттарының салыстырмалы түрде көп бөлігін жұмсайды. Олар табысы аз
салық төлеушілерге қатты әсер етеді. Бұл фактор өмірге қажетті
тауарлар мен қызметтерді сатып алуда бағаның ішінде жасырылған салықтарды
төлеу кезінде жұмыс істейді. 19
Жанама салық салудың рөлін күшейту өндірістік сферасындағы салық
базасының қысқаруына, өндіріс стратегиясында, ал нәтижеде салық
ауыртпашылығын, кім көп тұтынса соған ауысуына алып келеді. Және ол
негізінен халықтың аз қамтылған бөлігіне қатты әсер етеді, кәсіпорындардың
төлем қабілеттілігін азайтады, олардың көбін жалпы қарыз жағдайына алып
келеді, инвестициялардың қымбаттауы мен өндірістік шығындардың өсуіне әкеп
соғады. Жанама салық салу ішкі нарықта сұранысты шектеп және ішкі
бағалардың өсу факторы болып табылады.
Жанама салықтардың ішінде негізгі орын ҚҚС-на тиісті. 1996 жылы
Қазақстан Республикасының жалпы салықтық түсімдерінің ішінде ҚҚС-ның үлес
салмағы – 25% аса, ал 1997 жылы - 21%, 2001 жылы - 16%, 2005 жылы - 15%
құрады. ҚҚС-ты қолдану практикасы – осы төлемнің ставкасын белгілеу
мәселесіне бағытталған. Шетел практикасында жалпы тенденциясы ставкалардың
санын қысқартуға бағытталған. ҚҚС ставкаларының дифференциациясы түрде
бекіту, табыстар мен қоғамның әлеуметтік топтарының өмір деңгейін реттеуге
әсер етеді деген пікір, жекелеген салалардағы өндіріске ынталандыру әсерін
тигізеді деген барлық кезде дұрыс емес. ҚҚС-тың экономикалық және
әлеуметтік мәселелерді шешу құралы ретінде қолданылмауы тиіс. Сондықтан,
бұл жүйенің жеңілдіктер мен көптеген ставкаларды қолдану арқылы тиімділіген
төмендеткенше, ҚҚС жинау жүйесін жеңілдетіп және оның тұрақты қызмет етуіне
қол жеткізген дұрыс.
Зерттеулер көрсеткендей, салықтарды төлеуге дейінгі табыстардағы
айырмашылықтарды қысқартудың салыстырмалы түрде, және кең түрде – халықтың
аз қамтылған тобына салықтың әсерін жоюда тиімсіз құрал болып табылады. 2
Әлеуметтік табыс салығы мен әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік
қамтамасыз ету жүйесі арқылы әлеуметтік жеңілдіктері адресті бағыттау
арқылы жақсырақ көмек беруге болатыны белгілі.
Тұтынуға салынатын салықтардың фискалды рөлі – оларды бюджетке түсетін
жалпы салықтық түсімдердегі үлесін бағалау негізінде көрінеді. Қазақстанда
тұтынуға салынатын салықтардың үлесі – 34%, ал тікелей салықтың үлесі
едәуір аз.
Қазақстан Республикасының салық саясатының ұсынып отырған бағыттарын
мақсатты түрде іске асыру – оның мемлекеттік қаржы ағымдарындағы реттеуші
және бақылаушы рөлінің жоғарлауын, нәтижеде, мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігін нығайтуды қамтамасыз етеді. Республикалық бюджеттің
табыстылығы салық жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Себебі, жалпы
салық жүйесі жалақы, табыс, пайда, капитал және т.б. құндық көрсеткіштер
базасында құрылатын болғандықтан, салықтардың бюджетті қалыптастырудағы
рөлін анықтап алу қажет. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін, республиканың
тапшылықсыз бюджетін қалыптастыруда, Қазақстанның салық жүйесі құндық
көрсеткіштердің қайсысына сүйене алатынын білу үшін, салықтардың рөлін
бағалауды анықтап алуымыз керек.
Бюджеттік кірістерді қалыптастырудағы салықтардың рөлін бағалау –
бюджетте түсетін барлық салықтық түсімдер мен белгілі-бір жіктеме белгілері
бойынша топтастырылған бірнеше салықтар сомасы арасындағы қатынасты және
сонымен бірге, жекеленген салық түрлері мен екінші жағынан жалпы бюджеттік
кірістердің жыл сомасының арасындағы қатынасты анықтап алуды білдіреді.
Бюджеттік түсімдерде жекеленген салықтардың үлес салмағын, олардың бюджетті
қалыптастырудағы рөлін айқындау, сонымен бірге мемлекеттік реттеуді
жүргізуге мүмкіндік береді. Осы әдіс арқылы алынған мәліметтерді салыстыру
бюджеттің кірістерін реттеуші фискалдық рөлі қай салықтардың тобына немесе
қайсысына көбірек тән екенін анықтауға мүмкіндік береді. 7
Салықтарды әртүрлі жіктемелік белгілеріне қарай топтастыруға болады.
Біздің ойымызша, салықтардың келесі белгілері бойынша топтастыру маңыздырақ
болып табылады:
▪ салықтарды алып жүруші (тасмалдаушы);
▪ салық субъектісі;
▪ аумақтық деңгейі.
Дамыған елдердегі салық жүйелерін жетілдіру- өндірістік қатынастардың
қалыптасу процесстері мен салық салудың әлеуметтік-экономикалық шегіне
мемлекеттің араласу қажеттілігі секілді, обьективті фактормен анықталады.
Салықтың табыстарға қажеттілік пен оларды алу мүмкіндіктері арасындағы
қарама-қайшылық. Барлық салық жүйелерін қалыптастыруда негізгі болып
табылады. Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды қысқарту жолдары тұрақты
ізденіс үстінде, яғни бір жағынан салықтық кірістерге деген қажеттілікті
қысқарту, екінші жағынан жұмысты істеп тұрған жүйенің тиімділігін арттыру.
Батыс экономистерінің пікірінше, дамыған елдерге тән, негізгі салықтық
мәселелер мыналар:
- Қазіргі салық жүйелері салық төлеушілер үшін және салық органдары
тарапынан басқару өте күрделі. Бұл арқылы әкімшілік шығындарға
әкеп соғады және салықтардың әртүрлі әдістерін тудырады;
- Жеке табысқа салық салу салық ауыртпалығын әділетсіз бөлінуімен:
бірдей табыстарға біркелкі емес салық, салумен сипатталады. Бұл
салық төлеушілер жағынан қарсылық туындатып салық моралінің
негіздерін бұзады;
- Салықтардың жоғарғы маржинальды ставкалары экономикалық
шешімдерді қабылдау процессіне кері әсер етеді. Осы топқа кіретін
салық төлеушілер жұмысқа деген ынтасын жоғарылатады, көлеңкелі
экономикаға қызығушылық танытады және қорларды жинақтауға да
қиыншылықтарға тап болады;
- Салық салу компанияларды өз қаражаттарын экономикалық емес,
салықтық себептерге байланысты инвестициялап, балансын қайта
құруға мәжбүрлейді. Капиталдық салымдарын сапасы мен шектеулі
ресурстарды бөлуде кері әсер етеді. 3
Аталған аспектілердегі салық жүйесінің жеткіліксіздігі әрқашан болған.
Бірақ, мемлекеттік шығындарды салықтар арқылы қаржыландыру мүмкіндіктерінің
азаюы, сонымен бірге табиғи ресурстарды рационалды түрде пайдалануға деген
ұтымды, бұл мәселелерді шешілуін міндеттірек етіп және кейінге қалдыруға
болмайтындай етті.

3.2 Салықтық реттеудің даму тенденциялары

Әртүрлі елдердегі салық жүйелері салық түрлері, салық ставкаларының
деңгейі және басқа да көптеген нормативтер бойынша ерекшеленеді. Қазақстан
Республикасының салық жүйесі өзінің негізгі сипатында 1995 жылы қалыптасты.
Өзінің құрылымы және принциптері бойынша Қазақстанның салық жүйесі,
негізінен әлемдік тәжірибеде танылған салық жүйелеріне сәйкес келеді, бірақ
ол әлі де толығымен тиімді емес және ары қарай реформалауды қажет етеді.
Қазақстан Республикасында қазіргі салық жүйесі белгілі бір қайта құру,
өзгерістерді талап етеді. Оны қайта құру бойынша әртүрлі ұсыныстар
берілуде.
Салық ствкалары мен салық ауыртпалығын азайту, заң актілері мен
нұсқаулықтардың қызмет етуін шектеу, салық инспекторы мен салық төлеушіні
бірдей деңгейге қою қажеттілігі туралы пікір бәріне ортақ. Салық
ставкаларын азайту көлеңкелі бизнеске өз бизнесін заңды негізде жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасында салық салу жүйесінде өз
уақытында жүргізілген реформалар мен өзгерістер салық заңдарын бір тәртіпке
келтіріп және жүйелеуде маңызды рөл атқарды, елдің бюджетін қалыптастыру
мен толықтыруда позитивті әсер етті. Ол өз кезегінде, мемлекеттің белгілі-
бір даму кезеңіндегі бірқатар күрделі экономикалық және қаржылық
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында салықтық реттеуді жетілдіруді, ең алдымен
бюджет жүйесіне түсетін қаржы ресурстарын толығымен түсуін қамтамасыз етуге
кедергі жасайтын кемшіліктерді жоюға, салықтар мен алымдардың құрылымын
жеңілдетуге (ыңталандыруға) бағыттау қажет. 2
Ол үшін салық жүйесі:
▪ Табысқа салық салу ауыртпалығын негізін ауыстыруға, мүліктік
салық рөлін арттыруға;
▪ Шағын және орта бизнес сферасында кәсіпкерлікті қолдануға;
▪ Салықтық төлемдерді төлеуден қашудан мүмкін емес және
тиімсіздігін қамтамасыз етуші тәртіпті енгізілген бағытталуы тиіс.
Бүгінгі күні экономиканы салықтық реттеу өндіріске түсетін салық
ауыртпалығын біртіндеп төмендеуін, салықтар және бюджет арқылы қайта
бөлінетін ЖІӨ-нің үлес салмағының азаюына, инвестициялық қызметті
ынталандыру арқылы экономикалық өсудің тұрақтылығын және кәсіпкерлік
қызметтің белсенділігін арттыру мақсатымен салық жүйесін жетілдіруді
қамтамасыз етуі қажет.
Салықтық реттеудің ұлттық экономиканы дағдарыс жағдайымен шығаруға,
тиімді әсер етуші келесі бағыттарын көрсетуге болады.
▪ Салық заңдары мен салық нерір стандартизациялаудың шұғыл
шараларын қабылдау;
▪ Сауда мен қызмет көрсету сферасының кіші кәсіпорындарына салық
салудың жеңілдікті режимдерін енгізу;
▪ Инвестициялық мақсаттарға ұзақ мерзімді шешімдерді пайдаланушы
несие мекемелері мен кәсіпорындарға артықшылықтар бере отырып,
проценттік ставкаларды реттеу арқылы несие-банк жүйесімен өзара
тиімді қарым-қатынасты жүзеге асыру;
▪ Бағалы қағаздар нарығында кәсіпорындардың қызметін
дифференциалды түрде реттеу: тартылған инвестициялық қаражаттардың
мақсатты сипатына қарай, оларға басымдықтар мен жеңілдіктер беру;
▪ Шығындар деңгейі, өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын
шығындардың заңды түрде жіберілуін немесе ірі салық төлеушілердің
қызметтерінің нәтижелеріне бақылау (орнату) жасау;
▪ Егер тікелей инвестицияларды іске асырушы кәсіпорындар
амортизациялық аударымдарды жинақтау мақсатына пайдаланбаса,
басымды салаларға арналған тікелей инвестицияларға салық салудың
жеңілдіктерін тоқтату. Пайдаланылмаған амортизацияны корпаративті
табыс салығын есептеген кезде салық салу базасына қосу;
▪ Жанама салықтарды біртіндеп шектеу;
▪ Экономиканың түрлі салаларына ҚҚСС-ң дифференциалды салық
ставкаларын енгізу.
Бірақ, 1999 жылы енгізілген өзгерістер нәтижесінде, барлық салықтар
жолы мемлекеттік салықтар статусына ие болды. Бюджеттік реттеу құралы
ретінде салықтар бекітілген және реттейтін салықтар болып бөлінеді.
Осылайша, бюджеттің кірістерін қалыптастыруда және салықтық сомаларды қайта
бөлуде салық салу механизімінің мазмұнын құрайтын, ұйымдық-экономикалық
және құқықтық қатынастар қалыптасады. Қазақстанның бюджетіндегі қаржы
ресурстарының негізгі бөлімін құрайтын, салықтарды алуды ұйымдастыру жолы
және салықтық түсімдерді пайдалану арқылы, бюджеттік қатынастарға жасалған
талдау көрсетіп отырғандай, мемлекет тұрақты түрде жылдам өзгеріп, дамып
отырған әлеуметтік-экономикалық қатынастарға әсер етеді. 33
Нарықтық қатынастарға байланысты болып жатқан процесстерге салық
салудың ұйымдық-экономикалық механизмнің қазіргі жағдайдағы дамуына сәйкес
болуын қолдау мақсатымен, салықтардың экономикалық қызмет етуіне тигізетін
әсеріне тұрақты түрде талдау жасап және бақылап отыру қажет.
Үкіметтің салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
қажеттіліктеріне, Үкіметтің қазіргі кезеңдегі талаптарға сай қойып отырған
мақсаттарына сәйкес құрылады, яғни Қазақстан Республикасының салық салу
жүйесін реформалаудың мақсаттары төмендегідей:
1. Нарықтық қатынастарды ынталандыру, атап айтқанда:
- кәсіпкерлікті белсенді түрде қолдау;
- мемлекеттік бюджет жүйесінің тек қол жеткізе алатындай
қажеттіліктерін қанағаттандыру;
- жеке салық төлеушілердің алынған табыстарын кәсіпкерлік
қызметке салуға ынталандыру.
2. Кең заң базасын салық салуға бейімдеу;
3. Әртүрлі салықтардың белгілі-бір өзара қатынасына қол жеткізу;
4. Екі жақты салық салудан қорғау механизмін құру;
5. Салық салуда белгілі-бір әділдікке қол жеткізу, атап айтқанда:
- кедейлерге әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
- алынған табыс көзіне тәуелсіз, бірыңғай салық салу шкаласын
қалыптастыру.
6. Салық салу жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесін пайдалануға ұмтылу.
Салық жүйесіне жемісті реформа жүргізу біздің еліміз үшін үлкен маңызға
ие. Тұрақты және сенімді салық жүйесі – макроэкономикалық тұрақтандырудың
негізгі құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.

3.3 Салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары

Мемлекеттік биліктің функцияларының бірі болып – салық салу мен
салықтарды алу болып табылады. Салық салу мәселелерімен әр кезеңде көптеген
экономистер, философтар саясаткерлер айналысаты. Тарих көрсетіп отырғандай,
дұрыс салық салу мемлекеттің тұрақтылығын күшейтуге және экономикалық
өсуіне ықпал етеді.
Салықтар мемлекеттің табыстарының бір көзі ғана емес, сонымен бірге
қоғамның барлық сфераларына - әлеуметтік, мәдени, ғылыми-техникалық,
салықтық, саяси және т.б. әсер етуші экономиканы басқару жүйесінің тәсілі
болып табылады. 15
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байланысты Қазақстанның экономикасын
дамутыдың негізгі бағыттарының бірі болып – қаржы дағдарысын болдырмау және
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады, ол үшін мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлімін орындау бойынша жұмысты күшейту, салық тәртібін
қамту қажет.
Сөзсіз, ең алдымен шағын және орта бизнесті қолдау қажет, себебі ол
заңды кәсіпкерліктің белсенділігінің артуына және жаңа жұмыс орындарының
пайда болуына, ішкі өндірістің өсуіне және импорттың азаюына, ЖІӨ-нің
өсуіне, ұлттық валюталық тұрақтануына алып келеді.
Қазіргі салық саясатын жақтаушылардың басты аргументі - Қазақстан мен
Батыс мемлекеттерінің салық ставкаларының сәйкессіздігі болып табылады.
Оған қоса, Қазақстандағы және дамыған мемлекеттердегі экономиканың даму
деңгейі, халықтың тұрмыс деңгейі, ұлттық өңдірушінің негізгі несие берушісі
ретінде банк жүйесінің жағдайы түгелімен басқаша.19
Салық ставкаларын қайта қарау. Барлық салық реформалары дерлік,
максималды, салық ставкаларын азайтуды қарастырады, бірақ көптеген елдерде
бұл ставкалар бойынша, салықты салық төлеушілердің 0,2% төлейді. Ол кейбір
мемлекеттерде салық төлеушілердің топтарының санының қысқаруына алып
келеді. Басқа елдерде орташа минималды салық ставкалары енгізілген. Жалпы
алғанда, шекті салық ставкаларды өзгерту қарағанда көбірек эффект береді.
Себебі, ставкаларды қысқарту салық салу базасының кеңеюімен
компенсацияланады. Әртүрлі табыс түрлерін біркелкі салық салу нысаны
көптеген салық жүйелерінде салықтың көлемі табыс түріне байланысты. Басқа
табыс көздері және тағы басқа капитал өсіміне қарағанда, алынатын табысқа
әдетте, жеңілдікпен салық салынады. Кейбір салық реформалары, нейтралды
салық режимін қамтамасыз ету мақсатымен, бұл айырмашылықтарды жоюды
қарастырады. 11
Компаниялардың табысына салық салуды реформалудың келесі негізгі
бағыттарды көздейді:
▪ Инвестициялар туралы шешімдерді бұрмалайтын салық жеңілдіктерін
жою. Көптеген компанияларға салық салу жүйелері әртүрлі
инвестициялық жеңілдіктерді (инвестициялық салық несиелері,
регионалды жеңілдіктер және тағы да басқалары) қарастырады және
барлығы дерлік жүйелерде салықтық амортизация экономикалық
амортизациядан едәуір жоғары. Жалпы реформалар, арнайы инвестициялық
жеңілдіктерді, сонымен бірге, инфляциялық зардаптарды
компенсациялауға және салықтық амортизацияны экономикалық
амортизацияға жақындатуға бағытталған шараларды тоқтатуды
қарастырады;
▪ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.