Е. Бекмаханов – тарихшы, ғалым
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ..13
2.тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНА ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ
2.1 Е. Бекмаханов және ұлт.азаттық қозғалыс мәселелері ... ... ... ..19
2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі
Е. Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ..49
1.тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ..13
2.тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНА ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ
2.1 Е. Бекмаханов және ұлт.азаттық қозғалыс мәселелері ... ... ... ..19
2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі
Е. Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ..49
Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры. Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни, қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Қазақ тарих гылымының қалыптасуында жэне гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) үлкен енбегі бар. Қазақта Ермұқан Бекмахановқа дейін де тарихшылар болды. Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Қазақ тарих гылымының қалыптасуында жэне гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) үлкен енбегі бар. Қазақта Ермұқан Бекмахановқа дейін де тарихшылар болды. Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
1. Отан тарихының тағылымы және Қазақстан қоғамының қайта жаңғыруы. // Халық бірлігі және Ұлттық тарих арналаған ғылыми сессияның материалдары. Алматы, 1999. 55-57 бб.
2 Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, хәм хандар шежіресі. –Алматы, 1992. 73б
3 Тынышбаев М. История казахского народа. Алматы, 1993. 42-б.
4 Асфендияров С. Истори Казахстана. Т.1. Алматы, 1935. 231-б
5 Бекмаханов Е. Қазақстан тарихы. 7-8 кластарға арналған оқулық. – Алматы, 1947. 137-б
6. Бекмаханов Е. Очерки истории Казахстана. /пособие для учителей/. –Алматы, 1966. 120-б
7 Бекмаханов Е. Библиография по истории Казахстана /аннотированный указатель. Вып. 2. Дореволю. период/ . –Алматы, 1964. 123-б
8 Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова. –Алматы, 2000.57-б
9. Мажитов С.Ф. Жизнь, деятельность и исторические взгляды Е.Б. Бекмаханова. –Алма-Ата, 1992, 172 с
10. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах. Жизнь и деятельность ученого и история Казахстана. Том 1. – Павлодар, 2003. 172-б
11. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах. Жизнь и деятельность ученого и история Казахстана. - 172-б
12. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., - 157 б
13. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық жинағы. Мақалалар, әңгімелер, аудармалар, пьессалар. 1921-1929. – Алматы: Ғалым, 1998. – 3 т. – 392 б.
14 Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., 156-б
15. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., 162-б
16. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ΧІΧ ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. 281-б
17. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ΧІΧ ғасырдың 20-40 жылдарында.., - 155 б
18. Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова. – Алматы, 2000.57-б
19. Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова.., 21-б.
20. Қозыбаев М., Нұрпейісов К. Тағдыры күрделі қайсар талант // Социолистік Қазақстан. -1989. 18 қаңтар.
21. Середа Н. Қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі // Вестник Европы. 1870. № 8.
22. Қазақ ССР тарихы.- Алматы., 1979. III том. 253-б
23. Қазақ ССР тарихы., 257-258 бб
24. Қазақ ССР тарихы., 255-б.
25. Стенограмма дискуссии по книге Е. Бекмаханова «Казахстан в 20-40-годы XІX века». 1948. июль.// Алаш. 2005. – 128-140 бб. / Материалды дайындап, алғысөзін жазған: Т. Омарбеков.
26. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында. / А., 1994.- 416.
27. Казахско-русские отношения ΧVІІІ-ΧІΧ вв. Сб. док. Алматы, 1961. Т. 2. 321 с.
28. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 252 с
29. Материалы по истории Казахской ССР. Т. 4. Алматы, 1948. 253-254 с
30. История Казахской ССР. Т.1. Алматы, 1957. 281 б.
31. Вяткин М. Батыр Срым. М.-Л.,, 1947.198 б.
32. Вяткин М. Батыр Срым.., 199 б
33. Материалы по истории Казахской ССР. Т.4. 111 б.
34. Вяткин М. Батыр Срым. 112 б.
35. Материалы по истории Казахской ССР. Т.4. 66 б.
36. История Казахской ССР. Алматы, 1979. 109 б.
37. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 67 б.
38. Отечественные записки", 1830, №124. 55-57 бб
39. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 67 б.
40. Ядринцев Н. И.- Сібір бұратаналары, олардың тұрмысы және қазіргі жағдайы, 1891. -275 б
41. Кәрі-Құрбан-Әли-Қажы-Халид-Бек-Оғлы.- Тауари-Хамсе. Қазан, 1915.
Тарих Шахрохи. 321 б
42. Мұнтахаб-ут-Тауарих. Археология жанкүйерлерінің Түркістан үйірмесі мүшелері мәжілістерінің және хабарламаларының, хаттамалары. XVII жыл, Ташкент, 1913. 98-б
43. Молла-Нияз-Мұхаммед-Бен-Молла-Ашұр-Мухамеди .— "Тарих-Шахрохи". 521-б
44. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында. Алматы., 1994.- 416.
45. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 358-б..
46. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 359-360 бб.
47. Айтиев А. Колонизация Киргизского края // Советская Киргизия. - 1924. - № 4. - С. 161-167.
48. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., .- 416.
49. Кондрашенков А.А. Развитие земледелия в Зауралье и Западной Сибири в XVIII в.// Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы за1964 г. - Кишинев, 1966. - С. 342-348.
50. Алексеенко Н.В. Сельскохозяйственная колонизация Рудного Алтая // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы за 1964 г. -Кишинев, 1966. - С. 332-342.
51. Алексеенко Н.В. Динамика численности переселенцев в Казахстане (вторая половина XIX- начало XX вв.) // Вопросы социально-экономической истории дореволюционного Казахстана. – А.-А., 1978. – С. 3-9.
52. Бекмаханова Н.Е., Кабузан В.М. Русско-украинская миграция в Казахстане в XIX – в начале XX вв. // Известия АН Каз.ССР. Сер.обществ.наук. – 1982. - № 2. – С. 14-20.
53. Бижигитова К.С. Аграрные отношения в Сибирском казачьем войске во второй половине XIX – начале XX вв. (проблемы землеустройства, землепользования и взаимоотношений с казахским населением). // Автореф. дис. …к.и.н. – А., 2001. – 290 б.
54. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 348-б.
55. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ.., 354-б
56. Бижигитова К.С. Аграрные отношения в Сибирском.., 283-284 бб
57. Бекмаханова Н.Е., Кабузан В.М. Русско-украинская миграция в Казахстане в XIX – в начале XX вв. // Известия АН Каз.ССР. Сер.обществ.наук. – 1982. - № 2. – С. 14-20.
2 Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, хәм хандар шежіресі. –Алматы, 1992. 73б
3 Тынышбаев М. История казахского народа. Алматы, 1993. 42-б.
4 Асфендияров С. Истори Казахстана. Т.1. Алматы, 1935. 231-б
5 Бекмаханов Е. Қазақстан тарихы. 7-8 кластарға арналған оқулық. – Алматы, 1947. 137-б
6. Бекмаханов Е. Очерки истории Казахстана. /пособие для учителей/. –Алматы, 1966. 120-б
7 Бекмаханов Е. Библиография по истории Казахстана /аннотированный указатель. Вып. 2. Дореволю. период/ . –Алматы, 1964. 123-б
8 Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова. –Алматы, 2000.57-б
9. Мажитов С.Ф. Жизнь, деятельность и исторические взгляды Е.Б. Бекмаханова. –Алма-Ата, 1992, 172 с
10. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах. Жизнь и деятельность ученого и история Казахстана. Том 1. – Павлодар, 2003. 172-б
11. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах. Жизнь и деятельность ученого и история Казахстана. - 172-б
12. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., - 157 б
13. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық жинағы. Мақалалар, әңгімелер, аудармалар, пьессалар. 1921-1929. – Алматы: Ғалым, 1998. – 3 т. – 392 б.
14 Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., 156-б
15. Ермухан Бекмаханов. Сочинение в семи томах.., 162-б
16. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ΧІΧ ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы, 1994. 281-б
17. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ΧІΧ ғасырдың 20-40 жылдарында.., - 155 б
18. Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова. – Алматы, 2000.57-б
19. Бекмухамедова Х. Вместе 20 лет. Вспоминания жены историка Ермухана Бекмаханова.., 21-б.
20. Қозыбаев М., Нұрпейісов К. Тағдыры күрделі қайсар талант // Социолистік Қазақстан. -1989. 18 қаңтар.
21. Середа Н. Қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі // Вестник Европы. 1870. № 8.
22. Қазақ ССР тарихы.- Алматы., 1979. III том. 253-б
23. Қазақ ССР тарихы., 257-258 бб
24. Қазақ ССР тарихы., 255-б.
25. Стенограмма дискуссии по книге Е. Бекмаханова «Казахстан в 20-40-годы XІX века». 1948. июль.// Алаш. 2005. – 128-140 бб. / Материалды дайындап, алғысөзін жазған: Т. Омарбеков.
26. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында. / А., 1994.- 416.
27. Казахско-русские отношения ΧVІІІ-ΧІΧ вв. Сб. док. Алматы, 1961. Т. 2. 321 с.
28. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 252 с
29. Материалы по истории Казахской ССР. Т. 4. Алматы, 1948. 253-254 с
30. История Казахской ССР. Т.1. Алматы, 1957. 281 б.
31. Вяткин М. Батыр Срым. М.-Л.,, 1947.198 б.
32. Вяткин М. Батыр Срым.., 199 б
33. Материалы по истории Казахской ССР. Т.4. 111 б.
34. Вяткин М. Батыр Срым. 112 б.
35. Материалы по истории Казахской ССР. Т.4. 66 б.
36. История Казахской ССР. Алматы, 1979. 109 б.
37. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 67 б.
38. Отечественные записки", 1830, №124. 55-57 бб
39. Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. Алматы, 1960. 67 б.
40. Ядринцев Н. И.- Сібір бұратаналары, олардың тұрмысы және қазіргі жағдайы, 1891. -275 б
41. Кәрі-Құрбан-Әли-Қажы-Халид-Бек-Оғлы.- Тауари-Хамсе. Қазан, 1915.
Тарих Шахрохи. 321 б
42. Мұнтахаб-ут-Тауарих. Археология жанкүйерлерінің Түркістан үйірмесі мүшелері мәжілістерінің және хабарламаларының, хаттамалары. XVII жыл, Ташкент, 1913. 98-б
43. Молла-Нияз-Мұхаммед-Бен-Молла-Ашұр-Мухамеди .— "Тарих-Шахрохи". 521-б
44. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында. Алматы., 1994.- 416.
45. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 358-б..
46. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 359-360 бб.
47. Айтиев А. Колонизация Киргизского края // Советская Киргизия. - 1924. - № 4. - С. 161-167.
48. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., .- 416.
49. Кондрашенков А.А. Развитие земледелия в Зауралье и Западной Сибири в XVIII в.// Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы за1964 г. - Кишинев, 1966. - С. 342-348.
50. Алексеенко Н.В. Сельскохозяйственная колонизация Рудного Алтая // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы за 1964 г. -Кишинев, 1966. - С. 332-342.
51. Алексеенко Н.В. Динамика численности переселенцев в Казахстане (вторая половина XIX- начало XX вв.) // Вопросы социально-экономической истории дореволюционного Казахстана. – А.-А., 1978. – С. 3-9.
52. Бекмаханова Н.Е., Кабузан В.М. Русско-украинская миграция в Казахстане в XIX – в начале XX вв. // Известия АН Каз.ССР. Сер.обществ.наук. – 1982. - № 2. – С. 14-20.
53. Бижигитова К.С. Аграрные отношения в Сибирском казачьем войске во второй половине XIX – начале XX вв. (проблемы землеустройства, землепользования и взаимоотношений с казахским населением). // Автореф. дис. …к.и.н. – А., 2001. – 290 б.
54. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40-жылдарында.., 348-б.
55. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғ.., 354-б
56. Бижигитова К.С. Аграрные отношения в Сибирском.., 283-284 бб
57. Бекмаханова Н.Е., Кабузан В.М. Русско-украинская миграция в Казахстане в XIX – в начале XX вв. // Известия АН Каз.ССР. Сер.обществ.наук. – 1982. - № 2. – С. 14-20.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХНАМА ЖӘНЕ ДЕРЕКТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Е. БЕКМАХАНОВ – ТАРИХШЫ, ҒАЛЫМ.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., профессор О.Х. Мұхатова
Орындаған: 4 курс студенті
Каженова А.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ..13
2-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНА ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ
2.1 Е. Бекмаханов және ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері ... ... ... ..19
2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі
Е. Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ..49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры. Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни, қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Қазақ тарих гылымының қалыптасуында жэне гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) үлкен енбегі бар. Қазақта Ермұқан Бекмахановқа дейін де тарихшылар болды. Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Шоқанға дейін де, XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап, тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап жүрген азаматтар аз болған жоқ. Бұл ең алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрі еді. Елдің кемеңгер ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықты хатқа түсіру де XIX ғасырдан басталды. Жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан, мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын. Ермұқан Бекмаханов та осы дәстүрді жалғастырды жэне кеңестік империя дәуірлеген уақытта төл дерекке батыл барып, оны Қазақ тарихының ең бір күрделі кезеңдері ХУШ-ХІХ ғасырлардағы. тарихын жазуға пайдаланды. Сол себепті де Ермұхан Бекмаханов сында үлкен ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру өзекті болып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі Қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысты. Олардың ішінде қазақтың өз жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып, көшпелдлер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы 1, қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы 2, қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген Н. Наушабайұлы, Алтын Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев 3, "Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген ерен білімді С. Аспандияров болды 4. Бұл тізімнен тыс жүздеген адамдар қазақ тарихының әр түрлі мәселелері бойынша баспасез бетіне шықты.
Осындай өмірбаяны, дәстүрлері, дарынды өкілдері бар ғылымның бұл аса қадірлі саласы қазақ ішінде кәсіптік деңгейге тек XX ғасырдың 40-шы жылдары ғана жетті. Оны осы жоғары деңгейге кетерген адам аяулы азамат Ермұхан Бекмаханов еді.
Е. Бекмаханов қазақ жастарының ішінен алғаш рет Тамбов пен Воронеж пединституттарында арнайы тарих факультетінде оқыды. Ол қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы болып тарихтан ғылым докторы атанып (1946 жылы) және ол атақты лагерьден кейін екінші рет басқа тақырыппен тағы да қорғайды (1957 жылы).
Е. Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасын жоғарғы оқу жүйесінде алғаш рет ашып, соны меңгерген адам. Е. Бекмахановқа дейін Қазақстан жоғарғы оку орындарында тек қана СССР тарихы жэне Жалпы тарих кафедралары ғана болған. Ермұқан Қазақстан тарихы кафедрасын тек алғашқы ашушы ғана емес (1948 ж.), лагерьден келгеннен кейін қайтадан ашушы (1958 ж.). Бұл жағынан да оның нағыз ер азамат, күрескер және қайраткер екенін көреміз.
Е. Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде арнайы мектеп оқушыларына арнап 7-8, 9-10 класс оқулықтарын жазған ғалым 5. Оның бұл оқулықтары тарихқа сусаған қазақ еліне қарлығаштай қанатымен аузына су бүріккенге ұқсайды. Бұл оқулықтар Қазақстан мекептерінде 30 жыл бойы қызмет жасады.
Е. Бекмаханов "Қазақстан тарихын" мектепте және жоғарғы оқу орындарында оқытудың алғашқы әдістемелік -тәжірибелік еңбектерін жазды. 1941-1945 жылдардағы соғыстың ауыр кезеңінде басталған бұл еңбек бірнеше оқу құралында, әдістемелік брошюраларда және 1966 жылы жарияланған "Очерки Истории Казахстана" пособие для учителей кітабында жарық көрді 6. Сол себепті біз Е. Бекмахановты қазақтың тарих саласы бойынша алғашқы ғалым -әэдіскері бола білді..
Е. Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде алғаш болып Қазақстан тарихы бойынша "библиографиялық көрсеткіш" жасады. Е. Бекмахановтың жауапты редакторлығымен 1964 жылы жарық көрген "Библиография по истории Казахстана" аннотированный указ-тель. вып. I. Дореволюционный период аталатын қалың кітап әлі күнге дейін өз бағасын, құнын жойған жоқ 7. Қазақ тарихы бойынша ертелі-кеш жазылған еңбектердің бәріне қысқаша шолу жасаған бұл кітаптан жоғары етіп әлі еңбек жазған зерттеуші бар деп айту әлі ертерек.
Қазақтың аяулы азаматы, алғашқы профессионал тарихшысы Е. Бекмаханов бұл өмірден қыршын жас, небәрі елу жасында кетті. Оңың артында мол ғылыми мұра, қалыптасқан зерттеу әдістері мен тәжірибе, казақ тарихының қилы кезеңдері мен оқиғалары туралы ой нышандары қалды. Осының бәрі қазіргі қазақтың азаматтарынан үлкен жауапкершілікгі, азаматтықты, жанашырлықты талап етті. Е. Бекмаханов тарих ғылымындағы ұлан-ғайыр және жанкешті еңбегі жөнінде соңғы жылдары баспасөзде біраз жазылды. Олардың ішінде . Тәкеновтың, М. Қозыбаевтың, К. Нүрпейісов, Т. Омарбеков сияқты ғалымдар мақалаларында Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы еңбегі дұрыс бағаланды. Ғалымның жары Халима Бекмұхамедова көп жылдар бойы ғалым туралы естеліктерді жинастырып, оны да жылы баспадан шығарды 8. Осыдан бірнеше жыл бұрын М. Қозыбаевтың жетекшілік етуімен Е. Бекмахановтың өмірбаяны мен ғылымдағы еңбегін саралаған кандидаттық диссертация қорғалды 9. Аталған диссертация жұмысында Е. Бехмахановтың өмірі мен қызметі айтыла келі, әсіресе ғалымның тарих ғылымына қосқан үлкен үлесі нақтыланған еді.
Ғалымның еңбектерінің дені қазіргі кезде библиографиялық сирек кездесетін дүниелерге айналды. Осының бәрін ескеріп С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, осы оқу орнының басшысы, ұлтжанды азамат Ерлан Мұхтарұлы Арын бастап Е. Бекмахановтың ғылыми мұрасын елге таныту мақсатында мол еңбек сіңірді. Бұл жұмыс 2003 жылы басталып, алғашында Рухнама сериясынан Е. Бекмахановқа арналып арнайы кітап шықты. Бүл кітаптың ішіне Ә. Тәкеновтың ғалым туралы жазған тарихнамалық шолу мақаласы, Кенесары көтерілісіне қатысты азаттық күрес туралы жазған Е. Бекмаханов тараулары, Е. Бекмаханов жайында жазылған әдебиет тізімі енгізілді 10.
Е. Бекмахановтьщ 90 жылдығы қарсаңында С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетгік университеті ғалымның мерейтойына арнап халықаралық конференция, қазақша ас беру, ғалымның шығармаларының жинағын шығару, биобиблиографиялық көрсеткіш дайындау міндетін қойды. Нәтижесінде оқырман қолына ұсынып отырған жеті томдық Е. Бекмаханов шығармаларының жинағы жарық көрді.
Е. Бекмахановтың жеті томдығының - бірінші томына Е. Бекмахановтың өмірбаяны және шығармашылық еңбегі туралы келемді очерк енді. Оның авторлары Е.М. Арын және Ж.О. Артықбаев болды 11. Сонымен қатар бұл томға 1943 жылы жарияланған Қазақ ССР-іы тарихының Е. Бекмаханов жазған тарауларының орысша және қазақша түпнұскалары енді. Қазақ ССР-і тарихының алғашқы басылымы сол кезеңдегі идеологияға байланысты сынға ұшыраған болатын.
Екінші томға Казахстан в 20-40-е годы XIX в. деп аталатын ғалымның атышулы монографиясы толықтай енсе, бұл кітапты жариялағанда Қазақ ҒА сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған 1947 жылғы жарияланған нұсқа мен 1992 жылы Әбу Тәкеновтың басшылығымен жарияланған нұсқалары енгізілген.
Үшінші томға Е. Бекмахановтың 1958 жылы жарыққа шыққан Присоединение Казахстана к России атты монографиясы толығымен енген. Төртінші томға ғалымның мектепте, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған әдістемелік-тәжірибелік еңбектері және 1966 жылы жарық көрген Очерки истории Казахстана (пособие для учителей) оқу құралы енгізілген. Бесінші томға Е. Бекмахановтың Қазақстан тарихы мәселелеріне арналған, әртүрлі басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалалары жинақталған. Аталған томға енгізілген ғалымның кейбір мақалаларының партиялық-идеологиялық бағытта жазылуын оқырман сол уақыттың талабына байланысты деп түсінуі керек.
Алтыншы томға Е. Бекмахановтың XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан монографиясы бойынша Алматыда өткізілген 1948 жылғы шілде талқылауының стенограммасы енді. Редколлегияның дискуссия материалдарын жеке том етіп жариялаудағы мақсаты оқырманға ғалымның күрескерлігі және сол кезеңдегі тарих ғылымының дамуы туралы мәліметтер беру. Стенограмма материалдары К. Нұрпейісовтың жариялауымен Алматыда 2000 жылы жарық көрген бірінші басылымнан езгеріссіз берілген. Ал жетінші том материалдарын Е. Бекмаханов туралы құжаттар мен замандастарының естеліктері құрайды 12.
Жұмыстың мақсаты – жоғарыда аталынып өткен еңбектер мен зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып, Е. Бекмахановтың туып-өскен ортасы мен ғылыми шығармашылығына, әсіресе тарих ғылымына қосқан мол үлесіне тоқталу болып отыр. Бітіру жұмысы өзінің алға қойған масатын шешуде төмендегідей міндеттер тобын нақтылайды:
– Е. Бекмахановтың жастық шағы мен өскен ортасына тоқталу;
– Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуын қарастыру;
– Е. Бекмаханов және оның ұлт-азаттық қозғалыс мәселесін ашуға қосқан үлесін бағалау,
– Е. Бекмахановтың Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зертеудегі үлесін айқындау.
Жұмыстың деректік негізін жоғарыда аталынып өтілген Е. Бекмахановтың шығармалар жинағының мәліметтері, әсіресе жетінші том материалдары мол мәліметтер береді. Сонымен бірге Е. Бекмаханолвтың жары Халма Бекмухамедованың Вместе 20 лет 13 атты шағын жинағында ғалым турасында мол мәліметтер кездесіеді. Аталған кітапта әсіресе Е. Бекмахановтың мінез-құлқы, оның ғылым саласына келуі сияқты мәліметтер тобы топтастырылған. Бұлардың барлығы да Е. Бекмаханов туралы толық та тың мәліметтер алуда өзінің құндылығымен ерекшеленеді.
Жұмыстың мерзімдік шегі Ермұхан Бекмахановтың өмір сүрген жылдары, яғни 1915-1966 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Е. Бекмахановтың өскен ортасынан бастап, өмір жолының барлық тұстарын қамтиды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы Ұсынылып отырған бітіру жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды Қазақстан тарихы бойынша жазылған курстық жұмыстарда, қысқа мәстінді баяндамаларда және мектептегі жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы.
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданыда № 10 ауылда Жасыбай деген жерде кедей шаруа Бекмахан Бегенұлының шаңырағында дүниеге келеді. Кедейлер тобына жататын бұл отбасы Абылай ханның ұрпағы екендгі, ал Ермұхан Абылайдан тараған жетінші буын екендігі соңғы тұстарда ғана ашылып айтыла бастады.
Кез-келген тұлғаның, ер азаматтың өмірінде оның туған жері үлкен орын алады. Қазақтың Ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов: “Әр адамның туып-өскен елі, жасынан жаттап өскен ғадеті, нанымы, тұрмыс қалпы – сол адамның ақыл мінезіне із қалдырмай тұрмайды. Бұл қалдырған із – көңілге кіріп, ерікті билеп, әр адамға өзінің елін сүйгізіп, елдігін іздетеді” 13 – деп айтқандай, Баянауыл -ұшы-қиыры жоқ қазақтың сары даласының кіндік ортасында орналасқан көрікті де қасиетті мекен болды. Туған жеріне Мекке-Мәдинадай тәуеп еткен қаншыл қазақ баласы үшін Баянаула ұшқан құстың қанаты талатын, жортқан аңның тұяғы шыдамайтын қазақтың сайын даласы болды. ның, алаш баласы иеленген Арқа жерінің дүр - гауһары, жақуг тасы емес пе?!
Жаздың аңызақ айларында сары далада шеліркеп келе жатқан жолаушы кек мұнар басқан Баян басын үш күндікген кереді. Қудайдың құдіреті, көк аспанды еркін кезіп жүрген қаз бауыр бұлттар екі күннің бірінде Баянның шоқтығы Ақбетті бауырына қысып, бейне бір қимас бауырын көрген қамкөңіл апасындай қушақтап, бірнеше күн сейілмей, ажырамай қояды.
Қыздың жиған жүгіндей болып тау беткейіндегі Баянның қызғылт граниті, тау басындағы қожыр-қожыр түйе тастары да бұлттьң қойнына еніп көкшіл - сұрғылт түске енеді. Тау қойнауларынан аққан мөлдір бұлақтар жаңбыр тамшыларын алып қашып Баянның баурайындағы керімсал, тәтті көлдеріне құяды. Баянның баурайында айдыны шалқар, алтын буы аспанды тербеткен Жасыбай, Сабынды, Торайғыр келдері орналасқан. Баянның бұл көлдерсіз қадірі кем.
Баянда туып ғалым азамат болмауға амалың бар ма, мына табиғаттың аялы алақаны әр адамға ғалым бол, ой түбіне сүңгіп, самал желден сергіп, қайрат-жігер жина да, елің үшін еңбек жаса, ер азамат бол деп айтып тұрған жоқ па?!
Баяндай жан тербетер жер бола ма,
Еліндей жарқын мінез ел бола ма?!
Жас бала туысымен ойға бөгер,
Өскенде одан артық ер бола ма?!- 14 деп ақын жырында келтірілгендей Е. Бекмахановтың туып-өскен ортасы кез-келген жанды қызықтыратын еді.
Ермұханның әкесі Зында Шорманов деген байдың жалшылығында жүріп, 1921 жылы Ермұхан алты жасқа келгенде дүние салады. Анасы Бәпіш отбасының ауыртпалығын бір өзі көтеріп, жолдасынан қалған үш баласының сүйеніші болады. Ермұханның аулы туралы кез-келген қазақ баласы суретей алатын еді. Оның өскен аулы Төре аулы туралы қызғылықты мәліметтер де көп. Мәселен, бұл төре ауылы атанған ескі қоныс Жасыбай көлінің батыс жақ сағасына орналасқан, жергілікті қариялар көлдің жадағай өзекке жалғасып кететін алқабын Қазан ауыз деп атайды. Оған алдымен себеп болатыны Жасыбайдың жан-жағының бәрі биік тау мен ққз-шың болса, жалғыз ғана осы солтүстік-батыс қабырғасы қазанның аузына ұқсас жалпақ өзектің бойымен сүйірленіп кеткен. Жасыбайдың мөлдір суы осы түста ылғи да тқнық, жағалаудағы қалың құрақ-қамыспен жұмсақ айқасып тұрған момақан бойжеткен-дей. Жасыбайдың қайнарының бірі де осы Қазан ауызы.
Төре ауылының іргесіндегі өзекті бойлай өскен ағашты Ханның қара ағашы дейді. Қарағаш қалың жыныс, ит тұмсығы өтпейтін тоғай болып өскен. Осы қарағаштан таңдап төре ауылының тұрмысы кедей, қолдары епті адамдары ұсталық жасап жергілікті Баян елінің қажетіне керекті заттар жасап отырған. Олардың ішінде көбінесе елдің аузында мақталып жүргені қара ағаштың өзегінен ойып алған ағаш табақтар мен астаулар, кесе, көзе, қасық, ожау т.б. Төрелердің осы өнеріне бола кейде егескен кезде сөз қуған Баянның қара қазағы ағаш кемірген төре деп те атайды 15.
Ермұқан ауылының қарсы алдында алпауыт тұтас алқапты алып жатқан Найзатас. Жергілікті қариялар бұл тасты Тұрсынбайдың Найзатасы деп те атайды. Бір ғажабы Найзатас - батыстан қарасаң батырлардың шаншылған найзасындай тұрса, шыгысынан алып тасбақаға ұқсайды.
Төре ауылының оңтүстік-шығыс жағында Жасыбай келін жағалай Жамбақы, Ат салған, Киікші, Күйікбет таулары. Осылардың бәрінен де өзі сұлу, өзі маңгаз Ақбет ерекше. Ермұқан ауылынан күннің батысына қарай суыр жон сары адырлардың бірін-бірі қуалаған тізбегі көрінеді. Малға да, жанға да жайлы құт мекен. Көл беті, көлді жағалай біткен қамыс-құрақ жаз бойы үйрек пен қазға топы, айнадай көл бетінде сырғыған биші аққулар қандай сылқым. Алыстан мұнартып көрінетін Ақбет шыңдарында бірін-бірі қуалай шапқылаған арқарлар, тоғай ішіндегі елік Қазанауызындағы төре ауылына да батыл барады. Ол кезде мылтық жоқ, аң мен құсқа кеңшілік еді. Ермуқанның жерлесі Төкен Оразов құрға тұзақ құрып, құр ойнақтың қызығын қарап отырған жас бала кездерінде дәл үстерінен елікті қуған қасқырдың келіп қалғанын жазады. Бұл осынау бай табиғи ортаға етене тән құбылыс еді.
Ермұхан Бекмахановтың анасы туарлы мәліметтер өте аз. Тек ол өз қолымен жазып қалдырған өмірбаянында бұл турасында: шешем колхозшы, 1932 жылы қайтыс болды дегеннен басқа анасы туралы сыр ашпайды. Шын мәнінде оның анасы мен қарындасы сұмдық та сұмпайы аштық жылдарында ашаршылықтан қайтыс болып, олардың мәйіттерінің қайда қалғаны да беймәлім болды. Ермұхан тек туған бауыры, ағасы Діншенің қолдауымен ғана мектепте білім алады. Ермұхан Баянауылда жетіжылдық мектепті тамамдаған соң 1932 жылы Семей қаласындағы жоғарғы оқу орнына даярлайтын бір жылдық курсты оқып шығады. 1933 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту халық комиссариатының жолдамасымен Воронеж қаласындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа қабылданып, 1937 жылы тарих факультетін тамамдайды.
Е. Бекмахановтың педагогтық қызметі Алматыдағы № 28 мектептен басталады. Мектепте жүріп Е. Бекмаханов өзінің білімділігі мен білгірлігін таныта біледі. Ол әр бір шәкірттің жақсы білім алуы үшін аянюбай еңбек етеді. Мектептен басталған оның бұл алғашқы қызметі болашақ ғалымға үлкен жол сілтеген еді.
Мектепте оқытушылық қызмет жасай жүріп, 1937 жылдан бастап Е. Бекмаханов Алматы қаласындағы педагогика ғылыми-зерттеу институтында (қазіргі Ы. Алтынсарин атындағы қазақтың білім проблемалары институты) да ғылыми жұмысын бастап кетеді. Ғылыми-зерттеу институтында өзінің білімділігі мен іскерлігін танытқан Е. Бекмаханов көп уақыт өтпестен, яғни 1939 жылы аталған институттың директоры қызметіне көтеріледі. Бұл қызметті ол 1940 жылға дейін істеп, үлкен ұйымдастырушы екендігін байқатады.
Е. Бекмаханов оған қоса ҚазПи-ді (қазіргі Абай атындағы педагогикалық ұлттық университет) аспирантура бөлімін тамамдап, 1940-1941 жылдары БКП(б) Орталық комитетінің жанындағы жоғарғы партия мектебінде білім алады. Дерек мәліметтерінің көрсетуі бойынша е. Бекмаханов 1940 жылы партия қатарына өтеді 16.
Е. Бекмаханов өмірінің қиын да сындарлы жылдары екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен тұспа-тұс келді. Алпауытсоғыс барша халықтың берекесін кетіріп, елдегі ауыр күндерді бастаған болатын. Соғыс қиыншылығына қарамастан жас тарихшы өзінің білімін толықтырумен болды. Халқының білімін көтеріп, сауаттылығын нығайту жлында оқу орындарында талмай жұмыс жасады. Мәселен, Ұлы Отан соғысы жылдарында ҚазПИ-дің білім жетілдіру институтында білікті маман ретінде көрінді. Үлкен ұстаздық жолды басынан кешірген болашақ ғалым 1947 жылы қазақтың қара шаңырағы ҚазМУ-де (қазіргі әл-Фараби атындағы қазҰУ) ұстаздық жолын жалғастырумен болды.
Бұдан кейінгі тұста Ермұхан Бекмахановтың өмірі өзінің сара жолын салып жатты. 1941-0942 жылдары Е. Бекмаханов ҚазКСР Оқу халық комиссариатында мектептар басқармасының бастығы қызметін атқарды. Ал 1942-1944 жылдар аралығында – Қаз (б) КП Орталық Комитетінің лекторы , 1943-1948 жылдар аралығында ҚазКСР Ғылым Академиясының тарих, археология, және этнография институтында (қазіргі Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты) аға ғылыми қызметкер, біраз уақыт институт директоры болған С. Юшковтың орынбасары болды.
Е. Бекмаханов Қазақстан жоғары оқу орындарына арнап алғаш рет оқулықтың жобасын жасады және оны сол күйінде жариялады. Ғалымның бұл ойы сол кезеңде іске аспағанымен біздің қазіргі жасап отырған дүниенің негізін қалап кетті. Қазақстан тарихшылары бұл мәселеге тек 90-шы жылдары ғана қол жеткізді.
Е. Бекмаханов Қазақстан жоғары білім жүйесінде алғаш рет тарих факультеті студенттерінің негізінде Қазақстан тарихы бойынша мамандар дайындауды іске асырды. Ол кезеңде шешуі өте қиын мәселе еді, себебі Қазақстан тарихы бойынша мамандануға тек қана басқа ұлт өкілдері ғана емес, СССР - тарихы, Жалпы тарих кафедрасында қызмет істеп, нан тауып жүрген қазақтар да қарсы болды.
Дегенмен 90-жылдардың басына дейін университеттік білім беру жүйесінде тарих факультетінің студенттері мамандық таңдау мүмкіндігіне ие болды. Е. Бекмаханов қысқа ғұмырында жиырмаға жуық жас азаматтарға үлкен ғылымға жолдама беріп, ұстаздық- жетекшілік жасады. Олардың ішінен кейін келе қазақ тарих ғылымына үлкен үлес қосқан ғалымдар да шықгы. Бұл да Ермұхан Бекмахановтың үлкен азаматтығы, өзі жас болса да, өзгеге бас болған даналығы. Е. Бекмаханов Қазақстанда тарих ғылымын оқыту жүйесінде асппирантура институтын, оның бағдарламалары мен негізгі талаптарын қалыптастырып кетті 17.
Е. Бекмаханов өзінің ұйымдастырушыльщ қабілетінің арқасында 1941-1943 жылдар аралығында мәскеулік тарихшылардың Қазақстанға кегелендігін пайдалана отырып Қазақстан тарихының алғашқы академияльқ нұсқасын жасады. Соның арқасында Қазақстан тарихына қатысты жүздеген жылдар бойы жинақталған деректерді қорытып, тарихнамалық еңбектерге баға беріп, қазақ тарих ғылымының нұсқасын жасады. 1943 жылы шыққан "История Казахской ССР" КСРО құрамына енген орыс емес ұлттардың тарихына арналған алғашқы академиялық еңбек болды.
Яғни, үлкен дарын иесі, қазақтан шыққан алғашқы ғылым докторы, профессор Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасы мен туған жерінің киелі табиғаты оның болашақтағы үлкен өмір жолына аяқ басуда үлкен рөл атқарғаны айқын. Тіпті оның жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: Егер мен Ермухан Бекмахановты кездесітрмесем, менің өмірім мүлде бұлай болмаушы еді. Мен оның арқасында жоғарғы оқу орынының оқытушысы, ғылым кандидаты, доцент, аспиранттарға ғылыми жетекші де болдым, - деп есіне алады. Сол сияқты мол ғылым иесін қазіргі жас ұрпақтың көз алдына елестетуде Халима Бекмухамедованың естелігінен мәліметтер беруге болады 18.
Үлкен талант иесі бұдан кейінгі тұста өзінің мол ізденісі мен тәжірибесінің арқасында ұлтының тарихына, қазақ елінің тарихына мол мұра қалдыра білді. Әрине бұның барлығы Е. Бекмахановтың ұзақ жылдар бойы айналысқан ізденісінің берген жемісі еді.
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы.
Ермахан Бекмахановтың алғашқы ғылым жолындағы ізденістері педагогика саласымен байланысты болды. Әр кез балалармен жұмыс жасаған тұста мектеп құралдарының тапшылығы мен мемодикасынан қиыншылықтардың кездесуі болашақ ғылым иесін толғандырумен болды. Сол себепті сапалы білім беру ісінде алғашқы кезекте методикалық құралдың қажет екендігі байқалы. Мәселен, қазақ мектеп оқушылары үшін тұңғыш ерте дүние тарихы мен КСРО халықтары тарихы бойыншв методикалық құрал жасауға атсалысты. Ол еңбектері 1938-1939 жылдары Халық мұғалімі (қазіргі Қазақстан мектебі) журналында жарық көрді. Ал Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымына аяқ басуы соғыс кезеңімен ұштасып, әрекеті жемісті басталы.
Е. Бекмахановтың алғашқы үлкен арнада өсіп, одан әрі ұласуына қамқо жетекшісі болған КСРО Ғылым академиясының академигі (ол кезде корреспондент мүше) белгілі тарихшы Анна Михайловна Панкратовмен кездесуі әсер етті 19.
1941 жылдың күзінде Мәскеу түбіндегі қауіпті жағдайға байланысты Алматы қаласына Ресейдің ірі тарихшыларының бір тобы эвокуацияланып келеді. Қай тұста да өзінің іскерлігі мен білгірлігінің арқасында көзге іліккен Панкратова оларды әр қалаға бөлшектемей, астанада қалдырып, соғыстың талабына сай ғылыми жұмыстар жасау ісіне жұмылдырды. Іздегенге-сұраған деп айтылғандай, бұл идеяның басы-қасында сол кезде Оқу халық комиссариатында істейтін е. Бекмаханов та боды. Осылайша құрылған Ресей мен қазақстан ғылымдарының үлкен шоғыры ең әуелі мектеп оқушылары үшін соғыс жағдайында тарих пәнін оқыту методикасын тез арада жасап шығарды. Методикалық құрал дереу баспаға бе,ріліп, тіпті Өзбекстан жерінде де жарық көрді. Бұдан кейінгі тұста орыс тарихшылары мен жергілікті ғалымдардың үлкен шоғыры бірлесіп, ерте дүние кезеңінен бастап сол тұсқа дейінгі қыры да сыры мол қазақ тарихының бір томдығын жазу ісіне кіріседі. Бұл әрине оңай шаруа емес еді. Орыс ғалымдарның көпшіліг қазақ тарихын жете біле бермейтін. Оларға Алматы қаласындағы архив қорларынкеңінен ашып, ал Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасында арнайы ғылыми оқу залы ұйымдастырылады. Қонақтар қазақ халқының өмірімен де тікелей байланысты музей, театр сынды мәдени орындарға барып, зиялы қауыммен де байланыс орнатты. Сонымен бірге олардың арасында Ресей халықтары тарихының тұжырымдамаларын терең түсінетін КСРО Ғылым академиясы тарих институтының директоры, академик Гурков (ол Ташкентте тұрған), Панкратова, Дружиндер болса, ол кезде-ақ Қазақстан тарихын зерттеп, қазақстан тарихы очеркінің, Сырым Датұлы туралы монографияның авторы Ленинградтық профессор Вяткин, археолог Бернштам, Лурье, тарихшылар Кучкин, Зутис, Якунин, Миллер, Баевскийлер бар еді. Қазақ Ғылым академиясынан да белгілі ғалымдар, жазушылар кірді: Әуезов, Марғұлан, Мүсірепов, Мұханов, Исмайлов, Кенжебаев, покровский, Тимофеевтер болды. Осы аталғандардың ішінде жас жағынан ең жасы да, көзге түсер іс атқаратыны да Е. Бекмаханов болды. Кітапты редакциялауға жоғарыда есімдері аталғандардан басқа академик Мещанинов, Малов, Сауранбаевтар қатынасты. Жауапты редакторлыққа А. Панкратова және сол кезеңдегі тәртіп бойынша республика партия Орталық Комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамеджан Әбдіхалықов қатынасты. Қазақ ССР тарихын дайындауда үлкен дау туғызған мәселе 1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлының көтерілісіне қатысты болды. Авторлар ұжымының талқысында Е. Бекмахановтың көзқарасы қолдау тауып, сол тарауды жазу ғалымға тапсырылды 20.
1943 жылыдың жазында ежелгі дәуірден сол кезеңге дейінгі уақытты қамтитын тұңғыш Қазақ ССР тарихы Алматы қаласында жарық көрді. Кеңес республикаларының тұңғыш дербес тарихын жазудың бастамасы болғандықтан және оған соншама беделді ғалымдар тобы күш салғандықтан бұл кітап бірден назарға ілікті. Басылым сталиндік сыйлыққа ұсынылып, сарапшылардың алғашқы сынынан мүдірмей өтті. Бірақ авторлар ұжымының қуанышы ұзаққа созылмай, керісінше, бірнеше жылдарға созылған бітпес дауға, ал Е. Бекмаханов үшын үлкен трагедияға айналған еді. Сталиндік сыйлық жөніндегі комитеттің соңғы мәжілісінде КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Яковлев Қазақ ССР тарихы орыстарға қарсы жазылған, зиянды кітап деген жөнсіз пікір айтылып, сарапшыларды шошынтты. Сыйлық беру ісі жайына қалды. Саяси қырағылық танытушы Яковлевтің ойынша Отан тарихы біртұтас КСРО тарихы, яғни орыс ұлты тұрғысынан жазылған тарих болуы тиіс, әр республиканың жеке ұлттық тарихын жазу зиянды, интернационализм принципіне сай келмейді. Бұл негізінен сталиндік тұжырымдамаға сай келетін догмат, қасаң, ұлы державалық шовинистік көзқарас еді. Бірақ сол кездегі идеологиялық, саяси жағдайда Қазақ ССР тарихының авторлары үшін қауіпсіз де емес екенін кейінгі оқиғалар толық дәлелдеді.
Қазақ халқының ттарихына субъективті, сыңарезу көзқарас көзқарас Понкратова бастаған ғалымдар тобын бейжай қалдыра алмады. Тарих майданындағы жағдайды талқылауды Панкратова ВКП (б) Орталық комитетінің алдына қояды. Ұсыныс қабылданып, 1944 жылы 29 мамыр мен 8 шілде аралығында көрнекті кеңес тарихшыларының жиналысы болып өтеді, оны ВКП (Б)П Орталық комитетінің хатшысы Щербаков басқарып, жиналысқа тағы екі халшы Андреев пен Маленков қатысады.
Бірақ Орталық Комитет шақырған кеңес мақсатқа жеткізбеді, тарихшылар қауымы екі ұдайлы пікірде қалды. Ал партия хатышлары жөн сөздер айтудан бастартты. Бұл іске көңілі толмаған Панкратова Орталық комитеттің атына жазған хатында яковлевтің көзқарасы Қазақтардың ұлттық сезіміне терең қаяу салады деп көрестеді 21. Кеңес аяқталған соң Яковлев тің өзі Панкратоваға келіп Қазақ ССР тарихында әр жерден он беттен артпайтын көлемде өзгеріс жасау қажет, жалпы кітап жақсы деп өтірік көлгірсулік танытуы түсініксіз болды. Әрине бұл тұстағы саясатты түсіну қиын еді. Дегенмен, кеңестегі азшылықтың пікірі баспасөз беті арқылы халыққа тарап кетті. Мәселен, М. Морозов дегеннің рецензиясы Большевик журналының 1945 жылығы алтыншы нөмірінде жарияланып, Морозовтың қазақ тарихының маманы еместігі ғылыми жұртшылыққа белгілі болды. Морозов негізінен кеңестегі теріс пікірді жинаушы ғана болды. Ал мұндағы теріс пікірдің ауыртпалығы Е. Бекмахановқа түскен болатын. Қазақ ССР тарихының жағымсыз он бетінінің авторы 1943 жылы 28 маусымда Мәскеуде Қазақтардың Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық күресі (1837-1847 жж.) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 28 жасында ғылым кандидаты атануы, диссертацияны сәтті қорғауы оның, ғылыми жұмысын шабытпен, ынта-жігермен одан әрі жалғастыруына ықпал жасады. Мәскеу, Ленинград, Орынбор, Омбы, Алматы, Ташкент архивтеріндегі құжаттарды көтеріп, тынымсыз еңбек етті. Араға небәрі үш жыл салып 1946 жылы Бекмаханов докторлық диссертациясын қорғап, оны Қазақстан XІX ғасырыдың 20-40 жылдарында деген атпен 1947 жылы жарыққа шығарды. Осы тұстағы Е. Бекмахановтың докторлық диссертация жұмысын қорғауы туралы жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: 1946 жылы 14 қазанда Ермұханның докторлық диссертация қорғау күні де келіп жетті. Валхонкадағы ескі 14 үйде, институттың үлкен залында қорғау өтті. Президумда Ғылыми Кеңестің төрағасы академик Борис Дмитревич Греков, кеңес мүшелері – академиктер Анна Михайловна Панкратова, Николай Михайлович Дружинин, Мелица Васильевна Нечкина және басқа ғылым докторлары отырды.
Зал қазақ интелегенциясының өкілдерімен толықты. Олардың арасында биолог Карим Мыңбаев, химик Арден Азырбаев, жауынгер-жазушы Бауыржан Момышұлы да болды,- дей келіп, қорғау барысында Е. Бекмахановтың берілген сұрақтарға мүдірместен жауап беріп, оны дәлелдеу барысында мол архив құжаттиарынан мысалдар да келтіргенін мақтанышпен атап өтеді.
Ал қазақтың біртуар азаматы Қаныш Имантайұлы Сатпаев болса Ермұханның қорғауына дән ризашылығын білдіріп, үлкен қуанышын жасырмайды. Тіпті қорғау аяқталар тұста оны құшақтап тұрып банкет өткізу үшін ақша да ұсынғанын жасырмайды. Әрине бұл қайтпас ғалымының нағыз ізденісінің жеміс болды 22.
Алайда, бұдан соң Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілісті сынаушылар ашықтан-ашық Бекмаханов сынды ғалымға ауыз сала бастады. Бұрын Қазақ ССР тарихына бағытталған сын пікір Бекмахановтың монографиясына ауысты. Бұл әсіресе жергілікті сынаушыларға жеңілдік туғызды. Өйткені бұл адамға жабылу Қазақ ССР тарихының авторларына, беделді ғалымдарға, мәскеуліктерге тиісуден гөрі оңайырақ болды.
Оның үстіне 1947 жылы Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының өрескел саяси қателері туралы қаулысынан кейін байшылдар мен ұлтшылдар тобын әшкерелеу науқаны басталып кеткен болатын. Яғни 1947 жылы қайтадан 37-жылдың иісі шыға бастаған еді.
Ең әуелі Жоғарғы аттестаттау комитетіне Бекмаханов негізінен Рязановтың жарыққа шықпаған қолжазбасын пайдаланған деген арыз түсті. Бұл істі тексерген академик Дружинин плагиат туралы пікірді толық теріске шығарып дәлелдеп берді.
1948 жылы 28 ақпанда КСРО Ғылым академиясының тарих институтында Бекмахановтың монографиясы талқыланды. Бұған Алматыдан әдейі келген тарих ғылымдарының кандидаты Айдарова қатынасты. Сондай-ақ тарих ғылымдарының кандитаттары Т. Шойынбаев пен М. Ақынжановтың жазбаша пікірлері оқылды. Қазақстандықтар Кенесары қозғалысы реакцияшыл, феодалдық-монархиялық ұлтшылдық сипатта деген ортақ пікір айтты. Бұларға Дружинин, Бахрушин, Вяткин, Кучкиндер қарсы шықты. Пікірталас қорытындысында академик Греков автордың жеке басына тиісу, оны буржуазияшыл-ұлтшыл деп айыптау ғылыми пікірталасқа жат әрекет екеніне назар аударды.
Өкінішке орай үлкен ғылыми ізденіс жолына түскен Е. Бекмахановтың тағдыры күрделене түсті. Жанжал күшейе түсті. Осының айғағы 1948 жылы шілдеде Қазақ КСР Ғылым академиясында Бекмахановтың кітабына арналған бес күндік дискуссия материалдары шықты. Мұнда кітапты сынаушылар тарапынан өте қаталпікір мен ұсыныстар болғаны көңіл аудартады. Мысалы, Бекмахановтың кітабы мазмұны жағынан негізсіз, буржуазияшыл-ұлтшылдық сарындағы идеясыз еңбек. Сондықтан оны пайдаланудан дереу шығарып тастау керек деген немесе Еңбек ғылыми жағынан шатысқан, идеялық жағынан зиянды, Кітапты Мәскеуде қолдаған жолдастар Бекмахановтың ... ұлтшылдық ауытқуын заңдастырып отыр деген пікірлер кездесіп жатты. Сонымен, ұлтшылдар қатарына мәскеулік ғалымдар тобы да еніп кетеді 23.
20-40 жылдардағы Қазақстан жөніндегі қарсы пікірлердің тепе-теңдігінің бұзылуына Правда газетінің бетіне жария етілген мақала көмекке келген еді. 1950 жылы 26 желтоқсанда бұл газет Шойнбаев, Айдарова және якуниннің Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан баяндайық деген қатал сын мақаласын жариялады. Мақала авторларының кенесары қозғалысын Бұл қазақ халқын кері тартқан патриархалдық-феодалдық тіректерді нығайтуға, ортағасырлық хандық үкіметті қайта орнатуға, Қазақстанды Россиядан және ұлы орыс халқынан бөлектеуге тартқан реакциялық қозғалыс болды деп айыптау сипатында тұжырым жасауы ахуалды одан сайын күрделендіріп жіберді.
Ашып айта кететін жайттардың бірі, 30 жылдардағы қуғын-сүргін, жазалау шаралары ғылымға қадам жасаған жас ғалымдарға да ықпал етті. Соғысқа дейінгі мақалардың бірінде кенесары көтерілісін ұлт-азатық қозғалысы деп сипаттаған А. Якунин саяси жағдайдың өзгере бастағанын, суық желдің қай тұстан соға бастағанын сезініп, көтерілісті де, Бекмахановты айыптаушылардың да жағында болды. Е. Бекмахановтың ұлтшылдық ұлтшылыққ көзқарастарын барынша сынап көрсетуге тырысқан А. Якунин оны хандық, ұлтшылдық қозғалысты мадақтады деп, айыптай келе .. Бекмаханов біздің кеңестік шындығымызға контрреволюциялық алаштың көзқарасын енгізуге тырысуда деп сол жылдары атын айтудың өзі қорқынышты алаш қозғалысымен байланыстырды. Бұл кешегі қуғын-сүргіннің зардабын әлі де болса ұмыта қоймаған, үрей мен қорқыныш ұялаған, саяси жүйенің алдында дәрменсіз жанның өзін өзі арашалауы мақсатындағы өз әріптесін идеялық айыптау сипатындағы пікірі болғанымен, шын мәнінде Бекмахановтың Кенесары қозғалысын бағалауы алаш қайраткерлері пікірімен үндес еді. Осындай пікір осыдан кейін де айтылды және айыптауда басты нысана болды.
Бұдан кейін қазақ ұлтшылдарына қарсы майдан тобы жеңіске жете берді. Е. Бекмаханов 1951 жылы 15 мамырда ірі саяси қателігі үшін ҚазМУ-ден КСРО тарихя кафедрасы профессорлығынан шығарылды. Партия қатарынан да шығарылды. Бір қызығы сол Бекмаханов 1948 жылы Қазақ КСР тарихы кафедрасының меңгерушісі болды, ал 1949 жылы 30 тамызда КСРО тарихы кафедрасының профессоры атағын алды. Жоғарыда айтылған аласапыран жағдайда Қазақ КСР тарихы кафедрасы жабылып, ол тек 1958 жылы 21 мамырдағы КСРО жоғарғы оқу орындары министрінің бұйрығымен сол жылғы 1 қыркүйекте, яғни Бекмаханов айдаудан қайтқан соң ашылды. Қазақстандағы тұңғыш Қазақ тарихы кафедрасының ашылуы да Бекмахановтың тағдырымен байланысты болған 24.
Бекмахановты бұдан кейін тергеу орындары тексеріп, әсіресе Б. Сәкенов іс қозғайды. Жұмыстан босап шыққан Бекмаханов біркез Алматы облысы, Нарынқол ауданыдағы мектепте тарих пәнінен сабақ береді, көп кешікпей Жамбыл облысы Шу ауданындағы Новотройцк селосындағы мектепте мұғалім болып жүрген кезде 1952 жылы қыркүйекте тұтқынға алынады. Оған РКФСР қылмыстық кодексінің 58-бабының 10-тармағы, 2-бөлімінде көрсетілген айыпқа сәйкес Кеңес өкіметіне қарсы пікрде болып, 1942-1951 жылдар аралығында ұлтшылдық идеяларды уағыздап және антисоветтік үгіт жүргізгені үшін тағылды. 1952 жылы 4 желтоқсанда Қазақ КСР жоғарғы соты Бекмахановты 25 жылға соттап, ГУЛАГ лагеріне айдаған болатын.
Бекмахановтың тағылымы жеке басқа табыну дәуіріндегі ғылымда ойлау-зерттеу бостандығы болмағанын, тарих ғылымы тұмшаланып, өресіз бюрократтардың, күншіл ғалымсымақтардың саяси қолшоқпарына айналып, өз пікірін айтқан авторлар үшін қандай зауал тудырғанын айқын дәлелдеді. 40-50 жылдардағы тарих майданы, әдебиет майданы да тура саяси майданға айналып, талай дарынды ғалымдардың тағдырын трагедияға ұшыратты. Еліміздің объективті тарихын жазуға бұғау болды. Қажетсіз сыңаржақ еңбектерге жол ашты, халқымыздың ұлттық санасын тұмандандырды.
Бекмахановтың ісі шын ғалымдар арасында үлкен адамгершіліктің бар екендігін көрсетті. Бекмахановтың өз кезегінде жазықсыз екендігін, 1950 жылға дейін оның көзқарасын Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Ж. Шаяхметовтың өзі қолдап, Кенесарыны халыққа рух беретін саяси ұранға айналдырғаны белгілі. Бірақ ол кейіннен өз пікірлестерін қорғамады. Орталық комитеттің бюросында Бекмахановты партиядан шығару туралы ұсынысты да өзі енгізеді. Оның есесіне, Бекмахановтың көзқарасы бәрімізге ортақ көзқарас, сондықтан оны ғана айыптау әділетсіздік деп, адалдықтың ала жібін аттамаған мәскеу тарихшылары болды. Солардың тіклей ұйғаруымен Панкратова Н.С. Хрущевқа кіріп, Бекмахановты босатуын сұраған, оның бала-шағасына да көмектесіп отырған 25.
Заман өте келе өзгере бастады. 1953 жылы 16 қазанда КСРО Бас прокуроры Е. Бекмахановты ақтайды. Тарихшы ғалымның өмірі бұдан кейін де өзгере қоймай, ол 1954 жылдың 1 қыркүйегінде ҚазМУ-ге қайтадан оралады. Алайда бұған дейінгі ғылыми дәрежесі мен атағы берілмей, тек аға оқытушылық қызметке орналасты. Отбасымен үй жалдап тұрып жатты. Ғалым күн көрісінің нашарлығына, тұрмысының ыңғайсыздығына ешбір қабақ танытпай, өзінің ғылыми ізденісін жалғаумен болды. Нәтижесінде 1957 жылы Мәскеуде Ғылым баспасы оның көлемді жаңа монографиясын (Присоединение Казахстана к Росии) жарыққа шығарған еді. Бұл қуанарлық іс ғалымның бұғанға дейінгі докторлық дәрежесі мен профессорлық атағын қайта алуына жол ашады.
1958-1966 жылдар ғалымның өміріндегі тыныш, әрі жемісті жылдары болды. Бұл оның өміріндегі өте бір жақсы кезең болды. Себебі, мол шығармашылық табыс пен үлкен ғылым жолына келген Е. Бекмаханов кафедраның жанынан аспирантура ашу, мектеп оқулықтарын шығару, жоғарғы оқу орындарына оқулықтар даярлау, арнаулы ғылыми кеңес ашу, тың тақырыптарда ғылыми зерттеулер жүргізу, ғылыми кеңестер мен конференцияларға қатысу сынды жұмыстардың бел ортасынан табылды. Жемісті еңбегі мен мол істерінің арқасында небәрі жеті жыл уақыттың ішінде Ермұхан Бекмаханов бірнеше ғылыми жинақтардың авторына айналды. Нәтижесінде, қазақ КСР тарихының хрестоматиясын, Жоғарғы оқу орындарында оқылатын Қазақ КСР тарихы оқулығының проспектісін, Очерки истории Казахстана XІX века атты оқу құралдарын, көптеген мақалалар жазып үлгерді. Бекмахахановтың кафедрасы сол аз уақыттың аралығында 20-дан аса ғылым кандидаттарын шығарды. Көптген ғылым жолына түсуді аңсаған жастарға жөн сілтеді. Үлкен де табысты еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХНАМА ЖӘНЕ ДЕРЕКТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Е. БЕКМАХАНОВ – ТАРИХШЫ, ҒАЛЫМ.
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., профессор О.Х. Мұхатова
Орындаған: 4 курс студенті
Каженова А.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы ... ... ... ... ... ..13
2-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНА ҚОСҚАН
ҮЛЕСІ
2.1 Е. Бекмаханов және ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері ... ... ... ..19
2.2 Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зерттеудегі
Е. Бекмахановтың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ..49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық мемлекетінің іргетасын қалай бастаған қазақ халқы үшін өзінің жүріп өткен жолының ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күн өткен сайын айқын сезілуде. Себебі ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертеңгі тағдыры. Қазақ елі көп жылдар бойы бодандық құрсауында болып, енді егемендік алған тұста алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатын қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізетін негізгі фактор. Яғни, қазақ халқының келешегінің қалай қалыптасуы, көп жағдайда оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи санасының қалай қалыптасуына байланысты.
Тарихта жеке тұлғалық фактор әрқашанда жоғарғы маңызға ие болған. Тұтас бір тарихи кезең және сол уақыттарда орын алған ірі қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени өзгерістер кейде бір немесе бірнеше тарихи тұлғалардың өмірімен, қызметімен байланыстырылады. Осындай құбылыс Отан тарихында ХХ ғасырдың басында орын алды.
Қазақ тарих гылымының қалыптасуында жэне гуманитарлық ғылымдардың бір саласы есебінде дамуында жаңа заманның ұлы тарихшысы Ермұқан Бекмахановтың (1915-1966 жж.) үлкен енбегі бар. Қазақта Ермұқан Бекмахановқа дейін де тарихшылар болды. Бағы замандағы ғұламаларды айтпаған күннің өзінде, ел ішіндегі атағы шыққан шежірешілерді санамаған күнде де, Қазақ хандығының қалай өмірге келгенін, оның шаңырағын кім көтергенін, елдескен және жауласқан елдерін тізіп берген Мырза Хайдар мен Қадырғали Қосымұлы сияқты тарихшылар болды. Бірақ бұлар патша сарайының маңында қызмет жасаған, жазуға деген құштарлықпен бірге әкімдікті, уәзірлікті ала жүрген әмбебап тұлғалар еді.
Қазақ тарихының талай сырын баяндап, оқырманына көшпелілер тарихы туралы жарқын ой ұшқынын қалдырып кеткен Шоқанның өзі де тарихшылықты кәсіп еткен жоқ. Шоқан ғаламат дарын иесі еді, оның шағын ғана мақалалардың өзі ғылыми тереңдігімен, кеңістіктегі ауқымымен, алдындағы тамаша өрісімен әлі күнге дейін бізді тәнті қылады. Шоқан аз ғұмырында Орталық Азия тарихының көне және ортағасырлық тарихына қатысты талай күрделі мәселелерді көтерді. Бірақ ол орыстың әскери оқуын бітірген, сол империяға қызмет істеуге тиіс жан еді. Сол себепті Шоқан жазбаларының көпшілігі жұмыс үстінде, жол сапарда, қауіп-қатер, жорықтарда жазылды.
Шоқанға дейін де, XIX ғасырдың. өзінде де қазақ шежіресін жинақтап, тарихтың әртүрлі нұсқаларын сараптап жүрген азаматтар аз болған жоқ. Бұл ең алдымен түркі-монғол халықтарының шежірешілдік дәстүрі еді. Елдің кемеңгер ақсақалдары мен қарияларынан қалған алтын сандықты хатқа түсіру де XIX ғасырдан басталды. Жазба дәстүрін ұстанған азаматтар осы көне нұсқадан, мөлдір қайнар - бастаудан нәр алатын. Ермұқан Бекмаханов та осы дәстүрді жалғастырды жэне кеңестік империя дәуірлеген уақытта төл дерекке батыл барып, оны Қазақ тарихының ең бір күрделі кезеңдері ХУШ-ХІХ ғасырлардағы. тарихын жазуға пайдаланды. Сол себепті де Ермұхан Бекмаханов сында үлкен ғалымның еңбегін бағалап, оған шынайы бағасын беру өзекті болып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі Қазақ тарихымен XIX ғасырдың соңымен XX ғасырдың басында бірсыпыра азаматтар айналысты. Олардың ішінде қазақтың өз жадында сақталған шежіре аңыздарын жинақтап, соларды жүйелеп және қорытып, көшпелдлер тарихы туралы тамаша деректерді жазып қалдырған Ж. Көпейұлы 1, қазақ шежіресі мен Ресей тарихнамасын байланыстырған Ш. Құдайбердіұлы 2, қазақтың тарихи аңыздарын жыр жолына түсірген Н. Наушабайұлы, Алтын Орда мен ақтабан шұбырынды заманы туралы тамаша этюдтер жазған М. Тынышпаев 3, "Қазақ тарихының" алғашқы ғылыми нұсқасын орыс тілінде жазып көрген ерен білімді С. Аспандияров болды 4. Бұл тізімнен тыс жүздеген адамдар қазақ тарихының әр түрлі мәселелері бойынша баспасез бетіне шықты.
Осындай өмірбаяны, дәстүрлері, дарынды өкілдері бар ғылымның бұл аса қадірлі саласы қазақ ішінде кәсіптік деңгейге тек XX ғасырдың 40-шы жылдары ғана жетті. Оны осы жоғары деңгейге кетерген адам аяулы азамат Ермұхан Бекмаханов еді.
Е. Бекмаханов қазақ жастарының ішінен алғаш рет Тамбов пен Воронеж пединституттарында арнайы тарих факультетінде оқыды. Ол қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы болып тарихтан ғылым докторы атанып (1946 жылы) және ол атақты лагерьден кейін екінші рет басқа тақырыппен тағы да қорғайды (1957 жылы).
Е. Бекмаханов Қазақстан тарихы кафедрасын жоғарғы оқу жүйесінде алғаш рет ашып, соны меңгерген адам. Е. Бекмахановқа дейін Қазақстан жоғарғы оку орындарында тек қана СССР тарихы жэне Жалпы тарих кафедралары ғана болған. Ермұқан Қазақстан тарихы кафедрасын тек алғашқы ашушы ғана емес (1948 ж.), лагерьден келгеннен кейін қайтадан ашушы (1958 ж.). Бұл жағынан да оның нағыз ер азамат, күрескер және қайраткер екенін көреміз.
Е. Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде арнайы мектеп оқушыларына арнап 7-8, 9-10 класс оқулықтарын жазған ғалым 5. Оның бұл оқулықтары тарихқа сусаған қазақ еліне қарлығаштай қанатымен аузына су бүріккенге ұқсайды. Бұл оқулықтар Қазақстан мекептерінде 30 жыл бойы қызмет жасады.
Е. Бекмаханов "Қазақстан тарихын" мектепте және жоғарғы оқу орындарында оқытудың алғашқы әдістемелік -тәжірибелік еңбектерін жазды. 1941-1945 жылдардағы соғыстың ауыр кезеңінде басталған бұл еңбек бірнеше оқу құралында, әдістемелік брошюраларда және 1966 жылы жарияланған "Очерки Истории Казахстана" пособие для учителей кітабында жарық көрді 6. Сол себепті біз Е. Бекмахановты қазақтың тарих саласы бойынша алғашқы ғалым -әэдіскері бола білді..
Е. Бекмаханов қазақ тарихшыларының ішінде алғаш болып Қазақстан тарихы бойынша "библиографиялық көрсеткіш" жасады. Е. Бекмахановтың жауапты редакторлығымен 1964 жылы жарық көрген "Библиография по истории Казахстана" аннотированный указ-тель. вып. I. Дореволюционный период аталатын қалың кітап әлі күнге дейін өз бағасын, құнын жойған жоқ 7. Қазақ тарихы бойынша ертелі-кеш жазылған еңбектердің бәріне қысқаша шолу жасаған бұл кітаптан жоғары етіп әлі еңбек жазған зерттеуші бар деп айту әлі ертерек.
Қазақтың аяулы азаматы, алғашқы профессионал тарихшысы Е. Бекмаханов бұл өмірден қыршын жас, небәрі елу жасында кетті. Оңың артында мол ғылыми мұра, қалыптасқан зерттеу әдістері мен тәжірибе, казақ тарихының қилы кезеңдері мен оқиғалары туралы ой нышандары қалды. Осының бәрі қазіргі қазақтың азаматтарынан үлкен жауапкершілікгі, азаматтықты, жанашырлықты талап етті. Е. Бекмаханов тарих ғылымындағы ұлан-ғайыр және жанкешті еңбегі жөнінде соңғы жылдары баспасөзде біраз жазылды. Олардың ішінде . Тәкеновтың, М. Қозыбаевтың, К. Нүрпейісов, Т. Омарбеков сияқты ғалымдар мақалаларында Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымындағы еңбегі дұрыс бағаланды. Ғалымның жары Халима Бекмұхамедова көп жылдар бойы ғалым туралы естеліктерді жинастырып, оны да жылы баспадан шығарды 8. Осыдан бірнеше жыл бұрын М. Қозыбаевтың жетекшілік етуімен Е. Бекмахановтың өмірбаяны мен ғылымдағы еңбегін саралаған кандидаттық диссертация қорғалды 9. Аталған диссертация жұмысында Е. Бехмахановтың өмірі мен қызметі айтыла келі, әсіресе ғалымның тарих ғылымына қосқан үлкен үлесі нақтыланған еді.
Ғалымның еңбектерінің дені қазіргі кезде библиографиялық сирек кездесетін дүниелерге айналды. Осының бәрін ескеріп С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, осы оқу орнының басшысы, ұлтжанды азамат Ерлан Мұхтарұлы Арын бастап Е. Бекмахановтың ғылыми мұрасын елге таныту мақсатында мол еңбек сіңірді. Бұл жұмыс 2003 жылы басталып, алғашында Рухнама сериясынан Е. Бекмахановқа арналып арнайы кітап шықты. Бүл кітаптың ішіне Ә. Тәкеновтың ғалым туралы жазған тарихнамалық шолу мақаласы, Кенесары көтерілісіне қатысты азаттық күрес туралы жазған Е. Бекмаханов тараулары, Е. Бекмаханов жайында жазылған әдебиет тізімі енгізілді 10.
Е. Бекмахановтьщ 90 жылдығы қарсаңында С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетгік университеті ғалымның мерейтойына арнап халықаралық конференция, қазақша ас беру, ғалымның шығармаларының жинағын шығару, биобиблиографиялық көрсеткіш дайындау міндетін қойды. Нәтижесінде оқырман қолына ұсынып отырған жеті томдық Е. Бекмаханов шығармаларының жинағы жарық көрді.
Е. Бекмахановтың жеті томдығының - бірінші томына Е. Бекмахановтың өмірбаяны және шығармашылық еңбегі туралы келемді очерк енді. Оның авторлары Е.М. Арын және Ж.О. Артықбаев болды 11. Сонымен қатар бұл томға 1943 жылы жарияланған Қазақ ССР-іы тарихының Е. Бекмаханов жазған тарауларының орысша және қазақша түпнұскалары енді. Қазақ ССР-і тарихының алғашқы басылымы сол кезеңдегі идеологияға байланысты сынға ұшыраған болатын.
Екінші томға Казахстан в 20-40-е годы XIX в. деп аталатын ғалымның атышулы монографиясы толықтай енсе, бұл кітапты жариялағанда Қазақ ҒА сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақталған 1947 жылғы жарияланған нұсқа мен 1992 жылы Әбу Тәкеновтың басшылығымен жарияланған нұсқалары енгізілген.
Үшінші томға Е. Бекмахановтың 1958 жылы жарыққа шыққан Присоединение Казахстана к России атты монографиясы толығымен енген. Төртінші томға ғалымның мектепте, жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытуға арналған әдістемелік-тәжірибелік еңбектері және 1966 жылы жарық көрген Очерки истории Казахстана (пособие для учителей) оқу құралы енгізілген. Бесінші томға Е. Бекмахановтың Қазақстан тарихы мәселелеріне арналған, әртүрлі басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалалары жинақталған. Аталған томға енгізілген ғалымның кейбір мақалаларының партиялық-идеологиялық бағытта жазылуын оқырман сол уақыттың талабына байланысты деп түсінуі керек.
Алтыншы томға Е. Бекмахановтың XIX ғасырдың 20-40 жж. Қазақстан монографиясы бойынша Алматыда өткізілген 1948 жылғы шілде талқылауының стенограммасы енді. Редколлегияның дискуссия материалдарын жеке том етіп жариялаудағы мақсаты оқырманға ғалымның күрескерлігі және сол кезеңдегі тарих ғылымының дамуы туралы мәліметтер беру. Стенограмма материалдары К. Нұрпейісовтың жариялауымен Алматыда 2000 жылы жарық көрген бірінші басылымнан езгеріссіз берілген. Ал жетінші том материалдарын Е. Бекмаханов туралы құжаттар мен замандастарының естеліктері құрайды 12.
Жұмыстың мақсаты – жоғарыда аталынып өткен еңбектер мен зерттеу жұмыстарын пайдалана отырып, Е. Бекмахановтың туып-өскен ортасы мен ғылыми шығармашылығына, әсіресе тарих ғылымына қосқан мол үлесіне тоқталу болып отыр. Бітіру жұмысы өзінің алға қойған масатын шешуде төмендегідей міндеттер тобын нақтылайды:
– Е. Бекмахановтың жастық шағы мен өскен ортасына тоқталу;
– Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуын қарастыру;
– Е. Бекмаханов және оның ұлт-азаттық қозғалыс мәселесін ашуға қосқан үлесін бағалау,
– Е. Бекмахановтың Отандық тарих ғылымының өзекті мәселелерін зертеудегі үлесін айқындау.
Жұмыстың деректік негізін жоғарыда аталынып өтілген Е. Бекмахановтың шығармалар жинағының мәліметтері, әсіресе жетінші том материалдары мол мәліметтер береді. Сонымен бірге Е. Бекмаханолвтың жары Халма Бекмухамедованың Вместе 20 лет 13 атты шағын жинағында ғалым турасында мол мәліметтер кездесіеді. Аталған кітапта әсіресе Е. Бекмахановтың мінез-құлқы, оның ғылым саласына келуі сияқты мәліметтер тобы топтастырылған. Бұлардың барлығы да Е. Бекмаханов туралы толық та тың мәліметтер алуда өзінің құндылығымен ерекшеленеді.
Жұмыстың мерзімдік шегі Ермұхан Бекмахановтың өмір сүрген жылдары, яғни 1915-1966 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Е. Бекмахановтың өскен ортасынан бастап, өмір жолының барлық тұстарын қамтиды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы Ұсынылып отырған бітіру жұмысында жасалған ой-тұжырымдар мен қорытындыларды Қазақстан тарихы бойынша жазылған курстық жұмыстарда, қысқа мәстінді баяндамаларда және мектептегі жас ұрпақты патриоттық тәрбиеге баулуға арналған тәрбиелік сағаттар барысында пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі бөлімшеден), қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау. Е. БЕКМАХАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ҒЫЛЫМИ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Е. Бекмахановтың балалық шағы.
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылы қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданыда № 10 ауылда Жасыбай деген жерде кедей шаруа Бекмахан Бегенұлының шаңырағында дүниеге келеді. Кедейлер тобына жататын бұл отбасы Абылай ханның ұрпағы екендгі, ал Ермұхан Абылайдан тараған жетінші буын екендігі соңғы тұстарда ғана ашылып айтыла бастады.
Кез-келген тұлғаның, ер азаматтың өмірінде оның туған жері үлкен орын алады. Қазақтың Ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов: “Әр адамның туып-өскен елі, жасынан жаттап өскен ғадеті, нанымы, тұрмыс қалпы – сол адамның ақыл мінезіне із қалдырмай тұрмайды. Бұл қалдырған із – көңілге кіріп, ерікті билеп, әр адамға өзінің елін сүйгізіп, елдігін іздетеді” 13 – деп айтқандай, Баянауыл -ұшы-қиыры жоқ қазақтың сары даласының кіндік ортасында орналасқан көрікті де қасиетті мекен болды. Туған жеріне Мекке-Мәдинадай тәуеп еткен қаншыл қазақ баласы үшін Баянаула ұшқан құстың қанаты талатын, жортқан аңның тұяғы шыдамайтын қазақтың сайын даласы болды. ның, алаш баласы иеленген Арқа жерінің дүр - гауһары, жақуг тасы емес пе?!
Жаздың аңызақ айларында сары далада шеліркеп келе жатқан жолаушы кек мұнар басқан Баян басын үш күндікген кереді. Қудайдың құдіреті, көк аспанды еркін кезіп жүрген қаз бауыр бұлттар екі күннің бірінде Баянның шоқтығы Ақбетті бауырына қысып, бейне бір қимас бауырын көрген қамкөңіл апасындай қушақтап, бірнеше күн сейілмей, ажырамай қояды.
Қыздың жиған жүгіндей болып тау беткейіндегі Баянның қызғылт граниті, тау басындағы қожыр-қожыр түйе тастары да бұлттьң қойнына еніп көкшіл - сұрғылт түске енеді. Тау қойнауларынан аққан мөлдір бұлақтар жаңбыр тамшыларын алып қашып Баянның баурайындағы керімсал, тәтті көлдеріне құяды. Баянның баурайында айдыны шалқар, алтын буы аспанды тербеткен Жасыбай, Сабынды, Торайғыр келдері орналасқан. Баянның бұл көлдерсіз қадірі кем.
Баянда туып ғалым азамат болмауға амалың бар ма, мына табиғаттың аялы алақаны әр адамға ғалым бол, ой түбіне сүңгіп, самал желден сергіп, қайрат-жігер жина да, елің үшін еңбек жаса, ер азамат бол деп айтып тұрған жоқ па?!
Баяндай жан тербетер жер бола ма,
Еліндей жарқын мінез ел бола ма?!
Жас бала туысымен ойға бөгер,
Өскенде одан артық ер бола ма?!- 14 деп ақын жырында келтірілгендей Е. Бекмахановтың туып-өскен ортасы кез-келген жанды қызықтыратын еді.
Ермұханның әкесі Зында Шорманов деген байдың жалшылығында жүріп, 1921 жылы Ермұхан алты жасқа келгенде дүние салады. Анасы Бәпіш отбасының ауыртпалығын бір өзі көтеріп, жолдасынан қалған үш баласының сүйеніші болады. Ермұханның аулы туралы кез-келген қазақ баласы суретей алатын еді. Оның өскен аулы Төре аулы туралы қызғылықты мәліметтер де көп. Мәселен, бұл төре ауылы атанған ескі қоныс Жасыбай көлінің батыс жақ сағасына орналасқан, жергілікті қариялар көлдің жадағай өзекке жалғасып кететін алқабын Қазан ауыз деп атайды. Оған алдымен себеп болатыны Жасыбайдың жан-жағының бәрі биік тау мен ққз-шың болса, жалғыз ғана осы солтүстік-батыс қабырғасы қазанның аузына ұқсас жалпақ өзектің бойымен сүйірленіп кеткен. Жасыбайдың мөлдір суы осы түста ылғи да тқнық, жағалаудағы қалың құрақ-қамыспен жұмсақ айқасып тұрған момақан бойжеткен-дей. Жасыбайдың қайнарының бірі де осы Қазан ауызы.
Төре ауылының іргесіндегі өзекті бойлай өскен ағашты Ханның қара ағашы дейді. Қарағаш қалың жыныс, ит тұмсығы өтпейтін тоғай болып өскен. Осы қарағаштан таңдап төре ауылының тұрмысы кедей, қолдары епті адамдары ұсталық жасап жергілікті Баян елінің қажетіне керекті заттар жасап отырған. Олардың ішінде көбінесе елдің аузында мақталып жүргені қара ағаштың өзегінен ойып алған ағаш табақтар мен астаулар, кесе, көзе, қасық, ожау т.б. Төрелердің осы өнеріне бола кейде егескен кезде сөз қуған Баянның қара қазағы ағаш кемірген төре деп те атайды 15.
Ермұқан ауылының қарсы алдында алпауыт тұтас алқапты алып жатқан Найзатас. Жергілікті қариялар бұл тасты Тұрсынбайдың Найзатасы деп те атайды. Бір ғажабы Найзатас - батыстан қарасаң батырлардың шаншылған найзасындай тұрса, шыгысынан алып тасбақаға ұқсайды.
Төре ауылының оңтүстік-шығыс жағында Жасыбай келін жағалай Жамбақы, Ат салған, Киікші, Күйікбет таулары. Осылардың бәрінен де өзі сұлу, өзі маңгаз Ақбет ерекше. Ермұқан ауылынан күннің батысына қарай суыр жон сары адырлардың бірін-бірі қуалаған тізбегі көрінеді. Малға да, жанға да жайлы құт мекен. Көл беті, көлді жағалай біткен қамыс-құрақ жаз бойы үйрек пен қазға топы, айнадай көл бетінде сырғыған биші аққулар қандай сылқым. Алыстан мұнартып көрінетін Ақбет шыңдарында бірін-бірі қуалай шапқылаған арқарлар, тоғай ішіндегі елік Қазанауызындағы төре ауылына да батыл барады. Ол кезде мылтық жоқ, аң мен құсқа кеңшілік еді. Ермуқанның жерлесі Төкен Оразов құрға тұзақ құрып, құр ойнақтың қызығын қарап отырған жас бала кездерінде дәл үстерінен елікті қуған қасқырдың келіп қалғанын жазады. Бұл осынау бай табиғи ортаға етене тән құбылыс еді.
Ермұхан Бекмахановтың анасы туарлы мәліметтер өте аз. Тек ол өз қолымен жазып қалдырған өмірбаянында бұл турасында: шешем колхозшы, 1932 жылы қайтыс болды дегеннен басқа анасы туралы сыр ашпайды. Шын мәнінде оның анасы мен қарындасы сұмдық та сұмпайы аштық жылдарында ашаршылықтан қайтыс болып, олардың мәйіттерінің қайда қалғаны да беймәлім болды. Ермұхан тек туған бауыры, ағасы Діншенің қолдауымен ғана мектепте білім алады. Ермұхан Баянауылда жетіжылдық мектепті тамамдаған соң 1932 жылы Семей қаласындағы жоғарғы оқу орнына даярлайтын бір жылдық курсты оқып шығады. 1933 жылы Қазақ АКСР Оқу-ағарту халық комиссариатының жолдамасымен Воронеж қаласындағы мемлекеттік педагогикалық институтқа қабылданып, 1937 жылы тарих факультетін тамамдайды.
Е. Бекмахановтың педагогтық қызметі Алматыдағы № 28 мектептен басталады. Мектепте жүріп Е. Бекмаханов өзінің білімділігі мен білгірлігін таныта біледі. Ол әр бір шәкірттің жақсы білім алуы үшін аянюбай еңбек етеді. Мектептен басталған оның бұл алғашқы қызметі болашақ ғалымға үлкен жол сілтеген еді.
Мектепте оқытушылық қызмет жасай жүріп, 1937 жылдан бастап Е. Бекмаханов Алматы қаласындағы педагогика ғылыми-зерттеу институтында (қазіргі Ы. Алтынсарин атындағы қазақтың білім проблемалары институты) да ғылыми жұмысын бастап кетеді. Ғылыми-зерттеу институтында өзінің білімділігі мен іскерлігін танытқан Е. Бекмаханов көп уақыт өтпестен, яғни 1939 жылы аталған институттың директоры қызметіне көтеріледі. Бұл қызметті ол 1940 жылға дейін істеп, үлкен ұйымдастырушы екендігін байқатады.
Е. Бекмаханов оған қоса ҚазПи-ді (қазіргі Абай атындағы педагогикалық ұлттық университет) аспирантура бөлімін тамамдап, 1940-1941 жылдары БКП(б) Орталық комитетінің жанындағы жоғарғы партия мектебінде білім алады. Дерек мәліметтерінің көрсетуі бойынша е. Бекмаханов 1940 жылы партия қатарына өтеді 16.
Е. Бекмаханов өмірінің қиын да сындарлы жылдары екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен тұспа-тұс келді. Алпауытсоғыс барша халықтың берекесін кетіріп, елдегі ауыр күндерді бастаған болатын. Соғыс қиыншылығына қарамастан жас тарихшы өзінің білімін толықтырумен болды. Халқының білімін көтеріп, сауаттылығын нығайту жлында оқу орындарында талмай жұмыс жасады. Мәселен, Ұлы Отан соғысы жылдарында ҚазПИ-дің білім жетілдіру институтында білікті маман ретінде көрінді. Үлкен ұстаздық жолды басынан кешірген болашақ ғалым 1947 жылы қазақтың қара шаңырағы ҚазМУ-де (қазіргі әл-Фараби атындағы қазҰУ) ұстаздық жолын жалғастырумен болды.
Бұдан кейінгі тұста Ермұхан Бекмахановтың өмірі өзінің сара жолын салып жатты. 1941-0942 жылдары Е. Бекмаханов ҚазКСР Оқу халық комиссариатында мектептар басқармасының бастығы қызметін атқарды. Ал 1942-1944 жылдар аралығында – Қаз (б) КП Орталық Комитетінің лекторы , 1943-1948 жылдар аралығында ҚазКСР Ғылым Академиясының тарих, археология, және этнография институтында (қазіргі Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты) аға ғылыми қызметкер, біраз уақыт институт директоры болған С. Юшковтың орынбасары болды.
Е. Бекмаханов Қазақстан жоғары оқу орындарына арнап алғаш рет оқулықтың жобасын жасады және оны сол күйінде жариялады. Ғалымның бұл ойы сол кезеңде іске аспағанымен біздің қазіргі жасап отырған дүниенің негізін қалап кетті. Қазақстан тарихшылары бұл мәселеге тек 90-шы жылдары ғана қол жеткізді.
Е. Бекмаханов Қазақстан жоғары білім жүйесінде алғаш рет тарих факультеті студенттерінің негізінде Қазақстан тарихы бойынша мамандар дайындауды іске асырды. Ол кезеңде шешуі өте қиын мәселе еді, себебі Қазақстан тарихы бойынша мамандануға тек қана басқа ұлт өкілдері ғана емес, СССР - тарихы, Жалпы тарих кафедрасында қызмет істеп, нан тауып жүрген қазақтар да қарсы болды.
Дегенмен 90-жылдардың басына дейін университеттік білім беру жүйесінде тарих факультетінің студенттері мамандық таңдау мүмкіндігіне ие болды. Е. Бекмаханов қысқа ғұмырында жиырмаға жуық жас азаматтарға үлкен ғылымға жолдама беріп, ұстаздық- жетекшілік жасады. Олардың ішінен кейін келе қазақ тарих ғылымына үлкен үлес қосқан ғалымдар да шықгы. Бұл да Ермұхан Бекмахановтың үлкен азаматтығы, өзі жас болса да, өзгеге бас болған даналығы. Е. Бекмаханов Қазақстанда тарих ғылымын оқыту жүйесінде асппирантура институтын, оның бағдарламалары мен негізгі талаптарын қалыптастырып кетті 17.
Е. Бекмаханов өзінің ұйымдастырушыльщ қабілетінің арқасында 1941-1943 жылдар аралығында мәскеулік тарихшылардың Қазақстанға кегелендігін пайдалана отырып Қазақстан тарихының алғашқы академияльқ нұсқасын жасады. Соның арқасында Қазақстан тарихына қатысты жүздеген жылдар бойы жинақталған деректерді қорытып, тарихнамалық еңбектерге баға беріп, қазақ тарих ғылымының нұсқасын жасады. 1943 жылы шыққан "История Казахской ССР" КСРО құрамына енген орыс емес ұлттардың тарихына арналған алғашқы академиялық еңбек болды.
Яғни, үлкен дарын иесі, қазақтан шыққан алғашқы ғылым докторы, профессор Ермұхан Бекмахановтың өскен ортасы мен туған жерінің киелі табиғаты оның болашақтағы үлкен өмір жолына аяқ басуда үлкен рөл атқарғаны айқын. Тіпті оның жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: Егер мен Ермухан Бекмахановты кездесітрмесем, менің өмірім мүлде бұлай болмаушы еді. Мен оның арқасында жоғарғы оқу орынының оқытушысы, ғылым кандидаты, доцент, аспиранттарға ғылыми жетекші де болдым, - деп есіне алады. Сол сияқты мол ғылым иесін қазіргі жас ұрпақтың көз алдына елестетуде Халима Бекмухамедованың естелігінен мәліметтер беруге болады 18.
Үлкен талант иесі бұдан кейінгі тұста өзінің мол ізденісі мен тәжірибесінің арқасында ұлтының тарихына, қазақ елінің тарихына мол мұра қалдыра білді. Әрине бұның барлығы Е. Бекмахановтың ұзақ жылдар бойы айналысқан ізденісінің берген жемісі еді.
1.2 Е. Бекмахановтың ғылыми ізденістерінің басталуы.
Ермахан Бекмахановтың алғашқы ғылым жолындағы ізденістері педагогика саласымен байланысты болды. Әр кез балалармен жұмыс жасаған тұста мектеп құралдарының тапшылығы мен мемодикасынан қиыншылықтардың кездесуі болашақ ғылым иесін толғандырумен болды. Сол себепті сапалы білім беру ісінде алғашқы кезекте методикалық құралдың қажет екендігі байқалы. Мәселен, қазақ мектеп оқушылары үшін тұңғыш ерте дүние тарихы мен КСРО халықтары тарихы бойыншв методикалық құрал жасауға атсалысты. Ол еңбектері 1938-1939 жылдары Халық мұғалімі (қазіргі Қазақстан мектебі) журналында жарық көрді. Ал Ермұхан Бекмахановтың тарих ғылымына аяқ басуы соғыс кезеңімен ұштасып, әрекеті жемісті басталы.
Е. Бекмахановтың алғашқы үлкен арнада өсіп, одан әрі ұласуына қамқо жетекшісі болған КСРО Ғылым академиясының академигі (ол кезде корреспондент мүше) белгілі тарихшы Анна Михайловна Панкратовмен кездесуі әсер етті 19.
1941 жылдың күзінде Мәскеу түбіндегі қауіпті жағдайға байланысты Алматы қаласына Ресейдің ірі тарихшыларының бір тобы эвокуацияланып келеді. Қай тұста да өзінің іскерлігі мен білгірлігінің арқасында көзге іліккен Панкратова оларды әр қалаға бөлшектемей, астанада қалдырып, соғыстың талабына сай ғылыми жұмыстар жасау ісіне жұмылдырды. Іздегенге-сұраған деп айтылғандай, бұл идеяның басы-қасында сол кезде Оқу халық комиссариатында істейтін е. Бекмаханов та боды. Осылайша құрылған Ресей мен қазақстан ғылымдарының үлкен шоғыры ең әуелі мектеп оқушылары үшін соғыс жағдайында тарих пәнін оқыту методикасын тез арада жасап шығарды. Методикалық құрал дереу баспаға бе,ріліп, тіпті Өзбекстан жерінде де жарық көрді. Бұдан кейінгі тұста орыс тарихшылары мен жергілікті ғалымдардың үлкен шоғыры бірлесіп, ерте дүние кезеңінен бастап сол тұсқа дейінгі қыры да сыры мол қазақ тарихының бір томдығын жазу ісіне кіріседі. Бұл әрине оңай шаруа емес еді. Орыс ғалымдарның көпшіліг қазақ тарихын жете біле бермейтін. Оларға Алматы қаласындағы архив қорларынкеңінен ашып, ал Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасында арнайы ғылыми оқу залы ұйымдастырылады. Қонақтар қазақ халқының өмірімен де тікелей байланысты музей, театр сынды мәдени орындарға барып, зиялы қауыммен де байланыс орнатты. Сонымен бірге олардың арасында Ресей халықтары тарихының тұжырымдамаларын терең түсінетін КСРО Ғылым академиясы тарих институтының директоры, академик Гурков (ол Ташкентте тұрған), Панкратова, Дружиндер болса, ол кезде-ақ Қазақстан тарихын зерттеп, қазақстан тарихы очеркінің, Сырым Датұлы туралы монографияның авторы Ленинградтық профессор Вяткин, археолог Бернштам, Лурье, тарихшылар Кучкин, Зутис, Якунин, Миллер, Баевскийлер бар еді. Қазақ Ғылым академиясынан да белгілі ғалымдар, жазушылар кірді: Әуезов, Марғұлан, Мүсірепов, Мұханов, Исмайлов, Кенжебаев, покровский, Тимофеевтер болды. Осы аталғандардың ішінде жас жағынан ең жасы да, көзге түсер іс атқаратыны да Е. Бекмаханов болды. Кітапты редакциялауға жоғарыда есімдері аталғандардан басқа академик Мещанинов, Малов, Сауранбаевтар қатынасты. Жауапты редакторлыққа А. Панкратова және сол кезеңдегі тәртіп бойынша республика партия Орталық Комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамеджан Әбдіхалықов қатынасты. Қазақ ССР тарихын дайындауда үлкен дау туғызған мәселе 1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлының көтерілісіне қатысты болды. Авторлар ұжымының талқысында Е. Бекмахановтың көзқарасы қолдау тауып, сол тарауды жазу ғалымға тапсырылды 20.
1943 жылыдың жазында ежелгі дәуірден сол кезеңге дейінгі уақытты қамтитын тұңғыш Қазақ ССР тарихы Алматы қаласында жарық көрді. Кеңес республикаларының тұңғыш дербес тарихын жазудың бастамасы болғандықтан және оған соншама беделді ғалымдар тобы күш салғандықтан бұл кітап бірден назарға ілікті. Басылым сталиндік сыйлыққа ұсынылып, сарапшылардың алғашқы сынынан мүдірмей өтті. Бірақ авторлар ұжымының қуанышы ұзаққа созылмай, керісінше, бірнеше жылдарға созылған бітпес дауға, ал Е. Бекмаханов үшын үлкен трагедияға айналған еді. Сталиндік сыйлық жөніндегі комитеттің соңғы мәжілісінде КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Яковлев Қазақ ССР тарихы орыстарға қарсы жазылған, зиянды кітап деген жөнсіз пікір айтылып, сарапшыларды шошынтты. Сыйлық беру ісі жайына қалды. Саяси қырағылық танытушы Яковлевтің ойынша Отан тарихы біртұтас КСРО тарихы, яғни орыс ұлты тұрғысынан жазылған тарих болуы тиіс, әр республиканың жеке ұлттық тарихын жазу зиянды, интернационализм принципіне сай келмейді. Бұл негізінен сталиндік тұжырымдамаға сай келетін догмат, қасаң, ұлы державалық шовинистік көзқарас еді. Бірақ сол кездегі идеологиялық, саяси жағдайда Қазақ ССР тарихының авторлары үшін қауіпсіз де емес екенін кейінгі оқиғалар толық дәлелдеді.
Қазақ халқының ттарихына субъективті, сыңарезу көзқарас көзқарас Понкратова бастаған ғалымдар тобын бейжай қалдыра алмады. Тарих майданындағы жағдайды талқылауды Панкратова ВКП (б) Орталық комитетінің алдына қояды. Ұсыныс қабылданып, 1944 жылы 29 мамыр мен 8 шілде аралығында көрнекті кеңес тарихшыларының жиналысы болып өтеді, оны ВКП (Б)П Орталық комитетінің хатшысы Щербаков басқарып, жиналысқа тағы екі халшы Андреев пен Маленков қатысады.
Бірақ Орталық Комитет шақырған кеңес мақсатқа жеткізбеді, тарихшылар қауымы екі ұдайлы пікірде қалды. Ал партия хатышлары жөн сөздер айтудан бастартты. Бұл іске көңілі толмаған Панкратова Орталық комитеттің атына жазған хатында яковлевтің көзқарасы Қазақтардың ұлттық сезіміне терең қаяу салады деп көрестеді 21. Кеңес аяқталған соң Яковлев тің өзі Панкратоваға келіп Қазақ ССР тарихында әр жерден он беттен артпайтын көлемде өзгеріс жасау қажет, жалпы кітап жақсы деп өтірік көлгірсулік танытуы түсініксіз болды. Әрине бұл тұстағы саясатты түсіну қиын еді. Дегенмен, кеңестегі азшылықтың пікірі баспасөз беті арқылы халыққа тарап кетті. Мәселен, М. Морозов дегеннің рецензиясы Большевик журналының 1945 жылығы алтыншы нөмірінде жарияланып, Морозовтың қазақ тарихының маманы еместігі ғылыми жұртшылыққа белгілі болды. Морозов негізінен кеңестегі теріс пікірді жинаушы ғана болды. Ал мұндағы теріс пікірдің ауыртпалығы Е. Бекмахановқа түскен болатын. Қазақ ССР тарихының жағымсыз он бетінінің авторы 1943 жылы 28 маусымда Мәскеуде Қазақтардың Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық күресі (1837-1847 жж.) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 28 жасында ғылым кандидаты атануы, диссертацияны сәтті қорғауы оның, ғылыми жұмысын шабытпен, ынта-жігермен одан әрі жалғастыруына ықпал жасады. Мәскеу, Ленинград, Орынбор, Омбы, Алматы, Ташкент архивтеріндегі құжаттарды көтеріп, тынымсыз еңбек етті. Араға небәрі үш жыл салып 1946 жылы Бекмаханов докторлық диссертациясын қорғап, оны Қазақстан XІX ғасырыдың 20-40 жылдарында деген атпен 1947 жылы жарыққа шығарды. Осы тұстағы Е. Бекмахановтың докторлық диссертация жұмысын қорғауы туралы жары Халима Бекмухамедова былайша есіне алады: 1946 жылы 14 қазанда Ермұханның докторлық диссертация қорғау күні де келіп жетті. Валхонкадағы ескі 14 үйде, институттың үлкен залында қорғау өтті. Президумда Ғылыми Кеңестің төрағасы академик Борис Дмитревич Греков, кеңес мүшелері – академиктер Анна Михайловна Панкратова, Николай Михайлович Дружинин, Мелица Васильевна Нечкина және басқа ғылым докторлары отырды.
Зал қазақ интелегенциясының өкілдерімен толықты. Олардың арасында биолог Карим Мыңбаев, химик Арден Азырбаев, жауынгер-жазушы Бауыржан Момышұлы да болды,- дей келіп, қорғау барысында Е. Бекмахановтың берілген сұрақтарға мүдірместен жауап беріп, оны дәлелдеу барысында мол архив құжаттиарынан мысалдар да келтіргенін мақтанышпен атап өтеді.
Ал қазақтың біртуар азаматы Қаныш Имантайұлы Сатпаев болса Ермұханның қорғауына дән ризашылығын білдіріп, үлкен қуанышын жасырмайды. Тіпті қорғау аяқталар тұста оны құшақтап тұрып банкет өткізу үшін ақша да ұсынғанын жасырмайды. Әрине бұл қайтпас ғалымының нағыз ізденісінің жеміс болды 22.
Алайда, бұдан соң Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілісті сынаушылар ашықтан-ашық Бекмаханов сынды ғалымға ауыз сала бастады. Бұрын Қазақ ССР тарихына бағытталған сын пікір Бекмахановтың монографиясына ауысты. Бұл әсіресе жергілікті сынаушыларға жеңілдік туғызды. Өйткені бұл адамға жабылу Қазақ ССР тарихының авторларына, беделді ғалымдарға, мәскеуліктерге тиісуден гөрі оңайырақ болды.
Оның үстіне 1947 жылы Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының өрескел саяси қателері туралы қаулысынан кейін байшылдар мен ұлтшылдар тобын әшкерелеу науқаны басталып кеткен болатын. Яғни 1947 жылы қайтадан 37-жылдың иісі шыға бастаған еді.
Ең әуелі Жоғарғы аттестаттау комитетіне Бекмаханов негізінен Рязановтың жарыққа шықпаған қолжазбасын пайдаланған деген арыз түсті. Бұл істі тексерген академик Дружинин плагиат туралы пікірді толық теріске шығарып дәлелдеп берді.
1948 жылы 28 ақпанда КСРО Ғылым академиясының тарих институтында Бекмахановтың монографиясы талқыланды. Бұған Алматыдан әдейі келген тарих ғылымдарының кандидаты Айдарова қатынасты. Сондай-ақ тарих ғылымдарының кандитаттары Т. Шойынбаев пен М. Ақынжановтың жазбаша пікірлері оқылды. Қазақстандықтар Кенесары қозғалысы реакцияшыл, феодалдық-монархиялық ұлтшылдық сипатта деген ортақ пікір айтты. Бұларға Дружинин, Бахрушин, Вяткин, Кучкиндер қарсы шықты. Пікірталас қорытындысында академик Греков автордың жеке басына тиісу, оны буржуазияшыл-ұлтшыл деп айыптау ғылыми пікірталасқа жат әрекет екеніне назар аударды.
Өкінішке орай үлкен ғылыми ізденіс жолына түскен Е. Бекмахановтың тағдыры күрделене түсті. Жанжал күшейе түсті. Осының айғағы 1948 жылы шілдеде Қазақ КСР Ғылым академиясында Бекмахановтың кітабына арналған бес күндік дискуссия материалдары шықты. Мұнда кітапты сынаушылар тарапынан өте қаталпікір мен ұсыныстар болғаны көңіл аудартады. Мысалы, Бекмахановтың кітабы мазмұны жағынан негізсіз, буржуазияшыл-ұлтшылдық сарындағы идеясыз еңбек. Сондықтан оны пайдаланудан дереу шығарып тастау керек деген немесе Еңбек ғылыми жағынан шатысқан, идеялық жағынан зиянды, Кітапты Мәскеуде қолдаған жолдастар Бекмахановтың ... ұлтшылдық ауытқуын заңдастырып отыр деген пікірлер кездесіп жатты. Сонымен, ұлтшылдар қатарына мәскеулік ғалымдар тобы да еніп кетеді 23.
20-40 жылдардағы Қазақстан жөніндегі қарсы пікірлердің тепе-теңдігінің бұзылуына Правда газетінің бетіне жария етілген мақала көмекке келген еді. 1950 жылы 26 желтоқсанда бұл газет Шойнбаев, Айдарова және якуниннің Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан баяндайық деген қатал сын мақаласын жариялады. Мақала авторларының кенесары қозғалысын Бұл қазақ халқын кері тартқан патриархалдық-феодалдық тіректерді нығайтуға, ортағасырлық хандық үкіметті қайта орнатуға, Қазақстанды Россиядан және ұлы орыс халқынан бөлектеуге тартқан реакциялық қозғалыс болды деп айыптау сипатында тұжырым жасауы ахуалды одан сайын күрделендіріп жіберді.
Ашып айта кететін жайттардың бірі, 30 жылдардағы қуғын-сүргін, жазалау шаралары ғылымға қадам жасаған жас ғалымдарға да ықпал етті. Соғысқа дейінгі мақалардың бірінде кенесары көтерілісін ұлт-азатық қозғалысы деп сипаттаған А. Якунин саяси жағдайдың өзгере бастағанын, суық желдің қай тұстан соға бастағанын сезініп, көтерілісті де, Бекмахановты айыптаушылардың да жағында болды. Е. Бекмахановтың ұлтшылдық ұлтшылыққ көзқарастарын барынша сынап көрсетуге тырысқан А. Якунин оны хандық, ұлтшылдық қозғалысты мадақтады деп, айыптай келе .. Бекмаханов біздің кеңестік шындығымызға контрреволюциялық алаштың көзқарасын енгізуге тырысуда деп сол жылдары атын айтудың өзі қорқынышты алаш қозғалысымен байланыстырды. Бұл кешегі қуғын-сүргіннің зардабын әлі де болса ұмыта қоймаған, үрей мен қорқыныш ұялаған, саяси жүйенің алдында дәрменсіз жанның өзін өзі арашалауы мақсатындағы өз әріптесін идеялық айыптау сипатындағы пікірі болғанымен, шын мәнінде Бекмахановтың Кенесары қозғалысын бағалауы алаш қайраткерлері пікірімен үндес еді. Осындай пікір осыдан кейін де айтылды және айыптауда басты нысана болды.
Бұдан кейін қазақ ұлтшылдарына қарсы майдан тобы жеңіске жете берді. Е. Бекмаханов 1951 жылы 15 мамырда ірі саяси қателігі үшін ҚазМУ-ден КСРО тарихя кафедрасы профессорлығынан шығарылды. Партия қатарынан да шығарылды. Бір қызығы сол Бекмаханов 1948 жылы Қазақ КСР тарихы кафедрасының меңгерушісі болды, ал 1949 жылы 30 тамызда КСРО тарихы кафедрасының профессоры атағын алды. Жоғарыда айтылған аласапыран жағдайда Қазақ КСР тарихы кафедрасы жабылып, ол тек 1958 жылы 21 мамырдағы КСРО жоғарғы оқу орындары министрінің бұйрығымен сол жылғы 1 қыркүйекте, яғни Бекмаханов айдаудан қайтқан соң ашылды. Қазақстандағы тұңғыш Қазақ тарихы кафедрасының ашылуы да Бекмахановтың тағдырымен байланысты болған 24.
Бекмахановты бұдан кейін тергеу орындары тексеріп, әсіресе Б. Сәкенов іс қозғайды. Жұмыстан босап шыққан Бекмаханов біркез Алматы облысы, Нарынқол ауданыдағы мектепте тарих пәнінен сабақ береді, көп кешікпей Жамбыл облысы Шу ауданындағы Новотройцк селосындағы мектепте мұғалім болып жүрген кезде 1952 жылы қыркүйекте тұтқынға алынады. Оған РКФСР қылмыстық кодексінің 58-бабының 10-тармағы, 2-бөлімінде көрсетілген айыпқа сәйкес Кеңес өкіметіне қарсы пікрде болып, 1942-1951 жылдар аралығында ұлтшылдық идеяларды уағыздап және антисоветтік үгіт жүргізгені үшін тағылды. 1952 жылы 4 желтоқсанда Қазақ КСР жоғарғы соты Бекмахановты 25 жылға соттап, ГУЛАГ лагеріне айдаған болатын.
Бекмахановтың тағылымы жеке басқа табыну дәуіріндегі ғылымда ойлау-зерттеу бостандығы болмағанын, тарих ғылымы тұмшаланып, өресіз бюрократтардың, күншіл ғалымсымақтардың саяси қолшоқпарына айналып, өз пікірін айтқан авторлар үшін қандай зауал тудырғанын айқын дәлелдеді. 40-50 жылдардағы тарих майданы, әдебиет майданы да тура саяси майданға айналып, талай дарынды ғалымдардың тағдырын трагедияға ұшыратты. Еліміздің объективті тарихын жазуға бұғау болды. Қажетсіз сыңаржақ еңбектерге жол ашты, халқымыздың ұлттық санасын тұмандандырды.
Бекмахановтың ісі шын ғалымдар арасында үлкен адамгершіліктің бар екендігін көрсетті. Бекмахановтың өз кезегінде жазықсыз екендігін, 1950 жылға дейін оның көзқарасын Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Ж. Шаяхметовтың өзі қолдап, Кенесарыны халыққа рух беретін саяси ұранға айналдырғаны белгілі. Бірақ ол кейіннен өз пікірлестерін қорғамады. Орталық комитеттің бюросында Бекмахановты партиядан шығару туралы ұсынысты да өзі енгізеді. Оның есесіне, Бекмахановтың көзқарасы бәрімізге ортақ көзқарас, сондықтан оны ғана айыптау әділетсіздік деп, адалдықтың ала жібін аттамаған мәскеу тарихшылары болды. Солардың тіклей ұйғаруымен Панкратова Н.С. Хрущевқа кіріп, Бекмахановты босатуын сұраған, оның бала-шағасына да көмектесіп отырған 25.
Заман өте келе өзгере бастады. 1953 жылы 16 қазанда КСРО Бас прокуроры Е. Бекмахановты ақтайды. Тарихшы ғалымның өмірі бұдан кейін де өзгере қоймай, ол 1954 жылдың 1 қыркүйегінде ҚазМУ-ге қайтадан оралады. Алайда бұған дейінгі ғылыми дәрежесі мен атағы берілмей, тек аға оқытушылық қызметке орналасты. Отбасымен үй жалдап тұрып жатты. Ғалым күн көрісінің нашарлығына, тұрмысының ыңғайсыздығына ешбір қабақ танытпай, өзінің ғылыми ізденісін жалғаумен болды. Нәтижесінде 1957 жылы Мәскеуде Ғылым баспасы оның көлемді жаңа монографиясын (Присоединение Казахстана к Росии) жарыққа шығарған еді. Бұл қуанарлық іс ғалымның бұғанға дейінгі докторлық дәрежесі мен профессорлық атағын қайта алуына жол ашады.
1958-1966 жылдар ғалымның өміріндегі тыныш, әрі жемісті жылдары болды. Бұл оның өміріндегі өте бір жақсы кезең болды. Себебі, мол шығармашылық табыс пен үлкен ғылым жолына келген Е. Бекмаханов кафедраның жанынан аспирантура ашу, мектеп оқулықтарын шығару, жоғарғы оқу орындарына оқулықтар даярлау, арнаулы ғылыми кеңес ашу, тың тақырыптарда ғылыми зерттеулер жүргізу, ғылыми кеңестер мен конференцияларға қатысу сынды жұмыстардың бел ортасынан табылды. Жемісті еңбегі мен мол істерінің арқасында небәрі жеті жыл уақыттың ішінде Ермұхан Бекмаханов бірнеше ғылыми жинақтардың авторына айналды. Нәтижесінде, қазақ КСР тарихының хрестоматиясын, Жоғарғы оқу орындарында оқылатын Қазақ КСР тарихы оқулығының проспектісін, Очерки истории Казахстана XІX века атты оқу құралдарын, көптеген мақалалар жазып үлгерді. Бекмахахановтың кафедрасы сол аз уақыттың аралығында 20-дан аса ғылым кандидаттарын шығарды. Көптген ғылым жолына түсуді аңсаған жастарға жөн сілтеді. Үлкен де табысты еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz