Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық факторларын теоретикалық зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАСТАРДЫҢ НЕКЕГЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ
ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫН
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Неке және отбасы түсініктері мен теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Неке алдындағы күтіну кезеңінің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2. ЖАСТАРДЫҢ НЕКЕГЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ
ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫН
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.1 Сыналушылар сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Зерттеу әдістемелерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.3 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін түсіндіру және талдау ... ... ... ...52
2.4 ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОСЫМШАЛАР
1. ЖАСТАРДЫҢ НЕКЕГЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ
ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫН
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Неке және отбасы түсініктері мен теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Неке алдындағы күтіну кезеңінің психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2. ЖАСТАРДЫҢ НЕКЕГЕ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІРГЕ
ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫН
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.1 Сыналушылар сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Зерттеу әдістемелерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.3 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін түсіндіру және талдау ... ... ... ...52
2.4 ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОСЫМШАЛАР
Қандай қоғамдық құрылыста болса да отбасы мен неке адам баласының дүниеге келуі мен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз етіп отыратындықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші факторлардың бірі болып табылады.
Отбасы мен неке қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынастармен тығыз байланысты, және әр қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке сипатына әсер етеді, ал олар осының әсерінен өзгеріп, жаңарып отырады. Мұның өзі отбасы мен некенің қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі.
Қазіргі таңда некеге дайындықтың психологиялық факторларын зерттеу өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Әлемде болып жатқан өзгерістер (технократизация, индивидуализация және т.б.) жастардың отбасы мен некеге деген қатынасын өзгертуге әсер етеді. Жастар отбасылық өмірді кейінге қалдырып, ең алдымен өздерінің кәсіби проблемаларын шешуге ұмтылады. Сонымен бірге дәстүрлі некенің альтернативасы ретінде жаңа қатынас жасау формалары мен неке түрлері («азаматтық неке» және т.б.) пайда болды.
Отбасы және оның мүшелері атқаратын функциялар иерархиясы өзгерді. Қазіргі зерттеулер бойынша (В.Н. Дружинин, Л.Б. Шнейдер, Э.Г. Эйдемиллер,
В.В. Юстицкис және т.б.) отбасының шаруашылық-тұрмыстық, экономикалық, репродуктивті функциялары негізгі болып табылмайды. Ал қазіргі таңда отбасының негізгі функциялары ретінде психологиялық және тәрбиелеушілік функциялар шықты. Осы функциялар үйлесімді отбаслық өзара қатынас жасаудың негізі болып табылады.
Бүгінгі күнге дейін жастар белгілі бір жасқа жеткенде автоматты түрде отбасын құруға дайын болады деп есептелді. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша жастар отбасын құру барысында психологиялық дайындауды қажет етеді. Ал жастардың некеге және отбасылық өмірге психологиялық дайындығы отбасын тұрақтылығын қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады.
Жастардың ғашықтық кезеңінде ерекше мінез-құлық типі пайда болады. Оны қүтіну деп атаймыз. Осы еркеше мінез-құлықтың мақсаты құштар болған объектіге қол жеткізу болып табылады. Күтіну кезеңінде сезім мен бірге мәдени дәстүрлер көрінеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты күтіну ритуалы өзгеріп отырады.
Отбасы мен неке қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынастармен тығыз байланысты, және әр қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке сипатына әсер етеді, ал олар осының әсерінен өзгеріп, жаңарып отырады. Мұның өзі отбасы мен некенің қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі.
Қазіргі таңда некеге дайындықтың психологиялық факторларын зерттеу өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Әлемде болып жатқан өзгерістер (технократизация, индивидуализация және т.б.) жастардың отбасы мен некеге деген қатынасын өзгертуге әсер етеді. Жастар отбасылық өмірді кейінге қалдырып, ең алдымен өздерінің кәсіби проблемаларын шешуге ұмтылады. Сонымен бірге дәстүрлі некенің альтернативасы ретінде жаңа қатынас жасау формалары мен неке түрлері («азаматтық неке» және т.б.) пайда болды.
Отбасы және оның мүшелері атқаратын функциялар иерархиясы өзгерді. Қазіргі зерттеулер бойынша (В.Н. Дружинин, Л.Б. Шнейдер, Э.Г. Эйдемиллер,
В.В. Юстицкис және т.б.) отбасының шаруашылық-тұрмыстық, экономикалық, репродуктивті функциялары негізгі болып табылмайды. Ал қазіргі таңда отбасының негізгі функциялары ретінде психологиялық және тәрбиелеушілік функциялар шықты. Осы функциялар үйлесімді отбаслық өзара қатынас жасаудың негізі болып табылады.
Бүгінгі күнге дейін жастар белгілі бір жасқа жеткенде автоматты түрде отбасын құруға дайын болады деп есептелді. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша жастар отбасын құру барысында психологиялық дайындауды қажет етеді. Ал жастардың некеге және отбасылық өмірге психологиялық дайындығы отбасын тұрақтылығын қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады.
Жастардың ғашықтық кезеңінде ерекше мінез-құлық типі пайда болады. Оны қүтіну деп атаймыз. Осы еркеше мінез-құлықтың мақсаты құштар болған объектіге қол жеткізу болып табылады. Күтіну кезеңінде сезім мен бірге мәдени дәстүрлер көрінеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты күтіну ритуалы өзгеріп отырады.
1. Аксакалова Ж.К. Психологический тренинг как фактор развития ценности семьи у подростков: Автореф. дис. канд. психол. наук. - Ташкент, 2008. - 20с.
2. Абалакина М.А Межличностное восприятие и динамика предбрачных отношений: диссертация. кандидата психологических наук – М., 1987.-170с.
3. Несына С. В. Романтическая любовь в ранней юности как психологическое явление: диссертация... кандидата психологических наук - Тамбов, 2004.-155с.
4. Розенова М.И. Отношения любви в контексте образования и развития личности: диссертация ... доктора психологических наук – М., 2006.- 145с.
5. Рыжова Н.Ю. Отношение к любви и браку у представителей различных психологических типов личности: диссертация ... кандидата психологических наук – М.:, 2006.- 190с.
6. Вараксина Е.В. Трансформация представлений о смысле любви в процессе жизнеосуществления человека: диссертация ... кандидата психологических наук - Барнаул, 2008.- 169с.
7. Чукмарова Л.Ф. Полоролевые экспектации супругов и стабильность брачно-семейного союза в молодом городе: диссертация ... кандидата психологических наук - Ярославль, 2008.- 175с.
8. Айгунов В.Р. Мотивация выбора брачного партнера у молодежи: сравнительный анализ в контексте русской и дагестанской культур: диссертация кандидата психологических наук – М., 2009.- 170с.
9. Иванова Е. Н. Социально-психологические факторы семейного самоопределения военнослужащих: диссертация ... кандидата психологических наук – М., 2009.- 145с.
10. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР.- М.: Мысль, 1979. - 367с.
11. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношений. изд-во ЭКСМО-Пресс, 2000. – 512с.
12. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В.В. Психология и психотерапия семьй. – ЛГУ, 1999.-625с.
13. Гребенников И.В. Основы семейной жизни.- М.: Просвещение, 1991.-158с..
14. Мацковский М.С. Социология семьй. Проблемы теорий, методологии и методики. М., «Наука» 1989.-111с.
15. Социология семьй. Под ред. Антонов А.И. М., 2005.- 450с.
16. Трапезникова Т.М. Этика и псхология семейных отношений.-Л.: ЛГУ, 1988.-80б.
17. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы консультирование. М.: Гардарики 2006.-320б.
18. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учебное пособие, Алматы Қазақ университеті 2006.-192б.
19. Социальная психология. Под ред. А.Н. Сухова, А.А. Деркача. М., 2005.
20. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс. Астана 2005.- 145б.
21. Витек К. Проблемы супружеского благополучия. М., прогресс 1988.-134б.
22. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. М., из-во политической литературы 1982.-245с.
23. Черников А.В. Введение в семейную психотерапию. – М.: 1998.- 307с.
24. Шнейдер Л.Б. Семейная психология: Учеб. посб. для вузов.-М., 2006.-768б.
25. Лидерс А.Г. Семья как психологичкская система. Очерки психологии семьй.-Москва-Обнинск: «ИГ-СОЦИН»,2004.-296б.
26. Хабаршы Вестник. Алматы №3 (22) 2004.
27. Черников А.В. Системная семейная терапия: интегративная модель диагностики.-М., 2001.- 205с.
28. Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы «Жазушы» 1986.- 450б.
29. Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. Алматы «Жалын» 1996.- 407б.
30. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы «Санат» 1995.- 203б.
31. Абай «Өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер» Алматы Жібек жолы 2005.
32. Вестник №1-2 2006.
33. Кабакова М.П. Психологические факторы стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнедеятельности: Канд. дис. психол. наук. - Алматы 2004.
34. Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений у детей: Афтореф. дис. канд. психол. наук. – Алматы, 2001.-27б.
35. Айдарбеков К.А. Развитие диалогической структуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаймодействий: Автореф. дис. канд. психол. наук. Алматы, 2004-27б.
36. Каракулова З.Ш. Исследование завсимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания. Автореф. дис. канд. психол. наук. Алматы. 1999.-30б.
37. Кудайбергенова С.К. Исследование типов родительского отношения в семьях, имеющих детей с психической патологией // Молодые поколение 21 века: актуальные проблемы социально-психологического здоровья: Тезисы ІІ Международного Конгресса.- Минск, 2003.-20-22б.
38. Давлетова А.Д. Ориентировка личности в психологическом пространстве родительской семьи (на материале исследования казахской семьи): Автореф. дис. канд. психол. наук.- М., 2003.-24б.
39. Валиева А.Б. Психологическая адаптация разведенных женщин в постразводный период: Автореф. дис. канд. психол. наук.-Алматы, 2005.-24б.
40. Ковалев С.В. Психология современной семьи: Москва: «ПРОСВЕЩЕНИЕ»1988.-208с.
41. Фромм Э. Искусство любить: Исследование природы любви. М., 1990.-196с.
42. Психологический журнал. Март-Апрель. 2009 № 2
43. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы «Қайнар» 1996.- 204б.
44. Основы психологии семьи и семейного консультирования: Учеб. посб. для студ. высш. учеб. заведений, /под ред. Н.Н.Посысоева.-М.: Изд-во Владос-Пресс, 2004.-328с./
45. Murstein B.A. theory of marital choice and its applicability to marriage adjustment.// Theories of attraction and love.- N.Y., 1971.
46. Зидер Р. Социальная история семьи в западной и центральной Европе (конец 18-20 вв.)/ [Пер.с нем. Л.А.Овчинцевой; Науч.ред. М.Ю.Бранд]/ Р.Зидер.-М.: Владос, 1997.-302.
47. Чистякова Т.С. Информационный ресурс в стратегиях добрачных практик современной молодежи: Автореф. дис. канд. психол. наук.-Нижний Новгород, 2008.-20с.
48. Панкова Л.М. У порога семейной жизни. Москва: «Просвещение» 1991.-144с.
49. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. М., 1987. – 305с.
50. Энциклопедия молодой семьи: ред.колл. Г.И.Гераммович, М.И. Делец, и др. 5-е изд. Изд-во Минск, 1991.-703с.
51. Вопросы психологий. Март-Апрель. 2006. №2
52. Юнг К.Г. Брак как психологичесое отношение/ Конфликты детской души. С. 185-209.
53. Сатир В. Как строить себя и своего семью. М.: «Педагогика-Пресс» 1992.- 192с.
54. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку на разных этапах периода взрослости: Автореф. дис. канд. психол. наук.- Ростов-на-Дону, 2009.-20с.
55. Жолудева С.В. Брачный возраст и психологическая готовность к вступлению в брак. //Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена №20 (49): Аспирантские тетради: научный журнал – СПб; 2007, С.276 .
56. Жолудева С.В. Представления студентов о профессиональных и семейных ценностях. //Профессиональные представления: теория и реальность /Под ред. Рогова Е.И.. – Ростов н/Д: ИПО ПИ ЮФУ, 2008. – 160 с.
57. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку как условие ролевой адаптации супругов. //Материалы третьей Международной научной конференции «Психологические проблемы современной семьи» В 2-х частях. Часть 1(2) Под общей редакцией канд. псих. наук Лидерса А.Г. М., 2007. – 535с.
58. Жолудева С.В. Проблема готовности и подготовки к браку и семейной жизни. //Материалы IV Всероссийского съезда Российского психологического общества. Материалы конференции 18-21 сентября 2007г. – Ростов н/Д, 2007, Том 1, 373 с.
59. Жолудева С.В. Гендерные особенности когнитивного компонента психологической готовности к браку. //Когнитивная психология образования: проблемы и перспективы /Под ред. Чумичевой Р.М., Белоусовой А.К. Материалы конференции 16-17 ноября 2006г. Ростов-на-Дону, 2006. – 174 с.
60. Жолудева С.В. Проблемы понимания психологической готовности к браку. //Человек: проблемы становления. Сборник научных статей /Под ред. Чумичевой Р.М., Белоусовой А.К – Ростов-на-Дону, 2005. – 300с.
61. Жолудева С.В. Необходимость изучения психологической готовности к браку. / Развитие личности в образовательных системах Южно-Российского региона: Тезисы докладов 12 годичного собрания ЮО РАО. 24 психолого-педагогических чтений Юга России. – Ростов н/Д: Изд-во РГПУ, 2005. Часть 1. – 260 с.
62. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку. //Тезисы докладов студенческой научной конференции. Часть 2: Апрель 2005 год. – Ростов-на-Дону: Изд-во РГПУ, 2005. – 240с.
63. Малярова Н.В., Мухортова Е.А., и др. Чей я – мамин или папин? М., 1995.
64. Калымова Е.С. Психологические проблемы первых лет супружеской жизни.// Вопросы психологий. 1983. №3. С. 83-89.
65. Торохтий В.С. Психология социальной работы с семьей. М., 1996.
66. Круглов Б.С. Правовые сознание как элемент психологической подготовки молодежи к семейной жизни.// Вопросы психологии.№4. 1986. С.63-68.
67. Псавко Б.Р., Старожицкий П.Я., Воспитывать семьянина. – М.: Знание, 1984.-80с.
68. Райгородский Д.Я. Подросток и семья. Учеб.пособ. по детской и возрастной психологий для факультетов психологий, педагогики и социальной работы.-Самара. Изд. Дом БАХРАХ-М. 2002.-656с.
69. Кон И.С. Дружба: Этико-психологический очерк.- 3-е изд. – М, 1989.-350с.
70. От Я до Мы: Азбука семейной жизни\ сост. С.В. Ковалев. 2-е изд., доп.- М.: Педагогика, 1990.- 336с.
71. Қарағанды Университетінің хабаршысы. Педагогика сериясы. 2004. №2 (34)
72. Культура семейных отношений.-М.: Знание, 1980.-112с.
73. Кабакова М.П. Психологические методы исследования семьи. Учеб. пос.,Алматы: «Қазақ университеті» 2007.-114с.
74. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. Соц.- психол. центр. Санкт-Петербург 1996.- 330с.
2. Абалакина М.А Межличностное восприятие и динамика предбрачных отношений: диссертация. кандидата психологических наук – М., 1987.-170с.
3. Несына С. В. Романтическая любовь в ранней юности как психологическое явление: диссертация... кандидата психологических наук - Тамбов, 2004.-155с.
4. Розенова М.И. Отношения любви в контексте образования и развития личности: диссертация ... доктора психологических наук – М., 2006.- 145с.
5. Рыжова Н.Ю. Отношение к любви и браку у представителей различных психологических типов личности: диссертация ... кандидата психологических наук – М.:, 2006.- 190с.
6. Вараксина Е.В. Трансформация представлений о смысле любви в процессе жизнеосуществления человека: диссертация ... кандидата психологических наук - Барнаул, 2008.- 169с.
7. Чукмарова Л.Ф. Полоролевые экспектации супругов и стабильность брачно-семейного союза в молодом городе: диссертация ... кандидата психологических наук - Ярославль, 2008.- 175с.
8. Айгунов В.Р. Мотивация выбора брачного партнера у молодежи: сравнительный анализ в контексте русской и дагестанской культур: диссертация кандидата психологических наук – М., 2009.- 170с.
9. Иванова Е. Н. Социально-психологические факторы семейного самоопределения военнослужащих: диссертация ... кандидата психологических наук – М., 2009.- 145с.
10. Харчев А.Г. Брак и семья в СССР.- М.: Мысль, 1979. - 367с.
11. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношений. изд-во ЭКСМО-Пресс, 2000. – 512с.
12. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкис В.В. Психология и психотерапия семьй. – ЛГУ, 1999.-625с.
13. Гребенников И.В. Основы семейной жизни.- М.: Просвещение, 1991.-158с..
14. Мацковский М.С. Социология семьй. Проблемы теорий, методологии и методики. М., «Наука» 1989.-111с.
15. Социология семьй. Под ред. Антонов А.И. М., 2005.- 450с.
16. Трапезникова Т.М. Этика и псхология семейных отношений.-Л.: ЛГУ, 1988.-80б.
17. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы консультирование. М.: Гардарики 2006.-320б.
18. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учебное пособие, Алматы Қазақ университеті 2006.-192б.
19. Социальная психология. Под ред. А.Н. Сухова, А.А. Деркача. М., 2005.
20. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс. Астана 2005.- 145б.
21. Витек К. Проблемы супружеского благополучия. М., прогресс 1988.-134б.
22. Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. М., из-во политической литературы 1982.-245с.
23. Черников А.В. Введение в семейную психотерапию. – М.: 1998.- 307с.
24. Шнейдер Л.Б. Семейная психология: Учеб. посб. для вузов.-М., 2006.-768б.
25. Лидерс А.Г. Семья как психологичкская система. Очерки психологии семьй.-Москва-Обнинск: «ИГ-СОЦИН»,2004.-296б.
26. Хабаршы Вестник. Алматы №3 (22) 2004.
27. Черников А.В. Системная семейная терапия: интегративная модель диагностики.-М., 2001.- 205с.
28. Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы «Жазушы» 1986.- 450б.
29. Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. Алматы «Жалын» 1996.- 407б.
30. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы «Санат» 1995.- 203б.
31. Абай «Өлеңдер, поэмалар, аудармалар мен қара сөздер» Алматы Жібек жолы 2005.
32. Вестник №1-2 2006.
33. Кабакова М.П. Психологические факторы стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнедеятельности: Канд. дис. психол. наук. - Алматы 2004.
34. Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений у детей: Афтореф. дис. канд. психол. наук. – Алматы, 2001.-27б.
35. Айдарбеков К.А. Развитие диалогической структуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаймодействий: Автореф. дис. канд. психол. наук. Алматы, 2004-27б.
36. Каракулова З.Ш. Исследование завсимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания. Автореф. дис. канд. психол. наук. Алматы. 1999.-30б.
37. Кудайбергенова С.К. Исследование типов родительского отношения в семьях, имеющих детей с психической патологией // Молодые поколение 21 века: актуальные проблемы социально-психологического здоровья: Тезисы ІІ Международного Конгресса.- Минск, 2003.-20-22б.
38. Давлетова А.Д. Ориентировка личности в психологическом пространстве родительской семьи (на материале исследования казахской семьи): Автореф. дис. канд. психол. наук.- М., 2003.-24б.
39. Валиева А.Б. Психологическая адаптация разведенных женщин в постразводный период: Автореф. дис. канд. психол. наук.-Алматы, 2005.-24б.
40. Ковалев С.В. Психология современной семьи: Москва: «ПРОСВЕЩЕНИЕ»1988.-208с.
41. Фромм Э. Искусство любить: Исследование природы любви. М., 1990.-196с.
42. Психологический журнал. Март-Апрель. 2009 № 2
43. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. Алматы «Қайнар» 1996.- 204б.
44. Основы психологии семьи и семейного консультирования: Учеб. посб. для студ. высш. учеб. заведений, /под ред. Н.Н.Посысоева.-М.: Изд-во Владос-Пресс, 2004.-328с./
45. Murstein B.A. theory of marital choice and its applicability to marriage adjustment.// Theories of attraction and love.- N.Y., 1971.
46. Зидер Р. Социальная история семьи в западной и центральной Европе (конец 18-20 вв.)/ [Пер.с нем. Л.А.Овчинцевой; Науч.ред. М.Ю.Бранд]/ Р.Зидер.-М.: Владос, 1997.-302.
47. Чистякова Т.С. Информационный ресурс в стратегиях добрачных практик современной молодежи: Автореф. дис. канд. психол. наук.-Нижний Новгород, 2008.-20с.
48. Панкова Л.М. У порога семейной жизни. Москва: «Просвещение» 1991.-144с.
49. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. М., 1987. – 305с.
50. Энциклопедия молодой семьи: ред.колл. Г.И.Гераммович, М.И. Делец, и др. 5-е изд. Изд-во Минск, 1991.-703с.
51. Вопросы психологий. Март-Апрель. 2006. №2
52. Юнг К.Г. Брак как психологичесое отношение/ Конфликты детской души. С. 185-209.
53. Сатир В. Как строить себя и своего семью. М.: «Педагогика-Пресс» 1992.- 192с.
54. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку на разных этапах периода взрослости: Автореф. дис. канд. психол. наук.- Ростов-на-Дону, 2009.-20с.
55. Жолудева С.В. Брачный возраст и психологическая готовность к вступлению в брак. //Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена №20 (49): Аспирантские тетради: научный журнал – СПб; 2007, С.276 .
56. Жолудева С.В. Представления студентов о профессиональных и семейных ценностях. //Профессиональные представления: теория и реальность /Под ред. Рогова Е.И.. – Ростов н/Д: ИПО ПИ ЮФУ, 2008. – 160 с.
57. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку как условие ролевой адаптации супругов. //Материалы третьей Международной научной конференции «Психологические проблемы современной семьи» В 2-х частях. Часть 1(2) Под общей редакцией канд. псих. наук Лидерса А.Г. М., 2007. – 535с.
58. Жолудева С.В. Проблема готовности и подготовки к браку и семейной жизни. //Материалы IV Всероссийского съезда Российского психологического общества. Материалы конференции 18-21 сентября 2007г. – Ростов н/Д, 2007, Том 1, 373 с.
59. Жолудева С.В. Гендерные особенности когнитивного компонента психологической готовности к браку. //Когнитивная психология образования: проблемы и перспективы /Под ред. Чумичевой Р.М., Белоусовой А.К. Материалы конференции 16-17 ноября 2006г. Ростов-на-Дону, 2006. – 174 с.
60. Жолудева С.В. Проблемы понимания психологической готовности к браку. //Человек: проблемы становления. Сборник научных статей /Под ред. Чумичевой Р.М., Белоусовой А.К – Ростов-на-Дону, 2005. – 300с.
61. Жолудева С.В. Необходимость изучения психологической готовности к браку. / Развитие личности в образовательных системах Южно-Российского региона: Тезисы докладов 12 годичного собрания ЮО РАО. 24 психолого-педагогических чтений Юга России. – Ростов н/Д: Изд-во РГПУ, 2005. Часть 1. – 260 с.
62. Жолудева С.В. Психологическая готовность к браку. //Тезисы докладов студенческой научной конференции. Часть 2: Апрель 2005 год. – Ростов-на-Дону: Изд-во РГПУ, 2005. – 240с.
63. Малярова Н.В., Мухортова Е.А., и др. Чей я – мамин или папин? М., 1995.
64. Калымова Е.С. Психологические проблемы первых лет супружеской жизни.// Вопросы психологий. 1983. №3. С. 83-89.
65. Торохтий В.С. Психология социальной работы с семьей. М., 1996.
66. Круглов Б.С. Правовые сознание как элемент психологической подготовки молодежи к семейной жизни.// Вопросы психологии.№4. 1986. С.63-68.
67. Псавко Б.Р., Старожицкий П.Я., Воспитывать семьянина. – М.: Знание, 1984.-80с.
68. Райгородский Д.Я. Подросток и семья. Учеб.пособ. по детской и возрастной психологий для факультетов психологий, педагогики и социальной работы.-Самара. Изд. Дом БАХРАХ-М. 2002.-656с.
69. Кон И.С. Дружба: Этико-психологический очерк.- 3-е изд. – М, 1989.-350с.
70. От Я до Мы: Азбука семейной жизни\ сост. С.В. Ковалев. 2-е изд., доп.- М.: Педагогика, 1990.- 336с.
71. Қарағанды Университетінің хабаршысы. Педагогика сериясы. 2004. №2 (34)
72. Культура семейных отношений.-М.: Знание, 1980.-112с.
73. Кабакова М.П. Психологические методы исследования семьи. Учеб. пос.,Алматы: «Қазақ университеті» 2007.-114с.
74. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. Соц.- психол. центр. Санкт-Петербург 1996.- 330с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жастардың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторларын
теоретикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Неке және отбасы түсініктері мен
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
2. Неке алдындағы күтіну кезеңінің
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..37
2. Жастардың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторларын
эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.48
2.1 Сыналушылар
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..48
2.2 Зерттеу әдістемелерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2.3 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін түсіндіру және
талдау ... ... ... ...52
2.4
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қандай қоғамдық құрылыста болса да отбасы мен
неке адам баласының дүниеге келуі мен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз
етіп отыратындықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші
факторлардың бірі болып табылады.
Отбасы мен неке қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынастармен
тығыз байланысты, және әр қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке
сипатына әсер етеді, ал олар осының әсерінен өзгеріп, жаңарып отырады.
Мұның өзі отбасы мен некенің қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі.
Қазіргі таңда некеге дайындықтың психологиялық факторларын зерттеу
өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Әлемде болып жатқан өзгерістер
(технократизация, индивидуализация және т.б.) жастардың отбасы мен некеге
деген қатынасын өзгертуге әсер етеді. Жастар отбасылық өмірді кейінге
қалдырып, ең алдымен өздерінің кәсіби проблемаларын шешуге ұмтылады.
Сонымен бірге дәстүрлі некенің альтернативасы ретінде жаңа қатынас жасау
формалары мен неке түрлері (азаматтық неке және т.б.) пайда болды.
Отбасы және оның мүшелері атқаратын функциялар иерархиясы өзгерді.
Қазіргі зерттеулер бойынша (В.Н. Дружинин, Л.Б. Шнейдер, Э.Г. Эйдемиллер,
В.В. Юстицкис және т.б.) отбасының шаруашылық-тұрмыстық, экономикалық,
репродуктивті функциялары негізгі болып табылмайды. Ал қазіргі таңда
отбасының негізгі функциялары ретінде психологиялық және тәрбиелеушілік
функциялар шықты. Осы функциялар үйлесімді отбаслық өзара қатынас жасаудың
негізі болып табылады.
Бүгінгі күнге дейін жастар белгілі бір жасқа жеткенде автоматты түрде
отбасын құруға дайын болады деп есептелді. Бірақ көптеген зерттеулер
бойынша жастар отбасын құру барысында психологиялық дайындауды қажет етеді.
Ал жастардың некеге және отбасылық өмірге психологиялық дайындығы отбасын
тұрақтылығын қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады.
Жастардың ғашықтық кезеңінде ерекше мінез-құлық типі пайда болады. Оны
қүтіну деп атаймыз. Осы еркеше мінез-құлықтың мақсаты құштар болған
объектіге қол жеткізу болып табылады. Күтіну кезеңінде сезім мен бірге
мәдени дәстүрлер көрінеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты күтіну ритуалы
өзгеріп отырады.
Қазақстанда отбасы мен некенің психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты бір қатар зерттеу жұмыстары бар. Бірақ осы кезеңнің
психологиялық ерекшеліктері қарастырылмаған.
Біздің елімізде отбасының әр түрлі аспектілерін зерттеп жүрген
психологтар: М.П. Кабакова, К.А. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова,
З.М.Балгимбаева, А.Ж. Даулетова, А.Б. Валиева, С.К. Құдайбергенова,
Ж.К.Аксакалова.
Бірақ Қазақстанда әлі күнге дейін отбасы және неке психологиялық
тұрғыда және жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары толық зерттелмеген, тіпті осы проблема жайлы
зерттеу жұмыстары жоқ деп айтуға болады.
Кеңес психологиясында осы кезеңнің ерекшіліктерін зерттеп жүрген
ғалымдар: М.А. Абалакина [1], С.В. Несына [2], М.И. Розенова [3],
Н.Ю. Рыжова [4], Е.В. Варажина [5], Л.Ф. Чукмарова [6], В.Р. Айгунова [7],
Е.Н. Иванова [8].
Кеңес психологиясында некеге психологиялық дайындық жалпы дайындық
(физиологиялық, педагогикалық, әлеуметтік және т.б.) түрлерінің бірі
ретінде қарастырылады (В.А.Сысенко, И.В. Гребенников және т.б.). Соңғы
жылдары проблеманың өзектілігіне байланысты бір қатар психологиялық зерттеу
жұмыстары пайда болды: жыныстық өмірге дайындау (Н.П. Ивченкова, А.В.
Ефимова, О.П. Аккузина), ата-ана болуға дайындық (Р.В. Овчарова), ана
болуға дайындық (Р.В. Овчарова, Г.Г. Филиппова және т.б.), әке болуға
дайындық (Р.В. Овчарова, Н.А. Демчук және т.б.).
Жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындау ең басты міндеттердің
бірі болып табылады.
Көптеген психологиялық зерттеулер (Н. Акерман, М.Ю. Артюнян,
Е.П.Белинская, С.И. Голод, А.А. Клещин, И.А. Горьковская, А.Н. Елизарова,
Е.Е. Леванов, О.С. Сермягина, М.П. Кабакова ) бойынша неке құрған жастар,
неке-отбасылық қатынастарындағы кездесетін қиындықтарыд білмейді және
ұғынбайды. Ерлі-зайыптылар қатынасының тұрақтылығы мен үйлесімділігінің
алғышарты бұл жастардың неке құруға деген әлеуметтік-психологиялық
дайындығы болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық дайындық өзара
байланысты факторлардан тұрады: психолого-педагогикалық, әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және т.б. [9, 3б.]. Некеге психологиялық дайындық –
бұл субъектінің сәтті некеге түсуін қамтамасыз ететін психологиялық
сипаттамалар жүйесі болып табылады. Қазіргі таңда кеш және қайтадан неке
құру санының өсуіне және жаңа қатынас формалары мен неке түрлерінің пайда
болуына байланысты осы мәселені зерттеу өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Неке алдындағы кезеңнің ерекшеліктері мен жастардың
некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық факторларын
зерттеу.
Зерттеу объектісі: Неке құрмаған жастардың психологиялық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары.
Жұмыстың міндеттері:
1) Отбасы мен некені зерттеуге бағытталған ғылыми жұмыстарды талдау;
2) Күтіну кезеңінің психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
3) Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық
факторлар жүйесін анықтау;
4) Жастардың некеге дайындығының гендірлік айырмашылықтарын анықтау;
5) Ұлдар мен қыздардың некеге дайындығының этникалық ерекшеліктерін
анықтау.
Жалпы гипотеза: Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығы
психологиялық факторлар жүйесімен анықталады.
Жеке гипотезалар:
1) Психологиялық факторлар жүйесі мынандай негізгі компоненттермен
анықталады: құндылықтар, неке мотивациясы, ерлі – зайыптылар иерархиясы,
ерлі – зайыптылардың бағдары мен күтімдері.
2) Жастардың некеге дайындығының гендірлік айырмашылықтары бар;
3) Ұлдар мен қыздардың некеге дайындығының этникалық ерекшеліктері бар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Тұлғаны зерттеудегі жүйелік принціпі
(Ананьев Б.Г., Мясищев В.Н.)
Зерттеудің теоретикалық негізі: отбасының негізгі психологиялық
концепциялары [А.И Антонов, С.И Голод, С.В Ковалев, В. Сатир,
Э.Г Эйдемиллер, И.В Гребенников және т.б.]; Л.Я. Гозманның отбасындағы
эмоционалдық қатынастың даму концепциясы.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу міндеттерін шешу үшін және гипотезаны тексеру үшін отбасы, некені
зерттеуге бағытталған бір неше психологиялық әдістемелер қолданылды:
зерттеліп жатқан проблема бойынша педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді
талдау әдісі, отбасына қатысты бағдар, көзқарастарды зерттеу үшін А.Н.
Волковтың Некедегі ролдік күтім және талаптану әдістемесі, М.П.
Кабакованың СПОПС-2 сұрақнамасы, эссе Менің болашақта құрғым келетін
отбасым, жастардың некеге дайындығының психологиялық факторларын анықтауға
бағытталған – автордың сауалнамасы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жастрадың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторлар жүйесі - құндылықтар, неке
мотивациясы, ерлі – зайыптылар иерархиясы, ерлі – зайыптылардың бағдары мен
күтімдері сияқты компоненттерден тұратындығы анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Диссертациялық зерттеу
материалдарын отбасылық кеңес беру барысында қолдануға болады. Алынған
нәтижелерді жастарды отбасылық өмірге дайындауға бағытталған тренинг
бағдарламасын жасауға және профилактикалық, коррекциялық жұмыстарда
қолдануға болады. Диссертациялық зерттеу материалдары орта және жоғары
білім беру жүйесінде ағартушылық жұмысты өткізуге және жасөспірімдер мен
студенттерді отбасылық өмірге дайындау курстарына негіз болады.
Нәтижелердің сенімділігі. Эмпирикалық материалдарды өңдеу және
әдістемелер жинағы дұрыс қолданылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамдары,
зерттеудің әдіснамасы, әдістері, ғылыми жаңалығы, зерттеудің теоретикалық
және практикалық мәнділігі көрсетілген.
Бірінші бөлімде Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторларын теоретикалық зерттеу отбасы мен неке
түсініктері, неке алдындағы кезеңнің психологиялық ерекшеліктері, жастардың
некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық факторлары
қарастырылды.
Екінші бөлімде Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторларын эксперименттік зерттеу сыналушылар, әдістемелер
мен эмпирикалық зерттеу сатылары сипатталған. Қорытындыда негізіг
қорытындылар мен ұсыныстар көрсетілген
Қосымшада әдістеме нәтижелері, сауалнама көрсетілген
1. Жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындаудың психологиялық
факторларын теоретикалық зерттеу
1.1 Неке және отбасы түсініктері мен теориялары
Отбасы - бұл адамдар қауымының ежелгі формаларының бірі; ол таптан,
ұлтан және мемлекеттен бұрын пайда болды.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің басты институты
болып табылады. Неке және отбасы түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты,
бірақ ұғымдардың ерекшеліктері де бар. Неке және отбасы әр түрлі тарихи
кезеңде пайда болған. А.Г. Харчев бойынша неке бұл - әйел мен ер кісі
арасындағы тарихи өзгеріп тұратын әлеуметтік қатынастар нысаны, және қоғам
олардың жыныстық өмірін, ерлі-зайыптылық және ата-аналық құқықтары мен
міндеттерін реттеп, белгілеп отырады, ал отбасы бұл – неке және одан
туындайтын ерлі-зайыптылардың балаларының денсаулығын, оларды тәрбиелеуге
деген моральдық жауапкершілікті алу мен құқықтық негізінде жинақталған
қауым болып табылады.
А.Г. Харчевтің ойынша отбасы бұл некеге қарағанда күрделірек
қатынастар жүйесі, ол тек ерлі-зайыптыларды ғана емес, сонымен қатар
балаларды, туыстарды, оларға жақын адамдарды да біріктіреді (Харчев А.Г.,
1979, с.66).
Отбасы - бұл күрделі көпаспектілі түсінік, оны анықтайтын мынандай
төрт сипаттаманы атап кетуге болады:
1) Отбасы – бұл қоғамның ұяшығы (шағын әлеуметтік топ);
2) Отбасы – бұл жеке тұрмысты ұйымдастырудың негізгі формасы;
3) Отбасы – бұл ерлі-зайыптылар одағы;
4) Отбасы – бұл көп жақтылы қатынас [11, 20б.].
Отбасының негізгі сипаттамасы бұл оның функциясы және құрылымы болып
табылады.
Э.Г. Эйдемиллер бойынша, отбасының өмірлік іс-әрекеті оның мүшелерінің
белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыру мен тікелей байланысы отбасының
функциясы деп аталады (Эйдеммиллер Э.Г., Юстицкис В.В., 1999).
Авторлар әртүрлі отбасының функцияларын бөліп көрсетеді.
И.В. Гребенниковтың ойынша отбасының негізгі функциялары мыналар:
1) репродуктивті (баланың туылуы, адамзаттың ұрпағын жалғастыру);
2) экономикалық (кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз мүшелеріне қолдау
жасау және өз қорының болуы);
3) тәрбиелік (бала тұлғасын қалыптастыру, оның қабілеттерімен мүдделерін
дамыту, қоғамда жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді отбасындағы ересек
адамдар арқылы балаларға беруі, отбасы ұжымы өзінің әр мүшесіне өмір бойы
жүйелі түрде тәрбиелік әсер етуі);
4) коммуникативті (отбасы өз мүшелерінің бұқаралық ақпарат құралдарымен
(теледидар, радио, баспасөз), әдебиетпен, өнермен байланыс жасауға
делдалдық жасауы; отбасы өз мүшелерінің қоршаған табиғи ортамен түрлі
байланыстарына және оны қабылдау сипатына әсер етуі, отбасы ішінде қарым-
қатынасты, демалысты және бос уақытты ұйымдастыру) [13, 10б.].
М.С. Мацковский бойынша отбасының негізгі функциялары;
1) шаруашылық – тұрмыстық (отбасының бір мүшелерінің басқа мүшелерінен
шаруашылық- тұрмыстық қызметін алу);
2) алғашқы әлеуметтік бақылау сферасы (отбасы мүшелерінің әр түрлі өмірлік
іс-әрекет сфераларында көрінетін мінез-құлықтарын моральдық
регламентациялау, ерлі-зайыптылар және ата-ана мен балалар қатынастарында
көрінетін жауапкершіліктер мен міндеттер);
3) әлеуметтік-статустық (қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта жаңғыртумен
байланысты, себебі отбасы мүшелеріне белгілі бір мәртебе береді);
4) эмоционалдық (индивид отбасынан психологиялық қорғаныс пен эмоционалдық
қолдау алады);
5) сексуалдық (сексуалды қажеттіліктерді қанағаттандыру);
6) рухани қарым-қатынас сферасы(отбасы мшелерінің тұлғасын дамыту және
өзара рухани байыту) [14, 42б.].
Сонымен қатар кейбір авторлар спецификалық және спецификалық емес
отбасы функцияларын бөліп көрсетеді.
Спецификалық функцияға – туу (репродуктивті функция), балаларды асырау
(экзистенциалды функция) және оларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру функциясы)
жатады.
Спецификалық емес функцияға мәртебе, өндірістік және демалысты
ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің денсаулығын сақтау және т.б. жатады
[15, 6б.].
З.А. Янов көптеген авторлардың еңбегін талдай отырып, келесі отбасының
функцияларын бөліп көрсетті;
Бос уақытты ұйымдастыру функциясы (рекреативті функция). Бос уақытты
ұйымдастырудың келесі жалпы қызметтерін бөліп көрсетуге болады: тұлғаның
дамуы, демалыс, адамның физикалық және психикалық күшін қайта қалпына
келтіру.Отбасы деңгейінде бос уақытты ұйымдастыру қызметі спецификалық
сипатқа ие болады және отбасын тұтас құрылым ретінде сақтауға бағытталған.
Л.С. Шиловтың пікірінше бос уақытты ұйымдастыру функциясына мыналар
жатады
- ерлі-зайыптылар қатынасын дамыту және қалыптастыру қызметі.
- адамгершіліктік және мәдени құндылықтарды, нормаларды, отбасының мінез-
құлық үлгілерін сақтау және дамыту. Бұл функция отбасылық микромәдениетті
қалыптастыруға бағытталған.
Т.М. Трапезникованың пікірінше қазіргі кезде отбасының өмірлік іс-
әрекетіндегі негізгі функция бұл "терапевтикалық" немесе психологиялық
"баспана" функциясы болып табылады, олардың жүзеге асуы ерлі-зайыптылардың
өзара қатынасының сипатына тәуелді. Отбасының терапевтикалық функциясының
негізінде екі психологиялық механизмдер жатыр:
- эмоционалдық дәреже (разрядка) механизімі (қысымды түсіру), ерлі-
зайыптыларға отбасынан тыс іс-әрекетте және басқа отбасылық функцияларды
жүзеге асыру барысында (шаруашылық-тұрмыстық іс-әрекетіндегі объективті
қиындықтар,баланы тәрбиелеу және т.б.) жинақталған қысымды түсіруге
мүмкіндік береді. Эмоционалдық разрядка механизімі "психологиялық демалысты
" қамтамасыз етеді.
- жағымды эмоционалды зарядты қалыптастыру механизімі [16, 13б.].
Отбасы туралы айтқан кезде ең басты оның типологисына тоқталу қажет.
Отбасы типологиясының критерилері ретінде оның құрамы; жұбайлық
өмірдің стажы; балалар саны бойынша; өмір сүру орны және типі; рольдерді
бөлу ерекшелігі және өзараәрекеттесу сипаттамасы; ерлі-зайыптылардың
кәсібі; отбасының құндылықтар бағыттылығы; отбасылық өмірдің ерекше шарты;
сексуалды қатынас сипаттамасы алынады.
Отбасының құрамы бойынша нуклеарлы, кеңейтілген, толық емес және
функционалды толық емес отбасы болып бөлінеді.
Нуклеарлы отбасы – бұл ерлі-зайыптылар және олардың балаларынан
тұрады. Нуклеарлы "нукулес" грек тілінен аударғанда ядро деген мағынаны
білдіреді (балалары бар ерлі-зайыптылар). Нуклеарлы отбасы 20 ғ. отбасының
түрі болып табылады.
Кеңейтілген нуклеарлы отбасы- бұл ерлі-зайыптылар мен балалары және
олардың жақын туысқандарынан тұрады.
Толық емес отбасында ажырасудың немесе өлімнің әсерінен ерлі-
зайыптылардың бірінің болмауы. Толық емес отбасының бір түрі бұл аналық
отбасы , оның құрамына ана мен бала кіреді.
Функционалды толық емес отбасында (құрамы бойынша толық), ерлі-
зайыптылардың бірі өз қызметін атқара алмайды. Мұның себептері әр түрлі
болуы мүмкін. Олар: ауру адам, кәсіби іс-әрекетінің ерекшелігі және т.б.
Кейбір адамдар мамандығына байланысты ұзақ уақыт үйінде бола алмайды.
Осының әсерінен өзінің отбасылық өміріндегі қызметтерін жүзеге асыра
алмайды.
Аралас отбасында ерлі-зайыптылардың бірінің орнын отбасының басқа
мүшесі басады [17, 50б.].
Ерлі-зайыптылардың отбасылық өмірінің стажына байланысты мынандай
отбасы түрлері бар: жас отбасы (1-1,5 жыл); бала күтіп отырған отбасы; орта
жастағы ерлі-зайыптылар отбасы (3-тен-10 жыл бірге өмір сүрген); ересек
(старший) жастағы ерлі-зайыптылар отбасы (10-20жыл бірге өмір сүрген); қарт
ерлі-зайыптылар отбасы (балалары есейіп кеткен, әже және ата ролін
атқарады).
Балалар саны бойынша көп балалы, балалар саны орташа, аз балалы,
баласы жоқ отбасы болып бөлінеді. Баласы жоқ отбасы бұл- некеге тұрғаннан
кейін яғни 8-10 жыл арасында ерлі-зайыптыларда баланың болмауы. Баланың
болмауы әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Олар: медико-
биологиялық факторлар және ерлі-зайыптылардың ниетінің болмауы.
Тұратын жеріне байланысты ауылдық және қалалық отбасы болып
бөлінеді.Олар өздерінің өмір сүру стилімен, ролдік құрлымымен ерекшеленеді.
Өмір сүру типі бойынша патрилокалды, матрилокалды және неолокалды
отбасы болып бөлінеді. Патрилокалды отбасында әйел күйеуінің үйінде тұрады,
ал матрилокалды отбасында керісінше күйеуі әйелінің үйінде тұрады. Ал
қазіргі кезде неолокалды өмір сүру типі кең тараған. Нуклеарлы отбасы ата-
анасынан және туысқандарынан бөлек тұруға ұмтылады [17, 35б.].
Ролдерді бөлу ерекшелігіне және өзара әрекеттесу сипаттамасына
байланысты авторитарлық, эголитарлық және демократикалық отбасы болып
бөлінеді. Авторитарлы отбасында басты шешімді күйеуі не әйелі қабылдайды.
Эгалитарлы отбасы (тең құқылы, эквивалентті) – бұл баласы жоқ жас ерлі-
зайыптылар отбасы. Бұл отбасында нақты ролдер мен міндеттер бөлінбеген.
Баланың өмірге келуі ерлі-зайыптылардан ролдерді бөлуін, сонымен бірге
эгалитарлы типтен дәстүрлі немесе демократикалық типке өтуін талап етеді.
Демократикалық (серіктестік) отбасы бұл- тең құқылы отбасы болып
табылады.
Әлеуметтік біртектілікке байланысты (яғни ерлі-зайыптылардың бір
немесе жақын әлеуметтік топқа жатуы, білімінің, мәдниетінің тең болуы)
гомогенді (біркелкі) және гетерогенді отбасы болып бөлінеді. Әлеуметтік
гетерогенді отбасы тұрақсыздау болып келеді, ерлі-зайыптылар бір-бірімен
басымдық-бағыну принципі бойынша қарым- қатынас жасайды.
Құндылықтар бағыттылығына байланысты отбасы: детоцентристикалық және
центристикалық, атаққұмар отбасы, салауатты өмір салтын ұстанатын
отбасы, пайдаланушы, психотерапевтикалық, интеллектуалды және спорттық-
серуендік (походная) отбасы болып бөлінеді.
Детоцентристикалық отбасының басты құндылығы - бала тұлғасына, оны
тәрбиелеп, қамқорлық жасауға бағытталған. Тұлғалық-центристикалық отбасының
басты құндылығы - дамуға, өз-өзін жетілдіруге бағытталған; бұл жерде ерлі-
зайыптылық ең алдымен автономды тұлғалардың еркін рухани одағы ретінде
қарастырылады. Пайдаланушы отбасы жинақтауға және прагматикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Бұл жерде ерлі-зайыптылық –
бұл өзара пайданы алуға негізделген серіктестік ретінде қарастырылады.
Психотерапевтикалық отбасының басты құндылығы өзара түсіністікке,
эмоционалды қолдауға, махаббатқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға,
қауіпсіздікке бағытталған. Салауатты өмір салтын ұстанатын отбасы
денсаулыққа, тазалыққа, дұрыс тамақтануға және т.б. көп көңіл бөледі.
Атаққұмар отбасы атақты, абыройлы болуға ұмтылады. Бұл отбасының басты
мақсаты - атақты және ең жақсы болу [7, 53б.].
Спорттық-серуендік отбасының қызығушылығы демалысты өткізуге, саяхатқа
бағытталған. Ал интеллектуалды отбасының басты құндылығы – бұл тану, білім
алу, кітап оқу, интеллектуалды ақпараттармен алмасу және т.б.
Жыныстық қатынастың сипаттамасына байланысты ашық және гомосексуалды
отбасы болып бөлінеді [7, 56б.].
Ашық отбасында ерлі-зайыптылар арасында жыныстық қатынасты орнату
ашықтық пен сипатталады. Осындай отбасы полигамды некенің қазіргі кездегі
нұсқасы болып табылады, осы жерде отбасының бір ғана функциясы сақталған -
ол жыныстық қатынас, бірақ оның полигамды некеден ерекшелігі - мұнда ерлі-
зайыптылардың екеуініңде құқықтары ескеріледі.
Гомосексуалды отбасы - бұл бір жыныстылардың ұзақ уақыт бірге тұруы.
Осы отбасының басты мәселесінің бірі ол баланы дүниеге әкелу және оны
тәрбиелеу.
Альтернативті неке құру формаларына жалғыздық, бірге тұру, азаматтық
неке жатады [7, 55б.].
Неке жұптарының саны бойынша моногамды (бір күйеу және бір әйел) және
полигамды отбасы болып бөлінеді. Полигамды отбасының екі варианты бар:
1. полиандрия (көп күйеудің болуы);
2. полигиния (көп әйелдің болуы) [9, 146б.].
Бос уақытты өткізу сипаты бойынша ашық отбасы (мәдениет индустриясына
бағытталған) және жабық отбасы (бос уақытты үй ішінде өткізуге баытталған)
[10, 115б.].
Отбасы ғылымының пайда болу тарихы
Неке-отбасылық қатынасты алғашқы рет анықтауға ұмтылған ежелгі грек
философы Платон еді. Ол патриархалды отбасын өзгермейді және ол негізгі
қоғам ұяшығы болып табылады ,ал отбасының бірігуінің нәтижесінде мемлект
пайда болады ,-деген [3, 5б.]. Платонның еңбектерінде ұрпақтың денсаулығын
қалай қамтамасыз ету керек туралы нақты ұсыныстарды кездестіреміз. Оның
ойынша дені сау балаларды 20 жас пен 40 жас аралығындағы әйелдер өмірге
әкеледі. Платон ер кісілердің 35 жасқа дейін некеге тұруын талап етті,
сонымен қатар ерлі-зайыптылар темпераменті бойынша әртүрлі болу керек, ал
ол ұрпақтың денсаулығын қамтамасыз етеді [3, 11б.].
Аристотель “Идеалды мемлекет” проектісін сынай отырып, Платонның
патриархальды отбасы қоғамның негізгі ұяшығы деген идеясын дамытты.
Француз ағартушысы Жан-Жак Руссоның ойынша:“Қоғамның ең көнесі және
табиғисы - бұл отбасы... Сонымен, отбасы- бұл саяси қоғамның бейнесі, басшы-
бұл әке, ал халық- балалар...” [11, 11б.].
19-шы ғасырдың ортасына дейін отбасы қоғамның негізгі микромоделі ретінде
қарастырылды [8, 67б.].
Отбасын ғылыми тұрғыдан зерттеу 1861жылы швейцар тарихшысының И.Я.
Бахофеннің "Ана құқығы" атты еңбегінің шығуымен байланысты. Автор осы
еңбегінде келесі пікірді шығарды:
1)Алғашында адамдар шексіз жыныстық қатынаста болған, оны "гетеризм" деп
атады;
2) осындай қатынастар баланың шынайы әкесі кім екенін анықтауға мүмкіндік
бермейді, сондықтан да баланың тегі ана бағыты бойынша анықталды.
3) сол себептен әйел ана ретінде үлкен құрметке ие болды, Бахофеннің
пікірінше әйелдер толық үстемдік етті (гинекократия);
4)бір рет неке құруға өту яғни әйел бір ер кісіге тиісті болды (басқа ер
адамдардың осы әйелге деген құқығын шектеді) [12, 14б.].
Матриархат идеясы және отбасының тарихи дамуы Дж. Леббонның, И.Колердің,
М.М. Ковалевскидің, Л. Штернбергтің, Л.Г. Морганның, Ф.Энгельстің
еңбектерінде көрінді. Ф. Энгельстің ойынша неке және отбасының дамуы
өндірістің дамуымен байланысты, отбасы дамып, өзгеріп отырады.
Ежелгі кездегі гинекократияны және оның діни, құқықтық кезеңдерін
зерттеген шотландық заңгер Дж. Мак-Леннан болды. Оның 1865 жылы
"Первобытный брак" деген еңбегі шықты. Мак-Леннан ежелгі гректердің,
кельтердің, германдықтардың этнографиялық фактілеріне сүйене отырып неке
деңгейлерін зерттеді. Мак-Леннанның зерттеулері Бахофеннің алғашқы аналық
құқығын дәлелдеді. Мак-Леннан "экзогамия "(грек тілінен экзо-тыс және гамия-
неке дегенді білдіреді) деп аталатын феноменді ашты. Мак-Леннан бойынша
некенің үш формасы бар: көп әйелдік, көп күйеудің болуы және бір некеге
тұру [18, 14б.].
Америка этнографы Л. Морганның отбасы тарихы туралы жазған "Көне
қоғам " атты аса құнды ғылыми еңбегі 19 ғасырдың екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолдарын түсіндірді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топтық некеге негізделген.
Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұтас ұрпақтар жігімен
бөлінетін. Айталық, аталар мен әжелер, әкелер мен шешелер, балалар тобында
ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере және шөбере туыстар біріне-бірі ерлі-
зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тиым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен-бірі некелеспейтін топтар қалыптасады да,тағылық дәуірдегі
топтық неке біртіндеп ығысып, оның орнына жұп отбасы пайда болады. Жұп
отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден
кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына айналады.
Алғашқы қауымдық қоғамның өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншіктің орнына жеке меншіктің пайда
болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеледі.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталады да, оның
жұптық некені түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында ер кісінің
үстемдігінің орнауымен байланысты болды.
Сөйтіп, топтық неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұптық отбасы
–варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуіріне тән болған.
Ресейде неке мен отбасын зерттеген ғалымдар:Э.К. Васильев, В.Г. Голфаст,
А.Г. Харчев, Н.Г. Юркевич, А.В. Чуйко, А.И. Антонов және т.б.[21, 15б.].
Отбасын зерттеген негізгі теоретикалық бағыттар
А.В. Черникованың пікірінше қазіргі кезде отбасы психологиясында екі
теоретикалық бағытты бөліп көрсетуге болады.
Бірінші бағыт отбасын жалпы және әр түрлі қызығушылықтары бар
индивидтер тобы ретінде, ал отбасылық контекстті тұлға дамуы мен
әлеуметтену ортасы ретінде қарастырады. Бұл позиция отбасын зерттеудегі
әлеуметтік-психологиялық бағытты көрсетеді.
Әлеуметтік-психологиялық бағыт отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде
қарастырады [23, 10б.].
Отбасы шағын әлеуметтік топ ретінде бір қатар ерекшеліктерге ие;
- отбасының даму прцессінде өзгеріске түсетін біреу емес, бір қатар
жалпы мақсаттың болуы;
- отбасылық қатынастың мәнділігі мен көпжақтылығы, және олардың өзара
байланысы;
- ерлі-зайыптылардың өзарақатынасы отбасындағы өзараәсерлесудің сипатын
анықтайды;
- отбасында әр түрлі ұрпақтың және басқа топтарға қарағанда оның
мүшелерінің арасында ұзақ уақыт жақын таныстықтың болуы;
- отбасы мүшелерінің қызығушылықтары мен бағдардың ерекшелігі; [14,
56б.].
Отбасының психологиялық ерекшеліктеріне белгілі бір әлеуметтік-
психологиялық прцесстер тән. Осындай процесстердің бірі қарым-қатынас, нақ
осында отбасылық және тұлғааралық қатынас жүзеге асады. Қарым-қатынас
адамның отбасыаралық қатынастар жүйесінің жүзеге асуына жауап береді.
Отбасына тән әлеуметтік-психологиялық процесстің тағы бір аспектісі бұл
топтық қысым немесе конформизм, топтық бірлестік, психологиялық сәйкестілік
болып табылады.
Екініші бағыт отбасын тұтас жүйе ретінде қарастырады. Осындай көзқарас 20ғ.
60ж. екінші жартысында отбасылық психотерапия жүйесінде пайда болды. Оның
негізінде Л.фон Берталанфидің жүйе теориясы жатыр, яғни әлемге деген
организмикалық көзқарас тән: әсер ету объектісі жеке адам ғана емес,
бүкіл отбасы жүйесі болып табылады. Осы жүйенің келесідей ерекшеліктері
бар:
- жүйе оның бөліктерінің қосындысына қарағанда, тұтас үлкен;
- кез-келген зат жүйеге және жүйе ішіндегі элементтердің әр қайсысына
жеке әсер етеді;
- жүйенің бір бөлігінде өзгерістің болуы, жүйенің басқа бөліктеріндеде
өзгеріс болуға әсер етеді. Жалпы жүйе теориясында отбасы ең алдымен
отбасы мүшелерінің арасындағы өзарақатынастар желісі ретінде
түсіндірілді. Белгілі бір отбасын түсіну үшін бүкіл отбасылық жүйені
тұтас талдау қажет (Леви Д.А., 1993).
Отбасылық жүйенің қызметі өзарабайланысқан екі заңның әрекетімен
анықталынады. Олар: гомеостаз заңы және даму заңы (Лидерс А.Г., 2004).
Даму заңы бойынша, әр отбасының өмірлік циклі оқиғаның немесе
деңгейдің бірізді аусуымен өтеді (пайда болғанынан бастап өмірлік іс-
әрекеті тоқтағанға дейін).
Гомеостаз заңы әр жүйенің өзінің орнын сақтауға және оның
параметрлерінің тұрақтылығына ұмтылатынын көрсетеді [17, 19б.].
Жүйелік бағыттың көзқарасы бойынша отбасы тұтас жүйе ретінде
қарастырылады. Ол жүйе үш негізгі жүйеден тұрады, олар: ерлі-зайыпты,
ата-ана-бала, балалар (сиблинги) (Черников А.В., 2001).
Қазақстанда ақын-жазушылардың отбасы және неке туралы көзқарастары
Қазақстанда ерте кездегі ақын-жазушылардың еңбектерінде отбасы мен
неке қатынастары туралы мәліметтерді кездестіруге болады.Олар Ж. Баласағұн,
Ө. Тілеуқабылұлы, А. Құнанбаев және т.б.
Жүсіп Баласағұн отбасы туралы арнайы ғылыми еңбек жазабасада, ол
өзінің әйгілі еңбегінде "Құтты білікте "үйлену, жар таңдау мәселелерін
көтерген.
Ол жарды таңдау барысында оның ақылына, әдептілігіне, еңбекқорлығына және
жұмсақ мінезіне қарау керектігін айтады. Жігіттердің бірі сұлулықты
көксемек, ал бірі даңқ пен байлыққа қызығып жар таңдайды.
Таңдағанда – ақылына қарарсың,
Әдептісін, ісмерін қаларсың?!
Ер жігітті адастырар көп себеп:
Бірі күндей сұлулықты көксемек...
Енді бірі даңқтысын қалайды,
Үшіншісі байлықты жар санайды.
Төртіншісі бірін де ойға алмайды,
Ақ ниетті, әдептісін таңдайды [28, 600б.].
Өтейбойдақ Тілеуқабыұлы (1397-1492) өзінің Шипагерлік баян атты
еңбегінде отбасы туралы мәліметтерді кездестіруге болады.
Ұрпақтың өзегі- жұп. Ер мен әйел неке құрғаннан кейін артынан ұрпақ қалдыру
керек. Ер кісінің қайын жұрты, әйелдің төркін жұрты және екеуінің де нағашы
жұрты бар яғни осыдан туысқандық және топ пайда болады. Топ ұлғайып бір
руға, ал бірнеше ру бірігіп тайпаға, тайпа одаққа, бірқанша одақ бір ұлысқа
айналады, осының нәтижесінде бір ел пайда болады.
Оның ойынша отбасының негізгі қызметі (борыщы) ұрпақ жалғастыру
(репродуктивті), ол ұрпақты тәрбиелеп және асырау керектігін айтады [29,
79б.].
Абай Құнанбаев (1845-1904) Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбыт
(1892) деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба,
Ары бар, ақылы бар,ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,-деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне
тоқталып, қазақтың Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын алдеген
мақалына орай жақсы ананың қызын малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты
дұрыс таңдай біл дегенді айтады.
Отбасындағы достық қарым-қатынас, ер жігіттің елімен жора-жолдасына
инабатты болу, туған-туысқандарын құрметтеу қалыңдықтың міндеті екенін
айтады [30,188б.].
Үйіңе тату құрбың келсе кіріп,
Сызданбасын қабақпен имендіріп
Ері сүйген кісіні о да сүйіп,
Құрмет қылсын, көңілі таза жүріп.
Оның ойынша некеге тұрған жастар жора-жлдастарымен, туған-туыстарымен
сыпайы қарым-қатынаста және елге қадірлі болуы олардың мінез-құлқына, іс-
әрекетіне байланысты болып келеді.
Сонымен Абай өлеңдерінде отбасындағы қарым-қатынас және жар таңдау
мәселелері туралы айтып кеткен [31, 33б.].
18-ші ғасырдың екінші жартысында көптеген орыс ғалымдары соның ішінде П.С.
Паллас, И.Г. Георги, И.П. Фальк, Н.П. Рычков, И.Г. Андреев өз
күнделіктерінде қазақ отбасын сипаттаған.
Қазақ отбасы-бұл ежелден келе жатқан,осы күнге дейін мән-мағынасын
жоғалтпаған әлеуметтік институт.
Қазақ отбасының даму тарихы бар. 18-19-шы ғасырларда қазақ өлкесінде
үлкен патриархалды отбасы үстем болды.
Қазақ елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық
шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру және қазақ
байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді.
19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында қазақ арасында шағын
дара отбасы үстем болды. Бұл шағын дара отбасының құрамында: ерлі-
зайыптылар, олардың отбасын құрмаған балалары және үлкен ата-анасы, сонымен
қатар кейбір жадайда олардың отбасын құрмаған жақын кіші туысқандары тұрды.
Отбасының осы шағын түрі қазақтарда үлкен патриархалды отбасының ыдырауынан
шыққан. Жеке меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің
айқындалуына байланысты үлкен патриархал отбасының сыр-сипатына өзгерістер
еніп, орнына дара шағын отбасы келіп шықты. Оның қалдығы 19-шы ғасырдың
соңы мен 20-шы ғасырдың басына дейін жетті. Қазақ халқында шағын дара
отбасының 15-17ғғ болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп
беру дәстүрі дәлел.
Қазақ отбасының даму тарихында негізі жатқан патриархалдықтың
көрінісі-әкеге отбасы басшысы ретінде қарау. Әкеге бағыну ,әкені сыйлау,
құрметтеу қазіргі қазақ отбасында сақталып отыр [32, 20б.].
Қазіргі таңда Қазақстанда отбасы мәселесін зерттеген психологтар:
М.П.Кабакова, К.А. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова, З.М. Балгимбаева,
А.Ж.Даулетова.
М.П. Кабакованың кандидаттық диссертациясында ерлі-зайыптылардың
катынасын тұрақтандыру мәселесі зерттелген. Зерттеу бірігіп өмір сүру
процессінде ажырасудың өсуімен байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты
тұрақтандыру механизмдері мен факторларын анықтауға бағытталған. Ерлі-
зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың бірлескен өмірлік іс-
әрекетінің нәтижесі болып табылатындығы анықталды. Бірлескен өмірлік іс-
әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу процессі жатыр және
оны отбасы мүшелерінің игеруі. Жалпы мағыналық қордың калыптасуының
көрсеткіші бұл отбасылық құндылықтардың, бағдардың, көзқарастардың, ерлі-
зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен сипатталады. Бірлескен өмірлік
іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені кұрушы факторы болып табылады
[33, 7б.].
З.М. Балгимбаеваның диссертациясы ата-ана-бала мәселесін зерттеуге
бағытталған. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық ерекшеліктерін
талдау негізінде баланың гендірлік әлеуметтенуінің негізгі механизмдері
этносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде яғни (қазақ, орыс,
ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмұнында этникалық ерекшеліктердің бар
екені анықталды [34, 8б.].
К.К. Айдарбековтың диссертациясы бала-ата-ана қатынасын зерттеуге
бағытталған. Жұмыс жасөспірімдердің өзіндіксанасының диалогиялық құрлымының
дамуы отбасылық жүйенің ұйымдасу ерекшеліктеріне тәуелді екенін анықтауға
бағытталған. Сонымен жасөспірімдердің өзіндіксанасының диалогялық
құрлымының дамуының негізгі көзі бұл отбасындағы бірлескен іс-әрекет болып
табылатындығы анықталды [35, 9б.].
З.Ш. Каракулованың жұмысы да бала-ата-ана қатынасын зерттеуге
бағытталған. Зерттеу барысында тұлғаның суицидтік мінез-құлқы отбасындағы
тәрбие жүйесіне байланысты екендігі анықталды [36, 10б.].
С.К. Кудайбергенованың зерттеу жұмысы психикалық ауытқуы бар балалар
отбасындағы ата-аналық қатынастар типін анықтауға бағытталған. Осы жерде
көбінесе психикалық ауытқуы бар балалардың ата-анасымен жұмыс істейді [37,
11б.].
А.Ж. Давлетованың кандидаттық диссертациясы қазақ отбасындағы бала
тұлғасының психологиялық ерекшеліктері оның аға және әпкелерінің (үлкен,
ортаңғы, кіші) арасындағы алатын орнына байланысты екені анықталды [38,
14б.].
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің психологиялық
бейімделу мәселесі зерттелді. Ажырасқан әйелдердің құндылықты бағдары және
эмоционалдық, ерекшеліктері анықталды. Зерттеу барысында ажырасқан
әйелдердің психологиялық бейімделуі олардың жасына және ажырасудан кейінгі
кезеңнің ұзақтығына байланысты екендігі көрсетілді [39, 14б.].
Қазіргі таңда қазақ социологтарының ішінде З.Ж. Жаназарова отбасы мәселесін
зерттеумен айналысады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік институт ретінде
көрсетіліп, қоғамның дамуы тікелей отбасына тәуелді екені анықталды [18,
18б.].
Сонымен отбасы және неке күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Отбасына әр ғалым өзінше анықтама береді. Отбасы таптан, ұлттан және
мемлекеттен бұрын пайда болған. Отбасы тұлға дамуының негізгі көзі болып
табылады. Отбасы бір қатар қызметтерді атқарады. Ол адамзаттың ұрпағын
жалғастыруды, бала тұлғасын қалыптастыруды және т.б. қамтамасыз етеді.
1.2 Неке алдындағы күтіну кезеңінің психологиясы
Отбасылық өмірде кездесетін қиындықтардың негізі ретінде неке серігін
таңдау ерекшеліктерін, некеге дейінгі күтіну кезеңінің сипатын, неке құру
туралы шешім қабылдауды атауға болады.
Некеге дейінгі күтіну кезеңі – отбасының өмірлік циклінің сатысы
болып табылмайды. Бірақ осы кезеңнің сәтті өтуі болашақ отбасында
кездесетін қиындықтардың алдын-алуға көмектеседі.
Осы мәселені зерттеу қиындықтары екі себептен анықталады:
Біріншіден, отбасы психологиясында некеге дейінгі күтіну кезеңі толық
зерттелмеген.
Екіншіден, жастар некеге дейінгі күтіну кезеңіне ерекше мән бермейді.
Осы кезең отбасы тұрақтылығына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі
болып табылады.
С.В. Ковалев бойынша күтіну кезеңінің үш негізгі функциясы бар.
Бірінші, бірлескен әсерлердің жинақталуы.
Екінші, бір-бірін тану және қабылдаған шешімдерін анықтау мен
тексеру.
Үшінші, неке алдындағы таныстықтың соңғы сатысы – бұл отбасылық
өмірді жобалау.
Бірлескен әсерлердің жинақталу сатысында болашақ отбасылық өмірге
байланысты өзіндік эмоционалдық потенциал және сезімдер қоры қалыптасады.
Бір-бірін тану және қабылданған шешімдерін анықтау және тексеру
сатысында жастар бір-бірін жан-жақты тани бастайды. Адамды әр түрлі
жағдайда көру, оны жақсы тануға мүмкіндік береді. Бір-бірін тану үшін бірге
өткізген қиындықтардың маңызы зор. Осындай жағдайда некелік серіктің
қиындықтарды жеңудегі қасиеттерін анықтауға болады [40, 170б.].
Осы сатыда ең маңызды – бұл өзінің және басқаның сезімін тексеру
болып табылады. Сезімді тексеру - өте нәзік құбылыс, бұл жерде нақты
ұсыныстар беру қиын. Бірақ махаббат әрқашан да пайданы ойламау қабілетінен
көрінеді.
Сонымен бірге некелік серіктердің бір-біріне сәйкестігі тексеріледі.
Сәйкестікті анықтау үшін функционалды – ролдік сәйкестілікті тексеру қажет.
Әрине, неке алдындағы күтіну жағдайында осы сәйкестілікті анықтау мүмкін
емес, сондықтан да, жастар бірлесіп өзара неке-отбасылық көзқарастарын
талдайды.
Некеге дейінгі қарым-қатынас жасау стилі, өзара конфликтіні шешу
қабілеті, туысқандарына деген қатынасы, бір-бірін түсіну деңгейі
сәйкестілікті анықтауға мүмкіндік береді.
Ғашықтар арасындағы қатынас әйелі мен күйеуінің арасындағы өзара
қатынас жасаудан ерекшелінеді. Көптеген жастар кейінгі уақытта неке
алдындағы экспериментке назар аудара бастады. Неке алдындағы эксперимент –
отбасылық қатынас жасауын модельдеуге мүмкіндік береді.
Неке алдындағы эксперимент неғұрлым ұзаққ созылса, соғұрлым оысның
ішіне сексуалдық контакт кіре бастаған. Неке алдындағы эксперимент ерлі-
зайыптылардың сексуалдық сферасындағы сәйкестілікті емес, функционалдық –
ролдік сәйкестілікті анықтауға мүмкіндік береді. Кейде сексуалдық
сәйкестілікті анықтау үшін неке алдындағы эксперимент ұзаққа созылады.
Көптеген жағдайларда ерлі-зайыптылардың интимді сәйкестілігі ұзақ уақыттан
кейін анықталады. Психофизиологиялық себептерге байланысты сексуалдық
қатынасқа қанағаттану қабілеті ерлерге қарағанда әйелдерде кешірек пайда
болады. Осыған байланысты бірінші интимді акт көңіл толмаушылыққа әкелуі
мүмкін.
Осы жерде неке алдындағы ажырасу пайда болады. Неке алдындағы ажырасу
– бұл қатынастың үзілуі. Психофизиологияның сәйкестілік деңгейін би немесе
бірлескен спорттық ойындар арқылы анықтауға болады. Осындай жағдайдағы
психофизиологиялық ерекшеліктердің сәйкестілігі сексуалдық сәйкестілікті
анықтауға негіз болады.
Үшінші функция және осыған сәйкес келетін неке алдындағы күтінудің
үшінші сатысы – бұл отбасылық өмірді жобалау. Отбасылық өмірді жобалау өте
кең құбылыс. Осыған материалдық-тұрмыстық жағдайды және болашақ отбасының
салтын анықтау жатады.
Қазіргі кезде отбасының өмір сүру салты әр түрлі. Олар: патриархалдық
және материалдық, эгалитарлы, ерлі-зайыптылар отбасы (яғни баласы жоқ
отбасы) және аналық отбасы.
Неке алдындағы күтіну кезеңдегі әдістемелік құралдың көмегімен
моделдеу қиындау[40, 177б.].
Адам ғаламшардағы уникалды емес тіршілік иесі. Жануарларда да,
адамдар сияқты күтіну кезеңі, отбасын құру, баланы өмірге алып келу сияқты
кезеңдер бар.
Отбасы психологиясында некеге дейін және неке алдындағы кезең деп
екіге бөледі.
Некеге дейінгі кезеңнің ерекшелігіне адамның туылғанан некеге дейінгі
барлық өмірлік сценарисі жатады. Осы сатыда генетикалық отбасынан
психологияқ және материалдық тәуелсіз болу, қарсы жынысты адаммен қарым-
қатынас жасау тәжірибесін игеру, некелік серікті таңдау, таңдалған адаммен
эмоционалдық және іскерлік қарым-қатынас жасау тәжірибесіне ие болу.
Неке алдындағы кезеңге некелік серіктердің некеге дейінгі өзара
әрекеттесуі жатады.
Неке алдындағы кезең
Неке алдындағы танысу Неке
алдындағы күтіну
Неке алдындағы танысуға тоқталайық.
Л.Б. Шнейдер бойынша 36,7% адам демалыс орындарында танысады. 31%
жастар оқу немесе жұмыс орнында танысады. 9% жастар бала кезден таныс болып
келеді немесе бір көшеде тұрады. 8% транспортта немесе көшеде танысқан.
Сонымен жастар әр жерде өзінің болашақ жарымен таныса алады.
Некеге дейін танысу тек сипаты бойынша ғана емес, және сонымен бірге
ұзақтығы бойынша ерекшелінеді. Ғалымдардың зерттеуі бойынша
(Л.Б. Шнейдер, М. Будынин және т.б.) неке алдындағы таныстық уақыты неке
қатынастарын сақтауға әсер етеді.
Кесте 1- Неке алдындағы таныстық уақыты неке қатынастарын сақтау
Некеге дейінгі таныстық ұзақтығы Некедегі қатынас тұрақтылығының
пайыздық көрсеткіші
1 айға дейін 4 %
1 айдан – 6 айға дейін 14 %
1 жылға дейін 22 %
1 жылдан – 3 жылға дейін 42 %
3 жылдан жоғары 18 %
Сонымен некеге дейін таныстық уақыты неке қатынасын сақтауға әсер
етеді.
Өте қысқа мерзімді және өте ұзақ мерзімді некеге дейінгі таныстық
неке қатынасының тұрақтылығына әсер ететін тәуекел фактор болып табылады.
Неке алдындағы қатынастың қысқа болуы барысында неке серіктері бір-бірін
жақсы тани алмайды. Ал ұзақ уақыт сексуалды тартымдылықтың төменделуіне
алып келеді.
Некелік серікті таңдау барысында адамдар белгілі бір критерилерге
сүйенеді. Некелік серікті таңдау критерисі – отбасы психологиясындағы жақсы
зерттелген аспектінің бірі. Әр түрлі ғалымдар әр түрлі критериді көрсетеді.
Психолог Дэвид Басс 37 мемлекеттің 10 мың ер кісі мен әйелдермен
потенциалды некелік серіктің бойында қандай қасиеттерді бағалауға
байланысты сұрақнама жүргізді. Бірінші орында өзара махаббат бауыр басу
одан кейін сенімділік, эмоционалдық тұрақтылық, жағымды мінез.
Н.Н.Нарищин бойынша неке серігін анықтайтын ішкі критерилер.
1. Ата-аналық сценарий. Таңдалған некелік серік ата-анасына немесе
ата-анасы қалыптастырған идеалды бейнеге ұқсас болып келеді.
Сценарий таңдау критерисін, неке мотивациясын, неке құру мотивін,
неке алдындағы және некедегі мінез-құлықты, жарына деген қатынасты, некенің
ұзақтығын, неке санын және т.б. анықтайды.
2. Бала-бақшадағы, мектептегі және т.б. алғашқы қарым-қатынас
дағдылары. Жақын достарына ұқсас адамды таңдайды.
3. Алғашқы эротикалық әсер, яғни жыныстың жетілу импринтингі деп
аталады.
4. Генетикалық ерекшелікті анықтау. Адам табиғатынан өз ұрпағын
жақсартуға ұмтылады. Белгілі бір дене немесе организм параметрлерін
ұнатпаған адам, болашақта өз балалары осындай болмауы үшін бейсаналы түрде
өзінде жоқ қасиеті бар адамды таңдайды.
Сонымен некелік серікті таңдау барысында ата-ана ғана емес, сонымен
бірге қоғамдағы кең тараған стереотиптер әсер етеді. Қоғамдағы
стереотиптер:
Бірінші қателік: жеке өмір сәттілікке байланысты. Өзіңе сәйкес
келетін некелік серігін таңдау – бұл кездейсоқтық.
Екінші қателік: жалғыз иделады серіктің бар екеніне сену.
Үшінші қателік: ерлі-зайыптылар қатынасында ең маңызды - романтика.
Төртінші қателік: психологиялық (астрология демонология және т.б.)
білімдерді қолдану және білу некелік серікті сәтті таңдау кепілдігі.
Бесінші қателік: әйел алғашқы қадам жасау керек емес.
Сонымен неке құру үшін идеалды немесе нормативті қасиеттер
көрсеткіштері жоқ.
Адамдарда неке жұбының қалыптасуы ерекшелігі тектілікпен байланысты,
Неке бұл тек қана екі адамның бірігуі ғана емес, сонымен екі отбасының
бірігуі. Адамдар некелік серігін жақын адамдардың пікірін ескере отырып
таңдайды. Ал жануарларда жұптың қалыптасуы екі факторға байланысты:
- уақыт;
- территория;
Жануар өз территориясында жұбын құрады. Егер ол үлгермеген жағдайда
перифериялық жануар болады.
Адамның күтіну кезеңі екі факторға байланысты: 1) уақыт; 2) тәекел;
Адам белгілі бір уақыт аралығында күтінуге үйренеді және осы процесс
қаншалықты ұзақ болса, соншалықты индивид периферияға жақындайды.
Тәуекел факторы таңдау және полимотивтелген неке алдындағы мінез-
құлыққа байланысты[11, 197б.].
Эрик Фром бойынша ер кісі мен әйелдің неке мінез-құлығының мақсаты
сүйікті болу, өзіне деген махаббат сезімін ояту. Ер мен әйел осы мақсатқа
әр түрлі жолмен барады (Фромм Э., 1990г.).
Ер кісі күшті және бай болуға ұмтылады, ал әйел өзінің сыртқы түріне
көп назар аударады.
Адамдар әр түрлі себепке байланысты отбасын құрады: үйден кету үшін,
махаббат бойынша және т.б.
Некелік таңдау жағдайы екі жақтылықпен сипатталады: бір жағынан
индивид өз отбасында бала болып қалады, ал екінші жағынан ерлі-зайыптылар
ролін атқарады.
Неке алдындағы кезеңнің психологиялық міндеті, әр адам өзін ата-
анасының отбасынан бөгеді және онымен байланысты әрі қарай жалғастырады.
Кеңес психологтарының зерттеулері бойынша неке құру үшін жағымды
қасиеттер (әйел, ер кісі үшін).
• Оптимизм және эмоционалдық ашықтық
• өзінің пікірін сақтай отырып, бағыну ролін орындау қабілеті;
• қайырымдылық;
• ақшаны қолдана білу;
Ер кісі үшін жағымды қасиеттер:
• өз мойнына жауапкершілікті ала білу;
• өзіне сенімділік;
• өз соңына басқаларды ертіп жүргені үшін қанағаттана білу
қабілеті;
• қарым-қатынаста тепе-теңдікті ұстану;
Әйелдер үшін жағымды қасиеттер:
• эмоционалдық қолдау көрсету қабілеті;
• басқаға көмектесе білу;
• берілген ақыл-кеңестерге қалыпты қатынас жасау;
• бәсекелестік тенденцияның болмауы;
• шектен тыс романтиканың болмауы;
Неке алдындағы кезеңді оптимизациялаудың психологиялық шарттары:
• өзінің және серігінің мотивін, қатынасын жә не сезімін рефлексиялау;
• неке серігінің эмоционалдық бейнесін реалдыққа ауытыру;
• неке алдындағы ақпараттық ауысуды жүзеге асыру, яғни неке серігнің
биографиясын, денсаулығын, құндылықтарын, өмірлік жоспарларынжәне
ролдік күтімдерін анықтау. Неке алдындағы ақпараттық алмасу
барысындажастардың психологиялық портреті қалыптасады және ата-ана
отбасы ерекшеліктері туралы ақпарат алады. (отбасының құрамы,
құрылымы, ата-анасының өзара қатынас жасау сипаты).
• өзара әрекеттесу жә не қарым-қатынас стилін бағалау,
• талпыну деңгейін сәйкестендіру;
• неке серігін реалды түрде қабылдау;
• ойша және реалды түрде бірлескен өмірдің сценарисін ойнау.
Неке алдындағы қатынастарды зерттеу барысында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жастардың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторларын
теоретикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Неке және отбасы түсініктері мен
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
2. Неке алдындағы күтіну кезеңінің
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3. Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..37
2. Жастардың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторларын
эксперименттік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.48
2.1 Сыналушылар
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..48
2.2 Зерттеу әдістемелерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
2.3 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін түсіндіру және
талдау ... ... ... ...52
2.4
ТҮЙІН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қандай қоғамдық құрылыста болса да отбасы мен
неке адам баласының дүниеге келуі мен оның өсіп, қалыптасуын қамтамасыз
етіп отыратындықтан, ол адамзат тарихының даму кезеңдеріндегі шешуші
факторлардың бірі болып табылады.
Отбасы мен неке қоғамдық құрылыспен, ондағы өндірістік қатынастармен
тығыз байланысты, және әр қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер отбасы мен неке
сипатына әсер етеді, ал олар осының әсерінен өзгеріп, жаңарып отырады.
Мұның өзі отбасы мен некенің қоғамдық мәселе екендігін айқындай түседі.
Қазіргі таңда некеге дайындықтың психологиялық факторларын зерттеу
өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Әлемде болып жатқан өзгерістер
(технократизация, индивидуализация және т.б.) жастардың отбасы мен некеге
деген қатынасын өзгертуге әсер етеді. Жастар отбасылық өмірді кейінге
қалдырып, ең алдымен өздерінің кәсіби проблемаларын шешуге ұмтылады.
Сонымен бірге дәстүрлі некенің альтернативасы ретінде жаңа қатынас жасау
формалары мен неке түрлері (азаматтық неке және т.б.) пайда болды.
Отбасы және оның мүшелері атқаратын функциялар иерархиясы өзгерді.
Қазіргі зерттеулер бойынша (В.Н. Дружинин, Л.Б. Шнейдер, Э.Г. Эйдемиллер,
В.В. Юстицкис және т.б.) отбасының шаруашылық-тұрмыстық, экономикалық,
репродуктивті функциялары негізгі болып табылмайды. Ал қазіргі таңда
отбасының негізгі функциялары ретінде психологиялық және тәрбиелеушілік
функциялар шықты. Осы функциялар үйлесімді отбаслық өзара қатынас жасаудың
негізі болып табылады.
Бүгінгі күнге дейін жастар белгілі бір жасқа жеткенде автоматты түрде
отбасын құруға дайын болады деп есептелді. Бірақ көптеген зерттеулер
бойынша жастар отбасын құру барысында психологиялық дайындауды қажет етеді.
Ал жастардың некеге және отбасылық өмірге психологиялық дайындығы отбасын
тұрақтылығын қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады.
Жастардың ғашықтық кезеңінде ерекше мінез-құлық типі пайда болады. Оны
қүтіну деп атаймыз. Осы еркеше мінез-құлықтың мақсаты құштар болған
объектіге қол жеткізу болып табылады. Күтіну кезеңінде сезім мен бірге
мәдени дәстүрлер көрінеді. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты күтіну ритуалы
өзгеріп отырады.
Қазақстанда отбасы мен некенің психологиялық ерекшеліктеріне
байланысты бір қатар зерттеу жұмыстары бар. Бірақ осы кезеңнің
психологиялық ерекшеліктері қарастырылмаған.
Біздің елімізде отбасының әр түрлі аспектілерін зерттеп жүрген
психологтар: М.П. Кабакова, К.А. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова,
З.М.Балгимбаева, А.Ж. Даулетова, А.Б. Валиева, С.К. Құдайбергенова,
Ж.К.Аксакалова.
Бірақ Қазақстанда әлі күнге дейін отбасы және неке психологиялық
тұрғыда және жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары толық зерттелмеген, тіпті осы проблема жайлы
зерттеу жұмыстары жоқ деп айтуға болады.
Кеңес психологиясында осы кезеңнің ерекшіліктерін зерттеп жүрген
ғалымдар: М.А. Абалакина [1], С.В. Несына [2], М.И. Розенова [3],
Н.Ю. Рыжова [4], Е.В. Варажина [5], Л.Ф. Чукмарова [6], В.Р. Айгунова [7],
Е.Н. Иванова [8].
Кеңес психологиясында некеге психологиялық дайындық жалпы дайындық
(физиологиялық, педагогикалық, әлеуметтік және т.б.) түрлерінің бірі
ретінде қарастырылады (В.А.Сысенко, И.В. Гребенников және т.б.). Соңғы
жылдары проблеманың өзектілігіне байланысты бір қатар психологиялық зерттеу
жұмыстары пайда болды: жыныстық өмірге дайындау (Н.П. Ивченкова, А.В.
Ефимова, О.П. Аккузина), ата-ана болуға дайындық (Р.В. Овчарова), ана
болуға дайындық (Р.В. Овчарова, Г.Г. Филиппова және т.б.), әке болуға
дайындық (Р.В. Овчарова, Н.А. Демчук және т.б.).
Жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындау ең басты міндеттердің
бірі болып табылады.
Көптеген психологиялық зерттеулер (Н. Акерман, М.Ю. Артюнян,
Е.П.Белинская, С.И. Голод, А.А. Клещин, И.А. Горьковская, А.Н. Елизарова,
Е.Е. Леванов, О.С. Сермягина, М.П. Кабакова ) бойынша неке құрған жастар,
неке-отбасылық қатынастарындағы кездесетін қиындықтарыд білмейді және
ұғынбайды. Ерлі-зайыптылар қатынасының тұрақтылығы мен үйлесімділігінің
алғышарты бұл жастардың неке құруға деген әлеуметтік-психологиялық
дайындығы болып табылады. Әлеуметтік-психологиялық дайындық өзара
байланысты факторлардан тұрады: психолого-педагогикалық, әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және т.б. [9, 3б.]. Некеге психологиялық дайындық –
бұл субъектінің сәтті некеге түсуін қамтамасыз ететін психологиялық
сипаттамалар жүйесі болып табылады. Қазіргі таңда кеш және қайтадан неке
құру санының өсуіне және жаңа қатынас формалары мен неке түрлерінің пайда
болуына байланысты осы мәселені зерттеу өзекті болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Неке алдындағы кезеңнің ерекшеліктері мен жастардың
некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық факторларын
зерттеу.
Зерттеу объектісі: Неке құрмаған жастардың психологиялық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторлары.
Жұмыстың міндеттері:
1) Отбасы мен некені зерттеуге бағытталған ғылыми жұмыстарды талдау;
2) Күтіну кезеңінің психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
3) Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық
факторлар жүйесін анықтау;
4) Жастардың некеге дайындығының гендірлік айырмашылықтарын анықтау;
5) Ұлдар мен қыздардың некеге дайындығының этникалық ерекшеліктерін
анықтау.
Жалпы гипотеза: Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығы
психологиялық факторлар жүйесімен анықталады.
Жеке гипотезалар:
1) Психологиялық факторлар жүйесі мынандай негізгі компоненттермен
анықталады: құндылықтар, неке мотивациясы, ерлі – зайыптылар иерархиясы,
ерлі – зайыптылардың бағдары мен күтімдері.
2) Жастардың некеге дайындығының гендірлік айырмашылықтары бар;
3) Ұлдар мен қыздардың некеге дайындығының этникалық ерекшеліктері бар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Тұлғаны зерттеудегі жүйелік принціпі
(Ананьев Б.Г., Мясищев В.Н.)
Зерттеудің теоретикалық негізі: отбасының негізгі психологиялық
концепциялары [А.И Антонов, С.И Голод, С.В Ковалев, В. Сатир,
Э.Г Эйдемиллер, И.В Гребенников және т.б.]; Л.Я. Гозманның отбасындағы
эмоционалдық қатынастың даму концепциясы.
Зерттеу әдістері.
Зерттеу міндеттерін шешу үшін және гипотезаны тексеру үшін отбасы, некені
зерттеуге бағытталған бір неше психологиялық әдістемелер қолданылды:
зерттеліп жатқан проблема бойынша педагогикалық, психологиялық әдебиеттерді
талдау әдісі, отбасына қатысты бағдар, көзқарастарды зерттеу үшін А.Н.
Волковтың Некедегі ролдік күтім және талаптану әдістемесі, М.П.
Кабакованың СПОПС-2 сұрақнамасы, эссе Менің болашақта құрғым келетін
отбасым, жастардың некеге дайындығының психологиялық факторларын анықтауға
бағытталған – автордың сауалнамасы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жастрадың некеге және отбасылық өмірге
дайындығының психологиялық факторлар жүйесі - құндылықтар, неке
мотивациясы, ерлі – зайыптылар иерархиясы, ерлі – зайыптылардың бағдары мен
күтімдері сияқты компоненттерден тұратындығы анықталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Диссертациялық зерттеу
материалдарын отбасылық кеңес беру барысында қолдануға болады. Алынған
нәтижелерді жастарды отбасылық өмірге дайындауға бағытталған тренинг
бағдарламасын жасауға және профилактикалық, коррекциялық жұмыстарда
қолдануға болады. Диссертациялық зерттеу материалдары орта және жоғары
білім беру жүйесінде ағартушылық жұмысты өткізуге және жасөспірімдер мен
студенттерді отбасылық өмірге дайындау курстарына негіз болады.
Нәтижелердің сенімділігі. Эмпирикалық материалдарды өңдеу және
әдістемелер жинағы дұрыс қолданылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, болжамдары,
зерттеудің әдіснамасы, әдістері, ғылыми жаңалығы, зерттеудің теоретикалық
және практикалық мәнділігі көрсетілген.
Бірінші бөлімде Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторларын теоретикалық зерттеу отбасы мен неке
түсініктері, неке алдындағы кезеңнің психологиялық ерекшеліктері, жастардың
некеге және отбасылық өмірге дайындығының психологиялық факторлары
қарастырылды.
Екінші бөлімде Жастардың некеге және отбасылық өмірге дайындығының
психологиялық факторларын эксперименттік зерттеу сыналушылар, әдістемелер
мен эмпирикалық зерттеу сатылары сипатталған. Қорытындыда негізіг
қорытындылар мен ұсыныстар көрсетілген
Қосымшада әдістеме нәтижелері, сауалнама көрсетілген
1. Жастарды некеге және отбасылық өмірге дайындаудың психологиялық
факторларын теоретикалық зерттеу
1.1 Неке және отбасы түсініктері мен теориялары
Отбасы - бұл адамдар қауымының ежелгі формаларының бірі; ол таптан,
ұлтан және мемлекеттен бұрын пайда болды.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің басты институты
болып табылады. Неке және отбасы түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты,
бірақ ұғымдардың ерекшеліктері де бар. Неке және отбасы әр түрлі тарихи
кезеңде пайда болған. А.Г. Харчев бойынша неке бұл - әйел мен ер кісі
арасындағы тарихи өзгеріп тұратын әлеуметтік қатынастар нысаны, және қоғам
олардың жыныстық өмірін, ерлі-зайыптылық және ата-аналық құқықтары мен
міндеттерін реттеп, белгілеп отырады, ал отбасы бұл – неке және одан
туындайтын ерлі-зайыптылардың балаларының денсаулығын, оларды тәрбиелеуге
деген моральдық жауапкершілікті алу мен құқықтық негізінде жинақталған
қауым болып табылады.
А.Г. Харчевтің ойынша отбасы бұл некеге қарағанда күрделірек
қатынастар жүйесі, ол тек ерлі-зайыптыларды ғана емес, сонымен қатар
балаларды, туыстарды, оларға жақын адамдарды да біріктіреді (Харчев А.Г.,
1979, с.66).
Отбасы - бұл күрделі көпаспектілі түсінік, оны анықтайтын мынандай
төрт сипаттаманы атап кетуге болады:
1) Отбасы – бұл қоғамның ұяшығы (шағын әлеуметтік топ);
2) Отбасы – бұл жеке тұрмысты ұйымдастырудың негізгі формасы;
3) Отбасы – бұл ерлі-зайыптылар одағы;
4) Отбасы – бұл көп жақтылы қатынас [11, 20б.].
Отбасының негізгі сипаттамасы бұл оның функциясы және құрылымы болып
табылады.
Э.Г. Эйдемиллер бойынша, отбасының өмірлік іс-әрекеті оның мүшелерінің
белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыру мен тікелей байланысы отбасының
функциясы деп аталады (Эйдеммиллер Э.Г., Юстицкис В.В., 1999).
Авторлар әртүрлі отбасының функцияларын бөліп көрсетеді.
И.В. Гребенниковтың ойынша отбасының негізгі функциялары мыналар:
1) репродуктивті (баланың туылуы, адамзаттың ұрпағын жалғастыру);
2) экономикалық (кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз мүшелеріне қолдау
жасау және өз қорының болуы);
3) тәрбиелік (бала тұлғасын қалыптастыру, оның қабілеттерімен мүдделерін
дамыту, қоғамда жинақталған әлеуметтік тәжірибелерді отбасындағы ересек
адамдар арқылы балаларға беруі, отбасы ұжымы өзінің әр мүшесіне өмір бойы
жүйелі түрде тәрбиелік әсер етуі);
4) коммуникативті (отбасы өз мүшелерінің бұқаралық ақпарат құралдарымен
(теледидар, радио, баспасөз), әдебиетпен, өнермен байланыс жасауға
делдалдық жасауы; отбасы өз мүшелерінің қоршаған табиғи ортамен түрлі
байланыстарына және оны қабылдау сипатына әсер етуі, отбасы ішінде қарым-
қатынасты, демалысты және бос уақытты ұйымдастыру) [13, 10б.].
М.С. Мацковский бойынша отбасының негізгі функциялары;
1) шаруашылық – тұрмыстық (отбасының бір мүшелерінің басқа мүшелерінен
шаруашылық- тұрмыстық қызметін алу);
2) алғашқы әлеуметтік бақылау сферасы (отбасы мүшелерінің әр түрлі өмірлік
іс-әрекет сфераларында көрінетін мінез-құлықтарын моральдық
регламентациялау, ерлі-зайыптылар және ата-ана мен балалар қатынастарында
көрінетін жауапкершіліктер мен міндеттер);
3) әлеуметтік-статустық (қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта жаңғыртумен
байланысты, себебі отбасы мүшелеріне белгілі бір мәртебе береді);
4) эмоционалдық (индивид отбасынан психологиялық қорғаныс пен эмоционалдық
қолдау алады);
5) сексуалдық (сексуалды қажеттіліктерді қанағаттандыру);
6) рухани қарым-қатынас сферасы(отбасы мшелерінің тұлғасын дамыту және
өзара рухани байыту) [14, 42б.].
Сонымен қатар кейбір авторлар спецификалық және спецификалық емес
отбасы функцияларын бөліп көрсетеді.
Спецификалық функцияға – туу (репродуктивті функция), балаларды асырау
(экзистенциалды функция) және оларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру функциясы)
жатады.
Спецификалық емес функцияға мәртебе, өндірістік және демалысты
ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің денсаулығын сақтау және т.б. жатады
[15, 6б.].
З.А. Янов көптеген авторлардың еңбегін талдай отырып, келесі отбасының
функцияларын бөліп көрсетті;
Бос уақытты ұйымдастыру функциясы (рекреативті функция). Бос уақытты
ұйымдастырудың келесі жалпы қызметтерін бөліп көрсетуге болады: тұлғаның
дамуы, демалыс, адамның физикалық және психикалық күшін қайта қалпына
келтіру.Отбасы деңгейінде бос уақытты ұйымдастыру қызметі спецификалық
сипатқа ие болады және отбасын тұтас құрылым ретінде сақтауға бағытталған.
Л.С. Шиловтың пікірінше бос уақытты ұйымдастыру функциясына мыналар
жатады
- ерлі-зайыптылар қатынасын дамыту және қалыптастыру қызметі.
- адамгершіліктік және мәдени құндылықтарды, нормаларды, отбасының мінез-
құлық үлгілерін сақтау және дамыту. Бұл функция отбасылық микромәдениетті
қалыптастыруға бағытталған.
Т.М. Трапезникованың пікірінше қазіргі кезде отбасының өмірлік іс-
әрекетіндегі негізгі функция бұл "терапевтикалық" немесе психологиялық
"баспана" функциясы болып табылады, олардың жүзеге асуы ерлі-зайыптылардың
өзара қатынасының сипатына тәуелді. Отбасының терапевтикалық функциясының
негізінде екі психологиялық механизмдер жатыр:
- эмоционалдық дәреже (разрядка) механизімі (қысымды түсіру), ерлі-
зайыптыларға отбасынан тыс іс-әрекетте және басқа отбасылық функцияларды
жүзеге асыру барысында (шаруашылық-тұрмыстық іс-әрекетіндегі объективті
қиындықтар,баланы тәрбиелеу және т.б.) жинақталған қысымды түсіруге
мүмкіндік береді. Эмоционалдық разрядка механизімі "психологиялық демалысты
" қамтамасыз етеді.
- жағымды эмоционалды зарядты қалыптастыру механизімі [16, 13б.].
Отбасы туралы айтқан кезде ең басты оның типологисына тоқталу қажет.
Отбасы типологиясының критерилері ретінде оның құрамы; жұбайлық
өмірдің стажы; балалар саны бойынша; өмір сүру орны және типі; рольдерді
бөлу ерекшелігі және өзараәрекеттесу сипаттамасы; ерлі-зайыптылардың
кәсібі; отбасының құндылықтар бағыттылығы; отбасылық өмірдің ерекше шарты;
сексуалды қатынас сипаттамасы алынады.
Отбасының құрамы бойынша нуклеарлы, кеңейтілген, толық емес және
функционалды толық емес отбасы болып бөлінеді.
Нуклеарлы отбасы – бұл ерлі-зайыптылар және олардың балаларынан
тұрады. Нуклеарлы "нукулес" грек тілінен аударғанда ядро деген мағынаны
білдіреді (балалары бар ерлі-зайыптылар). Нуклеарлы отбасы 20 ғ. отбасының
түрі болып табылады.
Кеңейтілген нуклеарлы отбасы- бұл ерлі-зайыптылар мен балалары және
олардың жақын туысқандарынан тұрады.
Толық емес отбасында ажырасудың немесе өлімнің әсерінен ерлі-
зайыптылардың бірінің болмауы. Толық емес отбасының бір түрі бұл аналық
отбасы , оның құрамына ана мен бала кіреді.
Функционалды толық емес отбасында (құрамы бойынша толық), ерлі-
зайыптылардың бірі өз қызметін атқара алмайды. Мұның себептері әр түрлі
болуы мүмкін. Олар: ауру адам, кәсіби іс-әрекетінің ерекшелігі және т.б.
Кейбір адамдар мамандығына байланысты ұзақ уақыт үйінде бола алмайды.
Осының әсерінен өзінің отбасылық өміріндегі қызметтерін жүзеге асыра
алмайды.
Аралас отбасында ерлі-зайыптылардың бірінің орнын отбасының басқа
мүшесі басады [17, 50б.].
Ерлі-зайыптылардың отбасылық өмірінің стажына байланысты мынандай
отбасы түрлері бар: жас отбасы (1-1,5 жыл); бала күтіп отырған отбасы; орта
жастағы ерлі-зайыптылар отбасы (3-тен-10 жыл бірге өмір сүрген); ересек
(старший) жастағы ерлі-зайыптылар отбасы (10-20жыл бірге өмір сүрген); қарт
ерлі-зайыптылар отбасы (балалары есейіп кеткен, әже және ата ролін
атқарады).
Балалар саны бойынша көп балалы, балалар саны орташа, аз балалы,
баласы жоқ отбасы болып бөлінеді. Баласы жоқ отбасы бұл- некеге тұрғаннан
кейін яғни 8-10 жыл арасында ерлі-зайыптыларда баланың болмауы. Баланың
болмауы әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Олар: медико-
биологиялық факторлар және ерлі-зайыптылардың ниетінің болмауы.
Тұратын жеріне байланысты ауылдық және қалалық отбасы болып
бөлінеді.Олар өздерінің өмір сүру стилімен, ролдік құрлымымен ерекшеленеді.
Өмір сүру типі бойынша патрилокалды, матрилокалды және неолокалды
отбасы болып бөлінеді. Патрилокалды отбасында әйел күйеуінің үйінде тұрады,
ал матрилокалды отбасында керісінше күйеуі әйелінің үйінде тұрады. Ал
қазіргі кезде неолокалды өмір сүру типі кең тараған. Нуклеарлы отбасы ата-
анасынан және туысқандарынан бөлек тұруға ұмтылады [17, 35б.].
Ролдерді бөлу ерекшелігіне және өзара әрекеттесу сипаттамасына
байланысты авторитарлық, эголитарлық және демократикалық отбасы болып
бөлінеді. Авторитарлы отбасында басты шешімді күйеуі не әйелі қабылдайды.
Эгалитарлы отбасы (тең құқылы, эквивалентті) – бұл баласы жоқ жас ерлі-
зайыптылар отбасы. Бұл отбасында нақты ролдер мен міндеттер бөлінбеген.
Баланың өмірге келуі ерлі-зайыптылардан ролдерді бөлуін, сонымен бірге
эгалитарлы типтен дәстүрлі немесе демократикалық типке өтуін талап етеді.
Демократикалық (серіктестік) отбасы бұл- тең құқылы отбасы болып
табылады.
Әлеуметтік біртектілікке байланысты (яғни ерлі-зайыптылардың бір
немесе жақын әлеуметтік топқа жатуы, білімінің, мәдниетінің тең болуы)
гомогенді (біркелкі) және гетерогенді отбасы болып бөлінеді. Әлеуметтік
гетерогенді отбасы тұрақсыздау болып келеді, ерлі-зайыптылар бір-бірімен
басымдық-бағыну принципі бойынша қарым- қатынас жасайды.
Құндылықтар бағыттылығына байланысты отбасы: детоцентристикалық және
центристикалық, атаққұмар отбасы, салауатты өмір салтын ұстанатын
отбасы, пайдаланушы, психотерапевтикалық, интеллектуалды және спорттық-
серуендік (походная) отбасы болып бөлінеді.
Детоцентристикалық отбасының басты құндылығы - бала тұлғасына, оны
тәрбиелеп, қамқорлық жасауға бағытталған. Тұлғалық-центристикалық отбасының
басты құндылығы - дамуға, өз-өзін жетілдіруге бағытталған; бұл жерде ерлі-
зайыптылық ең алдымен автономды тұлғалардың еркін рухани одағы ретінде
қарастырылады. Пайдаланушы отбасы жинақтауға және прагматикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Бұл жерде ерлі-зайыптылық –
бұл өзара пайданы алуға негізделген серіктестік ретінде қарастырылады.
Психотерапевтикалық отбасының басты құндылығы өзара түсіністікке,
эмоционалды қолдауға, махаббатқа қажеттіліктерін қанағаттандыруға,
қауіпсіздікке бағытталған. Салауатты өмір салтын ұстанатын отбасы
денсаулыққа, тазалыққа, дұрыс тамақтануға және т.б. көп көңіл бөледі.
Атаққұмар отбасы атақты, абыройлы болуға ұмтылады. Бұл отбасының басты
мақсаты - атақты және ең жақсы болу [7, 53б.].
Спорттық-серуендік отбасының қызығушылығы демалысты өткізуге, саяхатқа
бағытталған. Ал интеллектуалды отбасының басты құндылығы – бұл тану, білім
алу, кітап оқу, интеллектуалды ақпараттармен алмасу және т.б.
Жыныстық қатынастың сипаттамасына байланысты ашық және гомосексуалды
отбасы болып бөлінеді [7, 56б.].
Ашық отбасында ерлі-зайыптылар арасында жыныстық қатынасты орнату
ашықтық пен сипатталады. Осындай отбасы полигамды некенің қазіргі кездегі
нұсқасы болып табылады, осы жерде отбасының бір ғана функциясы сақталған -
ол жыныстық қатынас, бірақ оның полигамды некеден ерекшелігі - мұнда ерлі-
зайыптылардың екеуініңде құқықтары ескеріледі.
Гомосексуалды отбасы - бұл бір жыныстылардың ұзақ уақыт бірге тұруы.
Осы отбасының басты мәселесінің бірі ол баланы дүниеге әкелу және оны
тәрбиелеу.
Альтернативті неке құру формаларына жалғыздық, бірге тұру, азаматтық
неке жатады [7, 55б.].
Неке жұптарының саны бойынша моногамды (бір күйеу және бір әйел) және
полигамды отбасы болып бөлінеді. Полигамды отбасының екі варианты бар:
1. полиандрия (көп күйеудің болуы);
2. полигиния (көп әйелдің болуы) [9, 146б.].
Бос уақытты өткізу сипаты бойынша ашық отбасы (мәдениет индустриясына
бағытталған) және жабық отбасы (бос уақытты үй ішінде өткізуге баытталған)
[10, 115б.].
Отбасы ғылымының пайда болу тарихы
Неке-отбасылық қатынасты алғашқы рет анықтауға ұмтылған ежелгі грек
философы Платон еді. Ол патриархалды отбасын өзгермейді және ол негізгі
қоғам ұяшығы болып табылады ,ал отбасының бірігуінің нәтижесінде мемлект
пайда болады ,-деген [3, 5б.]. Платонның еңбектерінде ұрпақтың денсаулығын
қалай қамтамасыз ету керек туралы нақты ұсыныстарды кездестіреміз. Оның
ойынша дені сау балаларды 20 жас пен 40 жас аралығындағы әйелдер өмірге
әкеледі. Платон ер кісілердің 35 жасқа дейін некеге тұруын талап етті,
сонымен қатар ерлі-зайыптылар темпераменті бойынша әртүрлі болу керек, ал
ол ұрпақтың денсаулығын қамтамасыз етеді [3, 11б.].
Аристотель “Идеалды мемлекет” проектісін сынай отырып, Платонның
патриархальды отбасы қоғамның негізгі ұяшығы деген идеясын дамытты.
Француз ағартушысы Жан-Жак Руссоның ойынша:“Қоғамның ең көнесі және
табиғисы - бұл отбасы... Сонымен, отбасы- бұл саяси қоғамның бейнесі, басшы-
бұл әке, ал халық- балалар...” [11, 11б.].
19-шы ғасырдың ортасына дейін отбасы қоғамның негізгі микромоделі ретінде
қарастырылды [8, 67б.].
Отбасын ғылыми тұрғыдан зерттеу 1861жылы швейцар тарихшысының И.Я.
Бахофеннің "Ана құқығы" атты еңбегінің шығуымен байланысты. Автор осы
еңбегінде келесі пікірді шығарды:
1)Алғашында адамдар шексіз жыныстық қатынаста болған, оны "гетеризм" деп
атады;
2) осындай қатынастар баланың шынайы әкесі кім екенін анықтауға мүмкіндік
бермейді, сондықтан да баланың тегі ана бағыты бойынша анықталды.
3) сол себептен әйел ана ретінде үлкен құрметке ие болды, Бахофеннің
пікірінше әйелдер толық үстемдік етті (гинекократия);
4)бір рет неке құруға өту яғни әйел бір ер кісіге тиісті болды (басқа ер
адамдардың осы әйелге деген құқығын шектеді) [12, 14б.].
Матриархат идеясы және отбасының тарихи дамуы Дж. Леббонның, И.Колердің,
М.М. Ковалевскидің, Л. Штернбергтің, Л.Г. Морганның, Ф.Энгельстің
еңбектерінде көрінді. Ф. Энгельстің ойынша неке және отбасының дамуы
өндірістің дамуымен байланысты, отбасы дамып, өзгеріп отырады.
Ежелгі кездегі гинекократияны және оның діни, құқықтық кезеңдерін
зерттеген шотландық заңгер Дж. Мак-Леннан болды. Оның 1865 жылы
"Первобытный брак" деген еңбегі шықты. Мак-Леннан ежелгі гректердің,
кельтердің, германдықтардың этнографиялық фактілеріне сүйене отырып неке
деңгейлерін зерттеді. Мак-Леннанның зерттеулері Бахофеннің алғашқы аналық
құқығын дәлелдеді. Мак-Леннан "экзогамия "(грек тілінен экзо-тыс және гамия-
неке дегенді білдіреді) деп аталатын феноменді ашты. Мак-Леннан бойынша
некенің үш формасы бар: көп әйелдік, көп күйеудің болуы және бір некеге
тұру [18, 14б.].
Америка этнографы Л. Морганның отбасы тарихы туралы жазған "Көне
қоғам " атты аса құнды ғылыми еңбегі 19 ғасырдың екінші жартысында алғашқы
қауымдық құрылыстағы отбасы түрлерінің даму жолдарын түсіндірді.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топтық некеге негізделген.
Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұтас ұрпақтар жігімен
бөлінетін. Айталық, аталар мен әжелер, әкелер мен шешелер, балалар тобында
ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере және шөбере туыстар біріне-бірі ерлі-
зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра некелес болатын.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу
ғұрпына тиым салуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым
ішінде бірімен-бірі некелеспейтін топтар қалыптасады да,тағылық дәуірдегі
топтық неке біртіндеп ығысып, оның орнына жұп отбасы пайда болады. Жұп
отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден
кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына айналады.
Алғашқы қауымдық қоғамның өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты, қауымдық ортақ меншіктің орнына жеке меншіктің пайда
болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеледі.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезеңінде басталады да, оның
жұптық некені түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында ер кісінің
үстемдігінің орнауымен байланысты болды.
Сөйтіп, топтық неке – жабайылық дәуірге тән болса, жұптық отбасы
–варварлық, ал моногамиялық отбасы цивилизация дәуіріне тән болған.
Ресейде неке мен отбасын зерттеген ғалымдар:Э.К. Васильев, В.Г. Голфаст,
А.Г. Харчев, Н.Г. Юркевич, А.В. Чуйко, А.И. Антонов және т.б.[21, 15б.].
Отбасын зерттеген негізгі теоретикалық бағыттар
А.В. Черникованың пікірінше қазіргі кезде отбасы психологиясында екі
теоретикалық бағытты бөліп көрсетуге болады.
Бірінші бағыт отбасын жалпы және әр түрлі қызығушылықтары бар
индивидтер тобы ретінде, ал отбасылық контекстті тұлға дамуы мен
әлеуметтену ортасы ретінде қарастырады. Бұл позиция отбасын зерттеудегі
әлеуметтік-психологиялық бағытты көрсетеді.
Әлеуметтік-психологиялық бағыт отбасын шағын әлеуметтік топ ретінде
қарастырады [23, 10б.].
Отбасы шағын әлеуметтік топ ретінде бір қатар ерекшеліктерге ие;
- отбасының даму прцессінде өзгеріске түсетін біреу емес, бір қатар
жалпы мақсаттың болуы;
- отбасылық қатынастың мәнділігі мен көпжақтылығы, және олардың өзара
байланысы;
- ерлі-зайыптылардың өзарақатынасы отбасындағы өзараәсерлесудің сипатын
анықтайды;
- отбасында әр түрлі ұрпақтың және басқа топтарға қарағанда оның
мүшелерінің арасында ұзақ уақыт жақын таныстықтың болуы;
- отбасы мүшелерінің қызығушылықтары мен бағдардың ерекшелігі; [14,
56б.].
Отбасының психологиялық ерекшеліктеріне белгілі бір әлеуметтік-
психологиялық прцесстер тән. Осындай процесстердің бірі қарым-қатынас, нақ
осында отбасылық және тұлғааралық қатынас жүзеге асады. Қарым-қатынас
адамның отбасыаралық қатынастар жүйесінің жүзеге асуына жауап береді.
Отбасына тән әлеуметтік-психологиялық процесстің тағы бір аспектісі бұл
топтық қысым немесе конформизм, топтық бірлестік, психологиялық сәйкестілік
болып табылады.
Екініші бағыт отбасын тұтас жүйе ретінде қарастырады. Осындай көзқарас 20ғ.
60ж. екінші жартысында отбасылық психотерапия жүйесінде пайда болды. Оның
негізінде Л.фон Берталанфидің жүйе теориясы жатыр, яғни әлемге деген
организмикалық көзқарас тән: әсер ету объектісі жеке адам ғана емес,
бүкіл отбасы жүйесі болып табылады. Осы жүйенің келесідей ерекшеліктері
бар:
- жүйе оның бөліктерінің қосындысына қарағанда, тұтас үлкен;
- кез-келген зат жүйеге және жүйе ішіндегі элементтердің әр қайсысына
жеке әсер етеді;
- жүйенің бір бөлігінде өзгерістің болуы, жүйенің басқа бөліктеріндеде
өзгеріс болуға әсер етеді. Жалпы жүйе теориясында отбасы ең алдымен
отбасы мүшелерінің арасындағы өзарақатынастар желісі ретінде
түсіндірілді. Белгілі бір отбасын түсіну үшін бүкіл отбасылық жүйені
тұтас талдау қажет (Леви Д.А., 1993).
Отбасылық жүйенің қызметі өзарабайланысқан екі заңның әрекетімен
анықталынады. Олар: гомеостаз заңы және даму заңы (Лидерс А.Г., 2004).
Даму заңы бойынша, әр отбасының өмірлік циклі оқиғаның немесе
деңгейдің бірізді аусуымен өтеді (пайда болғанынан бастап өмірлік іс-
әрекеті тоқтағанға дейін).
Гомеостаз заңы әр жүйенің өзінің орнын сақтауға және оның
параметрлерінің тұрақтылығына ұмтылатынын көрсетеді [17, 19б.].
Жүйелік бағыттың көзқарасы бойынша отбасы тұтас жүйе ретінде
қарастырылады. Ол жүйе үш негізгі жүйеден тұрады, олар: ерлі-зайыпты,
ата-ана-бала, балалар (сиблинги) (Черников А.В., 2001).
Қазақстанда ақын-жазушылардың отбасы және неке туралы көзқарастары
Қазақстанда ерте кездегі ақын-жазушылардың еңбектерінде отбасы мен
неке қатынастары туралы мәліметтерді кездестіруге болады.Олар Ж. Баласағұн,
Ө. Тілеуқабылұлы, А. Құнанбаев және т.б.
Жүсіп Баласағұн отбасы туралы арнайы ғылыми еңбек жазабасада, ол
өзінің әйгілі еңбегінде "Құтты білікте "үйлену, жар таңдау мәселелерін
көтерген.
Ол жарды таңдау барысында оның ақылына, әдептілігіне, еңбекқорлығына және
жұмсақ мінезіне қарау керектігін айтады. Жігіттердің бірі сұлулықты
көксемек, ал бірі даңқ пен байлыққа қызығып жар таңдайды.
Таңдағанда – ақылына қарарсың,
Әдептісін, ісмерін қаларсың?!
Ер жігітті адастырар көп себеп:
Бірі күндей сұлулықты көксемек...
Енді бірі даңқтысын қалайды,
Үшіншісі байлықты жар санайды.
Төртіншісі бірін де ойға алмайды,
Ақ ниетті, әдептісін таңдайды [28, 600б.].
Өтейбойдақ Тілеуқабыұлы (1397-1492) өзінің Шипагерлік баян атты
еңбегінде отбасы туралы мәліметтерді кездестіруге болады.
Ұрпақтың өзегі- жұп. Ер мен әйел неке құрғаннан кейін артынан ұрпақ қалдыру
керек. Ер кісінің қайын жұрты, әйелдің төркін жұрты және екеуінің де нағашы
жұрты бар яғни осыдан туысқандық және топ пайда болады. Топ ұлғайып бір
руға, ал бірнеше ру бірігіп тайпаға, тайпа одаққа, бірқанша одақ бір ұлысқа
айналады, осының нәтижесінде бір ел пайда болады.
Оның ойынша отбасының негізгі қызметі (борыщы) ұрпақ жалғастыру
(репродуктивті), ол ұрпақты тәрбиелеп және асырау керектігін айтады [29,
79б.].
Абай Құнанбаев (1845-1904) Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбыт
(1892) деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба,
Ары бар, ақылы бар,ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,-деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне
тоқталып, қазақтың Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын алдеген
мақалына орай жақсы ананың қызын малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты
дұрыс таңдай біл дегенді айтады.
Отбасындағы достық қарым-қатынас, ер жігіттің елімен жора-жолдасына
инабатты болу, туған-туысқандарын құрметтеу қалыңдықтың міндеті екенін
айтады [30,188б.].
Үйіңе тату құрбың келсе кіріп,
Сызданбасын қабақпен имендіріп
Ері сүйген кісіні о да сүйіп,
Құрмет қылсын, көңілі таза жүріп.
Оның ойынша некеге тұрған жастар жора-жлдастарымен, туған-туыстарымен
сыпайы қарым-қатынаста және елге қадірлі болуы олардың мінез-құлқына, іс-
әрекетіне байланысты болып келеді.
Сонымен Абай өлеңдерінде отбасындағы қарым-қатынас және жар таңдау
мәселелері туралы айтып кеткен [31, 33б.].
18-ші ғасырдың екінші жартысында көптеген орыс ғалымдары соның ішінде П.С.
Паллас, И.Г. Георги, И.П. Фальк, Н.П. Рычков, И.Г. Андреев өз
күнделіктерінде қазақ отбасын сипаттаған.
Қазақ отбасы-бұл ежелден келе жатқан,осы күнге дейін мән-мағынасын
жоғалтпаған әлеуметтік институт.
Қазақ отбасының даму тарихы бар. 18-19-шы ғасырларда қазақ өлкесінде
үлкен патриархалды отбасы үстем болды.
Қазақ елінде ежелден қалыптасқан экзогамиялық (белгілі бір туыстық
шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті сақтай отырып неке құру және қазақ
байларының көп әйел алу әдеті үлкен патриархалды отбасының ыдырауына
әсерін тигізді.
19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында қазақ арасында шағын
дара отбасы үстем болды. Бұл шағын дара отбасының құрамында: ерлі-
зайыптылар, олардың отбасын құрмаған балалары және үлкен ата-анасы, сонымен
қатар кейбір жадайда олардың отбасын құрмаған жақын кіші туысқандары тұрды.
Отбасының осы шағын түрі қазақтарда үлкен патриархалды отбасының ыдырауынан
шыққан. Жеке меншіктің маңызы біртіндеп арта түсіп, экономикалық жіктелудің
айқындалуына байланысты үлкен патриархал отбасының сыр-сипатына өзгерістер
еніп, орнына дара шағын отбасы келіп шықты. Оның қалдығы 19-шы ғасырдың
соңы мен 20-шы ғасырдың басына дейін жетті. Қазақ халқында шағын дара
отбасының 15-17ғғ болғандығына ежелден бері қалыптасқан отауға енші бөліп
беру дәстүрі дәлел.
Қазақ отбасының даму тарихында негізі жатқан патриархалдықтың
көрінісі-әкеге отбасы басшысы ретінде қарау. Әкеге бағыну ,әкені сыйлау,
құрметтеу қазіргі қазақ отбасында сақталып отыр [32, 20б.].
Қазіргі таңда Қазақстанда отбасы мәселесін зерттеген психологтар:
М.П.Кабакова, К.А. Айдарбеков, З.Ш. Каракулова, З.М. Балгимбаева,
А.Ж.Даулетова.
М.П. Кабакованың кандидаттық диссертациясында ерлі-зайыптылардың
катынасын тұрақтандыру мәселесі зерттелген. Зерттеу бірігіп өмір сүру
процессінде ажырасудың өсуімен байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты
тұрақтандыру механизмдері мен факторларын анықтауға бағытталған. Ерлі-
зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың бірлескен өмірлік іс-
әрекетінің нәтижесі болып табылатындығы анықталды. Бірлескен өмірлік іс-
әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу процессі жатыр және
оны отбасы мүшелерінің игеруі. Жалпы мағыналық қордың калыптасуының
көрсеткіші бұл отбасылық құндылықтардың, бағдардың, көзқарастардың, ерлі-
зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен сипатталады. Бірлескен өмірлік
іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені кұрушы факторы болып табылады
[33, 7б.].
З.М. Балгимбаеваның диссертациясы ата-ана-бала мәселесін зерттеуге
бағытталған. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық ерекшеліктерін
талдау негізінде баланың гендірлік әлеуметтенуінің негізгі механизмдері
этносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде яғни (қазақ, орыс,
ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмұнында этникалық ерекшеліктердің бар
екені анықталды [34, 8б.].
К.К. Айдарбековтың диссертациясы бала-ата-ана қатынасын зерттеуге
бағытталған. Жұмыс жасөспірімдердің өзіндіксанасының диалогиялық құрлымының
дамуы отбасылық жүйенің ұйымдасу ерекшеліктеріне тәуелді екенін анықтауға
бағытталған. Сонымен жасөспірімдердің өзіндіксанасының диалогялық
құрлымының дамуының негізгі көзі бұл отбасындағы бірлескен іс-әрекет болып
табылатындығы анықталды [35, 9б.].
З.Ш. Каракулованың жұмысы да бала-ата-ана қатынасын зерттеуге
бағытталған. Зерттеу барысында тұлғаның суицидтік мінез-құлқы отбасындағы
тәрбие жүйесіне байланысты екендігі анықталды [36, 10б.].
С.К. Кудайбергенованың зерттеу жұмысы психикалық ауытқуы бар балалар
отбасындағы ата-аналық қатынастар типін анықтауға бағытталған. Осы жерде
көбінесе психикалық ауытқуы бар балалардың ата-анасымен жұмыс істейді [37,
11б.].
А.Ж. Давлетованың кандидаттық диссертациясы қазақ отбасындағы бала
тұлғасының психологиялық ерекшеліктері оның аға және әпкелерінің (үлкен,
ортаңғы, кіші) арасындағы алатын орнына байланысты екені анықталды [38,
14б.].
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің психологиялық
бейімделу мәселесі зерттелді. Ажырасқан әйелдердің құндылықты бағдары және
эмоционалдық, ерекшеліктері анықталды. Зерттеу барысында ажырасқан
әйелдердің психологиялық бейімделуі олардың жасына және ажырасудан кейінгі
кезеңнің ұзақтығына байланысты екендігі көрсетілді [39, 14б.].
Қазіргі таңда қазақ социологтарының ішінде З.Ж. Жаназарова отбасы мәселесін
зерттеумен айналысады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік институт ретінде
көрсетіліп, қоғамның дамуы тікелей отбасына тәуелді екені анықталды [18,
18б.].
Сонымен отбасы және неке күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Отбасына әр ғалым өзінше анықтама береді. Отбасы таптан, ұлттан және
мемлекеттен бұрын пайда болған. Отбасы тұлға дамуының негізгі көзі болып
табылады. Отбасы бір қатар қызметтерді атқарады. Ол адамзаттың ұрпағын
жалғастыруды, бала тұлғасын қалыптастыруды және т.б. қамтамасыз етеді.
1.2 Неке алдындағы күтіну кезеңінің психологиясы
Отбасылық өмірде кездесетін қиындықтардың негізі ретінде неке серігін
таңдау ерекшеліктерін, некеге дейінгі күтіну кезеңінің сипатын, неке құру
туралы шешім қабылдауды атауға болады.
Некеге дейінгі күтіну кезеңі – отбасының өмірлік циклінің сатысы
болып табылмайды. Бірақ осы кезеңнің сәтті өтуі болашақ отбасында
кездесетін қиындықтардың алдын-алуға көмектеседі.
Осы мәселені зерттеу қиындықтары екі себептен анықталады:
Біріншіден, отбасы психологиясында некеге дейінгі күтіну кезеңі толық
зерттелмеген.
Екіншіден, жастар некеге дейінгі күтіну кезеңіне ерекше мән бермейді.
Осы кезең отбасы тұрақтылығына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі
болып табылады.
С.В. Ковалев бойынша күтіну кезеңінің үш негізгі функциясы бар.
Бірінші, бірлескен әсерлердің жинақталуы.
Екінші, бір-бірін тану және қабылдаған шешімдерін анықтау мен
тексеру.
Үшінші, неке алдындағы таныстықтың соңғы сатысы – бұл отбасылық
өмірді жобалау.
Бірлескен әсерлердің жинақталу сатысында болашақ отбасылық өмірге
байланысты өзіндік эмоционалдық потенциал және сезімдер қоры қалыптасады.
Бір-бірін тану және қабылданған шешімдерін анықтау және тексеру
сатысында жастар бір-бірін жан-жақты тани бастайды. Адамды әр түрлі
жағдайда көру, оны жақсы тануға мүмкіндік береді. Бір-бірін тану үшін бірге
өткізген қиындықтардың маңызы зор. Осындай жағдайда некелік серіктің
қиындықтарды жеңудегі қасиеттерін анықтауға болады [40, 170б.].
Осы сатыда ең маңызды – бұл өзінің және басқаның сезімін тексеру
болып табылады. Сезімді тексеру - өте нәзік құбылыс, бұл жерде нақты
ұсыныстар беру қиын. Бірақ махаббат әрқашан да пайданы ойламау қабілетінен
көрінеді.
Сонымен бірге некелік серіктердің бір-біріне сәйкестігі тексеріледі.
Сәйкестікті анықтау үшін функционалды – ролдік сәйкестілікті тексеру қажет.
Әрине, неке алдындағы күтіну жағдайында осы сәйкестілікті анықтау мүмкін
емес, сондықтан да, жастар бірлесіп өзара неке-отбасылық көзқарастарын
талдайды.
Некеге дейінгі қарым-қатынас жасау стилі, өзара конфликтіні шешу
қабілеті, туысқандарына деген қатынасы, бір-бірін түсіну деңгейі
сәйкестілікті анықтауға мүмкіндік береді.
Ғашықтар арасындағы қатынас әйелі мен күйеуінің арасындағы өзара
қатынас жасаудан ерекшелінеді. Көптеген жастар кейінгі уақытта неке
алдындағы экспериментке назар аудара бастады. Неке алдындағы эксперимент –
отбасылық қатынас жасауын модельдеуге мүмкіндік береді.
Неке алдындағы эксперимент неғұрлым ұзаққ созылса, соғұрлым оысның
ішіне сексуалдық контакт кіре бастаған. Неке алдындағы эксперимент ерлі-
зайыптылардың сексуалдық сферасындағы сәйкестілікті емес, функционалдық –
ролдік сәйкестілікті анықтауға мүмкіндік береді. Кейде сексуалдық
сәйкестілікті анықтау үшін неке алдындағы эксперимент ұзаққа созылады.
Көптеген жағдайларда ерлі-зайыптылардың интимді сәйкестілігі ұзақ уақыттан
кейін анықталады. Психофизиологиялық себептерге байланысты сексуалдық
қатынасқа қанағаттану қабілеті ерлерге қарағанда әйелдерде кешірек пайда
болады. Осыған байланысты бірінші интимді акт көңіл толмаушылыққа әкелуі
мүмкін.
Осы жерде неке алдындағы ажырасу пайда болады. Неке алдындағы ажырасу
– бұл қатынастың үзілуі. Психофизиологияның сәйкестілік деңгейін би немесе
бірлескен спорттық ойындар арқылы анықтауға болады. Осындай жағдайдағы
психофизиологиялық ерекшеліктердің сәйкестілігі сексуалдық сәйкестілікті
анықтауға негіз болады.
Үшінші функция және осыған сәйкес келетін неке алдындағы күтінудің
үшінші сатысы – бұл отбасылық өмірді жобалау. Отбасылық өмірді жобалау өте
кең құбылыс. Осыған материалдық-тұрмыстық жағдайды және болашақ отбасының
салтын анықтау жатады.
Қазіргі кезде отбасының өмір сүру салты әр түрлі. Олар: патриархалдық
және материалдық, эгалитарлы, ерлі-зайыптылар отбасы (яғни баласы жоқ
отбасы) және аналық отбасы.
Неке алдындағы күтіну кезеңдегі әдістемелік құралдың көмегімен
моделдеу қиындау[40, 177б.].
Адам ғаламшардағы уникалды емес тіршілік иесі. Жануарларда да,
адамдар сияқты күтіну кезеңі, отбасын құру, баланы өмірге алып келу сияқты
кезеңдер бар.
Отбасы психологиясында некеге дейін және неке алдындағы кезең деп
екіге бөледі.
Некеге дейінгі кезеңнің ерекшелігіне адамның туылғанан некеге дейінгі
барлық өмірлік сценарисі жатады. Осы сатыда генетикалық отбасынан
психологияқ және материалдық тәуелсіз болу, қарсы жынысты адаммен қарым-
қатынас жасау тәжірибесін игеру, некелік серікті таңдау, таңдалған адаммен
эмоционалдық және іскерлік қарым-қатынас жасау тәжірибесіне ие болу.
Неке алдындағы кезеңге некелік серіктердің некеге дейінгі өзара
әрекеттесуі жатады.
Неке алдындағы кезең
Неке алдындағы танысу Неке
алдындағы күтіну
Неке алдындағы танысуға тоқталайық.
Л.Б. Шнейдер бойынша 36,7% адам демалыс орындарында танысады. 31%
жастар оқу немесе жұмыс орнында танысады. 9% жастар бала кезден таныс болып
келеді немесе бір көшеде тұрады. 8% транспортта немесе көшеде танысқан.
Сонымен жастар әр жерде өзінің болашақ жарымен таныса алады.
Некеге дейін танысу тек сипаты бойынша ғана емес, және сонымен бірге
ұзақтығы бойынша ерекшелінеді. Ғалымдардың зерттеуі бойынша
(Л.Б. Шнейдер, М. Будынин және т.б.) неке алдындағы таныстық уақыты неке
қатынастарын сақтауға әсер етеді.
Кесте 1- Неке алдындағы таныстық уақыты неке қатынастарын сақтау
Некеге дейінгі таныстық ұзақтығы Некедегі қатынас тұрақтылығының
пайыздық көрсеткіші
1 айға дейін 4 %
1 айдан – 6 айға дейін 14 %
1 жылға дейін 22 %
1 жылдан – 3 жылға дейін 42 %
3 жылдан жоғары 18 %
Сонымен некеге дейін таныстық уақыты неке қатынасын сақтауға әсер
етеді.
Өте қысқа мерзімді және өте ұзақ мерзімді некеге дейінгі таныстық
неке қатынасының тұрақтылығына әсер ететін тәуекел фактор болып табылады.
Неке алдындағы қатынастың қысқа болуы барысында неке серіктері бір-бірін
жақсы тани алмайды. Ал ұзақ уақыт сексуалды тартымдылықтың төменделуіне
алып келеді.
Некелік серікті таңдау барысында адамдар белгілі бір критерилерге
сүйенеді. Некелік серікті таңдау критерисі – отбасы психологиясындағы жақсы
зерттелген аспектінің бірі. Әр түрлі ғалымдар әр түрлі критериді көрсетеді.
Психолог Дэвид Басс 37 мемлекеттің 10 мың ер кісі мен әйелдермен
потенциалды некелік серіктің бойында қандай қасиеттерді бағалауға
байланысты сұрақнама жүргізді. Бірінші орында өзара махаббат бауыр басу
одан кейін сенімділік, эмоционалдық тұрақтылық, жағымды мінез.
Н.Н.Нарищин бойынша неке серігін анықтайтын ішкі критерилер.
1. Ата-аналық сценарий. Таңдалған некелік серік ата-анасына немесе
ата-анасы қалыптастырған идеалды бейнеге ұқсас болып келеді.
Сценарий таңдау критерисін, неке мотивациясын, неке құру мотивін,
неке алдындағы және некедегі мінез-құлықты, жарына деген қатынасты, некенің
ұзақтығын, неке санын және т.б. анықтайды.
2. Бала-бақшадағы, мектептегі және т.б. алғашқы қарым-қатынас
дағдылары. Жақын достарына ұқсас адамды таңдайды.
3. Алғашқы эротикалық әсер, яғни жыныстың жетілу импринтингі деп
аталады.
4. Генетикалық ерекшелікті анықтау. Адам табиғатынан өз ұрпағын
жақсартуға ұмтылады. Белгілі бір дене немесе организм параметрлерін
ұнатпаған адам, болашақта өз балалары осындай болмауы үшін бейсаналы түрде
өзінде жоқ қасиеті бар адамды таңдайды.
Сонымен некелік серікті таңдау барысында ата-ана ғана емес, сонымен
бірге қоғамдағы кең тараған стереотиптер әсер етеді. Қоғамдағы
стереотиптер:
Бірінші қателік: жеке өмір сәттілікке байланысты. Өзіңе сәйкес
келетін некелік серігін таңдау – бұл кездейсоқтық.
Екінші қателік: жалғыз иделады серіктің бар екеніне сену.
Үшінші қателік: ерлі-зайыптылар қатынасында ең маңызды - романтика.
Төртінші қателік: психологиялық (астрология демонология және т.б.)
білімдерді қолдану және білу некелік серікті сәтті таңдау кепілдігі.
Бесінші қателік: әйел алғашқы қадам жасау керек емес.
Сонымен неке құру үшін идеалды немесе нормативті қасиеттер
көрсеткіштері жоқ.
Адамдарда неке жұбының қалыптасуы ерекшелігі тектілікпен байланысты,
Неке бұл тек қана екі адамның бірігуі ғана емес, сонымен екі отбасының
бірігуі. Адамдар некелік серігін жақын адамдардың пікірін ескере отырып
таңдайды. Ал жануарларда жұптың қалыптасуы екі факторға байланысты:
- уақыт;
- территория;
Жануар өз территориясында жұбын құрады. Егер ол үлгермеген жағдайда
перифериялық жануар болады.
Адамның күтіну кезеңі екі факторға байланысты: 1) уақыт; 2) тәекел;
Адам белгілі бір уақыт аралығында күтінуге үйренеді және осы процесс
қаншалықты ұзақ болса, соншалықты индивид периферияға жақындайды.
Тәуекел факторы таңдау және полимотивтелген неке алдындағы мінез-
құлыққа байланысты[11, 197б.].
Эрик Фром бойынша ер кісі мен әйелдің неке мінез-құлығының мақсаты
сүйікті болу, өзіне деген махаббат сезімін ояту. Ер мен әйел осы мақсатқа
әр түрлі жолмен барады (Фромм Э., 1990г.).
Ер кісі күшті және бай болуға ұмтылады, ал әйел өзінің сыртқы түріне
көп назар аударады.
Адамдар әр түрлі себепке байланысты отбасын құрады: үйден кету үшін,
махаббат бойынша және т.б.
Некелік таңдау жағдайы екі жақтылықпен сипатталады: бір жағынан
индивид өз отбасында бала болып қалады, ал екінші жағынан ерлі-зайыптылар
ролін атқарады.
Неке алдындағы кезеңнің психологиялық міндеті, әр адам өзін ата-
анасының отбасынан бөгеді және онымен байланысты әрі қарай жалғастырады.
Кеңес психологтарының зерттеулері бойынша неке құру үшін жағымды
қасиеттер (әйел, ер кісі үшін).
• Оптимизм және эмоционалдық ашықтық
• өзінің пікірін сақтай отырып, бағыну ролін орындау қабілеті;
• қайырымдылық;
• ақшаны қолдана білу;
Ер кісі үшін жағымды қасиеттер:
• өз мойнына жауапкершілікті ала білу;
• өзіне сенімділік;
• өз соңына басқаларды ертіп жүргені үшін қанағаттана білу
қабілеті;
• қарым-қатынаста тепе-теңдікті ұстану;
Әйелдер үшін жағымды қасиеттер:
• эмоционалдық қолдау көрсету қабілеті;
• басқаға көмектесе білу;
• берілген ақыл-кеңестерге қалыпты қатынас жасау;
• бәсекелестік тенденцияның болмауы;
• шектен тыс романтиканың болмауы;
Неке алдындағы кезеңді оптимизациялаудың психологиялық шарттары:
• өзінің және серігінің мотивін, қатынасын жә не сезімін рефлексиялау;
• неке серігінің эмоционалдық бейнесін реалдыққа ауытыру;
• неке алдындағы ақпараттық ауысуды жүзеге асыру, яғни неке серігнің
биографиясын, денсаулығын, құндылықтарын, өмірлік жоспарларынжәне
ролдік күтімдерін анықтау. Неке алдындағы ақпараттық алмасу
барысындажастардың психологиялық портреті қалыптасады және ата-ана
отбасы ерекшеліктері туралы ақпарат алады. (отбасының құрамы,
құрылымы, ата-анасының өзара қатынас жасау сипаты).
• өзара әрекеттесу жә не қарым-қатынас стилін бағалау,
• талпыну деңгейін сәйкестендіру;
• неке серігін реалды түрде қабылдау;
• ойша және реалды түрде бірлескен өмірдің сценарисін ойнау.
Неке алдындағы қатынастарды зерттеу барысында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz