1991 – 2001 жылдардағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Қазақстан Республикасының 1991.2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері ... ... ... ... ... ..
1.3. Өнеркәсіп дамуының Қазақстан Республикадағы ақуалы / 1991.2001/ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Республика ауыл шаруашылығының даму жағдайы /1991.2001/ ... ..
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы даму жане басты мәселелердің шешілуі ... ... ..48
2.1. Халықтың тұрмыс жағдайын, әл.ауқатын көтерудегі проблемалар және олардың шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Халықты зейнетақы,тұрғын үй,азық.түлікпен қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3. Қазақстан тұрғындарына медициналық қызмет көрсету саласындағы мәселелер мен қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ...73
І . тарау. Қазақстан Республикасының 1991.2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері ... ... ... ... ... ..
1.3. Өнеркәсіп дамуының Қазақстан Республикадағы ақуалы / 1991.2001/ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Республика ауыл шаруашылығының даму жағдайы /1991.2001/ ... ..
ІІ.тарау. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы даму жане басты мәселелердің шешілуі ... ... ..48
2.1. Халықтың тұрмыс жағдайын, әл.ауқатын көтерудегі проблемалар және олардың шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Халықты зейнетақы,тұрғын үй,азық.түлікпен қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3. Қазақстан тұрғындарына медициналық қызмет көрсету саласындағы мәселелер мен қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ...73
1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Еуразия құрлығының жүрек тұсындағы ел атанған ұлан – ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы жылдарда әлемнің әр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін таныған қуаншты хабарлар әлемдік ақпаратта дүниенің төрт бұрышына тарап жатқан еді. Енді міне сол қуанышты сәттерден бері қеарай,бүгінгі күні азат Қазақстанның ең қастерлі құндылығы - ел тәуелсіздігіне 16 жыл толып отыр.
Кеңес Одағы ыдыраған тұста әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген шаруашылығы бар ебедейсіз экономикалық жүйе біржола тұраланып, көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген сенімі молайды. Кезінде қазақ халқы үлкен даңғыл жол басындағы тәй-тәй басқан сәби секілді күй кешті. Біршама уақыттан соң жағдай мүлдем өзгерді. Еліміз президенті Н.Ә. Назарбайев бұл жайында былай деген болатын : «Бұл тарихтың жаћандық сындары және жаңа экономика модельдерін іздеудің күрделі кезеңдері болды. Кідіріссіз де қысқа мезгілде міндетті: тәуелсіз мемлекет құру, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, тоталитаризмнен демократияға көшуді жүзеге асыру қажеттігі туындады . ... Ал бүгін өткен жылдарды еске түсіріп және біздің күш- жігеріміз бен жетістіктермізге қарап нық сеніммен былай деуге болады: «Біз стратегиялық тұрғыдан дұрыс жолды таңдадық. Құқықтық және әлеуметтік саяси реформалар кейде қаншалықты қиын жүргеніне қарамай, жақсы нәтижелерге жеткізді.
Кеңес Одағы ыдыраған тұста әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген шаруашылығы бар ебедейсіз экономикалық жүйе біржола тұраланып, көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген сенімі молайды. Кезінде қазақ халқы үлкен даңғыл жол басындағы тәй-тәй басқан сәби секілді күй кешті. Біршама уақыттан соң жағдай мүлдем өзгерді. Еліміз президенті Н.Ә. Назарбайев бұл жайында былай деген болатын : «Бұл тарихтың жаћандық сындары және жаңа экономика модельдерін іздеудің күрделі кезеңдері болды. Кідіріссіз де қысқа мезгілде міндетті: тәуелсіз мемлекет құру, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, тоталитаризмнен демократияға көшуді жүзеге асыру қажеттігі туындады . ... Ал бүгін өткен жылдарды еске түсіріп және біздің күш- жігеріміз бен жетістіктермізге қарап нық сеніммен былай деуге болады: «Біз стратегиялық тұрғыдан дұрыс жолды таңдадық. Құқықтық және әлеуметтік саяси реформалар кейде қаншалықты қиын жүргеніне қарамай, жақсы нәтижелерге жеткізді.
1. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003
2. Назарбаев Н.Ә.В потоке истории.Алматы, 2002
3. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы, 2003
4. Назарбаев Н.Ә. Әділеттің ақ жолы.Алматы, 1991
5. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы,1992
6. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Алматы, 1997
8.Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі. Статистикалық жинақ.2002ж.Алматы, 2003.
9. Қазақстан – цифрларда. Статистикалық жинақ. 2003ж. Алматы, 2004
10.Қазақстан өңірлеріндегі халықтың экономикалық белсенділігі. Статистикалық жинақ. 1991-2003жж.Алматы,2004
11. Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы. Статистикалық жинақ. 1993-2005жж.Алматы,2006
12. Казакстан. Эволюция государство и общество. Алматы,2003
13.Тасмаганбетов И.Н. Социально – политичекое обновление Казакстана: тенденции и приоритеты. Алматы, 1997
14. Шокменов Ю.К. Человеческое развития Казакстана: методология и анализ. Алматы, 2003
15. Касенова А. Проблемы пенсионной системы. ИЭИ // Аль-Пари. – 1998. - №4.
16. Национальный отчет по человеческому развитию. А., 1997
17. Казакстан: экономика и жизнь. – 1994. - №5
18. Тасмаганбетов И.Н. Социальная политика в условиях независимости Республики Казакстан // Саясат. – 1997. - №9
19.Тасмаганбетов И.Н Социальная политика и политическая трансформация. А., 1997
20. Алибаев А. Три года пенсионной реформы // Аль – пари. – 2000. - №5
21. Бондарь Т. Что происходит в банковской системе Казакстана. // Финансист. – 2001. - №10
22. Кажыгельдин А.М. Социально – экономическое проблемы развития Республики Казакстан в условиях реформ. – М: Финансы и статистика, 1995
23. Казакстан: 1991-2001 годы: Информационно – аналитический сборник / Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентсво Республики Казакстан по статистике, 2001.
24. Кенжегузин М., Додонов В. Экономическое реформы в Казакстане: этапы, проблемы, итоги. // Экономика и статистика. – Алматы, 2001. - №2. – 3,9.
25. Кошанов А., Хусаинов Б. Реформа и макроэкономические преобразования в Казакстане. // Общество и экономика. – 1998. -№8-9.
26. Мухамедиев Б., Бордоусов О. Внешняя торговля Республики Казакстан за годы независимости. // Экономика и статистика. – Алматы, 2001. - №2.
27. Основные направления развития и размещения производительных сил Казакстана на период да 2005 г. /Под ред. А.Е.Есентугелова и Ж.А.Кулекеева. – Алматы: РГП «Институт экономических исследований», 2002.
28. Приоритентное развитие финансового сектора как основа экономического роста. Департамент исследований и статистики. // Экономическое образование. Национальный банк Казакстана. – 2004. - №1.
29. Промышленность, сельское хозяйство и строительство Казакстана за 1920-200 годы. Статистический сборник. Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2001.
30. Смаилов А., Шокаманов Ю. Экономика Республики Казакстан: состояние и перспективы роста. // Экономика и статистика. – Алматы, 2002. - №1.
31. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе - сенябре 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2004.
32. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе - октябре 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2004.
33. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики казакстан по статистике, 2004.
34. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №12
35. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №1
36. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №7
37. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2002. - №10
38. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2003. - №6
39. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №10
40. Статистический ежегодник Казакстана – Statistical Yeerbook of Kazakhstan: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2002
42. Страны – члены СНГ в 1991г. /статистический ежегодник/ статкомитет СНГ. – М.: Финансовый инжинирниг, 1992
43. Строев Е.С., Бляхман Л.С., Кротов М.И. Экономика Содружества Независимых Государств накануне третьего тысячелетия. – СПб.: НАУКА, 1998.
44. Экономика СНГ: 10 лет реформирования и интеграционного развития / Исполком СНГ. М.: Финстатинформ, 2001
45. 10 лет Содружества Независимых Государтств (1991-2000) . Статистический сборник. Межгосударственыый статистический комитет СНГ. – М., 2001.
46. Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-инновациалық саясат және кәсіпкерлік. Түркістан, 2004
47. Тұрысов К. Об экономической политике правительства Казахстана //Альпари. 2000. - №5.
49.Абусейтова М.Х. История Казакстана и Центральная Азия. Алматы, 2001
50. Мусин Ш. Қазақстан тарихы. Алматы, 2005
51.Амангельдиев Б.Р. Преватизация в Казахстане. //Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан. Алматы, 1999
52.Байтіленов С. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы тоқырау. Алматы, 1999
53.Әбдікәрімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997
54.Рысбайұлы Ұ. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 1999
55.Габдулина Г.К. Казахстан исовременный мир. Алматы, 2001
56.Морозов А. Казакстан в годы независимости. Алматы,2005
57.Ермеков В.А. Казахстан в современном мире, Алматы, 2003
58.Муркин Д.А. Пенсионная Реформа в Казахстане. //Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий.Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан. Алматы, 1999
59. Казахстан: эволюция государства и общества. Алматы, 2003
60. Арсаханова Л.И. Эволюция процесса макроэкономических реформ в Республике Казахстан и их влеяние на экономический рост. //www.5ballov.ru/publications/works/,
61.Каратай Турысов Казахстан становление рыночной экономики Астана 2003 г.
62. Халықаралық экономикалық байланыстар Майдан – Әли Байгісиев Алматы 1998 ж.
63. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында.
64. Маденов Б. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе»
2. Назарбаев Н.Ә.В потоке истории.Алматы, 2002
3. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. Алматы, 2003
4. Назарбаев Н.Ә. Әділеттің ақ жолы.Алматы, 1991
5. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы,1992
6. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Алматы, 1997
8.Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі. Статистикалық жинақ.2002ж.Алматы, 2003.
9. Қазақстан – цифрларда. Статистикалық жинақ. 2003ж. Алматы, 2004
10.Қазақстан өңірлеріндегі халықтың экономикалық белсенділігі. Статистикалық жинақ. 1991-2003жж.Алматы,2004
11. Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы. Статистикалық жинақ. 1993-2005жж.Алматы,2006
12. Казакстан. Эволюция государство и общество. Алматы,2003
13.Тасмаганбетов И.Н. Социально – политичекое обновление Казакстана: тенденции и приоритеты. Алматы, 1997
14. Шокменов Ю.К. Человеческое развития Казакстана: методология и анализ. Алматы, 2003
15. Касенова А. Проблемы пенсионной системы. ИЭИ // Аль-Пари. – 1998. - №4.
16. Национальный отчет по человеческому развитию. А., 1997
17. Казакстан: экономика и жизнь. – 1994. - №5
18. Тасмаганбетов И.Н. Социальная политика в условиях независимости Республики Казакстан // Саясат. – 1997. - №9
19.Тасмаганбетов И.Н Социальная политика и политическая трансформация. А., 1997
20. Алибаев А. Три года пенсионной реформы // Аль – пари. – 2000. - №5
21. Бондарь Т. Что происходит в банковской системе Казакстана. // Финансист. – 2001. - №10
22. Кажыгельдин А.М. Социально – экономическое проблемы развития Республики Казакстан в условиях реформ. – М: Финансы и статистика, 1995
23. Казакстан: 1991-2001 годы: Информационно – аналитический сборник / Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентсво Республики Казакстан по статистике, 2001.
24. Кенжегузин М., Додонов В. Экономическое реформы в Казакстане: этапы, проблемы, итоги. // Экономика и статистика. – Алматы, 2001. - №2. – 3,9.
25. Кошанов А., Хусаинов Б. Реформа и макроэкономические преобразования в Казакстане. // Общество и экономика. – 1998. -№8-9.
26. Мухамедиев Б., Бордоусов О. Внешняя торговля Республики Казакстан за годы независимости. // Экономика и статистика. – Алматы, 2001. - №2.
27. Основные направления развития и размещения производительных сил Казакстана на период да 2005 г. /Под ред. А.Е.Есентугелова и Ж.А.Кулекеева. – Алматы: РГП «Институт экономических исследований», 2002.
28. Приоритентное развитие финансового сектора как основа экономического роста. Департамент исследований и статистики. // Экономическое образование. Национальный банк Казакстана. – 2004. - №1.
29. Промышленность, сельское хозяйство и строительство Казакстана за 1920-200 годы. Статистический сборник. Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2001.
30. Смаилов А., Шокаманов Ю. Экономика Республики Казакстан: состояние и перспективы роста. // Экономика и статистика. – Алматы, 2002. - №1.
31. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе - сенябре 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2004.
32. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе - октябре 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2004.
33. Социально – эконмическое развитие Республики Казакстан в январе 2004 года. Краткий статистический справочник. – Алматы: Агентство Республики казакстан по статистике, 2004.
34. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №12
35. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №1
36. Статистический бюллетень. Министерство финансов Республики Казакстан (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №7
37. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2002. - №10
38. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2003. - №6
39. Статистический бюллетень. Национальный банк Казакстана (на казак.и рус. Яз). – Алматы, 2004. - №10
40. Статистический ежегодник Казакстана – Statistical Yeerbook of Kazakhstan: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова. – Алматы: Агентство Республики Казакстан по статистике, 2002
42. Страны – члены СНГ в 1991г. /статистический ежегодник/ статкомитет СНГ. – М.: Финансовый инжинирниг, 1992
43. Строев Е.С., Бляхман Л.С., Кротов М.И. Экономика Содружества Независимых Государств накануне третьего тысячелетия. – СПб.: НАУКА, 1998.
44. Экономика СНГ: 10 лет реформирования и интеграционного развития / Исполком СНГ. М.: Финстатинформ, 2001
45. 10 лет Содружества Независимых Государтств (1991-2000) . Статистический сборник. Межгосударственыый статистический комитет СНГ. – М., 2001.
46. Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-инновациалық саясат және кәсіпкерлік. Түркістан, 2004
47. Тұрысов К. Об экономической политике правительства Казахстана //Альпари. 2000. - №5.
49.Абусейтова М.Х. История Казакстана и Центральная Азия. Алматы, 2001
50. Мусин Ш. Қазақстан тарихы. Алматы, 2005
51.Амангельдиев Б.Р. Преватизация в Казахстане. //Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан. Алматы, 1999
52.Байтіленов С. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы тоқырау. Алматы, 1999
53.Әбдікәрімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997
54.Рысбайұлы Ұ. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 1999
55.Габдулина Г.К. Казахстан исовременный мир. Алматы, 2001
56.Морозов А. Казакстан в годы независимости. Алматы,2005
57.Ермеков В.А. Казахстан в современном мире, Алматы, 2003
58.Муркин Д.А. Пенсионная Реформа в Казахстане. //Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий.Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан. Алматы, 1999
59. Казахстан: эволюция государства и общества. Алматы, 2003
60. Арсаханова Л.И. Эволюция процесса макроэкономических реформ в Республике Казахстан и их влеяние на экономический рост. //www.5ballov.ru/publications/works/,
61.Каратай Турысов Казахстан становление рыночной экономики Астана 2003 г.
62. Халықаралық экономикалық байланыстар Майдан – Әли Байгісиев Алматы 1998 ж.
63. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында.
64. Маденов Б. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе»
Қазақстан республикасының Білім және
Ғылым министрлігі
Қ.А.ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Шымкент институты
“Бүкіләлем тарихы” кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖұМЫС
Тақырыбы: 1991 – 2001 жылдардағы Қазақстан Республикасының
әлеуметтік - экономикалық дамуы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Шымкент – 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Қазақстан Республикасының 1991-2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері ... ... ... ... ... ..
1.3. Өнеркәсіп дамуының Қазақстан Республикадағы ақуалы 1991-2001 ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Республика ауыл шаруашылығының даму жағдайы 1991-2001 ... ..
ІІ–тарау. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы даму жане басты мәселелердің шешілуі ... ... ..48
2.1. Халықтың тұрмыс жағдайын, әл-ауқатын көтерудегі проблемалар және олардың шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Халықты зейнетақы,тұрғын үй,азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.3. Қазақстан тұрғындарына медициналық қызмет көрсету саласындағы мәселелер мен қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі: 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Еуразия құрлығының жүрек тұсындағы ел атанған ұлан – ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы жылдарда әлемнің әр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін таныған қуаншты хабарлар әлемдік ақпаратта дүниенің төрт бұрышына тарап жатқан еді. Енді міне сол қуанышты сәттерден бері қеарай,бүгінгі күні азат Қазақстанның ең қастерлі құндылығы - ел тәуелсіздігіне 16 жыл толып отыр.
Кеңес Одағы ыдыраған тұста әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген шаруашылығы бар ебедейсіз экономикалық жүйе біржола тұраланып, көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген сенімі молайды. Кезінде қазақ халқы үлкен даңғыл жол басындағы тәй-тәй басқан сәби секілді күй кешті. Біршама уақыттан соң жағдай мүлдем өзгерді. Еліміз президенті Н.Ә. Назарбайев бұл жайында былай деген болатын : Бұл тарихтың жаћандық сындары және жаңа экономика модельдерін іздеудің күрделі кезеңдері болды. Кідіріссіз де қысқа мезгілде міндетті: тәуелсіз мемлекет құру, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, тоталитаризмнен демократияға көшуді жүзеге асыру қажеттігі туындады . ... Ал бүгін өткен жылдарды еске түсіріп және біздің күш- жігеріміз бен жетістіктермізге қарап нық сеніммен былай деуге болады: Біз стратегиялық тұрғыдан дұрыс жолды таңдадық. Құқықтық және әлеуметтік саяси реформалар кейде қаншалықты қиын жүргеніне қарамай, жақсы нәтижелерге жеткізді. Ел экономикасы мен демократиялық процесстер серпінді дами отырып, республикамыз орынды түрде өңір лидер саналды және барынша бәсекеге қабілетті экономикасы бар алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарынан лайықты орын алуға ұмтылуда.
Дүниежүзі елдері танып, экономикалық даму қарқыны жағынан алғашқы орындарда тұрғандығын мойындап отырған тәуелсіз Қазақстан мемлекеті тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір халық үшін терең мәнге және маңызға ие. Ол тек қана ертеде өткен қатал да қарама – қайшылыққа толы өмірді еске түсіру және оны қайта қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен бірге егемендік идеясы орын алған бүгінгі таңда қазіргі заман процестерін жете түсінуге мүмкіндік береді; Отанымыздың тарихын зерттеу алдымен өзіміздің қауым жастарының жалпы ізгі ұрпақтарының жаңа саяси тарихи ахуалды саяси мәдениетін, дербес ел мүддесіне сай көзқарастар жүйесін қалыптастыру үшін өте қажет екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр. Сондай – ақ елімізбен терезесі тең іргелес және шалғай орналасқан дүние жүзі мемелкеттері отанымыздық кешегі мен бүгінгі өмірін білуге ерекше ден қойып отырған шақта, республикамыздың кейбір ғылым, қоғамдық ой жүйесінің жеке қайраткерлері мен жазушылары қазақ тарихының кешегі оқиғаларын әдейі бұрмалауы аяғынан енді тұрып келе жатқан жас мемлекетіміздің әлеуметтік – экономикасының әрі қарай қарқынды дамуына әсерін тигізіп отырғандығы қазіргі заманғы тарихи дамуымызды бұрмалаудан, не көмескі білуден екендігі сөзсіз.
Бір жүйеге келтірілмей, шашырай зерттелінген мәселелердің бірі – тәуелсіз Қазақстанның дамуының алғашқы белесі 10 жыл ішіндегі әлеуметтік - экономикалық дамуы болып табылады. Қазіргі таңдағы даму сатысында экономикалық өсуді қамтамасыз ету және осының негізінде халқының әл – ауқаттық деңгейін көтеруді негізгі мақсаты етіп қойып, бұл үшін елдің экономикалық мүмкіншіліктерін өрістетуге және әлемдік шаруашылық пен жалпы аймақтық нарықтарға енуін түзетуге қажетті макроэкономикалық жағдайлар мен алғышарттарды өзекті мәселе етіп қалыптастырған Қазақстан Республикасының КСРО ыдырап егемендік алғаннан кейінгі 10 жыл ішіндегі әлеуметтік – экономикалық тарихын зерттеп, оған баға беру өзекті мәселелердің бірі екендігі даусыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бір орталыққа бағынған, тоталитарлық жүйеге негізделген Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы ыдыраған тұста Қазақстан Республикасының туелсіздік туы астында жаңа, өзіне мүлдем таныс емес жүйе құру жолында алғашқы он жыл көлемінде жүргізген әлеуметтік – экономикалық саясатын зерттеп, қол жеткізген табыстары мен жіберген кемшіліктерін зерделеп, обьективті түрде баға беру дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді орындауды жүктейді:
Тәуелсіз Қазақстанның экономикалық жаңа жүйесін таңдау жолын зерттеу және оның типтік сипатын анықтау; құрылымдық экономикалық реформаның негізіне анықтама беру;
КСРО ыдыраған тұста және мемлекеттілікті қалыптастыру кезеңіндегі (1991-1993жж) Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық ақуалға анализ жасау;
1993-1997жж экономикалық реформаның барысын зерттеп, нәтижесіне баға беру; Инфляцияны тоқтату саясатына сипатама жасау;
1998-2002 жж. экономикалық реформаға анализ жасау; Банк жүйесіндегі, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді анықтау;
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешудегі іс – шараларға сараптама жасау, азаматтарының жақсы тұрмысын қамтамасыз ететін қоғам орнатудағы үкімет саясатын зерттеу;
Қазақстандықтардың әл – ауқатын көтеру, тұрғын үй, азық – түлікпен қамтамасыз ету,медециналық көмек көрсету сияқты әлеуметтік проблемаларды шешу жолына анализ жасау;
Зейнетақы реформасының еаекшеліктері мен жүргізілу барысн зеріттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Тақырыптың деректемелік қорын мынадай баспасөз құралдары мен Қазақстан Республикасының зерттеу және статистикалық Агенттігі басылымдарынан алынған материалдар құрады: Егеменді Қазақстан, Жас Алаш, Аль-пари, Казакстанская Правда, Финансист, Экономика и статистика, Общество и экономика, Хозяство и право, Деловая неделя, Понарама, Мысль, Исследования и результаты, Вопросы экономики, Экономист, Экономика и жизнь, Аналитическое оброзование, Вести Казакстана, Деловой мир, Статистический бюллетень. Минирстерство финансов Республиуки Казахстан, Статистический бюллетень. Национальный банк Казахстана т.б . Сонымен бірге, елдің әлументтік- экономикалық дамуы туралы Қазақстан халқының тұрмыс деңгейі, Қазақстан – цифраларда, Қазақстан өңірлеріндегі халықтың экономикалық белсенділігі, Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы сияқты әр жылға шығатын статистикалық жинақтар құнды материалдар береді.
Тәуелсіз мемлекеттер Достығының Статистикалық комитеті шығаратын Статистикалық жинақтарының да маңызы ерекше.
Тақырыптың тарихнамасы: Жоғарыда баяндағанымыздай Қазақстанның 1991-2001жж аралығындағы әлеуметтік – экономикалық дамуы шашырай, жүйесіз зерттелген мәселелердің бірі болып табылады. Десек те, тақырыпқа қалам тартқан біршама авторлардың еңбектері жарық көріп үлгерген. Жалпы оларды мынадай екі топқа бөліп қарастырауға болады:
Бірінші топта, көрсетілген он жыл ішінде үкіметтің жоғарғы қызмет орындарында еңбек етіп, болған жайларды өз көзімен көріп қана қоймай, нақты іс – шараларды жүзеге асырудың басында болған саяси қайраткерлердің еңбектері. Мұндай еңбектердің ішінде еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың біздің тақырыбымызға тікелей қатысты Әділеттің ақ жолы, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Ғасырлар тоғысында, Қазақстан 2030, Тәуелсіздік белестері, В потоке истории, Сындарлы он жыл деп аталатын шығармаларын ерекше атап өткен жөн.
Сондай – ақ әр түрлі кезеңдрде үкіметті басқарған Ә.М.Қажыгелдиннің, Қ.Тоқаевтың, Н.Балғынбаевтың, Қ.Тоқаевтың, И.Тасмағанбетовтың еңбектері мен баспасөз беттерінде жарияланған баяндамаларында құнды материалдар беріледі.
Екінші топқа, тақырыпта қарастырылуы тиіс мәселелерді жеке – жеке бөліп зерттеген арнайы мамандар – эконмистердің, әлеуметттанушылардың және тарихшылардың еңбектерін жатқызуға болады. Олардың қатарында Б.Исабеков, К.Тұрысов, Э.Түркебаев, Т.Бондорь, Ч.Мусиннің, Б.Р.Амангельдиевтің, С.Байтіленовтың, Ә.Әбдікәрімұлының, Ұ.Рысбайұлының, Г.К.Габдулинаның, Ю.К. Шокмановтың, А.Касеновтың, А.Алібаевтың,А.Морозовтың, В.А.Ермековтың, М.Х.Абусейтованың, Д.А.Муркиннің және т.б авторлардың зерттеулері тақырыптың мәнін ашуда сындарлы мағлұматтар береді.
Сонымен бірге осы топқа А. Ашімбаевтың жетекшілігіндегі Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы стратегиялық зеріттеу институты қызметкерлерінің зеріттеу жұмыстарын да жатқызуға болады.
Тақырыптың хронологиялық шегі: Зеріттеу жұмысы КСРО ыдырап Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізген 1991 жылдан бсталып, егеменді дамуының алғашқы он жылдағы уақыт аралығын қамтиды. Сондай-ақ статистикалық деректерді салыстыру мақсатында тәуелсіздік алғанға дейінгі кезең және он жылдан кейінгі 1-3 жыл аралықтарындағы мәліметтер де қамтылып өткен.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі, деректік материалдар көзі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, хронологиялық шегі, методологиялық негізі айқындалған.
Тәуелсіз Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалар және олардың елдің экономикалық дамуына әсері -деп аталатын бірінші тарауында Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық реформалар процессі эволюциясының ел экономикасына ықпалы, көрсетілген уақыт аралығындағы республика өнеркәсібінің дамуы мен ауыл шаруашылығындағы ахуал зеріттеледі. Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Егемеді Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанннан кейінгі он жылдығында әлеументтік дамуында туындаған мәселелер мен олардың шешілуі, әлументтік салада жүргізілген саясат пен олардың нәтежиелері баяндалады.
Қорытындысында, он жыл көлемінде республика үкіметінің жүзеге асырған әлеументтік-экономикалық іс-шараларының нәтежиелеріне тұжырым жасалады.
Зертеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, салыстырмалылық, объективтілік сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды.
І – тарау. Қазақстан Республикасының 1991-2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастыудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықгық экономикаға көшу жолына түсті. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді.
Нарықтақ экономиканың Бірінші кезені шағын жекешелендіруден басталдық Алғашқы кезеңнің барысында 1991-1992 жылдары 5000-ға жуық нысандар жекешелендірілді, олардың катарында ұжымдық меншікке берілгендердің саны 470-тен астам болды.
Екінші кезең "Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ,Ұлттық бағдарламасы" негізінде жүргізілді. Бұл кезеңнің аса маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын жэне орта бизнесті дамытуға белгі берілді. Көтерме сауда буынын қоса алғанда бүрынғы кеңеетік сауда жүйесін өзгерту басталды, Қызмет көрсету саласында бәсекелестік орта пайда болды. Үшінші кезең 1995 жылғы желтоқсанда заң күші бар "Жекешелендіру туралы" Жарлықтан басталып, 1999 жылға дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек ақша қаражатында жүзеге асырылды.
Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және т.б. Сондай-ақ нарықты экономикаға тән инфрақұрылымның кейбір түрлері биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді.
Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, әдіс-тәсілдері де толық анықталмады. Екіншіден, барлық елдерге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. "Жапондық", "Немістік" тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қоры ұсынған "есеңгіретіп емдеу" деп аталатын жолына түсті, Ресейдің соңынан ерді.Үшіншіден, экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанда кажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы калыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру үкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты (инфляция).Төртіншіден, қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай калды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмады. Бесіншіден, Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы қозғалысын катаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие ресурстарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары процентпен сатып, пайда табумен әуестенді. Алтыншыдан, қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейді. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жүргізуде, экономиканы дамытуда өздерінің зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс істеп көрмегендіктен, одан шығу жолдарын білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан тез арада шығару саясаты жүргізілді, бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.
Сондықтан мемлекет дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыра бастады. Оның ең бастысы — бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнайдың, мұнайдан шығатын өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін жоғарылату керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер, әр кәсіпорын ең жоғарғы таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті, елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті.
1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекетгік мүлікті басқаруды жетілдіру мәселелері шықты мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша мемлекеттік органдар арасындағы өкілеттіктерді бөлуге жаңа көзқарас қолданыла бастады. Республикалық мемлекеттік және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды оңтайландыру басталды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы сақталды. Мұнай-газ секторында — бұл "ҚазМұнайГаз", энергетикада— "КЕГОК", телекоммуникацияда — "Қазақтелеком", темір жолда — "Қазақстан темір жолы".
Бірақ жекешелеңдіру барысында да кемшіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі кезеңінде де (1991-92 жж. және 1993-95 жж.) мүліктің көпшілік бөлігінің талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық шаруашылығы үшін берекесіздік тудырып, экономиканың терең дағдарысқа ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ, елдің экспортқа өнім шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне су тегін кеткен болып шықты.
Сондықтан, бұл жағдай үкімет пен барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін қатыстыра отырып, терең талдау жасауды талап етті. Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарыңда Президент экономикалық реформаны жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы қаулы қабылдады. Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995 жылдарға арналған бағдарламасы жасалды. Бағдарламада энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны тоқтату қажет екені айтылды. 1993 ж. 15 қарашада мемлекеттің өз ақшасы теңге енгізілді. Сөйтіп, біз экономикалық тәуелсіздіктің аса маңызды нышаны -ұлттық валютамыз теңгеге ие болдық. Бұл бізге 1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге мүмкіндік берді.
Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған жекешелендіру процесі нақты бәсекелестік үшін базалық жағдайларды құруға жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 процентке жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі.
Нарықтық реформаға көшудегі жіберілген тағы бір қате — ол үкімет басшыларының елдің экономист ғалымдарына сенбеуі.Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономикалық дағдарыс капиталистік қоғамға тән классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар өндірісі, тауарлық қатынастар толық қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншідең, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды. Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз қалды.
Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа бағдарлама кабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау, бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, ауыл шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.
Қоғам айқын мақсаттар мен оларға қол жеткізу жолдары баяндалған стратегиялық бағдарламалық құжатқа мұқтаж болатын. Олар "Қазақстан - 2030" ел дамуының Стратегиясында тұжырымдалды.
1997 жылдың қазан айында Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына "Қазақстан — 2030" деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың, немесе "Қазақстан барысын" қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын арадағы және стратегиялық ұзақ мерзімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді Онда елдің ішкі және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру көзделген.
Олар: 1) ұлттық қауіпсіздікті сақтау; 2) ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын нығайту; 3) нарықтық қатынастар негізінде экономикалық өсу; 4) Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру; 5) энергетика ресурстарын жете пайдалану; 6) инфрақұрылым, көлік және байланысты дамыту: 7) демократиялық кәсіби мемлекетті құру. Тек осы аса маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне сенім білдірілді.
"Қазақстан — 2030" бағдарламасының талаптарына орай соңғы жылдары еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігін нығайту, әлемдік стандарттарға сай түзілген заңнамалық-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде орасан зор жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, биліктің, сот және қүқық қорғау органдарын қоса алғанда, оның барлық тармақтарының құрылымы мен қызметінің қағидаттары едәуір жетілдірілді. Сондай-ақ демократия мен азаматтық қоғам институттары даму жолына түсті.
Қазақстан геосаяси кеңістікте әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде лайықты орын алды. Қалыпасқан әріптестік саяси және экономикалық қатынастар мемлекетімізді барлық дүние жүзі елдерімен байланыстыруға мүмкіндік берді. Қазақстан жетекші халықаралық ұйымдарда, соның ішінде, БҰҰ-да белсенді жұмыс жүргізіп, антиядролық қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік және терроризмге қарсы күрес ісіне лайықты үлесін қосып келеді. "Қазақстан - 2030" стратегиясында көрсетілгендей, әсіресе, соңғы жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 пайызды құрады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халықаралық беделін едәуір көтеруге жағдай жасады. Қазақстан бұл жылдары ТМД елдерінің арасында жан басына шаққанда шетелдік инвестициялар тарту жөнінен іс-шаралар бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде әлемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндетгерді шешіп берді:
Ауқымды инвестицияларды тарту жөніндегі, олардың көлемі 1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезенде 25,8 миллиард долларды кұрады, жан басына шаққанда Қазақстан ТМД-да 1-ші орынды алады.
Әлемдік деңгейдегі менеджмент қызметі құлдырау жағдайында болған аса ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді.
Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашьшық байланысқа белсенді кіріту қамтамасыз етілді. (Н.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. — Егемен Қазақстан, желтоқсан 2004).
Осының нәтижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, әсіресе, ауыл шаруашылығында, сауда мен қызмет көрсету саласында жеке меншік секторы басым бола түсті. Нарықтық экономиканың жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор үлесін ұлғайту болып табылады. Мысалы, статистика мәліметтері бойынша, 2004 жылдың I жартыжылдығына тіркелген 194,8 мың заңды тұлғаның 192,7 мындайы жеке меншік секторға келеді. Бұл жалпы санның 98%-і, өндеу саласында бұл үлес — 98%-ті; ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында 97,5%-ті құрайды.
Көптеген экономикалық процестердің нақты қатысушысы жеке меншік иесі болып отыр. Оның мүмкін болатын барлық әлеуметтік формалар мен нарықтық қатынас салаларына кеңінен қатысуы айрықша нарықтық мінез-құлық қалыптастырды. Әсіресе шағын кәсіпкерліктің дамуын атап көрсетуге тұрарлық.
"Казақстан — 2030" бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәуелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту және экономикалық өрлеу болды. Бұл барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуіне, әл-ауқатының артуына кең өріс ашты.
Сонымен, қорыта келгенде, жер жүзіндегі қазіргі 182 елдің 15 мемлекеті нарықгың қарқынды даму жолын игерген, 156 ел — нарықтық даму жолына түскен (соның бірі - Казақстан), тек 11 ел ғана - нарықтық қатынасқа әлі кірмеген. Әлемдік экономиканың заңдары мен талаптарына сай біз де елімізде нарықтық (кәсіпкерлік) қоғам құрып жатырмыз. Экономикалық, өндірістік қатынастар жүйесін түбегейлі өзгерту жөніндегі реформаның ең маңызды кезеңінің басты міндеттері шешілді. Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықгық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Біз ойдағыдай жұмыс істеп жатқан нарық экономикасын құрдық. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика бар.
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері
Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар КСРО – дағы экономиканы либералды реформалау шеңберінде ХХ ғ. 80- ші жылдарының соңында (1988 ж) басталды. Алайда олар КСРО – ның құлауына байланысты 1991 жылы үзіліп қалды.
Менің ойымша, шаруашылық қызметтерін либералдандыру, еңбек ұжымдарына жалға беру арқылы кәсіпорындарды мемлекетсіздендіру, басқару жүйесін және жалпы одақтық бағдарлама шеңберінде материалдық – техникалық жағынан қамтамасыз етуді орталықтандыру сол кезеңнің өзінде республикаралық шаруашылық байланыстарды бұзуды, КСРО халықшаруашылығының коперативтік салаларындағы әр түрлі өндірістік технологиялық байланыстар арасындағы келісімдік – құқықтық қатынастарды бұзды.
Жалпы одақтық реформалар өндірістің құлдырауына, өндірістік – техникалық мақсаттағы өнімдер мен тұтыну тауарларының дефецитінің ушығуына, инфляцияның өсуіне және ақша – кредиттік жүйенің дағдарысына алып келді де, бұл жағдай барлық одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның да эконмикасында көрініс тапты.
КСРО мемлекеттік ститистикалық комитетінің мәліметіне қарағанда, 1990 жыл 1989 жылмен салыстырғанда бүкіл ел бойынша жалпы қоғамдық табыс екі пайызды (ұлттық табыс 3,6 пайызды) өнеркәсіптік өндіріс – 1,1 пайыз, ауылшаруашылық өнімі – 2,8 пайыз (44,40-б.) төмендеген. Қазақстанда да жағдай сондай болды, оның ішінде ұлттық табыс 1990 жылы 1989 жылмен салыстырғанда 0,9 пайызға кеміді.
1-кесте
1989-1991 жж Қазақстан республикасындағы әлеуметтік экономикалық негізгі көрсеткіштерінің индексі ( алдыңғы жылдармен салыстырғанда пайыздық түрде)
1989
1990
1991
Өндірілген ұлттық кіріс
99,9
99,1
89,7
Өнеркәсіп өнімдері
102,5
99,2
99,1
Ауыл шаруашылық өнімдері
92,7
106,8
77,4
Капиталдың салынуы
104,0
97,0
105,0
Деректер: автордың өзі [29,12-б.] негізінде құрастырған
1991 жылы Қазақстан экономикасы КСРО – ның экономикасымен үйлесімді дамыды, яғни құлдырау жалғаса түсті.
Егеменді Қазақстан Республикасындағы эконмикалық қайта – құрулар 1992 жылдан басталды. Олар кезең – кезеңімен жүргізілді.
Реформалардың алғашқы кезеңі – 1992-1993 жж қамтыды, яғни Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланған уаықттан бастап өз валютасын енгізгенге дейінгі аралықта. Осы жылдардағы елдің экономикасы Ресей федерациясындағы экономикалық және саяси өзгерістерге толық тәуелді болды. Реформалар өзінің жартылайлығымен, шешімдер мен әрекеттердің қарама – қайшылылығымен, ақша – кредиттік және бюджеттік саясаттың жүйесіздімен сипатталынды. [19,17-б.]
Бұл кезеңдегі Қазақстанның экономикалық дамуының өзгешілігі 1990 – 1991 жж құрылымдық дағдарыстан жүйелі әлеуметтік – экономикалық дағдарысқа өтуінен болып табылады. Осы жағдайды бірқатар авторлар тарнформациялық деп әділ атаған еді. (44, 46-б.) Ол өзінің бұрын соңды болмаған дәрежедегі тереңдігімен және қамту көлемінің кеңдігімен ерекшеленді.
2-кесте
Қазақста Республикасының 1992-1994 жылдардағы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасы (1991жылмен салыстырғанда пайызбен)
Көрсеткіштер
1992
1993
1994
Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ)
-5,3
-14,0
-24,8
Өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлемі
-14.0
-27,0
-47,0
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдері (барлық категориядағы шаруашылықтар)
29,0
20,0
-5,0
Негізгі капиталға салынған капитал (қаржыландырудың барлық қорларына)
-47,0
68,0
-73,0
Тұтыну бағаларының индексі
-16,1
284
5615
Бөлшектік тауарайналым (өткізудің барлық каналдары)
-33,0
-44,0
-72,0
Экспорт
-65,0
-67,0
-67,0
Импорт
-66,0
-72,0
-74,0
Деректер: (45, 11,18,22,25,33,45,63,64-беттер)
Энерготасымалдаушылардың бағасы нақты белгіленіп қойылған уаықтта, 1992 жылдың қаңтарында басталған бағаларды либеризациялау процессі 1994 жылдың соңына дейін созылды да, бұл жағдай эконмиканың барлық салаларында, әсіресе сыртқы экономикалық қатынастарда реформаларды жүзеге асыруға кедергі болды.
Бағаның еркін қалыптасуына мүмкіндік бермей сыртқы сауданы либерализациялау республикадан сыртқа аса маңызды шикізат түрлерін, көбіне республикалық тұтынуға зиянын тигізе отырып, шығаруына жағдай жасады. Себебі әлемдік бағалар ішкі белгіленген бағадан 2-3 есеге жоғары еді. Нәтижесінде барлық бұрынғы мемлекеттік – серіктер Қазақстандық стратегиялық тауарлардың жолына ішкі барьерлер (квоталар, лицензиялар, кедендік тарифтер) қоя бастады. Оған қарамастан шетке ондай тауарларды шығару өсе берді, ал валюталық түсімдер шетелдік банклерде қалып қойды.
Қазақстанда, экспорттық шектеу көбіне тарифтік емес сипатта жүрді. Елдің сыртқы сауда саясатында іс жүзінде импорттық пошлиналар болмады. Орталықтық – экспорттық жүйеден рынокқа өту кезеңінде экспорттық - импорттық және төлемдік операцияларды дұрыс бақылау жалға қойылмай отырған уақытта, аса қажетті іс – шара болып табылатын – лицензиялау және квоталау жүйелі қолданылды.
Бұл кезеңде сыртқы сауда операциялары гиперинфляция және республикаралық қамысздандыру саласы бойынша есеп айрылысу жүйесі жұмыс істемей тұрған уақыт жағдайында жүргізілді. Бартерлік операциялар кеңінен қолданылды, мұнда көбіне олар эквиваленттік емес айырбас сипатында болды.
Басқа түрлі өнімдердің (қызмет) бағасы еркін болып тұрған және рубльдің бағасы үнемі төмендеп отырған жағдайға энерготасымалдаушылардың бағасын либериалдандыру мәселесінің шешілмеуі, электр энегергиясын, мұнайды өндіретін және өңдейтін кәсіпорындардың рентабельділігін қамтамасыз ету мақсатында осы өнімдердің бағасын үнемі өсіріп отыру (жылына 3-4 рет) қажеттілігін туындатты. Бұл өз кезеңінде тұтынушылардың өз тауарлары мен қызмет түрлерінің бағаларын көтеруге алып келді.
Ең соңында, энерготасымалдаушылардың баға өсімінің, жаңа шыңы туындады да, ол спираль тәрізді баға реакциясын соңынан ертті. Мұнда бағаларды теңестіру процессі үздіксіз жүрді де, ол Қазақстан экономикасын бұрын болып көрмеген инфляция қарқынына душар етті. Бұл жағдайды төмендегі кестеден байқау қиын емес.
3-кесте
1991-1997 жылдар аралығындағы баға динамикасы (алдыңғы жылдармен салыстырғанда пайызбен)
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
Тұтыну бағалары
247
3060
2265
1258
160
128
111
Өнеркәсіп өнімдеріне өндірушілердің бағасы
312
3916
1423
2023
140
118
111
Деректер: (5,57-б.)
1993 ж қаңтарында шұғыл антидағдарыстық іс – шаралар және әлеуметтік – эконмикалық реформаларды тереңдету жайындағы бағдарлама бекітілді. Бағдарламаның негізгі міндеті рыноктық инфрақұрылымды және қоғамдық, ұдайы өндірістің барлық салаларында бәсекелестік ортаны қалыптастыру деп жарияланды.
Бағдарлама, барлығынан бұрын, мемлекет меншігіннен алу және жекешелендіру концепциясына қатысты түзетулер енгізді. Қазақстан Республикасы үкіметі кәсіпорындарды, газ кендері мен стратегиялық маңызды салаларды тездетіп сату үлкен қателік деп тапты, сондықтан да жекешелендіру бағдарламасына стихиялы түрде емес, мемлекет тарапынан қатал бақылау орнату арқылы жүргізу ұсынылды.
Қазақстанның экономикалық саясаты осы кезеңде мынадай принциптермен жүргізілді.
1) Өндірістің бәсекелестік рыноктық өзіндік реттеу мен мемлекет тарапынан экономикалық дамудың негізгі параметрлік макроэкономикалық реттеу синтезіне негізделген әлеуметтік – нысаналық аралас экономика құру;
2) Ұлттық кәсіпкерліктің барлық түрлеріне,оның ішінде әсіресе, материалдық табыс өндіретін, қызмет көрсету, транспорт және бөлшек сауда салаларындағы жеке меншік түріне қолдау көрсету;
3) Өндірістің құрылымдық қайта құрылуына негізделген жылдам экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыру; отын – энергетикалық және металлургиялық комплекстерге бірінші кезектілік жүйесін, азық – түлік және халық тұтыну тауарлары рыноктарын дамыту, тұрғын үй мәселесін шешу;
4) Мемелекетаралық байланыстарды – бірінші кезекте ТМД елдерімен, Батыспен, Қиыр Шығыс мемлекеттерімен және Түрік – Азиалық әлем елдерімен қатынаста, экономикалық – саяси серіктес таңдауда пргматизм ұстанымын сақтау. (22,31-б.)
А) 1993-1997 жж эконмикалық реформалар
Қазақстанда сапалы экономикалық қайта құрулардың жаңа кезеңі 1993 жылы қарашада ұлттық валюта – теңгенің енгізілуімен, жүйелі қайта құрулар және тұрақты кредиттер бағдарламасы шеңберінде халықаралық қаржы ұйымдарының кең көлемде көмегін тартумен басталды.
Бұл кезең өзіндік макроэкономикалық саясаттың жүргізілуімен, салық салу, бюджеттік және банктық жүйелерде, сыртқы экономикалық әрекеттестікте, оның ішінде шетел капиталын және кедендік істерді тартуда нормативтік құқықтық база құрумен, рыноктарды және нарықтық инфрақұрылымдарды дамытумен сипатталады.
Алайда, 1994 жылдың орта тұсына дейін Қазақстан үкіметі қабылдаған бағытты іске асыруда орынсыздық және шегіністік көрсетті. Бірінші кезекте бұл бүкіл 1994 жыл бойына созылған бағаларды либералдандыру процессіне қатысты болды.
Әрі қарай либералдандыру және сыртқы экономикалық байланыстардағы сапалылықты өсіру мақсатында Қазақстан Үкіметі мынадай шешім қабылдады:
1994 жылдың басында либералдандыруға ұсынылған тауарлар тізімі маңызды түрде қысқартылды;
экспорттық квота 1993 жылы белгіленген 25 атаудан 1994 жылы 7 атауға дейін төмендетілді (27,49-б.). Квоталар шикізаттарға ғана сақталды.
Экспорттық және импорттық пошлиналар мөлшері төмендетілді, осы салықтар салынатын тауарлар түрі қысқартылды, экспорттық салықтарды валюталық төлеу жойылды, бұл жағдай тауарлардың экспорты мен мипортына дем берді, олардың құрылымын жақсарта түсті;
1994 ж 1 қаңтарда аукциондық, валюталық рынокта сатылуға міндетті валюталық табыстың пайызы 50 пайызға дейін өсірілді (27,50-б.) және барлық экспорттық түсімдердің республикаға қайтарылу тәртібі енгізілді де бұл жағдай капиталдың кемуін қысқартты.
Алайда, менің ойымша, 1992-1994 жж үкіметтің сыртқы экономикалық қатынасына қатысты қабылданған шешімдері, көбіне қарама – қайшылықты және жеткілікті дәрежеде сапалы болмады. Оның салдарынан өнімдердің экспортына мемлекеттік компаниялардың монополиясы түрінде сыртқы саудаға мемлекеттің тікелей қатысуы маңызды болып қала берді; жеке кәсіпорындарға кедендік және салықтық жеңілдіктердің берілуі сыртқы экономикалық байланысқа (СЭБ) қатысушыларды тең емес жағдайға дұшар етті; экспортты лицензиялау және квоталау түрінде реттеу ұлттық валютаның іс жүзіндегі айырбас бағамын айқындауға ммүкіндік бермеді, ТМД елдерімен саудадағы көптеген мәселелердің реттелмеуі сауда байланыстарының тарылуына, бартерлік операциялардың кеңейюіне (1994 жылы 30 пайыз экспорттық және 14,2 пайыз импорттық заттар тікелей тауар айырбасы тәртібінде жүзеге асырылды) алып келді. (29, 54-б.)
1994 жылы шілдеде кезекті антидағыдарыстық бағдарлама қабылданды, оның басты мақсаты 1995 жылдың соңына қарай макроэкономикалық тұрақтандыру және жүйелі институтционалдық қайта құрулар жасау болып табылды. Аталмыш бағдарламаны жүзеге асыру бұрынғыға қарағанда дәйектірек және мақсаттырақ жүргізілді (әсіресе ақша – кредиттік және бюджеттік саясатты қатал жүргізуге байланысты).
Дәл осы кезеңде, Қазақстанның ұлттық Банкі (ҚҰБ) ақша саясатын жүзеге асыруда, басты назарын, инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін ақша массасын сандық көлемде басқаруға, сондай – ақ өндірістің әрі қарай дамуы үшін айырбас бағамының тұрақтылығын қамтамасыз етуге шоғырландырды. Қайта қаржыландыру мөлшері инфляцияның іс жүзіндегі қарқынына байланысты анықталынды, ал мемлекеттік қүнды қағаздар мөлшері аукциондарда белгіленді. Кредиттік ресурстарды орналастыруда аукциондар арқылы жүргізілді. Екінші дәрежедегі банкілерге резервтік талаптарды белгілеу де реттеу икемдірек жүргізілді.
1995 жылдың ортасынан бастап Қазақстанның ақша – кредиттік саясаты аспапатары дамыған елдерге тән тағы бір дәстүрлі шарамен – ҚҰБ жеке өзінің құнды қағаздар портфельін қалыптастыруды бастағанда ашық рыноктаға операциялармен толықтырылды. Осы мақсатта арнайы құнды қағаздарын ҚҰБ ноталарын шығару жүргізілді. Олардың шығару көлемі мақсатты ақшалай агрегаттардың мөлшеріне қарай белгіленді. Сондай – ақ тенгенің айырбас бағамының тербелуін болдырмау мақсатында валюталық рыноктағы интервенция сияқты рыноктық экономика үшін дәстүрлі реттегіш те іске қосылды. 1996 жылдан бастап екінші дәрежедегі банктерді кредиттеу саясаты да біршама өзгерді, оның көлемі қысқартылды, ал аталмыш операциялардың негізгі бағыты банктық жүйенің өтімділігін қолдау болып танылды. Жеңілдетілген кредиттерді беру және ҚҰБ – не кредит алу үшін тікелей жауаптыларды қарастыру тоқтатылды. Кредиттерді орналастыру аукциондар, банктераралық рынок арқылы, сондай – ақ ломбардтық негізде жүзеге асырылды.
Барлық салалардағы өндірістің төмендеуінен, шаруашылықтағы субъекттердің салықтарды төлеуден жасырынуынан, инфляцияның жоғары дәрежеде жүруінен, бюджеттің табыстық бөлігінің күрт төмендеуіне байланысты туындайтын аса қолайсыз экономикалық жағдайға бейімделе отырып, бюджеттік саясат өте қажетті әлеуметтік – эконмикалық іс – шараларды қардыландыруға және экономиканың маңызды функционалдық жүйелерінің қызметін (энергетика, отын және коммуникалды шаруашылықты) қамсыздандыруға бейімделуі қажет болды. Нәтижесінде осы жылдары бюджет инвестициялық, инновациялық, құрылымдық және әлеуметтік сияқты маңызды функцияларын біршама жоғалтты.
1994 жылдан бастап бюджеттік дефециттің бір бөлігін инфляцияланбаған көздер – сыртқы займдар және мелекеттік құнды қағаздарды шығару арқылы жабу жүзеге асырылды. Соған сәйкес осы мақсат үшін ҚҰБ кредиттік ресурстарын қолдану қысқартылды.
Бюджеттік дефецитті кредиттеудің қысқартылуымен бірге, Ұлттық Банктің ақша массасының өсуін ұстап тұруы және кредиттік ресурстардың бағасын реттеуде жүзеге асырылды. Егер 1993 ж қайта қаржылау мөлшері инфляцияның қарқынан төмен қалып қойып отырса, 1994 жылдан бастап ол позитивтік дәрежеде қолдау тауып отырды. Осылайша 1993 жылдан 1997 жылға дейін ол 300 пайыздан 18,5 пайызға дейін кеміді. (28, 58- б.)
Бұл кезеңде салық саясаты да белгілі бір дәрежеде өзгеріске ұшрады. Салықтар мелекеттік бюджетті толықтырудың фискалды әдісі ғана емес, сондай – ақ инвестициялық - өндірістік әрекеттерді ынталандыру құралы сияқты қарала бастады. Бір жағынан бұл өзгерістер осы уақытша жүріп жатқан индивидуалды жоба бойынша ірі кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты болды. Онда инвесторларға үлкен көлемде салықтық жеңілдіктер берілді.
1995 жылдың шілдесінде республикада кедендік жүйені реттеуді қалыптастыратын жаңа Кедендік кодекс қабылданды. Осы жылдың қаңтар айында Ресей Федерациясымен, Белоруссиямен, Қырғызстанмен (Тәжікстанның кейінрек қосылуымен) кедендік одақ туралы келісім – шарт жасалынды.
1996 жылдың басында республикада 1996-1998 жж реформаларды тереңдету бойынша Үкімет жұмысының бағдарламасы қабылданды, оның басты мақсаты макроэкономикалық тұрақтану және құрылымдық – институтционалдық қайта құрулар салаларында 1994-1995 жж қол жеткізген табыстарын бекіту, өндірістің құлдырауын тоқтату, содан соң экономикалық өсім мен тұрғындардың өмір сүру дәрежесін жақсартуды қамтамасыз ету болып табылды.
Қарастырылып отырған кезеңде мынадай аса маңызды құжаттар әзірленіп, қабылданды: 1996-1998ж банктық секторды әрі қарай реформалаудың бағдарламасы; шаруашылықтағы субъекттердің әлеуметтік объекттерін кезең – кезеңімен біртіндеп жергілікті бюджетке беру бағдарламасы; құнды қағаздар рыногы және сақтандыру рыногын дамыту; тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етуді өсіру; ұсақ және орта бизнесті дамыту, кәсіпкерлікке қолдау көрсету;
Антиинфляциялық қатал саясат жүргізудің нәтижесінде қаржы тұрақтылығындағы алғашқы жетістікке , тұтыну бағасы индексін 1992 ж 3061 пайыз деп, 1997 ж 111 пайызға дейін жеткізуге ( 3 –кесте) тенгенің валюталық бағамын тұрақтандыруға, бюджеттің дефецитін азайтуға (1997 – 3,7 пайыз ЖІӨ - нің) (45, 39-б), өндірістің экспортқа бейімделген салаларындағы өндірісті тұрақтандыруға және біршама жандандыруға қол жеткізілді .(4 –кесте).
4 - кесте
1993-1997 жылдар аралығындағы өнеркәсіп өндірісі
көлемінің динамикасы
Өнеркәсіп салалары
1993
1994
1995
1996
1997
Жалпы өнеркәсіп
-14,,8
-28,1
-8,2
0,3
4,0
Электроэнергетика
-4,4
-15,2
-1,6
-10,3
-14,2
Отын энергиясы
-14,8
-14,0
-12,3
2,2
0,5
Қара металлургия
-24,4
-29,5
11,7
-17,5
25,2
Түсті металлургия
-7,8
-22,8
3,8
3,6
13,8
Химиялық, мұнайхимиялық
-44,6
-41,1
3,6
-27,0
-29,9
Машина жасау және металлөңдеу
-14,7
-37,1
-27,8
-9,2
-29,9
Өнеркәсіп құрылысы материалдары
26,8
-57,1
-31,8
-33,6
-19,3
Жеңіл өнеркәсіп
-11,7
-44,3
-58,8
19,8
-18,8
Тамақ өнеркәсібі
-13,7
-26,1
-20,7
35,1
0,3
Ормандық, ағашөңдейтін және целлюлоз-қағаз өндірісі
-8,7
-44,9
-40,7
-10,1
-27,4
Деректер: (45,362-б.)
Реформалардың екінші кезеңінің басты нәтижесі принципиалды жаңа экономикалық ахуал болды, оның нәтижесінде әкімшілік – командалық экономиканы рыноктық экономикаға трансформациялау процессі өзгертілген сипатқа ие болды. Негізгі жүйелік қайта құрулардың арасында мыналарды бөліп қарауға болады:
Экономиканың либералдандырылуы. Шаруашылық өмірдегі мемлекеттік түрлердің қысқартылуы, СЭБ либералдандырылуы, шетелдік капитал үшін елдің ашылуы, салыстырмалы түрде тұрақты валюталық режимнің қалыптастырлуы. Мемлекет өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін форвардтық, фъючерлік және т.б келісім түрлерін қолданып биржалық сауданы дамыта отырып, басқа да субъектілермен ішкі және сыртқы рыноктарда тең шарттар жағдайында өзара қатынас жасауды бастады. Еркін баға белгілеу және олардың құрылымын қалыптастыру принциптерін іс жүзінде асыру басталды, онда мемлекеттік реттеу механизмі өкімдер мен қызмет көрсету түрлерінің шектеулі түрлеріне сақталды, баға ұсыныс пен сұраныс талаптарына жауап беретін болды.
Жалпы экономикалық ортаны өзгерткен, жекеменшік секторы басым конукладты экономика негіздері қалыптасты. Рыногқа бейімделген шаруашылық құрылымдарының дамуы шын мәнінде жағдайлардың жасалынуына, конукладты экономика негіздерінің қалыптасуы мен кеңейуіне, сапалы және жауапекршілікті жекеменшік иелерінің қалыптасуына бастама жасалынды. Шығындарымен кең көлемді жекешелендіру процессі аяқталынуға жақын қалды. Мемлекетсіздендіру және жекешелендірудің алдыңғы кезеңдерінің заңды салдары ретінде, осы кезеңдегі мемлекет мүлкін жекешелендіру және қацта құру кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және демонополизаиялау бағдарламасы жүзеге асырылуымен эконмикада дамыған жеке меншік секторының қалыптасуы, тәртіптің рыноктық моделіне бейімделген. Сапалы жеке меншік иесінің пайда болуы, сондай – ақ ұсақ және орта бизнестегі кәсіпкерліктің дамуы, сапалы рыноктық бәсеке үшін база мен қажетті жағдайлардың кеңейюі басталды (1991 жылы басталған жекешелендірудің нәтижесінде 1996 жылдың соңына қарай жекешелендірілген кәсіпорындар мен обьектілер саны 20,2 мың болды, оның ішінде өнеркәсіпте – 1,7; ауыл шаруушылығындп – 2,5, құрылыста – 0,8; транспортта – 0,9; сауда мен тамақ кәсіпорындарында – 7,1; тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету мен тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтарында – 28,8) [45,356-б.]
Рыноктық экономика және инфрақұрылым институттарының дамуы шаруашылық жүргізуші субъекттерге қызмет көрсететін, олардың шығарған өнісдерін өткізуге, т.б көмектесетін құрамында банктер жүйесі, инвестициялық және сақтандыру компаниялары, биржалар, аудиторлық фирмалар және т.б бар рыноктық инфрақұрылымының негіздері құрылды. (1996 ж соңына қарай республикада жұмыс істейтін банктер саны 101 [45,360-б.] Еңбек, капитал және тауарлар рыноктарындағы қатынастарды реттейтін заңдар жетілдірілді. Сауданың, қаржы – кредиттік және рыноктық эконмикалық басқа да институттарының дамуы республиканың өндірістік потенциаоына құрылымында өзгеріске ұшыратты, онда қызмет көрсету саласының үлес салмағы жүйелі т.рде өсе түсті (қызмет көрсету саласының ЖІӨ құрылымындағы үлесі 1993ж 40,2 пайыз болса, 1997ж 57,5 пайызды құрады [23,153-б.];
Салыстырмалы түрде тең салмақты тұтыну рыногының құрылуы. Қазақстанның экономикалық жүйесінің тарнсформациялануы аз уақыт ішінде сұраныс пен ұсынысты теңестіруге және де тұтыну рыногында белгілі бір теңдікке қол жеткізуге мүмкінлік берді. Тұтынуға арналған тауарлардың көпшілігі бойынша ұсыныстар төлеу сұраныстың төлем қабілетінен асып түсе бастады. Бұл факт, менің ойымша импорттың интенсивті түрде өсуінен, тұрғындардың жиған қорының құнсыздануынан, өндірістердің тоқтап, тұтыну бағаларының өсуінен туындады.
Қаржының тұрақтануы. Мұны инфляция қарқынының төмендеуі динамикасы және қаржы рыногының пайыздану мөлшері дәлелдейді. (инфляия 1993ж 2200 пайыз болса, 1997 ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылым министрлігі
Қ.А.ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Шымкент институты
“Бүкіләлем тарихы” кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖұМЫС
Тақырыбы: 1991 – 2001 жылдардағы Қазақстан Республикасының
әлеуметтік - экономикалық дамуы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Шымкент – 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Қазақстан Республикасының 1991-2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері ... ... ... ... ... ..
1.3. Өнеркәсіп дамуының Қазақстан Республикадағы ақуалы 1991-2001 ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Республика ауыл шаруашылығының даму жағдайы 1991-2001 ... ..
ІІ–тарау. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саласындағы даму жане басты мәселелердің шешілуі ... ... ..48
2.1. Халықтың тұрмыс жағдайын, әл-ауқатын көтерудегі проблемалар және олардың шешілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Халықты зейнетақы,тұрғын үй,азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.3. Қазақстан тұрғындарына медициналық қызмет көрсету саласындағы мәселелер мен қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ...73
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі: 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Еуразия құрлығының жүрек тұсындағы ел атанған ұлан – ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы жылдарда әлемнің әр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін таныған қуаншты хабарлар әлемдік ақпаратта дүниенің төрт бұрышына тарап жатқан еді. Енді міне сол қуанышты сәттерден бері қеарай,бүгінгі күні азат Қазақстанның ең қастерлі құндылығы - ел тәуелсіздігіне 16 жыл толып отыр.
Кеңес Одағы ыдыраған тұста әлемдік бәсекеге мүлде қабілетсіз, тек ішкі рынокқа ғана негізделген шаруашылығы бар ебедейсіз экономикалық жүйе біржола тұраланып, көпшілігі кедейшілік қыспағына түскен қазақстандықтардың болашаққа деген сенімі молайды. Кезінде қазақ халқы үлкен даңғыл жол басындағы тәй-тәй басқан сәби секілді күй кешті. Біршама уақыттан соң жағдай мүлдем өзгерді. Еліміз президенті Н.Ә. Назарбайев бұл жайында былай деген болатын : Бұл тарихтың жаћандық сындары және жаңа экономика модельдерін іздеудің күрделі кезеңдері болды. Кідіріссіз де қысқа мезгілде міндетті: тәуелсіз мемлекет құру, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, тоталитаризмнен демократияға көшуді жүзеге асыру қажеттігі туындады . ... Ал бүгін өткен жылдарды еске түсіріп және біздің күш- жігеріміз бен жетістіктермізге қарап нық сеніммен былай деуге болады: Біз стратегиялық тұрғыдан дұрыс жолды таңдадық. Құқықтық және әлеуметтік саяси реформалар кейде қаншалықты қиын жүргеніне қарамай, жақсы нәтижелерге жеткізді. Ел экономикасы мен демократиялық процесстер серпінді дами отырып, республикамыз орынды түрде өңір лидер саналды және барынша бәсекеге қабілетті экономикасы бар алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарынан лайықты орын алуға ұмтылуда.
Дүниежүзі елдері танып, экономикалық даму қарқыны жағынан алғашқы орындарда тұрғандығын мойындап отырған тәуелсіз Қазақстан мемлекеті тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір халық үшін терең мәнге және маңызға ие. Ол тек қана ертеде өткен қатал да қарама – қайшылыққа толы өмірді еске түсіру және оны қайта қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен бірге егемендік идеясы орын алған бүгінгі таңда қазіргі заман процестерін жете түсінуге мүмкіндік береді; Отанымыздың тарихын зерттеу алдымен өзіміздің қауым жастарының жалпы ізгі ұрпақтарының жаңа саяси тарихи ахуалды саяси мәдениетін, дербес ел мүддесіне сай көзқарастар жүйесін қалыптастыру үшін өте қажет екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр. Сондай – ақ елімізбен терезесі тең іргелес және шалғай орналасқан дүние жүзі мемелкеттері отанымыздық кешегі мен бүгінгі өмірін білуге ерекше ден қойып отырған шақта, республикамыздың кейбір ғылым, қоғамдық ой жүйесінің жеке қайраткерлері мен жазушылары қазақ тарихының кешегі оқиғаларын әдейі бұрмалауы аяғынан енді тұрып келе жатқан жас мемлекетіміздің әлеуметтік – экономикасының әрі қарай қарқынды дамуына әсерін тигізіп отырғандығы қазіргі заманғы тарихи дамуымызды бұрмалаудан, не көмескі білуден екендігі сөзсіз.
Бір жүйеге келтірілмей, шашырай зерттелінген мәселелердің бірі – тәуелсіз Қазақстанның дамуының алғашқы белесі 10 жыл ішіндегі әлеуметтік - экономикалық дамуы болып табылады. Қазіргі таңдағы даму сатысында экономикалық өсуді қамтамасыз ету және осының негізінде халқының әл – ауқаттық деңгейін көтеруді негізгі мақсаты етіп қойып, бұл үшін елдің экономикалық мүмкіншіліктерін өрістетуге және әлемдік шаруашылық пен жалпы аймақтық нарықтарға енуін түзетуге қажетті макроэкономикалық жағдайлар мен алғышарттарды өзекті мәселе етіп қалыптастырған Қазақстан Республикасының КСРО ыдырап егемендік алғаннан кейінгі 10 жыл ішіндегі әлеуметтік – экономикалық тарихын зерттеп, оған баға беру өзекті мәселелердің бірі екендігі даусыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Бір орталыққа бағынған, тоталитарлық жүйеге негізделген Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы ыдыраған тұста Қазақстан Республикасының туелсіздік туы астында жаңа, өзіне мүлдем таныс емес жүйе құру жолында алғашқы он жыл көлемінде жүргізген әлеуметтік – экономикалық саясатын зерттеп, қол жеткізген табыстары мен жіберген кемшіліктерін зерделеп, обьективті түрде баға беру дипломдық жұмысымыздың басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді орындауды жүктейді:
Тәуелсіз Қазақстанның экономикалық жаңа жүйесін таңдау жолын зерттеу және оның типтік сипатын анықтау; құрылымдық экономикалық реформаның негізіне анықтама беру;
КСРО ыдыраған тұста және мемлекеттілікті қалыптастыру кезеңіндегі (1991-1993жж) Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық ақуалға анализ жасау;
1993-1997жж экономикалық реформаның барысын зерттеп, нәтижесіне баға беру; Инфляцияны тоқтату саясатына сипатама жасау;
1998-2002 жж. экономикалық реформаға анализ жасау; Банк жүйесіндегі, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді анықтау;
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік жағдайындағы қиындықтар мен күрделі мәселелерді шешудегі іс – шараларға сараптама жасау, азаматтарының жақсы тұрмысын қамтамасыз ететін қоғам орнатудағы үкімет саясатын зерттеу;
Қазақстандықтардың әл – ауқатын көтеру, тұрғын үй, азық – түлікпен қамтамасыз ету,медециналық көмек көрсету сияқты әлеуметтік проблемаларды шешу жолына анализ жасау;
Зейнетақы реформасының еаекшеліктері мен жүргізілу барысн зеріттеу.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Тақырыптың деректемелік қорын мынадай баспасөз құралдары мен Қазақстан Республикасының зерттеу және статистикалық Агенттігі басылымдарынан алынған материалдар құрады: Егеменді Қазақстан, Жас Алаш, Аль-пари, Казакстанская Правда, Финансист, Экономика и статистика, Общество и экономика, Хозяство и право, Деловая неделя, Понарама, Мысль, Исследования и результаты, Вопросы экономики, Экономист, Экономика и жизнь, Аналитическое оброзование, Вести Казакстана, Деловой мир, Статистический бюллетень. Минирстерство финансов Республиуки Казахстан, Статистический бюллетень. Национальный банк Казахстана т.б . Сонымен бірге, елдің әлументтік- экономикалық дамуы туралы Қазақстан халқының тұрмыс деңгейі, Қазақстан – цифраларда, Қазақстан өңірлеріндегі халықтың экономикалық белсенділігі, Қазақстан Республикасындағы еңбек ақы сияқты әр жылға шығатын статистикалық жинақтар құнды материалдар береді.
Тәуелсіз мемлекеттер Достығының Статистикалық комитеті шығаратын Статистикалық жинақтарының да маңызы ерекше.
Тақырыптың тарихнамасы: Жоғарыда баяндағанымыздай Қазақстанның 1991-2001жж аралығындағы әлеуметтік – экономикалық дамуы шашырай, жүйесіз зерттелген мәселелердің бірі болып табылады. Десек те, тақырыпқа қалам тартқан біршама авторлардың еңбектері жарық көріп үлгерген. Жалпы оларды мынадай екі топқа бөліп қарастырауға болады:
Бірінші топта, көрсетілген он жыл ішінде үкіметтің жоғарғы қызмет орындарында еңбек етіп, болған жайларды өз көзімен көріп қана қоймай, нақты іс – шараларды жүзеге асырудың басында болған саяси қайраткерлердің еңбектері. Мұндай еңбектердің ішінде еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың біздің тақырыбымызға тікелей қатысты Әділеттің ақ жолы, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Ғасырлар тоғысында, Қазақстан 2030, Тәуелсіздік белестері, В потоке истории, Сындарлы он жыл деп аталатын шығармаларын ерекше атап өткен жөн.
Сондай – ақ әр түрлі кезеңдрде үкіметті басқарған Ә.М.Қажыгелдиннің, Қ.Тоқаевтың, Н.Балғынбаевтың, Қ.Тоқаевтың, И.Тасмағанбетовтың еңбектері мен баспасөз беттерінде жарияланған баяндамаларында құнды материалдар беріледі.
Екінші топқа, тақырыпта қарастырылуы тиіс мәселелерді жеке – жеке бөліп зерттеген арнайы мамандар – эконмистердің, әлеуметттанушылардың және тарихшылардың еңбектерін жатқызуға болады. Олардың қатарында Б.Исабеков, К.Тұрысов, Э.Түркебаев, Т.Бондорь, Ч.Мусиннің, Б.Р.Амангельдиевтің, С.Байтіленовтың, Ә.Әбдікәрімұлының, Ұ.Рысбайұлының, Г.К.Габдулинаның, Ю.К. Шокмановтың, А.Касеновтың, А.Алібаевтың,А.Морозовтың, В.А.Ермековтың, М.Х.Абусейтованың, Д.А.Муркиннің және т.б авторлардың зерттеулері тақырыптың мәнін ашуда сындарлы мағлұматтар береді.
Сонымен бірге осы топқа А. Ашімбаевтың жетекшілігіндегі Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы стратегиялық зеріттеу институты қызметкерлерінің зеріттеу жұмыстарын да жатқызуға болады.
Тақырыптың хронологиялық шегі: Зеріттеу жұмысы КСРО ыдырап Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізген 1991 жылдан бсталып, егеменді дамуының алғашқы он жылдағы уақыт аралығын қамтиды. Сондай-ақ статистикалық деректерді салыстыру мақсатында тәуелсіздік алғанға дейінгі кезең және он жылдан кейінгі 1-3 жыл аралықтарындағы мәліметтер де қамтылып өткен.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі, деректік материалдар көзі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, хронологиялық шегі, методологиялық негізі айқындалған.
Тәуелсіз Қазақстанда жүргізілген экономикалық реформалар және олардың елдің экономикалық дамуына әсері -деп аталатын бірінші тарауында Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық реформалар процессі эволюциясының ел экономикасына ықпалы, көрсетілген уақыт аралығындағы республика өнеркәсібінің дамуы мен ауыл шаруашылығындағы ахуал зеріттеледі. Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Егемеді Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанннан кейінгі он жылдығында әлеументтік дамуында туындаған мәселелер мен олардың шешілуі, әлументтік салада жүргізілген саясат пен олардың нәтежиелері баяндалады.
Қорытындысында, он жыл көлемінде республика үкіметінің жүзеге асырған әлеументтік-экономикалық іс-шараларының нәтежиелеріне тұжырым жасалады.
Зертеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау жүйелеу, салыстыру, талдау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, салыстырмалылық, объективтілік сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды.
І – тарау. Қазақстан Республикасының 1991-2001 жылдардағы экономикалық саясатты қалыптастырудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар
1.1. Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі кезеңдері және оны қалыптастыудағы қиыншылықтар мен қайшылықтар.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықгық экономикаға көшу жолына түсті. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып жекешелендіруге кірісті.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді.
Нарықтақ экономиканың Бірінші кезені шағын жекешелендіруден басталдық Алғашқы кезеңнің барысында 1991-1992 жылдары 5000-ға жуық нысандар жекешелендірілді, олардың катарында ұжымдық меншікке берілгендердің саны 470-тен астам болды.
Екінші кезең "Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ,Ұлттық бағдарламасы" негізінде жүргізілді. Бұл кезеңнің аса маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын жэне орта бизнесті дамытуға белгі берілді. Көтерме сауда буынын қоса алғанда бүрынғы кеңеетік сауда жүйесін өзгерту басталды, Қызмет көрсету саласында бәсекелестік орта пайда болды. Үшінші кезең 1995 жылғы желтоқсанда заң күші бар "Жекешелендіру туралы" Жарлықтан басталып, 1999 жылға дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек ақша қаражатында жүзеге асырылды.
Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және т.б. Сондай-ақ нарықты экономикаға тән инфрақұрылымның кейбір түрлері биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді.
Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, әдіс-тәсілдері де толық анықталмады. Екіншіден, барлық елдерге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. "Жапондық", "Немістік" тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қоры ұсынған "есеңгіретіп емдеу" деп аталатын жолына түсті, Ресейдің соңынан ерді.Үшіншіден, экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанда кажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жеке меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы калыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру үкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты (инфляция).Төртіншіден, қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай калды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмады. Бесіншіден, Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы қозғалысын катаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие ресурстарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары процентпен сатып, пайда табумен әуестенді. Алтыншыдан, қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейді. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жүргізуде, экономиканы дамытуда өздерінің зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс істеп көрмегендіктен, одан шығу жолдарын білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан тез арада шығару саясаты жүргізілді, бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.
Сондықтан мемлекет дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыра бастады. Оның ең бастысы — бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнайдың, мұнайдан шығатын өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін жоғарылату керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер, әр кәсіпорын ең жоғарғы таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті, елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті.
1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекетгік мүлікті басқаруды жетілдіру мәселелері шықты мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша мемлекеттік органдар арасындағы өкілеттіктерді бөлуге жаңа көзқарас қолданыла бастады. Республикалық мемлекеттік және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды оңтайландыру басталды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы сақталды. Мұнай-газ секторында — бұл "ҚазМұнайГаз", энергетикада— "КЕГОК", телекоммуникацияда — "Қазақтелеком", темір жолда — "Қазақстан темір жолы".
Бірақ жекешелеңдіру барысында да кемшіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланған екі кезеңінде де (1991-92 жж. және 1993-95 жж.) мүліктің көпшілік бөлігінің талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық шаруашылығы үшін берекесіздік тудырып, экономиканың терең дағдарысқа ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ, елдің экспортқа өнім шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне су тегін кеткен болып шықты.
Сондықтан, бұл жағдай үкімет пен барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қолдау Комитетін қатыстыра отырып, терең талдау жасауды талап етті. Осымен байланысты 1994 жылдың қаңтарыңда Президент экономикалық реформаны жүргізуді жандандыру жөніндегі шаралар туралы қаулы қабылдады. Онда дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994-1995 жылдарға арналған бағдарламасы жасалды. Бағдарламада энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, инфляцияны тоқтату қажет екені айтылды. 1993 ж. 15 қарашада мемлекеттің өз ақшасы теңге енгізілді. Сөйтіп, біз экономикалық тәуелсіздіктің аса маңызды нышаны -ұлттық валютамыз теңгеге ие болдық. Бұл бізге 1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге мүмкіндік берді.
Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған жекешелендіру процесі нақты бәсекелестік үшін базалық жағдайларды құруға жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 процентке жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі.
Нарықтық реформаға көшудегі жіберілген тағы бір қате — ол үкімет басшыларының елдің экономист ғалымдарына сенбеуі.Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономикалық дағдарыс капиталистік қоғамға тән классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар өндірісі, тауарлық қатынастар толық қалыптасқан. Ал бізде бұлар болған жоқ. Үшіншідең, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды. Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, аяқсыз қалды.
Қазақстан үкіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарға арналған жаңа бағдарлама кабылдады. Онда реформаның ең күрделі деген мәселелерін шешу маңызды орын алды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау, бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, ауыл шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды құру айтарлықтай нәтижелер берген жоқ.
Қоғам айқын мақсаттар мен оларға қол жеткізу жолдары баяндалған стратегиялық бағдарламалық құжатқа мұқтаж болатын. Олар "Қазақстан - 2030" ел дамуының Стратегиясында тұжырымдалды.
1997 жылдың қазан айында Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқына "Қазақстан — 2030" деген атпен жолдау қабылдап, онда еліміздегі дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың, немесе "Қазақстан барысын" қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарламада еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жақын арадағы және стратегиялық ұзақ мерзімдегі даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді Онда елдің ішкі және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру көзделген.
Олар: 1) ұлттық қауіпсіздікті сақтау; 2) ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын нығайту; 3) нарықтық қатынастар негізінде экономикалық өсу; 4) Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру; 5) энергетика ресурстарын жете пайдалану; 6) инфрақұрылым, көлік және байланысты дамыту: 7) демократиялық кәсіби мемлекетті құру. Тек осы аса маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігіне сенім білдірілді.
"Қазақстан — 2030" бағдарламасының талаптарына орай соңғы жылдары еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігін нығайту, әлемдік стандарттарға сай түзілген заңнамалық-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде орасан зор жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, биліктің, сот және қүқық қорғау органдарын қоса алғанда, оның барлық тармақтарының құрылымы мен қызметінің қағидаттары едәуір жетілдірілді. Сондай-ақ демократия мен азаматтық қоғам институттары даму жолына түсті.
Қазақстан геосаяси кеңістікте әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде лайықты орын алды. Қалыпасқан әріптестік саяси және экономикалық қатынастар мемлекетімізді барлық дүние жүзі елдерімен байланыстыруға мүмкіндік берді. Қазақстан жетекші халықаралық ұйымдарда, соның ішінде, БҰҰ-да белсенді жұмыс жүргізіп, антиядролық қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік және терроризмге қарсы күрес ісіне лайықты үлесін қосып келеді. "Қазақстан - 2030" стратегиясында көрсетілгендей, әсіресе, соңғы жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 пайызды құрады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халықаралық беделін едәуір көтеруге жағдай жасады. Қазақстан бұл жылдары ТМД елдерінің арасында жан басына шаққанда шетелдік инвестициялар тарту жөнінен іс-шаралар бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде әлемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндетгерді шешіп берді:
Ауқымды инвестицияларды тарту жөніндегі, олардың көлемі 1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезенде 25,8 миллиард долларды кұрады, жан басына шаққанда Қазақстан ТМД-да 1-ші орынды алады.
Әлемдік деңгейдегі менеджмент қызметі құлдырау жағдайында болған аса ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді.
Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашьшық байланысқа белсенді кіріту қамтамасыз етілді. (Н.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. — Егемен Қазақстан, желтоқсан 2004).
Осының нәтижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, әсіресе, ауыл шаруашылығында, сауда мен қызмет көрсету саласында жеке меншік секторы басым бола түсті. Нарықтық экономиканың жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор үлесін ұлғайту болып табылады. Мысалы, статистика мәліметтері бойынша, 2004 жылдың I жартыжылдығына тіркелген 194,8 мың заңды тұлғаның 192,7 мындайы жеке меншік секторға келеді. Бұл жалпы санның 98%-і, өндеу саласында бұл үлес — 98%-ті; ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында 97,5%-ті құрайды.
Көптеген экономикалық процестердің нақты қатысушысы жеке меншік иесі болып отыр. Оның мүмкін болатын барлық әлеуметтік формалар мен нарықтық қатынас салаларына кеңінен қатысуы айрықша нарықтық мінез-құлық қалыптастырды. Әсіресе шағын кәсіпкерліктің дамуын атап көрсетуге тұрарлық.
"Казақстан — 2030" бағдарламасын жүзеге асыру барысында тәуелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту және экономикалық өрлеу болды. Бұл барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуіне, әл-ауқатының артуына кең өріс ашты.
Сонымен, қорыта келгенде, жер жүзіндегі қазіргі 182 елдің 15 мемлекеті нарықгың қарқынды даму жолын игерген, 156 ел — нарықтық даму жолына түскен (соның бірі - Казақстан), тек 11 ел ғана - нарықтық қатынасқа әлі кірмеген. Әлемдік экономиканың заңдары мен талаптарына сай біз де елімізде нарықтық (кәсіпкерлік) қоғам құрып жатырмыз. Экономикалық, өндірістік қатынастар жүйесін түбегейлі өзгерту жөніндегі реформаның ең маңызды кезеңінің басты міндеттері шешілді. Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықгық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Біз ойдағыдай жұмыс істеп жатқан нарық экономикасын құрдық. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика бар.
1.2. Экономикалық реформалар және олардың нәтежиелері
Қазақстан Республикасында экономикалық реформалар КСРО – дағы экономиканы либералды реформалау шеңберінде ХХ ғ. 80- ші жылдарының соңында (1988 ж) басталды. Алайда олар КСРО – ның құлауына байланысты 1991 жылы үзіліп қалды.
Менің ойымша, шаруашылық қызметтерін либералдандыру, еңбек ұжымдарына жалға беру арқылы кәсіпорындарды мемлекетсіздендіру, басқару жүйесін және жалпы одақтық бағдарлама шеңберінде материалдық – техникалық жағынан қамтамасыз етуді орталықтандыру сол кезеңнің өзінде республикаралық шаруашылық байланыстарды бұзуды, КСРО халықшаруашылығының коперативтік салаларындағы әр түрлі өндірістік технологиялық байланыстар арасындағы келісімдік – құқықтық қатынастарды бұзды.
Жалпы одақтық реформалар өндірістің құлдырауына, өндірістік – техникалық мақсаттағы өнімдер мен тұтыну тауарларының дефецитінің ушығуына, инфляцияның өсуіне және ақша – кредиттік жүйенің дағдарысына алып келді де, бұл жағдай барлық одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның да эконмикасында көрініс тапты.
КСРО мемлекеттік ститистикалық комитетінің мәліметіне қарағанда, 1990 жыл 1989 жылмен салыстырғанда бүкіл ел бойынша жалпы қоғамдық табыс екі пайызды (ұлттық табыс 3,6 пайызды) өнеркәсіптік өндіріс – 1,1 пайыз, ауылшаруашылық өнімі – 2,8 пайыз (44,40-б.) төмендеген. Қазақстанда да жағдай сондай болды, оның ішінде ұлттық табыс 1990 жылы 1989 жылмен салыстырғанда 0,9 пайызға кеміді.
1-кесте
1989-1991 жж Қазақстан республикасындағы әлеуметтік экономикалық негізгі көрсеткіштерінің индексі ( алдыңғы жылдармен салыстырғанда пайыздық түрде)
1989
1990
1991
Өндірілген ұлттық кіріс
99,9
99,1
89,7
Өнеркәсіп өнімдері
102,5
99,2
99,1
Ауыл шаруашылық өнімдері
92,7
106,8
77,4
Капиталдың салынуы
104,0
97,0
105,0
Деректер: автордың өзі [29,12-б.] негізінде құрастырған
1991 жылы Қазақстан экономикасы КСРО – ның экономикасымен үйлесімді дамыды, яғни құлдырау жалғаса түсті.
Егеменді Қазақстан Республикасындағы эконмикалық қайта – құрулар 1992 жылдан басталды. Олар кезең – кезеңімен жүргізілді.
Реформалардың алғашқы кезеңі – 1992-1993 жж қамтыды, яғни Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланған уаықттан бастап өз валютасын енгізгенге дейінгі аралықта. Осы жылдардағы елдің экономикасы Ресей федерациясындағы экономикалық және саяси өзгерістерге толық тәуелді болды. Реформалар өзінің жартылайлығымен, шешімдер мен әрекеттердің қарама – қайшылылығымен, ақша – кредиттік және бюджеттік саясаттың жүйесіздімен сипатталынды. [19,17-б.]
Бұл кезеңдегі Қазақстанның экономикалық дамуының өзгешілігі 1990 – 1991 жж құрылымдық дағдарыстан жүйелі әлеуметтік – экономикалық дағдарысқа өтуінен болып табылады. Осы жағдайды бірқатар авторлар тарнформациялық деп әділ атаған еді. (44, 46-б.) Ол өзінің бұрын соңды болмаған дәрежедегі тереңдігімен және қамту көлемінің кеңдігімен ерекшеленді.
2-кесте
Қазақста Республикасының 1992-1994 жылдардағы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасы (1991жылмен салыстырғанда пайызбен)
Көрсеткіштер
1992
1993
1994
Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ)
-5,3
-14,0
-24,8
Өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлемі
-14.0
-27,0
-47,0
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдері (барлық категориядағы шаруашылықтар)
29,0
20,0
-5,0
Негізгі капиталға салынған капитал (қаржыландырудың барлық қорларына)
-47,0
68,0
-73,0
Тұтыну бағаларының индексі
-16,1
284
5615
Бөлшектік тауарайналым (өткізудің барлық каналдары)
-33,0
-44,0
-72,0
Экспорт
-65,0
-67,0
-67,0
Импорт
-66,0
-72,0
-74,0
Деректер: (45, 11,18,22,25,33,45,63,64-беттер)
Энерготасымалдаушылардың бағасы нақты белгіленіп қойылған уаықтта, 1992 жылдың қаңтарында басталған бағаларды либеризациялау процессі 1994 жылдың соңына дейін созылды да, бұл жағдай эконмиканың барлық салаларында, әсіресе сыртқы экономикалық қатынастарда реформаларды жүзеге асыруға кедергі болды.
Бағаның еркін қалыптасуына мүмкіндік бермей сыртқы сауданы либерализациялау республикадан сыртқа аса маңызды шикізат түрлерін, көбіне республикалық тұтынуға зиянын тигізе отырып, шығаруына жағдай жасады. Себебі әлемдік бағалар ішкі белгіленген бағадан 2-3 есеге жоғары еді. Нәтижесінде барлық бұрынғы мемлекеттік – серіктер Қазақстандық стратегиялық тауарлардың жолына ішкі барьерлер (квоталар, лицензиялар, кедендік тарифтер) қоя бастады. Оған қарамастан шетке ондай тауарларды шығару өсе берді, ал валюталық түсімдер шетелдік банклерде қалып қойды.
Қазақстанда, экспорттық шектеу көбіне тарифтік емес сипатта жүрді. Елдің сыртқы сауда саясатында іс жүзінде импорттық пошлиналар болмады. Орталықтық – экспорттық жүйеден рынокқа өту кезеңінде экспорттық - импорттық және төлемдік операцияларды дұрыс бақылау жалға қойылмай отырған уақытта, аса қажетті іс – шара болып табылатын – лицензиялау және квоталау жүйелі қолданылды.
Бұл кезеңде сыртқы сауда операциялары гиперинфляция және республикаралық қамысздандыру саласы бойынша есеп айрылысу жүйесі жұмыс істемей тұрған уақыт жағдайында жүргізілді. Бартерлік операциялар кеңінен қолданылды, мұнда көбіне олар эквиваленттік емес айырбас сипатында болды.
Басқа түрлі өнімдердің (қызмет) бағасы еркін болып тұрған және рубльдің бағасы үнемі төмендеп отырған жағдайға энерготасымалдаушылардың бағасын либериалдандыру мәселесінің шешілмеуі, электр энегергиясын, мұнайды өндіретін және өңдейтін кәсіпорындардың рентабельділігін қамтамасыз ету мақсатында осы өнімдердің бағасын үнемі өсіріп отыру (жылына 3-4 рет) қажеттілігін туындатты. Бұл өз кезеңінде тұтынушылардың өз тауарлары мен қызмет түрлерінің бағаларын көтеруге алып келді.
Ең соңында, энерготасымалдаушылардың баға өсімінің, жаңа шыңы туындады да, ол спираль тәрізді баға реакциясын соңынан ертті. Мұнда бағаларды теңестіру процессі үздіксіз жүрді де, ол Қазақстан экономикасын бұрын болып көрмеген инфляция қарқынына душар етті. Бұл жағдайды төмендегі кестеден байқау қиын емес.
3-кесте
1991-1997 жылдар аралығындағы баға динамикасы (алдыңғы жылдармен салыстырғанда пайызбен)
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
Тұтыну бағалары
247
3060
2265
1258
160
128
111
Өнеркәсіп өнімдеріне өндірушілердің бағасы
312
3916
1423
2023
140
118
111
Деректер: (5,57-б.)
1993 ж қаңтарында шұғыл антидағдарыстық іс – шаралар және әлеуметтік – эконмикалық реформаларды тереңдету жайындағы бағдарлама бекітілді. Бағдарламаның негізгі міндеті рыноктық инфрақұрылымды және қоғамдық, ұдайы өндірістің барлық салаларында бәсекелестік ортаны қалыптастыру деп жарияланды.
Бағдарлама, барлығынан бұрын, мемлекет меншігіннен алу және жекешелендіру концепциясына қатысты түзетулер енгізді. Қазақстан Республикасы үкіметі кәсіпорындарды, газ кендері мен стратегиялық маңызды салаларды тездетіп сату үлкен қателік деп тапты, сондықтан да жекешелендіру бағдарламасына стихиялы түрде емес, мемлекет тарапынан қатал бақылау орнату арқылы жүргізу ұсынылды.
Қазақстанның экономикалық саясаты осы кезеңде мынадай принциптермен жүргізілді.
1) Өндірістің бәсекелестік рыноктық өзіндік реттеу мен мемлекет тарапынан экономикалық дамудың негізгі параметрлік макроэкономикалық реттеу синтезіне негізделген әлеуметтік – нысаналық аралас экономика құру;
2) Ұлттық кәсіпкерліктің барлық түрлеріне,оның ішінде әсіресе, материалдық табыс өндіретін, қызмет көрсету, транспорт және бөлшек сауда салаларындағы жеке меншік түріне қолдау көрсету;
3) Өндірістің құрылымдық қайта құрылуына негізделген жылдам экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыру; отын – энергетикалық және металлургиялық комплекстерге бірінші кезектілік жүйесін, азық – түлік және халық тұтыну тауарлары рыноктарын дамыту, тұрғын үй мәселесін шешу;
4) Мемелекетаралық байланыстарды – бірінші кезекте ТМД елдерімен, Батыспен, Қиыр Шығыс мемлекеттерімен және Түрік – Азиалық әлем елдерімен қатынаста, экономикалық – саяси серіктес таңдауда пргматизм ұстанымын сақтау. (22,31-б.)
А) 1993-1997 жж эконмикалық реформалар
Қазақстанда сапалы экономикалық қайта құрулардың жаңа кезеңі 1993 жылы қарашада ұлттық валюта – теңгенің енгізілуімен, жүйелі қайта құрулар және тұрақты кредиттер бағдарламасы шеңберінде халықаралық қаржы ұйымдарының кең көлемде көмегін тартумен басталды.
Бұл кезең өзіндік макроэкономикалық саясаттың жүргізілуімен, салық салу, бюджеттік және банктық жүйелерде, сыртқы экономикалық әрекеттестікте, оның ішінде шетел капиталын және кедендік істерді тартуда нормативтік құқықтық база құрумен, рыноктарды және нарықтық инфрақұрылымдарды дамытумен сипатталады.
Алайда, 1994 жылдың орта тұсына дейін Қазақстан үкіметі қабылдаған бағытты іске асыруда орынсыздық және шегіністік көрсетті. Бірінші кезекте бұл бүкіл 1994 жыл бойына созылған бағаларды либералдандыру процессіне қатысты болды.
Әрі қарай либералдандыру және сыртқы экономикалық байланыстардағы сапалылықты өсіру мақсатында Қазақстан Үкіметі мынадай шешім қабылдады:
1994 жылдың басында либералдандыруға ұсынылған тауарлар тізімі маңызды түрде қысқартылды;
экспорттық квота 1993 жылы белгіленген 25 атаудан 1994 жылы 7 атауға дейін төмендетілді (27,49-б.). Квоталар шикізаттарға ғана сақталды.
Экспорттық және импорттық пошлиналар мөлшері төмендетілді, осы салықтар салынатын тауарлар түрі қысқартылды, экспорттық салықтарды валюталық төлеу жойылды, бұл жағдай тауарлардың экспорты мен мипортына дем берді, олардың құрылымын жақсарта түсті;
1994 ж 1 қаңтарда аукциондық, валюталық рынокта сатылуға міндетті валюталық табыстың пайызы 50 пайызға дейін өсірілді (27,50-б.) және барлық экспорттық түсімдердің республикаға қайтарылу тәртібі енгізілді де бұл жағдай капиталдың кемуін қысқартты.
Алайда, менің ойымша, 1992-1994 жж үкіметтің сыртқы экономикалық қатынасына қатысты қабылданған шешімдері, көбіне қарама – қайшылықты және жеткілікті дәрежеде сапалы болмады. Оның салдарынан өнімдердің экспортына мемлекеттік компаниялардың монополиясы түрінде сыртқы саудаға мемлекеттің тікелей қатысуы маңызды болып қала берді; жеке кәсіпорындарға кедендік және салықтық жеңілдіктердің берілуі сыртқы экономикалық байланысқа (СЭБ) қатысушыларды тең емес жағдайға дұшар етті; экспортты лицензиялау және квоталау түрінде реттеу ұлттық валютаның іс жүзіндегі айырбас бағамын айқындауға ммүкіндік бермеді, ТМД елдерімен саудадағы көптеген мәселелердің реттелмеуі сауда байланыстарының тарылуына, бартерлік операциялардың кеңейюіне (1994 жылы 30 пайыз экспорттық және 14,2 пайыз импорттық заттар тікелей тауар айырбасы тәртібінде жүзеге асырылды) алып келді. (29, 54-б.)
1994 жылы шілдеде кезекті антидағыдарыстық бағдарлама қабылданды, оның басты мақсаты 1995 жылдың соңына қарай макроэкономикалық тұрақтандыру және жүйелі институтционалдық қайта құрулар жасау болып табылды. Аталмыш бағдарламаны жүзеге асыру бұрынғыға қарағанда дәйектірек және мақсаттырақ жүргізілді (әсіресе ақша – кредиттік және бюджеттік саясатты қатал жүргізуге байланысты).
Дәл осы кезеңде, Қазақстанның ұлттық Банкі (ҚҰБ) ақша саясатын жүзеге асыруда, басты назарын, инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін ақша массасын сандық көлемде басқаруға, сондай – ақ өндірістің әрі қарай дамуы үшін айырбас бағамының тұрақтылығын қамтамасыз етуге шоғырландырды. Қайта қаржыландыру мөлшері инфляцияның іс жүзіндегі қарқынына байланысты анықталынды, ал мемлекеттік қүнды қағаздар мөлшері аукциондарда белгіленді. Кредиттік ресурстарды орналастыруда аукциондар арқылы жүргізілді. Екінші дәрежедегі банкілерге резервтік талаптарды белгілеу де реттеу икемдірек жүргізілді.
1995 жылдың ортасынан бастап Қазақстанның ақша – кредиттік саясаты аспапатары дамыған елдерге тән тағы бір дәстүрлі шарамен – ҚҰБ жеке өзінің құнды қағаздар портфельін қалыптастыруды бастағанда ашық рыноктаға операциялармен толықтырылды. Осы мақсатта арнайы құнды қағаздарын ҚҰБ ноталарын шығару жүргізілді. Олардың шығару көлемі мақсатты ақшалай агрегаттардың мөлшеріне қарай белгіленді. Сондай – ақ тенгенің айырбас бағамының тербелуін болдырмау мақсатында валюталық рыноктағы интервенция сияқты рыноктық экономика үшін дәстүрлі реттегіш те іске қосылды. 1996 жылдан бастап екінші дәрежедегі банктерді кредиттеу саясаты да біршама өзгерді, оның көлемі қысқартылды, ал аталмыш операциялардың негізгі бағыты банктық жүйенің өтімділігін қолдау болып танылды. Жеңілдетілген кредиттерді беру және ҚҰБ – не кредит алу үшін тікелей жауаптыларды қарастыру тоқтатылды. Кредиттерді орналастыру аукциондар, банктераралық рынок арқылы, сондай – ақ ломбардтық негізде жүзеге асырылды.
Барлық салалардағы өндірістің төмендеуінен, шаруашылықтағы субъекттердің салықтарды төлеуден жасырынуынан, инфляцияның жоғары дәрежеде жүруінен, бюджеттің табыстық бөлігінің күрт төмендеуіне байланысты туындайтын аса қолайсыз экономикалық жағдайға бейімделе отырып, бюджеттік саясат өте қажетті әлеуметтік – эконмикалық іс – шараларды қардыландыруға және экономиканың маңызды функционалдық жүйелерінің қызметін (энергетика, отын және коммуникалды шаруашылықты) қамсыздандыруға бейімделуі қажет болды. Нәтижесінде осы жылдары бюджет инвестициялық, инновациялық, құрылымдық және әлеуметтік сияқты маңызды функцияларын біршама жоғалтты.
1994 жылдан бастап бюджеттік дефециттің бір бөлігін инфляцияланбаған көздер – сыртқы займдар және мелекеттік құнды қағаздарды шығару арқылы жабу жүзеге асырылды. Соған сәйкес осы мақсат үшін ҚҰБ кредиттік ресурстарын қолдану қысқартылды.
Бюджеттік дефецитті кредиттеудің қысқартылуымен бірге, Ұлттық Банктің ақша массасының өсуін ұстап тұруы және кредиттік ресурстардың бағасын реттеуде жүзеге асырылды. Егер 1993 ж қайта қаржылау мөлшері инфляцияның қарқынан төмен қалып қойып отырса, 1994 жылдан бастап ол позитивтік дәрежеде қолдау тауып отырды. Осылайша 1993 жылдан 1997 жылға дейін ол 300 пайыздан 18,5 пайызға дейін кеміді. (28, 58- б.)
Бұл кезеңде салық саясаты да белгілі бір дәрежеде өзгеріске ұшрады. Салықтар мелекеттік бюджетті толықтырудың фискалды әдісі ғана емес, сондай – ақ инвестициялық - өндірістік әрекеттерді ынталандыру құралы сияқты қарала бастады. Бір жағынан бұл өзгерістер осы уақытша жүріп жатқан индивидуалды жоба бойынша ірі кәсіпорындарды жекешелендірумен байланысты болды. Онда инвесторларға үлкен көлемде салықтық жеңілдіктер берілді.
1995 жылдың шілдесінде республикада кедендік жүйені реттеуді қалыптастыратын жаңа Кедендік кодекс қабылданды. Осы жылдың қаңтар айында Ресей Федерациясымен, Белоруссиямен, Қырғызстанмен (Тәжікстанның кейінрек қосылуымен) кедендік одақ туралы келісім – шарт жасалынды.
1996 жылдың басында республикада 1996-1998 жж реформаларды тереңдету бойынша Үкімет жұмысының бағдарламасы қабылданды, оның басты мақсаты макроэкономикалық тұрақтану және құрылымдық – институтционалдық қайта құрулар салаларында 1994-1995 жж қол жеткізген табыстарын бекіту, өндірістің құлдырауын тоқтату, содан соң экономикалық өсім мен тұрғындардың өмір сүру дәрежесін жақсартуды қамтамасыз ету болып табылды.
Қарастырылып отырған кезеңде мынадай аса маңызды құжаттар әзірленіп, қабылданды: 1996-1998ж банктық секторды әрі қарай реформалаудың бағдарламасы; шаруашылықтағы субъекттердің әлеуметтік объекттерін кезең – кезеңімен біртіндеп жергілікті бюджетке беру бағдарламасы; құнды қағаздар рыногы және сақтандыру рыногын дамыту; тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етуді өсіру; ұсақ және орта бизнесті дамыту, кәсіпкерлікке қолдау көрсету;
Антиинфляциялық қатал саясат жүргізудің нәтижесінде қаржы тұрақтылығындағы алғашқы жетістікке , тұтыну бағасы индексін 1992 ж 3061 пайыз деп, 1997 ж 111 пайызға дейін жеткізуге ( 3 –кесте) тенгенің валюталық бағамын тұрақтандыруға, бюджеттің дефецитін азайтуға (1997 – 3,7 пайыз ЖІӨ - нің) (45, 39-б), өндірістің экспортқа бейімделген салаларындағы өндірісті тұрақтандыруға және біршама жандандыруға қол жеткізілді .(4 –кесте).
4 - кесте
1993-1997 жылдар аралығындағы өнеркәсіп өндірісі
көлемінің динамикасы
Өнеркәсіп салалары
1993
1994
1995
1996
1997
Жалпы өнеркәсіп
-14,,8
-28,1
-8,2
0,3
4,0
Электроэнергетика
-4,4
-15,2
-1,6
-10,3
-14,2
Отын энергиясы
-14,8
-14,0
-12,3
2,2
0,5
Қара металлургия
-24,4
-29,5
11,7
-17,5
25,2
Түсті металлургия
-7,8
-22,8
3,8
3,6
13,8
Химиялық, мұнайхимиялық
-44,6
-41,1
3,6
-27,0
-29,9
Машина жасау және металлөңдеу
-14,7
-37,1
-27,8
-9,2
-29,9
Өнеркәсіп құрылысы материалдары
26,8
-57,1
-31,8
-33,6
-19,3
Жеңіл өнеркәсіп
-11,7
-44,3
-58,8
19,8
-18,8
Тамақ өнеркәсібі
-13,7
-26,1
-20,7
35,1
0,3
Ормандық, ағашөңдейтін және целлюлоз-қағаз өндірісі
-8,7
-44,9
-40,7
-10,1
-27,4
Деректер: (45,362-б.)
Реформалардың екінші кезеңінің басты нәтижесі принципиалды жаңа экономикалық ахуал болды, оның нәтижесінде әкімшілік – командалық экономиканы рыноктық экономикаға трансформациялау процессі өзгертілген сипатқа ие болды. Негізгі жүйелік қайта құрулардың арасында мыналарды бөліп қарауға болады:
Экономиканың либералдандырылуы. Шаруашылық өмірдегі мемлекеттік түрлердің қысқартылуы, СЭБ либералдандырылуы, шетелдік капитал үшін елдің ашылуы, салыстырмалы түрде тұрақты валюталық режимнің қалыптастырлуы. Мемлекет өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін форвардтық, фъючерлік және т.б келісім түрлерін қолданып биржалық сауданы дамыта отырып, басқа да субъектілермен ішкі және сыртқы рыноктарда тең шарттар жағдайында өзара қатынас жасауды бастады. Еркін баға белгілеу және олардың құрылымын қалыптастыру принциптерін іс жүзінде асыру басталды, онда мемлекеттік реттеу механизмі өкімдер мен қызмет көрсету түрлерінің шектеулі түрлеріне сақталды, баға ұсыныс пен сұраныс талаптарына жауап беретін болды.
Жалпы экономикалық ортаны өзгерткен, жекеменшік секторы басым конукладты экономика негіздері қалыптасты. Рыногқа бейімделген шаруашылық құрылымдарының дамуы шын мәнінде жағдайлардың жасалынуына, конукладты экономика негіздерінің қалыптасуы мен кеңейуіне, сапалы және жауапекршілікті жекеменшік иелерінің қалыптасуына бастама жасалынды. Шығындарымен кең көлемді жекешелендіру процессі аяқталынуға жақын қалды. Мемлекетсіздендіру және жекешелендірудің алдыңғы кезеңдерінің заңды салдары ретінде, осы кезеңдегі мемлекет мүлкін жекешелендіру және қацта құру кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және демонополизаиялау бағдарламасы жүзеге асырылуымен эконмикада дамыған жеке меншік секторының қалыптасуы, тәртіптің рыноктық моделіне бейімделген. Сапалы жеке меншік иесінің пайда болуы, сондай – ақ ұсақ және орта бизнестегі кәсіпкерліктің дамуы, сапалы рыноктық бәсеке үшін база мен қажетті жағдайлардың кеңейюі басталды (1991 жылы басталған жекешелендірудің нәтижесінде 1996 жылдың соңына қарай жекешелендірілген кәсіпорындар мен обьектілер саны 20,2 мың болды, оның ішінде өнеркәсіпте – 1,7; ауыл шаруушылығындп – 2,5, құрылыста – 0,8; транспортта – 0,9; сауда мен тамақ кәсіпорындарында – 7,1; тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету мен тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтарында – 28,8) [45,356-б.]
Рыноктық экономика және инфрақұрылым институттарының дамуы шаруашылық жүргізуші субъекттерге қызмет көрсететін, олардың шығарған өнісдерін өткізуге, т.б көмектесетін құрамында банктер жүйесі, инвестициялық және сақтандыру компаниялары, биржалар, аудиторлық фирмалар және т.б бар рыноктық инфрақұрылымының негіздері құрылды. (1996 ж соңына қарай республикада жұмыс істейтін банктер саны 101 [45,360-б.] Еңбек, капитал және тауарлар рыноктарындағы қатынастарды реттейтін заңдар жетілдірілді. Сауданың, қаржы – кредиттік және рыноктық эконмикалық басқа да институттарының дамуы республиканың өндірістік потенциаоына құрылымында өзгеріске ұшыратты, онда қызмет көрсету саласының үлес салмағы жүйелі т.рде өсе түсті (қызмет көрсету саласының ЖІӨ құрылымындағы үлесі 1993ж 40,2 пайыз болса, 1997ж 57,5 пайызды құрады [23,153-б.];
Салыстырмалы түрде тең салмақты тұтыну рыногының құрылуы. Қазақстанның экономикалық жүйесінің тарнсформациялануы аз уақыт ішінде сұраныс пен ұсынысты теңестіруге және де тұтыну рыногында белгілі бір теңдікке қол жеткізуге мүмкінлік берді. Тұтынуға арналған тауарлардың көпшілігі бойынша ұсыныстар төлеу сұраныстың төлем қабілетінен асып түсе бастады. Бұл факт, менің ойымша импорттың интенсивті түрде өсуінен, тұрғындардың жиған қорының құнсыздануынан, өндірістердің тоқтап, тұтыну бағаларының өсуінен туындады.
Қаржының тұрақтануы. Мұны инфляция қарқынының төмендеуі динамикасы және қаржы рыногының пайыздану мөлшері дәлелдейді. (инфляия 1993ж 2200 пайыз болса, 1997 ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz