Исламға дейінгі араб поэзиясы тарихи дереккөзі ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ТАРАУ
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ
«Китабу.л.ағани» . араб әдебиетінің маңызды дереккөзі ... ... ... ... . 22
ІІ.1. «Китабу.л.ағанидің» жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығарамаларындағы құнды мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
І ТАРАУ
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ
«Китабу.л.ағани» . араб әдебиетінің маңызды дереккөзі ... ... ... ... . 22
ІІ.1. «Китабу.л.ағанидің» жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығарамаларындағы құнды мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Араб жартыаралында исламға дейінгі кезеңде өркениет өте қарапайым болды. Табиғатқа бағынышты көшпелі араб тайпаларының дүние –танымы өздерін қоршаған ортаға сай болды. Шыжыған ыстық пен құм арасында көшіп-қонып жүріп, күн көрген халықтың білімі мен ғылымы, өнерін отырықшы елдердің ғылым-білімімен салыстыруға келмейтіні белгілі. Негізгі тіршілік көзі түйе болған араб тайпалары, осы жануарды мінсе – көлік, ішсе – сусын, кисе – киім ретінде өз тұрмысына пайдалана білді. Осындай жартылай жабайы тұрмыс кешкен халықтың өркениетінің дәрежесі өз дәуіріне сай, төмен болған еді.
Арабтардың ежелгі Отаны – Араб жартыаралын көне заманнан бері көшпелі арабтар қоныстаған. Олар туралы мәлімет Құранда, Библияда, грек тілінде жазылған географиялық шығармаларда және басқа да көптеген жазба ескерткіштерінде кездеседі.
Исламға дейінгі кезеңде Арабияда тайпалық-рулық құрылым болды. Тайпа көшпелі бәдәуилердің өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Ол кезде тайпадан қуылу ауыр жаза болып есептелетін.
Әр тайпаның өз көсем болып, басқарып отырды. Оны бай, дәулетті адамдардан тағайындайтын.
Арабтардың ежелгі Отаны – Араб жартыаралын көне заманнан бері көшпелі арабтар қоныстаған. Олар туралы мәлімет Құранда, Библияда, грек тілінде жазылған географиялық шығармаларда және басқа да көптеген жазба ескерткіштерінде кездеседі.
Исламға дейінгі кезеңде Арабияда тайпалық-рулық құрылым болды. Тайпа көшпелі бәдәуилердің өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Ол кезде тайпадан қуылу ауыр жаза болып есептелетін.
Әр тайпаның өз көсем болып, басқарып отырды. Оны бай, дәулетті адамдардан тағайындайтын.
1. Крачковский И.Ю. Арабская поэзия. Избранные сочинения. Том ІІ, М.-Л., 1956 г.
2. Крымский А.Е. История арабов и арабской литературы, светской и духовной. Часть І-ІІ, М., 1914 г.
3. Крымский А.Е. Арабская поэзия в очерках и образцах. М.,1906 г.
4. Крымский А.Е. Арабская литература в очеках и образцах. І.Общий очерк истории арабской литературы. М., 1911 г.
5. ابن ﻛتيب. في الشعرو الشعراء. القاهرة.1932 م. (Ибн Кутайба. Китаб аш-Шиир уа аш-Шуара. Каир. 1932 г.)
6. الاسكندري احمد.تاريخ الادب الاربي. القاهرة.1942 م. (Әл-Искандари Ахмад. Тарих әл-адаб әл-араби. Каир. 1942 г.)
7. طه حسين. في الشعر الخا هلي. القاهرة.1925 م. (Таха Хусейн. Фи-ш-шиир әл-жаһили. Каир. 1925 г. )
8. طه حسين. في الادب الخا هلي. القاهرة.1927 م. (Таха Хусейн. Фи-л-адаб әл-жаһили. Каир. 1927 г. )
9. Фильштинский И.М, Шидфар Б.Я. Очерк арабо-мусульманской культуры.
10. Бедуины и горожане в Мукаддаме в ибн Халдуна. Очерк пятый. Очерки истории арабской культуры V-XV вв. М., 1982 г.
11. Негря. Л.В. Общественный строй северной и центральной Аравии в V- VІІ вв. М., 1981 г.
12. Южная Аравия: Памятники древней истории и культуры. М., 1975 г.
13. Арабские источники V-Х вв. М.-Л., 1960 г.
14. Арабия. Материалы по истории открытия. М., 1981 г.
15. Халидов. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция.
16. ابو الفرخ الاسفهني.ﻜتاب الاغاني. القاهرة (Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани. Китабу-л-ағани.)
17. Шидфар Б.Я., Халидов А.Б. Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани. Книга песен. М., 1980.
18. Шидфар Б.Я. Аравийская старина. Из древней арабской поэзии и прозы. 1989 г.
19. Дербісалиев Ә. Араб әдебиеті. Классикалық дәуір. А.,1982 г.
20. Ханна әл-Фахури. История арабской литературы. М., 1982 г.
21. Соловьев В. Арабская литература краткий очерк. М., 1964 г.
22. Фильштинский И.М. История арабов и халифата. М., 2001 г.
23. Абу Фадл Ибрагим. Собрание стихов Имру-л-Қайса. Каир. 1969 г.
24. Доктор Саид Ханафи Хуснайн. Джахилийская поэзия. Каир. 1971 г.
Мерзімді басылымдар:
25. Дербісалиев Ә. Бәдәуи бәйттері. «Жалын». № 5, 1979 ж.
26. Вестник. Серия востоковедения. А., №4 (29), 2004 ж. Бекназаров Ж. Особенности творчества Имру-л-Қайса.
27. Хабаршы. Шығыстану сериясы. А., №2 (35) 2006 г. Қалиева Ш.С.
Ислам және оның ерте дәуіріндегі араб поэзиясы.
2. Крымский А.Е. История арабов и арабской литературы, светской и духовной. Часть І-ІІ, М., 1914 г.
3. Крымский А.Е. Арабская поэзия в очерках и образцах. М.,1906 г.
4. Крымский А.Е. Арабская литература в очеках и образцах. І.Общий очерк истории арабской литературы. М., 1911 г.
5. ابن ﻛتيب. في الشعرو الشعراء. القاهرة.1932 م. (Ибн Кутайба. Китаб аш-Шиир уа аш-Шуара. Каир. 1932 г.)
6. الاسكندري احمد.تاريخ الادب الاربي. القاهرة.1942 م. (Әл-Искандари Ахмад. Тарих әл-адаб әл-араби. Каир. 1942 г.)
7. طه حسين. في الشعر الخا هلي. القاهرة.1925 م. (Таха Хусейн. Фи-ш-шиир әл-жаһили. Каир. 1925 г. )
8. طه حسين. في الادب الخا هلي. القاهرة.1927 م. (Таха Хусейн. Фи-л-адаб әл-жаһили. Каир. 1927 г. )
9. Фильштинский И.М, Шидфар Б.Я. Очерк арабо-мусульманской культуры.
10. Бедуины и горожане в Мукаддаме в ибн Халдуна. Очерк пятый. Очерки истории арабской культуры V-XV вв. М., 1982 г.
11. Негря. Л.В. Общественный строй северной и центральной Аравии в V- VІІ вв. М., 1981 г.
12. Южная Аравия: Памятники древней истории и культуры. М., 1975 г.
13. Арабские источники V-Х вв. М.-Л., 1960 г.
14. Арабия. Материалы по истории открытия. М., 1981 г.
15. Халидов. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция.
16. ابو الفرخ الاسفهني.ﻜتاب الاغاني. القاهرة (Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани. Китабу-л-ағани.)
17. Шидфар Б.Я., Халидов А.Б. Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани. Книга песен. М., 1980.
18. Шидфар Б.Я. Аравийская старина. Из древней арабской поэзии и прозы. 1989 г.
19. Дербісалиев Ә. Араб әдебиеті. Классикалық дәуір. А.,1982 г.
20. Ханна әл-Фахури. История арабской литературы. М., 1982 г.
21. Соловьев В. Арабская литература краткий очерк. М., 1964 г.
22. Фильштинский И.М. История арабов и халифата. М., 2001 г.
23. Абу Фадл Ибрагим. Собрание стихов Имру-л-Қайса. Каир. 1969 г.
24. Доктор Саид Ханафи Хуснайн. Джахилийская поэзия. Каир. 1971 г.
Мерзімді басылымдар:
25. Дербісалиев Ә. Бәдәуи бәйттері. «Жалын». № 5, 1979 ж.
26. Вестник. Серия востоковедения. А., №4 (29), 2004 ж. Бекназаров Ж. Особенности творчества Имру-л-Қайса.
27. Хабаршы. Шығыстану сериясы. А., №2 (35) 2006 г. Қалиева Ш.С.
Ислам және оның ерте дәуіріндегі араб поэзиясы.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ре
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Шығыстану факультеті
Арабтану кафедрасы
Бітіру жұмысы
Исламға дейінгі араб поэзиясы тарихи дереккөзі ретінде
(Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани
антологиясы негізінде)
Орындаған: Койшекенова Б.Б.
Ғылыми жетекшісі:филол.ғ.к.доцент
Қалиева Ш.С
Пікір сарапшы: филол.ғ. к.доцент
Есенжан Д.Ә
Бітіру жұмысы қорғауға жіберілді:
Арабтану кафедрасының меңгерушісі
Ф.ғ.д. доцент Надирова Г.Е.
_____ __________ 2007 ж.
Алматы-2007
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ ТАРАУ
Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі ... ... ... ... . 22
ІІ.1. Китабу-л-ағанидің жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығарамаларындағы құнды мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Араб жартыаралында исламға дейінгі кезеңде өркениет өте қарапайым болды. Табиғатқа бағынышты көшпелі араб тайпаларының дүние –танымы өздерін қоршаған ортаға сай болды. Шыжыған ыстық пен құм арасында көшіп-қонып жүріп, күн көрген халықтың білімі мен ғылымы, өнерін отырықшы елдердің ғылым-білімімен салыстыруға келмейтіні белгілі. Негізгі тіршілік көзі түйе болған араб тайпалары, осы жануарды мінсе – көлік, ішсе – сусын, кисе – киім ретінде өз тұрмысына пайдалана білді. Осындай жартылай жабайы тұрмыс кешкен халықтың өркениетінің дәрежесі өз дәуіріне сай, төмен болған еді.
Арабтардың ежелгі Отаны – Араб жартыаралын көне заманнан бері көшпелі арабтар қоныстаған. Олар туралы мәлімет Құранда, Библияда, грек тілінде жазылған географиялық шығармаларда және басқа да көптеген жазба ескерткіштерінде кездеседі.
Исламға дейінгі кезеңде Арабияда тайпалық-рулық құрылым болды. Тайпа көшпелі бәдәуилердің өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Ол кезде тайпадан қуылу ауыр жаза болып есептелетін.
Әр тайпаның өз көсем болып, басқарып отырды. Оны бай, дәулетті адамдардан тағайындайтын.
Исламға дейінгі кезеңде бәдәуи тайпалары көшіп-қонып жүргендіктен, оларда белгілі бір дін болған жоқ. Әрбір тайпаның өзіне ғана тән табынатын пұты болды. Ол тау, тас, ағаш болуы мүмкін еді. Меккеде 360 пұт түрі табылған.
Сонымен қатар араб жартыаралын мекендеген тұрғындар дүниежүзілік монотеистік діндермен де таныс болған. Ясриб, Таир және Хайбар оазистерін тұрақтаған Рим империясының еврейлік эмигранттары өздерімен иудаизмді ала әкелді. Христиан діні Сирия мен Эфиопиядан келді. Ол кейбір бәдәуи тайпаларына тарады 1.
Исламға дейінгі Арабияға тән осындай ерекшеліктер оның тұрғындарының поэзиясы мен прозасында көрінісін тапты.
Ежелгі Арабия шаирларының шығармашылығы тек поэзиямен шектелген жоқ. Сонымен қатар бәдәуилер арасында прозалық аңыздар, шешендік өнер, мақал-мәтелдер жоғары бағаланды. Бірақ маңыздылығы бойынша поэзияның орны ерекше болды 2.
Хиджра жыл санауынан бастап, араб оқымыстылары мен әдебиетшілері бәдәуи ақындарының өлеңдерін қағаз бетіне түсіріп, түсініктемелер жаза бастайды. Өз еңбектерін жазу үстінде олардың өлеңдерінен өнеге алып отырған 3.
Исламға дейінгі араб әдебиетін ғалымдар мен тарихшылар Жаһилийа , яғни қараңғылық дәуірінің әдебиеті деп атаған. Ол V-VII ғғ. аралығын қамтиды.
Исламға дейінгі әдебиет бізге ауызша әңгімелеушілер, яғни рәуилер арқылы жетті. Рәуилер - прозалық және поэзиялық шығармаларды тыңдап, есте сақтауға ұмтылған адамдар 4.
Ғалымдар, әсіресе, филологтар ежелгі поэзия нұсқаларын жинауға тырысты. Өйткені бұл шығармалар тарихи құндылығы жағынан сол кезеңнің маңызды құжаттары болып табылады. Исламға дейінгі поэзияны, тіпті, арабтардың энциклопедиясы деп те атайды 5. Исламға дейінгі поэзия бізді Араб жартыаралының географиясымен, табиғи жағдайымен таныстырады, елдің түрлі аудандары және олардың табиғи ерекшеліктері жайында әңгімелейді, арабтардың өмір сүру жағдайы мен мәдени, қоғамдық дамуы туралы мағлұмат беріп, сол кезеңдегі арабтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, арабтардың ерліктерін баяндайды; поэзия арабтардың тұрмысы, олардың тұрақтағы немесе көшіп жүргендегі өмір сүру ерекшеліктері, не ішіп, не жегендері, киімдері мен әшекей бұйымдары туралы әңгімелейді, сонымен қатар арабтардың наным-сенімдері, ғылымдары мен кәсіптері, т.б. мағлұматтар исламға дейінгі ақындардың шығармаларын, исламға дейінгі әдебиет ескерткіштерін зерттеу барысында айқындалады. Бұл шығармалардың тілі – еш өзгеріссіз, таза күйінде сақталған халықтық тіл.
Араб әдебиетінің маңызды дереккөзі Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани қазақша айтсақ – Әндер кітабы атты антологиясы – мың жылдан астам уақыт бұрын, Бағдад қаласында жазылған араб әдеби ескерткіштерінің ішіндегі ең ірісі 6.
Әндер кітабында араб поэзиясының V-VI ғасырлардан X ғасырға дейінгі аралықтағы тарихи көрінісі берілген. Онда араб поэзиясының кезеңдерін айқындайтын кейбір фактілер, құнды мағлұматтар бар.
Әндер кітабына исламға дейінгі поэзия ақындарының ішінен Имру-л-Қайс, Ади ибн Зайд, әл-Хутайя, т.б. енді. Олардың шығармалары исламға дейінгі кезеңнің құнды деректері болып табылады.
Мысалы, Имру-л-Қайстың өлеңдері сол кезеңнің тарихи оқиғаларының шежіресі. Бұл шежіреде география мен тарихқа байланысты мәліметтер сақталған. Имру-л-Қайс бізге өз кезеңінің саяси оқиғаларын, Парсылар мен Византиялықтардың арасындағы күресті, араб тайпалары туралы әңгімелеп берді. Ол бізге арабтардың қоғамдық өмірінің көптеген жақтарын көрсетіп берді, осы ақынның шығармаларынан сол кезеңде өмір сүрген зиялылардың аңшылыққа әуестігін білдік. Сонымен қатар бұл жырлардан діни сенімдер туралы мәлімет алуға болады. Имру-л-Қайстың шығармаларынан сол кезеңдегі мәдениеттің келбетін танып, арабтардың надан болғандығы туралы білдік.
Әндер кітабына енген ақындардың шығармаларынан көбінесе солтүстік Арабияны мекендеген тайпалар – Бану Абс, Бану Тамим, Бану Гатафан, Бану Набхан атауларын жиі кездестіреміз, салт-дәстүрлер және сол кездегі кейбір жер атаулары мен билеушілерінің есімдерімен таныс боламыз. Мәселен, Хира билеушісі әл-Мунзир, Сасанидтік Иранның шахы Хұсрау І Ануширван, Византия императоры Юстиниан есімдері осы шығарма арқылы бізге анағұрлым мәлім болды.
Исламға дейінгі кезеңде тайпа аралық соғыстар жиі болып тұрды. Сол себепті арабтарда қанға-қан салты кең тараған. Жаугершілік заманда соғыс кезінде тұтқынға алынған әйел күң ретінде ұсталатын немесе иесі оны босатып, тайпаластарына құн төлеп, оны әйелдікке алды. Қыз баланы әдетте тайпа ішінде, көбінесе немере ағаларына күйеуге берді.
Бәдәуи қағидасы бойынша күңнен туған ұл құл ретінде, қыз болса күң болып қалатын.
Жаһилийа дәуірінде әйелдердің күйеулерінен ажырасуға ерікті болды. Олар киіз үйде тұрған болса, батысқа қарап тұрған кіре берісін шығысқа, егер солтүстікте болса, оңтүстікке қаратқан. Мұны көрген күйеуі әйелінің ажырасқанын бірден түсінетін.
Міне осындай мәліметтер арқылы біз арабтардың Исламға дейінгі және ислам дәуіріндегі салт-дәстүріне қанықтық.
Сонымен, исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші болып табылады. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі араб ақындарының жырлары олардың жеке өмірінен, тайпалардың тарихынан жекелеген факторларынан, көбінесе тайпааралық шайқастардан көрініс беріп, біздің өткен дәуірлердегі араб өркениеті туралы танымымызды байытады. Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Тақырыптың өзектілігі: Исламға дейінгі кезеңде арабтар өнерді зерттеп, дамытумен аз айналысқанымен, сөз өнеріне көп көңіл бөлген. Ол уақыттағы поэзиялық шығармалар тарихи құндылығы жоғары аса маңызды құжаттар болып табылады. Оны, тіпті, арабтардың энциклопедиясы деп те атайды. Міне, осындай құнды дүниелерді оқып, оны осы заман тұрғысынан зерттеу арқылы біз мәдениеттің өркендеу жолдарымен танысамыз. Мұндай зерттеулер қай заманда болмасын, құнын жоймайды. Қазақстанда арабтану ғылымы әлі жас. Біртіндеп дамып, егемен еліміздің игілігі үшін даму жолына түскен. Араб тілінде жазылған дереккөздерін зерттеп, зерделеу арқылы біз еліміздің ғылымы мен біліміне қажет мәліметтер табамыз. Бұны арабтанушылардың бірінші кезектегі міндеті деп бағалауымыз керек. Осы талап тұрғысынан алғанда, исламға дейінгі поэзияны зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуы керек.
Зерттелу деңгейі: Бұған дейін жаһилийа дәуіріндегі арабтардың өмірі мен поэзиясын көптеген ғалым-шығыстанушылар зерттеді. Мысалы, академик И.Ю.Крачковский өзінің Таңдамалы шығармаларында арабтардың көптеген ақындарының өз өлеңдерін астына мініп бара жатқан түйесін суреттеуден бастайтыны жайында хабар берсе, Е.А.Беляев өзінің Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье атты еңбегінде және неміс шығыстанушысы Карл Броккельман зерттеулерінде бәдәуи өлеңдерінің өлшемі түйенің жүрісіне байланысты туғандығын айтты. Араб тайпаларының бөліну кестесін Ханна әл-Фахури өзінің Араб әдебиетінің тарихы атты еңбегінде берді. Орыстың белгілі шығыстанушы-ғалымы В.Розен Древнеарабская поэзия и ее критика кітабында бәдәуи поэзиясының жинақталуы хақында бір жайтты келтіреді: Абу Амр ибн әл-Аля біздерге арабтар тудырғанның тек аз ғана бөлігі жеткенін және шығармалардың бір бөлігі ұмытылып, енді бір бөлігі жаулаушылық жорықтарда қаза болған әңгімелеушілермен бірге жоғалып кеткенін айтты. Бәдәуи поэзиясында бәдәуилердің өмірі жан-жақты, айқын көрінетіндігі туралы И.М.Фильштинский Арабская классическая литература еңбегінде қарастырған. Сонымен қатар атақты шығыстанушы А.Е.Крымский мен Ә.Дербісәлі және араб әдебиетшілері Ибн Кутайба, Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани және т.б. еңбектері сол кезеңдегі арабтардың тұрмысы мен әдебиеті жайында мағлұмат беретін маңызды дереккөзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бәдәуилердің өмір сүру ортасын, сол кездегі елдегі жағдайды, тайпаларды, т.б. қарастыра отырып, жаһилийа дәуірінің әдебиетіндегі көрінісін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеті: Жаһилийа дәуірі әдебиетінің тарихи дереккөзі ретінде маңыздылығын ашып, көрсету. Хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері V-VII ғғ.
Ғылыми маңыздылығы: Қазақстан арабтану ғылымында исламға дейінгі араб шайырлары туралы ғылыми зерттеулер жоқтың қасы. Сондықтан бұл еңбек филологтар үшін де, тарихшылар үшін де өте маңызды, қазақ тілінде жазылған алғашқы еңбектің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан, сілтемеден және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеудің мақсаты мен міндеттері, өзектілігі, мазмұны, зерттеу жұмысының құрылымы көрсетілген.
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті деген бірінші тарауда Араб жартыаралының табиғатын суреттей отырып, соған сәйкес көшпелі арабтардың өмір сүру ерекшеліктерін, өркениеттің дамуына әсерін сипаттап жаздық. Исламға дейінгі поэзиядағы көрінісін қарастырдық.
Екінші тарауды – Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі деп атап, Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани (Әндер кітабы) антологиясының жазылу тарихы мен оған енген исламға дейінгі араб ақындарының өмірін, шығармаларында кездесетін тарих, география, т.б. салаларға қатысты құнды мәліметтерді қарастырдық.
Қосымша: Қосымшада еңбекке енген исламға дейінгі кейбір авторлардың түпнұсқадағы қысқаша өмірбаянын, өлеңдерін таңдап жаздық.
Зерттеудің әдістемелік негіздері: Зерттеу жұмысын жазу барысында, көптеген кітаптарды парақтай отырып, оларды бір-бірімен салыстырып, талдауға тырыстық. Басты сүйенген әдебиеттер Ханна әл-Фахуридің История арабской литературы; В.Соловьев, И.Фильштинский, Д.Юсуповтың Арабская литература. Краткий очерк; Ә.Дербісалиевтің Араб әдебиеті; И.М.Фильштинский, Б.Я.Шидфардың Очерк арабо-мусульманской культуры VII-XII вв.; Абу-ль-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-ль-ағани антологиясы; Ж.Бекназаровтың Особенности творчества Имру-ль-Кайса және Ш.С.Қалиеваның Ислам және оның ерте дәуіріндегі араб поэзиясы мақалалары.
І ТАРАУ
ЕЖЕЛГІ АРАБ МӘДЕНИЕТІ МЕН ӘДЕБИЕТІ
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта
Үлкен географиялық территорияны қамтып жатқан, ұшы-қиырсыз Арабия даласында бұрынғы заманнан бері көшпелі бәдәуилер өмір сүріп келеді. Бәдәуи түз адамы деген ұғымды береді.
Бәдәуилер түйе шаруашылығымен айналысқан. Бәдәуи және түйе, пальма және шөл дала - көшпелі өмірдің көрінісі. Түйені шөл даланың кемесі деп атайды. Себебі ыстыққа, шөлге төзімді түйе болмаса, көшпелі бәдәуилердің жағдайы мүшкіл болар еді 7.
Құмнан, түйеден басқа ештеңе жоқ. Араб даласында бәдәуилер түйені көлік, жүнін киім-кешек, сүтін сусын еткен.
Арабтың көптеген ақындары өз өлеңдерін астына мініп бара жатқан түйесін суреттеуден бастайды. Бұл жайлы араб әдебиетінің үлкен зерттеушісі, академик И.Ю.Крачковский (1888-1951): Шайырлар кейде түйенің сұлулығын тәптіштеп баяндағаны сонша, олардың суреттеулерін әділ де дұрыс бағалау үшін осы бір қасиетті жануар сырының әуесқой да нағыз білгірі болуға тура келеді дейді 8.
Көшпелі бәдәуилер түйенің жоғарыда айтылған қасиеттерінен бөлек музыка сазына өте сезімтал екендігін ерте кезде-ақ байқаған. Неміс шығыстанушысы Карл Броккельман (1868-1956) бәдәуи өлеңдерінің өлшемі түйенің жүрісіне байланысты туған, өйткені түйеге мініп бара жатқан бәдәуи өз өлеңдерінің ырғағын түйенің жүрісіне ыңғайлап айтады 9, - дейді.
Көшпелі бәдәуилер түйемен бірге жылқыны да пайдаланған. Жақсы аты бар бәдәуи тайпа ішіндегі ең дәулетті адам ретінде саналған. Бірақ , көрнекті шығыстанушы-тарихшысы Е.А.Беляев зерттеулеріне қарағанда жылқы Арабияда географиялық жағдайларға байланысты өте сирек кездескен.
Су жетіспегендіктен көшпелі бәдәуилер аттарын түйе сүтімен де суарған. Сондықтан да жылқыны олар көзінің қарашығындай сақтап, оны шаруашылық жұмыстарына жекпей, тек соғыс, жорық кездерінде ғана пайдаланған 10.
Бәдәуилер су таусылғанға дейін бір жерде өмір сүрді де, су таусылғанда басқа жерге көшуге мәжбүр болды. Саяхатшылардың жазбаларына қарағанда, Сирияның құмды жазық даласында көшіп-қонып жүретін бәдәуилер жаздың ең жылы айы тамыз түндерінде жаурағандықтан от жағып, оны айнала қоршап, бүрсеңдеп отырады. Тіпті, тайпа көсемінің өзі де отты сөндіріп алмас үшін оған қолындағы садағы мен жебесін тастауға әзір екендігін айтады. Түнгі суықта жаурағанша қорғанышсыз қалғанды қалайды.
VI ғ. арабтарда тайпалық-рулық қарым-қатынастар басты орында тұрды. Тайпадан тыс адам қорғаушысыз әлсіз болды. Сол себепті әрбір бәдәуи өз тайпасына адал болып, тайпалық генеологияны білді. Тайпасынан алшақтаған адам басқа тайпаға немесе әулетке қосылуға ұмтылды. Тайпалар арасында жайылым жерлер, құдықтар үшін талас-тартыстар туындап, кейде арты соғыстарға алып келді.
Арабияның ішкі саяси өмірі тайпалардың бір-біріне жасаған шабуылдарына байланысты болды. Тайпалардың беделі соғысқа жарамды еркектердің санымен және малының көптігімен анықталатын.
Бәдәуи өз тайпасының заңына ғана бағынған. Әр тайпаның өз көсемі болған. Көсем - тайпаның тірегі, бірлігінің символы.
Көшпелі бәдәуилер көбінесе соғыс жағдайында өмір сүрген. Олар көршілес жатқан елдермен бірде найза көтерісіп, теке тіресе, ал енді бірде қыз беріп, қыз алысып, достық қарым-қатынас жасаған.
V-VII ғасырларда Таяу Шығыста парсылар мен римдіктердің мерейі үстем болды. Осы екі мемлекет бәдәуилерге өз үстемдігін орнатпақ болып ұзақ жылдар бойы өзара қырқысқан. Тіпті, екі тайпаны біріне-бірін айдап салып та отырды. Мысалы, бәдәуилердің шабуылынан сескенген Рим империясы және соңыра Византия мен Иран әміршілері Сирия мен Месопатамияға жақын жатқан далада көшіп-қонып жүрген араб тайпаларын әскери қызметке тартқан. Ханна әл-Фахури өзінің Араб әдебиетінің тарихы атты еңбегінде исламға дейіңгі кезеңдегі араб тайпаларының бөлінісін береді:
1. Оңтүстік Арабияны мекендеген Кахтан тайпасынан Химийар және Кахлан атты екі үлкен ру тараған.
а) Химийар - Кудаа, Танух, Калб, Джухайна, Узра секілді руларды қамтиды.
ә) Кахлан - Тай, Хамдан, Амилат, Джузам (соңғыдан Лахм және Кинд), Азд (Аздан Тассан, Хузаа, Аус, Хазрадж), Анмар секілді рулардан құралған.
2. Солтүстік Арабияда тіршілік еткен Аднан тайпасынан Мудар және Рабийа атты екі үлкен ру шыққан.
а) Мудар - Қайс, Айлан (одан Хауазин, Сулайм, Гатафан: Гатафаннан Абс және Зубийан, Тамим, Хузаил, Кинана (Кинанадан Құрайш)) секілді рулардан тұрады.
ә) Рабийа - Асад, Уаил (Уаилдан Бакр, Тағлиб, ал Бакрдан Ханифа)
іспетті руларды құрайды.
Осы тайпалардан шекаралық уалайат құрылған. Мысалы, V ғ.соңында Палестина мен Сирияға жақын жердегі Жилликті орталық еткен бәдәуилердің Ғассандықтар деп аталған княздігі, ал Месопатамия мен Сирияның шектескен жерінде IV ғ. басында орталығы Хира қаласы болған Лахмидтер княздіктері пайда болады. Хира әкімдері негізінен Ирандықтарға арқа сүйесе, ал Жилликтегілер византиялықтарға иек артып, соңыра екі княздік өзара соғысып та отырады. Мұндай қақтығыс, жанжал тек ислам шыққаннан кейін барып тиылған. Осындай соғыс кезінде екі жақ Солтүстік және Орталық Арабиядағы бәдәуилер тайпасын пайдалануға тырысқан 11.
Көшпелі бәдәуи тайпалары көшіп-қонып жүргендіктен, оларда белгілі бір дін болған жоқ. Әрбір тайпаның табынған өз пұты болды. Ол тау, тас, ағаш болуы мүмкін еді. Меккеде 360 пұт түрі табылған.
Сонымен қатар жартыарал арабтары дүниежүзілік монотеистік діндермен де таныс болды. Ясриб, Таир және Хайбар оазистерін тұрақтаған Рим империясының еврейлік эмигранттары өздерімен иудаизмді әкелді. Христиан діні Сирия мен Эфиопиядан келді. Ол кейбір бәдәуи тайпаларына тарады.
Исламға дейінгі Арабияға тән осындай ерекшеліктер оның тұрғындарының поэзиясы мен прозасында көрінісін тапты.
Поэзия ежелгі Арабия шығармашылығының жалғыз формасы болған жоқ. Прозалық аңыздар, шешендік өнер, мақал-мәтелдер жоғары бағаланды. Бірақ маңыздылығы бойынша поэзия алдыңғы орында тұрды. Ақын - шаир сөзі шаара түбірінен шығып, сезу, білу деген мағынаны білдіреді.
Орыс арабисті В.Р.Розеннің айтуынша сол кезеңдегі поэзия прессаның орнына жүрді 12, бельгия арабисті А.Ламмена ежелгі ақындарды өз кезеңінің журналистері, - дейді 13.
Хиджра жылынан кейін араб оқымыстылары мен әдебиетшілері бәдәуи ақындарының өлеңдерін қағаз бетіне түсіріп, түсініктемелер жаза бастайды. Өз еңбектерін жазу үстінде олардың өлеңдерінен өнеге алып отырған.
Кеңестік көрнекті арабист ғалымы И.М.Фильштинский араб өлең өрнегінің негізі исламға дейінгі кезеңде қаланғанын айтады Орта ғасырлардағы, - дейді ол – шын мәніндегі толыққанды поэзиялық шығармалардың тууына бәдәуилер дәуіріндегі жақсы дамыған ауыз әдебиеті түрткі болды 14.
Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші болып табылады. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі ақындардың өлеңдері олардың жеке өмірінің, тайпалардың тарихынан жекелеген факторлардың, көбінесе тайпааралық шайқастардың көрінісі. Ол Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Араб әдебиеті қоғамның даму заңдылықтарымен қатар дамыды. Ол елдің тарихына сәйкес өзгеріп отырды.
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы
Исламға дейінгі араб әдебиетін ғалымдар мен тарихшылар Жаһилийа , яғни қараңғылық дәуірінің әдебиеті деп атаған. Ол V-VII ғғ. аралығын қамтиды. Бұл кезең неліктен жаһилийа деп аталады? Еуропа зерттеушілерінің есептеуінше V-VII ғғ.жазу, сызу болмағандықтан, көшпелі тайпалардың поэзиясы осындай атқа ие болды. Кейбір ғалымдар сол дәуірде ақындардың болғанын мүлде жоққа шығарады 15. Мұндай ғалымдардың қатарында Ибн Салам 16, ағылшын докторы Д.С.Марголиус және египет докторы Таха Хусейн 17 болды.
Әрбір халық білімсіздік пен әдепсіздік кезеңінен өтті, бірақ олардың әдебиеті болған жоқ деп айту қате. Өйткені кез-келген әдебиет өз бастауын ежелгі әдебиет нұсқасынан алады 18.
Исламға дейінгі кезеңде арабтар өнерді зерттеп, дамытумен аз айналысты. Алайда өз сезімдерін білдіру үшін пайдаланған сөз өнеріне көп көңіл бөлді. Исламға дейінгі әдебиеттің қандай ескерткіштері бізге жетті? Исламға дейінгі кезеңнің ақындары шығармаларының көп бөлігі бізге жеткен жоқ. Бұл жайында Абу Амр ибн әл-Аля (770) былай деді: Сіздерге арабтар тудырғанның тек аз ғана бөлігі жетті. Барлығы жеткен күнде сіздер көптеген ғылымдар және өлеңдермен таныс болар едіңіз. Шығармалардың бір бөлігі ұмытылып, енді бір бөлігі жаулаушылық жорықтарда қаза болған әңгімелеушілермен бірге жоғалып кетті.Исламға дейінгі әдебиеттің ескерткіштері бізге қалай жетті?
Исламға дейінгі әдебиет бізге ауызша әңгімелеушілер, яғни рәуилер арқылы жетті. Рәуилер - прозалық және поэзиялық шығармаларды тыңдап, есте сақтауға ұмтылған адамдар.
Бізге жеткен бәдәуи ақындарының шығармалары Аднан және Құрайш диалектісінде жазылған. Құрайш диалектісі Араб топырағындағы барлық тайпаларға түсінікті болған. Өйткені, бұл диалектіде сөйлейтін арабтар мәдениеттің кең тараған жерінде тұрған.
Ғалымдар, әсіресе филологтар ежелгі поэзия нұсқаларын жинауға тырысты. Өйткені бұл шығармалар тарихи құндылығы жоғары сол кезеңнің маңызды құжаттары болып табылады. Исламға дейінгі поэзияны тіпті арабтардың энциклопедиясы деп те атайды. Исламға дейінгі поэзия бізді Араб жартыаралының географиясымен, табиғи жағдайымен таныстырады, елдің түрлі аудандары және олардың табиғи ерекшеліктері жайында әңгімелейді, арабтардың өмір сүру жағдайы мен мәдени, қоғамдық дамуы туралы мағлұмат беріп, сол кезеңдегі арабтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, арабтардың ерліктерін баяндайды; поэзия арабтардың тұрмысы, олардың тұрақтағы немесе көшіп жүргендегі өмір сүру ерекшеліктері, не ішіп, не жегендері, киімдері мен әшекей бұйымдары туралы әңгімелейді, сонымен қатар арабтардың наным-сенімдері, ғылымдары мен кәсіптері, т.б. мағлұматтар исламға дейінгі ақындардың шығармаларын, исламға дейінгі әдебиет ескерткіштерін зерртеу барысында айқындалады. Бұл шығармалардың тілі - еш өзгеріссіз, таза күйінде сақталған халықтың тілі.
Исламға дейінгі поэзия ескерткіштерінің ішіндегі ең маңыздысы муаллақалар - ірі қасыдалар болып табылады. Ибн Халдун бұған жеті қасыданы жатқызады. Олар Меккеге жақын Указ жәрмеңкесінде қымбат матамен тысталып, сыртына алтын жалатылып, Каабада ілінген. Олардың муаллақ, яғни ілінген, көтерілген атауы осыған байланысты болуы керек.Исламға дейінгі кезеңнің авторларының келесі жинақтары сақталған:
1 Хаммад ар-Рауия құрастырған әл-Муаллақат жинағы. Оған атақты жеті муаллақ енді.
1. Муфаддал ад-Дауи құрастырған әл-Муфаддалиат атты өлеңдер жинағы. Оған 128 қасыда шамасында енді.
1. Екі Әл-Хамаса жинағы. Біріншісі - Абу Таммамдікі, ал екіншісі - Әл-Бухтуридікі. Құрамына исламға дейінгі ақындар шығармаларының үзінділері кірді.
1. Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китаб әл-ағани (Әндер кітабы) атты антологиясы.
1. Ибн Кутайбаның аш-Шиир уа-ш-Шуара(Поэзия және ақындар) атты еңбегі.
Көшпелі бәдәуилердің көпшілігі Солтүстік Арабияны иеленгендіктен, бәдәуи поэзиясының Отаны Недж және Хиджаз жазығы болды 19. Исламға дейінгі әдебиет осы территорияда туып, қалыптасты.
Исламға дейінгі араб әдебиетіне қоршаған ортаның ықпалы зор болды. Шөл дала - бәдәуилердің өмір сүру ортасы болып табылады. Бәдәуилердің ойы, сезімі, қиялы осы ортаға байланысты.
Шөл дала - барлық белгілі ақындарды тәрбиелеген мектеп. Мәселен, Имру-л-Қайс, әл-Мухалхил, ан-Набиға аз-Зубияни, т.б. Ақын өз тайпасының әншісі, тарихи оқиғалардың шежірешісі болды. Сол кезеңдегі ақындар қоғамда беделді орындарды иемденді.
Бәдәуи ақынының логикасы қарапайым, қиялы шектеулі. Шөл даланың әуені сұрғылт, көңілсіз болғандықтан, әдеби шығармалар біртекті келеді, уайым мен көңілсіздікке құрылады.
Исламға дейінгі кезеңнің ақындары қоғамда беделді орынға ие болды. Ақын өз тайпасының пайғамбары, бейбіт кезеңдегі көсемі мен соғыс уақытындағы батыры болды. Ақынның пікірі үнемі жоғары бағаланып отырды. Ол бір ғана бәйтпен тайпасының атағын шығарып, қарсыластарын даттаған. Ақын тайпасындағы бейбітшілікті сақтауға көмектесіп, керек кезде соғысқа шақырған. Осының барлығына ақын үлкен сый-құрметке ие болды. Әрбір билеуші өзінің беделін көтеру үшін ақындарды сарайға шақырып, маңайына жақын ұстағысы келді.
Ежелгі араб поэзиясы ауызша тарады. Ақындар өз өлеңдерін жазған жоқ, олардың шығармалары ауызша тарап, сақталды 20. Кез-келген ақынның өз рәуиі болды. Ол мұғалімінің соңынан ерген оқушы сияқты ақынның соңынан еріп, өлеңдерін таратуға көмектесті.
Арабияның бәдәуи тайпаларында ауызша лиро-эпостық поэзия жақсы дамыған. Ертедегі араб лирикасында аңшылық өлеңдер, өзін-өзі мадақтау, соғыс алаңында жауды масқаралау сияқты жанрлар кездеседі. Ежелгі араб поэзиясында көптеген эпостық элементтер, суреттеулер болды. Исламға дейінгі поэзияның ең жақсы шығармалары - муаллақаларға ортағасырлық араб поэзиясы негізделді.
Бәдәуилерде сөз өнері ерлікпен қатар тұрды. Бұған ақындық пен шешендік өнер жатады. Әрбір атақты батыр ақын болған. Ақындар тайпааралық жанжалдарды шешуге шақырылатын. Олардың өлеңдері жанжалды өз тайпасының үлесіне шешуге көмектесті. Әрбір айбынды жауынгер ұрыс алдында жауын даттап, өзінің ерлігін мадақтайтын өлең жолдарын оқуы керек деген түсінік болды. Өз кезегінде қарсыласы дәл сондай өлең өлшемі мен ұйқасты пайдалана отырып, жауап қайтаруы қажет. Батыр сөз шебері болумен қатар, ақсақалдар кеңесінде сөз сөйлеп, дұрыс кеңес бере алатын даналық иесі де болуы керек еді.
Исламға дейінгі ақындардың шығармалары бәдәуи тайпаларының соғыстары мен шабуылдары туралы аңыздар және әңгімелермен қатар Аййам әл-араб (Арабтардың күндері) жинағына еніп, Арабия өмірі мен мәдениеті туралы мәліметтердің басты дерек көзін құрайды.
Араб ғалымдарының айтуынша, жаһилийа поэзиясына жүз елу жыл, бірақ олар қателеседі. Олар ең ежелгі жаһилийа поэмасына жүз елу жыл деп айтқысы келген шығар 21.
Исламға дейінгі араб поэзиясы негізінен бәдәуилердің тайпалық өмірінің ерекшеліктеріне байланысты. Бәдәуи ақынының өмір сүрген ортасы шектеулі болғанымен, ақындық дарынында шек жоқ. Ақын тыңдаушыларды жаңа тақырыптағы өлеңдерімен таң қалдырғысы келген жоқ. Дәстүрлі тақырыпты дамыта отырып,мәнерлілік пен суреттеуден қарсыластарынан асып түсуге тырысты.
Исламға дейінгі араб поэзиясы көптеген ғылым салалары үшін құнды болып табылады.
Мәселен, араб лексикографиясының пайда болуы мен дамуы поэзиямен, соның ішінде исламға дейінгі араб поэзиясымен тығыз байланысты. Ескі, ұмытылып қалған немесе беймәлім сөздердің мағыналарын білуде таза, еш өзгеріссіз араб тілін сақтап қалған бәдәуилер көмектесті.
Поэзия Құран және хадистермен бірге ерте мұсылмандық кезеңдегі араб мәдениетінің фондын құрап, сөздіктер үшін қажетті лексиканың басты қайнар көзі болды. Лексикографиялық еңбектердің барлығы дерлік поэзия негізінде құрылып, көптеген поэзиялық цитаталардан тұрады.
Ең ірі араб сөздіктерінің бірі Лисан әл-арабта (ХІІІ ғ.) мысал ретінде шамамен 1200 ақынның 32 мыңдай өлеңі (бейті) келтірілді. Ол ақындардың 40% исламға дейінгі , 10% – Мұхаммад пайғамбардың замандастары, 30% омейялық және 5% – аббастық. Бұдан көріп отырғанымыздый ақындардың көп бөлігі исламға дейінгі дәуірде өмір сүрген 22.
Еуропалық қостілді сөздіктер көбінесе араб сөздіктеріне негізделеді де, сондағы поэзияның лексикасын дәл сондай етіп береді. Кейбір сөздіктер түпнұсқадағы мәтіндерге, әсіресе поэзиялық шығармаларға құрылады. Мұндай еңбекке Р.Дози сөздігін мысалға келтіруге болады.
Қазіргі таңға дейін арабистикада поэзиялық шығармаларға негізделіп, құрастырылған екі сөздік бар. Бірі – муаллақаларға арналған қостілді Л.Абелдің сөздігі мен хузаилиттер диуанына құрылған Б.Левиннің сөздігі. Ол хузаил тайпасының ақындары диуанының лексикасына арналған. Б.Левиннің еңбегі араб поэзиясы мен классикалық араб тілін зерттеудегі бағалы еңбек болып табылады.
Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі ақындардың өлеңдері олардың жеке өмірінің, тайпалардың тарихынан жекелеген факторлардың, көбінесе тайпааралық шайқастардың көрінісі. Ол Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Араб поэзиясы мен оның лексикалық құрылымы көптен зерттеліп келе жатыр.
ІІ ТАРАУ
ІІ.1. Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі.
Китабу-л-ағани немесе Әндер кітабы - мың жылдан астам уақыт бұрын, Бағдад қаласында жазылған араб әдеби ескерткіштерінің ішіндегі ең ірісі. Мазмұны кітаптың атына сәйкес өлеңдерден тұрады. Өлеңдер прозалық әңгімелермен қоса берілген. Шығарманың прозалық бөлімінде өлеңдер мен әуендердің туу себептеріне, ақындар мен әнші-музыканттардың шежіресіне, олардың шығармашылық өмірбаяны мен жалпы араб қоғамының поэзия және әуенмен байланысты мәдени өміріне басты көңіл бөлінген.
Әндер кітабында араб поэзиясының V-VI ғасырлардан X ғасырға дейінгі аралықтағы тарихи көрінісі берілген. Онда араб поэзиясының кезеңдерін айқындайтын кейбір фактілер, құнды мағлұматтар бар.
Әндер кітабының авторы Абу-л-Фарадж Әли ибн әл-Хусайн әл-Катиб әл-Исфаһани. Ол меккелік Құрайш тайпасынан, Араб халифатының атақты әулеттерінің бірі - Омейядтар әулетінен шыққан.
Әндер кітабы Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің басты еңбегі болып табылады. Бұл еңбегімен автордың өзі тарихқа енді 23.
Әндер кітабы классикалық араб әдебиетінің қорына енді. Барлық білімді, оқыған адамдар онымен таныс болуды міндет етті. Бірнеше ғасырлар бойы ондаған адамдар бұл еңбекті зерттеп, көшірді. Кітаптың мұндай танымал болуын қалайша түсіндіруге болады?
Көшпелі бәдәуилердің халықтың ауызекі шығармашылығында ұзақ даму жолынан өткен және V-VI ғғ.ақындардың жеке шығармашылығында гүлденіп, шарықтау шегіне жеткен өзіндік, бай поэзиясы болды. VII ғ.-VIII ғ. басында арабтар өздерінің ірі империясы - халифатты құрып, өздерінің тілін мемлекеттік еткенде, бұрын осы тілде туып, айтылғанның бәріне қызығушылықтары пайда болды. Куфа, Басра, Дамаск, Васит, Бағдад және т.б. қалаларда VIII-IX ғғ.ондаған белсенді филологтар барлық арабтарды сұрастырып, білетін өлеңдері мен аңыздарын жазып алып отырды. Олар бәдәуилердің тұрақтарын арнайы аралап, көптеген кітаптар, арабтардың ауызекі шығармаларының жинақтарын құрастырды. Бұл шығармалар кітап беттеріне жазылып қана қойған жоқ. Феодалдар мен ақсүйектер оларды оқып, өзара талқылады.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани әдебиетпен шұғылдануға бет бұрған кезде, араб ауызекі шығармаларын қағаз бетіне түсірумен филологтардың бірнеше ұрпағы шұғылданды. Әл-Исфаһанидің бәдәуилерге барып, сұрастыруының ешқандай қажеттігі болған жоқ. Белгілі филологтарды тыңдап, Бағдадтың кітап базарында және көптеген қала кітапханаларында болып, араб шығармаларының оқылып, әуенмен орындалған адамдардың көп жиналған жерлері мен түрлі жиналыстарына, үйірмелер мен отырыстарға баруы жеткілікті болды.
Автор бізге өлеңдер және әндердің мәтіндерімен қатар түрлі әңгімелерді, аңыздарды дәйектей отырып, араб прозасын өткен ғасырлардағыдай жеткізе алды. Сол себепті Әндер кітабы VI-X ғғ.араб прозасының хрестоматиясы болып та табылады.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани Әндер кітабы антологиясында ақындар туралы негізгі мәліметтер береді.
Ақындар туралы әңгімелер және поэзиялық шығармалармен қатар тайпааралық соғыстар туралы аңыздар кең тараған. Осындай аңыздардың жинағы Арабтардың күндері (Аййяму-л-араб) деп аталған. Имру-л-Қайс, Антара секілді өлеңдері атақты шайқастарға арналған жауынгер ақындар туралы әңгімелер Арабтардың күндеріне енген. Бұл жинақ поэзияның туған ортасын көз алдымызға елестетуге мүмкіндік береді. Арабтардың күндеріне енген ақындардың өмірімен байланысты аңыздар Әндер кітабында кездеседі.
Әндер кітабы араб әуеніне арналған. Алайда әл-Исфаһани оны жазып алудың амалдарын білген жоқ. Әннің орындалуын, әуенін суреттеп беруіне тура келді.
Әндер кітабының үлкен әдеби және қолжазба тарихы бар. Араб мәдениетінің қайраткерлері Әндер кітабы туралы өз пікірлерін қалдырып кетті. Мысалы, Ибн Халдун: Бұл арабтардың поэзия, тарих, ән салу және т.б.салалардағы бұрын болған жетістіктерін біріктіретін диуаны. Менің білуімше онымен тең келетін басқа кітап жоқ десе, Якут Ант етемін, бұл әзілдер мен әңгімелерді біріктіретін, пайдалы мәліметтерге толы кітап ... мен оны бірнеше рет оқып, оның он томдық нұсқасын көшіріп жаздым, одан өзіме көп нәрсе алдым,-дейді. Ал ХІІ ғасырдың тарихшысы Ибн әл-Жаузи былай деп жазып кетті: Ол (Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани) шиит болды. Оның айтқандарына сенбеу керек, өйткені ол шарап ішуді ұнатады және бұл туралы жиі әңгімелейді. Әндер кітабын оқыған адам бар жиіркенішті және жағымсыз нәрселерді байқайды.
Қазіргі кезде сақталған даналардың қолжазбалары көптеген елдердің кітап қоймаларында тұр.
ХІХ ғасырда бұл ескерткішке деген қызығушылық қайта туындап, екі рет Египетте оның жиырма томы жарық көрді.
Еуропа арабистері Әндер кітабына көптен көңіл бөліп, оны филологиялық және тарихи мәліметтердің қазынасы ретінде пайдалануда. Итальян арабисті И.Гвиди 1900 ж. ХІХ ғасырдың египет нұсқаларына сілтемелері бар арнайы том шығарды. Әндер кітабы әлі күнге дейін толығымен бірде-бір еуропа тіліне аударылған жоқ.
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығармаларындағы
құнды мәліметтер
Әндер кітабына исламға дейінгі поэзия ақындарының ішінен Имру-л-Қайс, Ади ибн Зайд, Джарвал ибн Аус және т.б. енді.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани Имру-л-Қайстың өмірі мен шығармашылығы туралы сөз қозғағанда, сол кездегі елдегі жағдайды сипаттайды, Маздакизм оқуының қалай тарағаны жайында мәлімет береді.
Сасанидтік Иранда Кубад патша билік еткен кезде Маздак есімді кісі келіп, адамдарды дінбұзарлыққа шақырды. Маздак оқуын алғашында Кубад (488-531) шах қолдап отырды, 499ж. бастап қудаланып, 599ж. оны болашақ шах Хұсрау I Ануширван (531-579) толығымен жойды 24.
Имру-л-Қайстың атасы әл-Харис ибн Амр Кубад шахпен бірге Маздак оқуын қабылдаған еді. Кубадтан кейін билікке Ануширван келді Ануширван - сасанидтік шах Хосров I-ң лақап аты. Пехлевей тілінде мәңгі рухы бар деген мағынаны береді 25. Оның бұйрығымен Маздакты ұстап, керді. Ежелгі арабтарда керу негізгі жазалау түрі болды. Ануширван жүз мыңдаған дінбұзардың көзін құртады. Олардың ішінде Худжр ибн Амр әулетінің адамдары да болды.
Худжр ибн Амр әулетінің патшаларын кеште өлтіру үшін
айдайды!
Олар ұрыста, Бану Марина жерінде жеңілгенде ғой!
Олардың өлі бастары қан-қан.
Құстар отырып, біресе қабақтарын, біресе көздерін шұқиды.
деген Имру-л-Қайстың өлеңі осы оқиғаны баяндайды.
Әл-Исфаһани тайпалар мен олардың басшылары туралы мағлұмат береді. Орталық Арабияны мекендеген низарит тайпаларының арасында өзара талас-тартыстар туындаған кезде, олардың көсемдері әл-Харис ибн Амрге көмек сұрап келген болатын. Сонда әл-Харис ұлдарын араб тайпаларына жібереді. Худжрды - Асад және Гатафан тайпаларына; Шурахбилді - Бакр ибн Уайл, Ханзала және ар-Рибаб; Мадикарібті - Тағлиб, ан-Намир тайпаларына, Дарим топтары мен Рукайн адамдарына, яғни бәдәуилерге; Абдалланы - Абд Қайс тайпасына, Саламды - Қайс тайпасына басшы етіп қояды.
Ол кезде тайпалар жыл сайын көсемдеріне алым-салық төлеп отырған. Худжр ибн әл-Харис билік еткен Асад тайпасы салық төлеуден бас тартады. Сонда Худжр оларды Тихамаға қуады. Жолда тайпа ақыны Абид ибн әл-Абрас:
Көздер! Жазмышы өкіну болған Бану Асадты жоқтап
жылаңдар.
Малы көп, бабындағы шарабы бар қызыл шатырлар халқын
Қысқа жүнді аттары мен түзу, тегіс найзалары барларын.
Патша, берген сертіңнен бас тарт, айтқаныңда бір ақау бар!
Йемамға дейінгі Ясриб пен әл-Кусур арасындағы далаларда,
Сорлылардың зары мен үйі өртенгендердің шағымы немесе
үкілердің айқайы.
Сен оларды Недж жазығынан қудың, үрейленіп, Тихаманы
қоныстануына тура келді.
Бірі - нашам ағашынан, екіншісі - сумама шөбінен екі талды
қойып,
Жұмыртқасына алаңдаған құстай Асад тайпасы алаңдайды.
Не оларды кешір және қалдыр, не жазғырудан қорықпай,
өлтір.
Сен билеушісің, қайта тірілгенше олар сенің құлдарың.
Олар мұрнындағы сақинаға бағынған жүк артылған
түйе сияқты саған бағынады.
деген өлеңін шығарады.
Бұл өлең жолдарында Ясриб, әл-Куср, Йемам, Недж жазығы, Тихама сияқты жер атаулары берілген.
Ақынның сөзін естігеннен кейін, Худжр Бану Асадты обалсынады да, оларды кері қайтарады. Асадиттер атқа мініп, Худжр әскеріне шабуыл жасап, оны өлтіреді.
Имру-л-Қайсқа әкесінің өлімі туралы хабар жеткенде, ол шарап ішіп, нарды ойнап отырған еді. Бұдан исламға дейінгі кезеңде көшпелі арабтардың нарды ойынын біліп, ойнағандығы көрінеді.
Имру-л-Қайс елшінің сөзін естіп, асадиттердің жүзін өлтіріп, шашын алғанша, шарап пен әйелдерге маған тиым, - дейді 26. Оның шашын алу дегені сол кезде тұтқынға алынған жауынгердің маңдайындағы жұлым шашы алынып, олжа ретінде сақталғандығын білдірді.
Имру-л-Қайс сол түні:
Жаңа ай туған түні найзағайдан ұйықтаған жоқпын, таудың
шыңында да жарқылдады.
Маған хабар келді - сенер емеспін, - жартастарды сілкіндірген
хабар келіп жетті.
Бану Асад өздерінің билеушілерін өлтірді!
Бұнымен салыстырғанда, қалғаны түк емес!
Рабииттер, тамимиттер мен челядинцтер билеушілерінен
қайда кеткен?
Ол тойлаған кезде бұрынғыдай есіктің қасында тұрған жоқ па?
өлеңін шығарды.
Исламға дейінгі кезеңде арабтар туыстары мен тайпаластарының өлімі үшін кек алған.
Имру-л-Қайс Бакр және Тағлиб тайпаларымен бірігіп, асадиттерге қарсы соғыс ашады. Оларды ұзақ уақыт қуалап, ізін жоғалтып алады. Ильба ибн әл-Харис Асадиттердің алдынан өткен болатын. Имру-л-Қайс бұл жайында:
Қашып құтылған тайпадан кек алу қайғырған әйелдерді
жұбатар еді.
Бірақ оларды қуып жете алмадық
Оларды сәттілік аман алып қалды, ал сәтсіз туыстары
жазаланды
Ильба біздің аттылардан әрең қашып құтылды.
Қуып жеткенде қоржындағы су таусылар еді.
Оның қоржындағы су таусылар еді дегені, шөл далада ұзақ уақыт жүргенде, судың тез таусылатындығының белгісі. Имру-л-Қайс Бану Асад тайпасын шөлдеп, құдықтың айналасына топталып тұрған кезде, үстінен түседі.
Әл-Исфаһани бәдәуилердің пұтқа табынғандығы туралы мәлімет береді.
Имру-л-Қайс Бану Асадқа қарсы шыққанда арабтар табынатын Зу-л-Халаса пұты орналасқан Табалу деген жерден өтеді. Ол үш жебемен бал ашып, үш рет те тиым шығады. Соған қарамастан, ол жорыққа шығып, Бану Асадты жеңеді. Сол кезден бастап ешкім Зу-л-Халаса пұтының маңында жебемен бал ашпаған екен.
Хира билеушісі әл-Мунзир Имру-л-Қайсты ұзақ уақыт қуалаған болатын. Ол қамалда тұратын Тайме тайпасының билеушісі ас-Самаулдан қорғаныс сұрайды. Өйткені көшпелілер қорғаныш бола алатын қамалды емес, кең далады өмір сүреді. Имру-л-Қайс:
Мен фахр жанрында айтысу үшін БанулМусасқа
және әлАблакта зиярат еткен асСамаулға келдім.
Мұқтаж болғандар мен қудаланғандардың өтінішін
қанағаттандыратындардың асқанына келдім.
Адамдар оның көптеген қасиеттерін біледі: ол өзгелерден
бұрын бар жақсы қасиеттерді бойына біріктірді.
дейді.
Жаһилийа дәуірінде арабтар аңшылыққа әуес болды. Имру-л-Қайс ас-Самаулға бара жатқан жолында Суал әулетінің аңшыларын кездестіреді. Бұл туралы ол:
Суал әулетінің мергені тосқауылдан қолын шығарады.
Суатқа бара жатқан аң қасынан өткенде,
Нашам ағашынан жасалған садағын алып,
Адырнасын тартады да
Су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ре
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Шығыстану факультеті
Арабтану кафедрасы
Бітіру жұмысы
Исламға дейінгі араб поэзиясы тарихи дереккөзі ретінде
(Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани
антологиясы негізінде)
Орындаған: Койшекенова Б.Б.
Ғылыми жетекшісі:филол.ғ.к.доцент
Қалиева Ш.С
Пікір сарапшы: филол.ғ. к.доцент
Есенжан Д.Ә
Бітіру жұмысы қорғауға жіберілді:
Арабтану кафедрасының меңгерушісі
Ф.ғ.д. доцент Надирова Г.Е.
_____ __________ 2007 ж.
Алматы-2007
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ ТАРАУ
Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі ... ... ... ... . 22
ІІ.1. Китабу-л-ағанидің жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығарамаларындағы құнды мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Араб жартыаралында исламға дейінгі кезеңде өркениет өте қарапайым болды. Табиғатқа бағынышты көшпелі араб тайпаларының дүние –танымы өздерін қоршаған ортаға сай болды. Шыжыған ыстық пен құм арасында көшіп-қонып жүріп, күн көрген халықтың білімі мен ғылымы, өнерін отырықшы елдердің ғылым-білімімен салыстыруға келмейтіні белгілі. Негізгі тіршілік көзі түйе болған араб тайпалары, осы жануарды мінсе – көлік, ішсе – сусын, кисе – киім ретінде өз тұрмысына пайдалана білді. Осындай жартылай жабайы тұрмыс кешкен халықтың өркениетінің дәрежесі өз дәуіріне сай, төмен болған еді.
Арабтардың ежелгі Отаны – Араб жартыаралын көне заманнан бері көшпелі арабтар қоныстаған. Олар туралы мәлімет Құранда, Библияда, грек тілінде жазылған географиялық шығармаларда және басқа да көптеген жазба ескерткіштерінде кездеседі.
Исламға дейінгі кезеңде Арабияда тайпалық-рулық құрылым болды. Тайпа көшпелі бәдәуилердің өмірі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Ол кезде тайпадан қуылу ауыр жаза болып есептелетін.
Әр тайпаның өз көсем болып, басқарып отырды. Оны бай, дәулетті адамдардан тағайындайтын.
Исламға дейінгі кезеңде бәдәуи тайпалары көшіп-қонып жүргендіктен, оларда белгілі бір дін болған жоқ. Әрбір тайпаның өзіне ғана тән табынатын пұты болды. Ол тау, тас, ағаш болуы мүмкін еді. Меккеде 360 пұт түрі табылған.
Сонымен қатар араб жартыаралын мекендеген тұрғындар дүниежүзілік монотеистік діндермен де таныс болған. Ясриб, Таир және Хайбар оазистерін тұрақтаған Рим империясының еврейлік эмигранттары өздерімен иудаизмді ала әкелді. Христиан діні Сирия мен Эфиопиядан келді. Ол кейбір бәдәуи тайпаларына тарады 1.
Исламға дейінгі Арабияға тән осындай ерекшеліктер оның тұрғындарының поэзиясы мен прозасында көрінісін тапты.
Ежелгі Арабия шаирларының шығармашылығы тек поэзиямен шектелген жоқ. Сонымен қатар бәдәуилер арасында прозалық аңыздар, шешендік өнер, мақал-мәтелдер жоғары бағаланды. Бірақ маңыздылығы бойынша поэзияның орны ерекше болды 2.
Хиджра жыл санауынан бастап, араб оқымыстылары мен әдебиетшілері бәдәуи ақындарының өлеңдерін қағаз бетіне түсіріп, түсініктемелер жаза бастайды. Өз еңбектерін жазу үстінде олардың өлеңдерінен өнеге алып отырған 3.
Исламға дейінгі араб әдебиетін ғалымдар мен тарихшылар Жаһилийа , яғни қараңғылық дәуірінің әдебиеті деп атаған. Ол V-VII ғғ. аралығын қамтиды.
Исламға дейінгі әдебиет бізге ауызша әңгімелеушілер, яғни рәуилер арқылы жетті. Рәуилер - прозалық және поэзиялық шығармаларды тыңдап, есте сақтауға ұмтылған адамдар 4.
Ғалымдар, әсіресе, филологтар ежелгі поэзия нұсқаларын жинауға тырысты. Өйткені бұл шығармалар тарихи құндылығы жағынан сол кезеңнің маңызды құжаттары болып табылады. Исламға дейінгі поэзияны, тіпті, арабтардың энциклопедиясы деп те атайды 5. Исламға дейінгі поэзия бізді Араб жартыаралының географиясымен, табиғи жағдайымен таныстырады, елдің түрлі аудандары және олардың табиғи ерекшеліктері жайында әңгімелейді, арабтардың өмір сүру жағдайы мен мәдени, қоғамдық дамуы туралы мағлұмат беріп, сол кезеңдегі арабтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, арабтардың ерліктерін баяндайды; поэзия арабтардың тұрмысы, олардың тұрақтағы немесе көшіп жүргендегі өмір сүру ерекшеліктері, не ішіп, не жегендері, киімдері мен әшекей бұйымдары туралы әңгімелейді, сонымен қатар арабтардың наным-сенімдері, ғылымдары мен кәсіптері, т.б. мағлұматтар исламға дейінгі ақындардың шығармаларын, исламға дейінгі әдебиет ескерткіштерін зерттеу барысында айқындалады. Бұл шығармалардың тілі – еш өзгеріссіз, таза күйінде сақталған халықтық тіл.
Араб әдебиетінің маңызды дереккөзі Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани қазақша айтсақ – Әндер кітабы атты антологиясы – мың жылдан астам уақыт бұрын, Бағдад қаласында жазылған араб әдеби ескерткіштерінің ішіндегі ең ірісі 6.
Әндер кітабында араб поэзиясының V-VI ғасырлардан X ғасырға дейінгі аралықтағы тарихи көрінісі берілген. Онда араб поэзиясының кезеңдерін айқындайтын кейбір фактілер, құнды мағлұматтар бар.
Әндер кітабына исламға дейінгі поэзия ақындарының ішінен Имру-л-Қайс, Ади ибн Зайд, әл-Хутайя, т.б. енді. Олардың шығармалары исламға дейінгі кезеңнің құнды деректері болып табылады.
Мысалы, Имру-л-Қайстың өлеңдері сол кезеңнің тарихи оқиғаларының шежіресі. Бұл шежіреде география мен тарихқа байланысты мәліметтер сақталған. Имру-л-Қайс бізге өз кезеңінің саяси оқиғаларын, Парсылар мен Византиялықтардың арасындағы күресті, араб тайпалары туралы әңгімелеп берді. Ол бізге арабтардың қоғамдық өмірінің көптеген жақтарын көрсетіп берді, осы ақынның шығармаларынан сол кезеңде өмір сүрген зиялылардың аңшылыққа әуестігін білдік. Сонымен қатар бұл жырлардан діни сенімдер туралы мәлімет алуға болады. Имру-л-Қайстың шығармаларынан сол кезеңдегі мәдениеттің келбетін танып, арабтардың надан болғандығы туралы білдік.
Әндер кітабына енген ақындардың шығармаларынан көбінесе солтүстік Арабияны мекендеген тайпалар – Бану Абс, Бану Тамим, Бану Гатафан, Бану Набхан атауларын жиі кездестіреміз, салт-дәстүрлер және сол кездегі кейбір жер атаулары мен билеушілерінің есімдерімен таныс боламыз. Мәселен, Хира билеушісі әл-Мунзир, Сасанидтік Иранның шахы Хұсрау І Ануширван, Византия императоры Юстиниан есімдері осы шығарма арқылы бізге анағұрлым мәлім болды.
Исламға дейінгі кезеңде тайпа аралық соғыстар жиі болып тұрды. Сол себепті арабтарда қанға-қан салты кең тараған. Жаугершілік заманда соғыс кезінде тұтқынға алынған әйел күң ретінде ұсталатын немесе иесі оны босатып, тайпаластарына құн төлеп, оны әйелдікке алды. Қыз баланы әдетте тайпа ішінде, көбінесе немере ағаларына күйеуге берді.
Бәдәуи қағидасы бойынша күңнен туған ұл құл ретінде, қыз болса күң болып қалатын.
Жаһилийа дәуірінде әйелдердің күйеулерінен ажырасуға ерікті болды. Олар киіз үйде тұрған болса, батысқа қарап тұрған кіре берісін шығысқа, егер солтүстікте болса, оңтүстікке қаратқан. Мұны көрген күйеуі әйелінің ажырасқанын бірден түсінетін.
Міне осындай мәліметтер арқылы біз арабтардың Исламға дейінгі және ислам дәуіріндегі салт-дәстүріне қанықтық.
Сонымен, исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші болып табылады. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі араб ақындарының жырлары олардың жеке өмірінен, тайпалардың тарихынан жекелеген факторларынан, көбінесе тайпааралық шайқастардан көрініс беріп, біздің өткен дәуірлердегі араб өркениеті туралы танымымызды байытады. Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Тақырыптың өзектілігі: Исламға дейінгі кезеңде арабтар өнерді зерттеп, дамытумен аз айналысқанымен, сөз өнеріне көп көңіл бөлген. Ол уақыттағы поэзиялық шығармалар тарихи құндылығы жоғары аса маңызды құжаттар болып табылады. Оны, тіпті, арабтардың энциклопедиясы деп те атайды. Міне, осындай құнды дүниелерді оқып, оны осы заман тұрғысынан зерттеу арқылы біз мәдениеттің өркендеу жолдарымен танысамыз. Мұндай зерттеулер қай заманда болмасын, құнын жоймайды. Қазақстанда арабтану ғылымы әлі жас. Біртіндеп дамып, егемен еліміздің игілігі үшін даму жолына түскен. Араб тілінде жазылған дереккөздерін зерттеп, зерделеу арқылы біз еліміздің ғылымы мен біліміне қажет мәліметтер табамыз. Бұны арабтанушылардың бірінші кезектегі міндеті деп бағалауымыз керек. Осы талап тұрғысынан алғанда, исламға дейінгі поэзияны зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуы керек.
Зерттелу деңгейі: Бұған дейін жаһилийа дәуіріндегі арабтардың өмірі мен поэзиясын көптеген ғалым-шығыстанушылар зерттеді. Мысалы, академик И.Ю.Крачковский өзінің Таңдамалы шығармаларында арабтардың көптеген ақындарының өз өлеңдерін астына мініп бара жатқан түйесін суреттеуден бастайтыны жайында хабар берсе, Е.А.Беляев өзінің Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье атты еңбегінде және неміс шығыстанушысы Карл Броккельман зерттеулерінде бәдәуи өлеңдерінің өлшемі түйенің жүрісіне байланысты туғандығын айтты. Араб тайпаларының бөліну кестесін Ханна әл-Фахури өзінің Араб әдебиетінің тарихы атты еңбегінде берді. Орыстың белгілі шығыстанушы-ғалымы В.Розен Древнеарабская поэзия и ее критика кітабында бәдәуи поэзиясының жинақталуы хақында бір жайтты келтіреді: Абу Амр ибн әл-Аля біздерге арабтар тудырғанның тек аз ғана бөлігі жеткенін және шығармалардың бір бөлігі ұмытылып, енді бір бөлігі жаулаушылық жорықтарда қаза болған әңгімелеушілермен бірге жоғалып кеткенін айтты. Бәдәуи поэзиясында бәдәуилердің өмірі жан-жақты, айқын көрінетіндігі туралы И.М.Фильштинский Арабская классическая литература еңбегінде қарастырған. Сонымен қатар атақты шығыстанушы А.Е.Крымский мен Ә.Дербісәлі және араб әдебиетшілері Ибн Кутайба, Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани және т.б. еңбектері сол кезеңдегі арабтардың тұрмысы мен әдебиеті жайында мағлұмат беретін маңызды дереккөзі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Бәдәуилердің өмір сүру ортасын, сол кездегі елдегі жағдайды, тайпаларды, т.б. қарастыра отырып, жаһилийа дәуірінің әдебиетіндегі көрінісін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеті: Жаһилийа дәуірі әдебиетінің тарихи дереккөзі ретінде маңыздылығын ашып, көрсету. Хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері V-VII ғғ.
Ғылыми маңыздылығы: Қазақстан арабтану ғылымында исламға дейінгі араб шайырлары туралы ғылыми зерттеулер жоқтың қасы. Сондықтан бұл еңбек филологтар үшін де, тарихшылар үшін де өте маңызды, қазақ тілінде жазылған алғашқы еңбектің бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан, сілтемеден және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеудің мақсаты мен міндеттері, өзектілігі, мазмұны, зерттеу жұмысының құрылымы көрсетілген.
Ежелгі араб мәдениеті мен әдебиеті деген бірінші тарауда Араб жартыаралының табиғатын суреттей отырып, соған сәйкес көшпелі арабтардың өмір сүру ерекшеліктерін, өркениеттің дамуына әсерін сипаттап жаздық. Исламға дейінгі поэзиядағы көрінісін қарастырдық.
Екінші тарауды – Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі деп атап, Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-л-ағани (Әндер кітабы) антологиясының жазылу тарихы мен оған енген исламға дейінгі араб ақындарының өмірін, шығармаларында кездесетін тарих, география, т.б. салаларға қатысты құнды мәліметтерді қарастырдық.
Қосымша: Қосымшада еңбекке енген исламға дейінгі кейбір авторлардың түпнұсқадағы қысқаша өмірбаянын, өлеңдерін таңдап жаздық.
Зерттеудің әдістемелік негіздері: Зерттеу жұмысын жазу барысында, көптеген кітаптарды парақтай отырып, оларды бір-бірімен салыстырып, талдауға тырыстық. Басты сүйенген әдебиеттер Ханна әл-Фахуридің История арабской литературы; В.Соловьев, И.Фильштинский, Д.Юсуповтың Арабская литература. Краткий очерк; Ә.Дербісалиевтің Араб әдебиеті; И.М.Фильштинский, Б.Я.Шидфардың Очерк арабо-мусульманской культуры VII-XII вв.; Абу-ль-Фарадж әл-Исфаһанидің Китабу-ль-ағани антологиясы; Ж.Бекназаровтың Особенности творчества Имру-ль-Кайса және Ш.С.Қалиеваның Ислам және оның ерте дәуіріндегі араб поэзиясы мақалалары.
І ТАРАУ
ЕЖЕЛГІ АРАБ МӘДЕНИЕТІ МЕН ӘДЕБИЕТІ
І.1. Бәдәуилер өмір сүрген орта
Үлкен географиялық территорияны қамтып жатқан, ұшы-қиырсыз Арабия даласында бұрынғы заманнан бері көшпелі бәдәуилер өмір сүріп келеді. Бәдәуи түз адамы деген ұғымды береді.
Бәдәуилер түйе шаруашылығымен айналысқан. Бәдәуи және түйе, пальма және шөл дала - көшпелі өмірдің көрінісі. Түйені шөл даланың кемесі деп атайды. Себебі ыстыққа, шөлге төзімді түйе болмаса, көшпелі бәдәуилердің жағдайы мүшкіл болар еді 7.
Құмнан, түйеден басқа ештеңе жоқ. Араб даласында бәдәуилер түйені көлік, жүнін киім-кешек, сүтін сусын еткен.
Арабтың көптеген ақындары өз өлеңдерін астына мініп бара жатқан түйесін суреттеуден бастайды. Бұл жайлы араб әдебиетінің үлкен зерттеушісі, академик И.Ю.Крачковский (1888-1951): Шайырлар кейде түйенің сұлулығын тәптіштеп баяндағаны сонша, олардың суреттеулерін әділ де дұрыс бағалау үшін осы бір қасиетті жануар сырының әуесқой да нағыз білгірі болуға тура келеді дейді 8.
Көшпелі бәдәуилер түйенің жоғарыда айтылған қасиеттерінен бөлек музыка сазына өте сезімтал екендігін ерте кезде-ақ байқаған. Неміс шығыстанушысы Карл Броккельман (1868-1956) бәдәуи өлеңдерінің өлшемі түйенің жүрісіне байланысты туған, өйткені түйеге мініп бара жатқан бәдәуи өз өлеңдерінің ырғағын түйенің жүрісіне ыңғайлап айтады 9, - дейді.
Көшпелі бәдәуилер түйемен бірге жылқыны да пайдаланған. Жақсы аты бар бәдәуи тайпа ішіндегі ең дәулетті адам ретінде саналған. Бірақ , көрнекті шығыстанушы-тарихшысы Е.А.Беляев зерттеулеріне қарағанда жылқы Арабияда географиялық жағдайларға байланысты өте сирек кездескен.
Су жетіспегендіктен көшпелі бәдәуилер аттарын түйе сүтімен де суарған. Сондықтан да жылқыны олар көзінің қарашығындай сақтап, оны шаруашылық жұмыстарына жекпей, тек соғыс, жорық кездерінде ғана пайдаланған 10.
Бәдәуилер су таусылғанға дейін бір жерде өмір сүрді де, су таусылғанда басқа жерге көшуге мәжбүр болды. Саяхатшылардың жазбаларына қарағанда, Сирияның құмды жазық даласында көшіп-қонып жүретін бәдәуилер жаздың ең жылы айы тамыз түндерінде жаурағандықтан от жағып, оны айнала қоршап, бүрсеңдеп отырады. Тіпті, тайпа көсемінің өзі де отты сөндіріп алмас үшін оған қолындағы садағы мен жебесін тастауға әзір екендігін айтады. Түнгі суықта жаурағанша қорғанышсыз қалғанды қалайды.
VI ғ. арабтарда тайпалық-рулық қарым-қатынастар басты орында тұрды. Тайпадан тыс адам қорғаушысыз әлсіз болды. Сол себепті әрбір бәдәуи өз тайпасына адал болып, тайпалық генеологияны білді. Тайпасынан алшақтаған адам басқа тайпаға немесе әулетке қосылуға ұмтылды. Тайпалар арасында жайылым жерлер, құдықтар үшін талас-тартыстар туындап, кейде арты соғыстарға алып келді.
Арабияның ішкі саяси өмірі тайпалардың бір-біріне жасаған шабуылдарына байланысты болды. Тайпалардың беделі соғысқа жарамды еркектердің санымен және малының көптігімен анықталатын.
Бәдәуи өз тайпасының заңына ғана бағынған. Әр тайпаның өз көсемі болған. Көсем - тайпаның тірегі, бірлігінің символы.
Көшпелі бәдәуилер көбінесе соғыс жағдайында өмір сүрген. Олар көршілес жатқан елдермен бірде найза көтерісіп, теке тіресе, ал енді бірде қыз беріп, қыз алысып, достық қарым-қатынас жасаған.
V-VII ғасырларда Таяу Шығыста парсылар мен римдіктердің мерейі үстем болды. Осы екі мемлекет бәдәуилерге өз үстемдігін орнатпақ болып ұзақ жылдар бойы өзара қырқысқан. Тіпті, екі тайпаны біріне-бірін айдап салып та отырды. Мысалы, бәдәуилердің шабуылынан сескенген Рим империясы және соңыра Византия мен Иран әміршілері Сирия мен Месопатамияға жақын жатқан далада көшіп-қонып жүрген араб тайпаларын әскери қызметке тартқан. Ханна әл-Фахури өзінің Араб әдебиетінің тарихы атты еңбегінде исламға дейіңгі кезеңдегі араб тайпаларының бөлінісін береді:
1. Оңтүстік Арабияны мекендеген Кахтан тайпасынан Химийар және Кахлан атты екі үлкен ру тараған.
а) Химийар - Кудаа, Танух, Калб, Джухайна, Узра секілді руларды қамтиды.
ә) Кахлан - Тай, Хамдан, Амилат, Джузам (соңғыдан Лахм және Кинд), Азд (Аздан Тассан, Хузаа, Аус, Хазрадж), Анмар секілді рулардан құралған.
2. Солтүстік Арабияда тіршілік еткен Аднан тайпасынан Мудар және Рабийа атты екі үлкен ру шыққан.
а) Мудар - Қайс, Айлан (одан Хауазин, Сулайм, Гатафан: Гатафаннан Абс және Зубийан, Тамим, Хузаил, Кинана (Кинанадан Құрайш)) секілді рулардан тұрады.
ә) Рабийа - Асад, Уаил (Уаилдан Бакр, Тағлиб, ал Бакрдан Ханифа)
іспетті руларды құрайды.
Осы тайпалардан шекаралық уалайат құрылған. Мысалы, V ғ.соңында Палестина мен Сирияға жақын жердегі Жилликті орталық еткен бәдәуилердің Ғассандықтар деп аталған княздігі, ал Месопатамия мен Сирияның шектескен жерінде IV ғ. басында орталығы Хира қаласы болған Лахмидтер княздіктері пайда болады. Хира әкімдері негізінен Ирандықтарға арқа сүйесе, ал Жилликтегілер византиялықтарға иек артып, соңыра екі княздік өзара соғысып та отырады. Мұндай қақтығыс, жанжал тек ислам шыққаннан кейін барып тиылған. Осындай соғыс кезінде екі жақ Солтүстік және Орталық Арабиядағы бәдәуилер тайпасын пайдалануға тырысқан 11.
Көшпелі бәдәуи тайпалары көшіп-қонып жүргендіктен, оларда белгілі бір дін болған жоқ. Әрбір тайпаның табынған өз пұты болды. Ол тау, тас, ағаш болуы мүмкін еді. Меккеде 360 пұт түрі табылған.
Сонымен қатар жартыарал арабтары дүниежүзілік монотеистік діндермен де таныс болды. Ясриб, Таир және Хайбар оазистерін тұрақтаған Рим империясының еврейлік эмигранттары өздерімен иудаизмді әкелді. Христиан діні Сирия мен Эфиопиядан келді. Ол кейбір бәдәуи тайпаларына тарады.
Исламға дейінгі Арабияға тән осындай ерекшеліктер оның тұрғындарының поэзиясы мен прозасында көрінісін тапты.
Поэзия ежелгі Арабия шығармашылығының жалғыз формасы болған жоқ. Прозалық аңыздар, шешендік өнер, мақал-мәтелдер жоғары бағаланды. Бірақ маңыздылығы бойынша поэзия алдыңғы орында тұрды. Ақын - шаир сөзі шаара түбірінен шығып, сезу, білу деген мағынаны білдіреді.
Орыс арабисті В.Р.Розеннің айтуынша сол кезеңдегі поэзия прессаның орнына жүрді 12, бельгия арабисті А.Ламмена ежелгі ақындарды өз кезеңінің журналистері, - дейді 13.
Хиджра жылынан кейін араб оқымыстылары мен әдебиетшілері бәдәуи ақындарының өлеңдерін қағаз бетіне түсіріп, түсініктемелер жаза бастайды. Өз еңбектерін жазу үстінде олардың өлеңдерінен өнеге алып отырған.
Кеңестік көрнекті арабист ғалымы И.М.Фильштинский араб өлең өрнегінің негізі исламға дейінгі кезеңде қаланғанын айтады Орта ғасырлардағы, - дейді ол – шын мәніндегі толыққанды поэзиялық шығармалардың тууына бәдәуилер дәуіріндегі жақсы дамыған ауыз әдебиеті түрткі болды 14.
Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші болып табылады. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі ақындардың өлеңдері олардың жеке өмірінің, тайпалардың тарихынан жекелеген факторлардың, көбінесе тайпааралық шайқастардың көрінісі. Ол Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Араб әдебиеті қоғамның даму заңдылықтарымен қатар дамыды. Ол елдің тарихына сәйкес өзгеріп отырды.
І.2. Жаһилийа дәуіріндегі араб поэзиясы
Исламға дейінгі араб әдебиетін ғалымдар мен тарихшылар Жаһилийа , яғни қараңғылық дәуірінің әдебиеті деп атаған. Ол V-VII ғғ. аралығын қамтиды. Бұл кезең неліктен жаһилийа деп аталады? Еуропа зерттеушілерінің есептеуінше V-VII ғғ.жазу, сызу болмағандықтан, көшпелі тайпалардың поэзиясы осындай атқа ие болды. Кейбір ғалымдар сол дәуірде ақындардың болғанын мүлде жоққа шығарады 15. Мұндай ғалымдардың қатарында Ибн Салам 16, ағылшын докторы Д.С.Марголиус және египет докторы Таха Хусейн 17 болды.
Әрбір халық білімсіздік пен әдепсіздік кезеңінен өтті, бірақ олардың әдебиеті болған жоқ деп айту қате. Өйткені кез-келген әдебиет өз бастауын ежелгі әдебиет нұсқасынан алады 18.
Исламға дейінгі кезеңде арабтар өнерді зерттеп, дамытумен аз айналысты. Алайда өз сезімдерін білдіру үшін пайдаланған сөз өнеріне көп көңіл бөлді. Исламға дейінгі әдебиеттің қандай ескерткіштері бізге жетті? Исламға дейінгі кезеңнің ақындары шығармаларының көп бөлігі бізге жеткен жоқ. Бұл жайында Абу Амр ибн әл-Аля (770) былай деді: Сіздерге арабтар тудырғанның тек аз ғана бөлігі жетті. Барлығы жеткен күнде сіздер көптеген ғылымдар және өлеңдермен таныс болар едіңіз. Шығармалардың бір бөлігі ұмытылып, енді бір бөлігі жаулаушылық жорықтарда қаза болған әңгімелеушілермен бірге жоғалып кетті.Исламға дейінгі әдебиеттің ескерткіштері бізге қалай жетті?
Исламға дейінгі әдебиет бізге ауызша әңгімелеушілер, яғни рәуилер арқылы жетті. Рәуилер - прозалық және поэзиялық шығармаларды тыңдап, есте сақтауға ұмтылған адамдар.
Бізге жеткен бәдәуи ақындарының шығармалары Аднан және Құрайш диалектісінде жазылған. Құрайш диалектісі Араб топырағындағы барлық тайпаларға түсінікті болған. Өйткені, бұл диалектіде сөйлейтін арабтар мәдениеттің кең тараған жерінде тұрған.
Ғалымдар, әсіресе филологтар ежелгі поэзия нұсқаларын жинауға тырысты. Өйткені бұл шығармалар тарихи құндылығы жоғары сол кезеңнің маңызды құжаттары болып табылады. Исламға дейінгі поэзияны тіпті арабтардың энциклопедиясы деп те атайды. Исламға дейінгі поэзия бізді Араб жартыаралының географиясымен, табиғи жағдайымен таныстырады, елдің түрлі аудандары және олардың табиғи ерекшеліктері жайында әңгімелейді, арабтардың өмір сүру жағдайы мен мәдени, қоғамдық дамуы туралы мағлұмат беріп, сол кезеңдегі арабтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, арабтардың ерліктерін баяндайды; поэзия арабтардың тұрмысы, олардың тұрақтағы немесе көшіп жүргендегі өмір сүру ерекшеліктері, не ішіп, не жегендері, киімдері мен әшекей бұйымдары туралы әңгімелейді, сонымен қатар арабтардың наным-сенімдері, ғылымдары мен кәсіптері, т.б. мағлұматтар исламға дейінгі ақындардың шығармаларын, исламға дейінгі әдебиет ескерткіштерін зерртеу барысында айқындалады. Бұл шығармалардың тілі - еш өзгеріссіз, таза күйінде сақталған халықтың тілі.
Исламға дейінгі поэзия ескерткіштерінің ішіндегі ең маңыздысы муаллақалар - ірі қасыдалар болып табылады. Ибн Халдун бұған жеті қасыданы жатқызады. Олар Меккеге жақын Указ жәрмеңкесінде қымбат матамен тысталып, сыртына алтын жалатылып, Каабада ілінген. Олардың муаллақ, яғни ілінген, көтерілген атауы осыған байланысты болуы керек.Исламға дейінгі кезеңнің авторларының келесі жинақтары сақталған:
1 Хаммад ар-Рауия құрастырған әл-Муаллақат жинағы. Оған атақты жеті муаллақ енді.
1. Муфаддал ад-Дауи құрастырған әл-Муфаддалиат атты өлеңдер жинағы. Оған 128 қасыда шамасында енді.
1. Екі Әл-Хамаса жинағы. Біріншісі - Абу Таммамдікі, ал екіншісі - Әл-Бухтуридікі. Құрамына исламға дейінгі ақындар шығармаларының үзінділері кірді.
1. Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китаб әл-ағани (Әндер кітабы) атты антологиясы.
1. Ибн Кутайбаның аш-Шиир уа-ш-Шуара(Поэзия және ақындар) атты еңбегі.
Көшпелі бәдәуилердің көпшілігі Солтүстік Арабияны иеленгендіктен, бәдәуи поэзиясының Отаны Недж және Хиджаз жазығы болды 19. Исламға дейінгі әдебиет осы территорияда туып, қалыптасты.
Исламға дейінгі араб әдебиетіне қоршаған ортаның ықпалы зор болды. Шөл дала - бәдәуилердің өмір сүру ортасы болып табылады. Бәдәуилердің ойы, сезімі, қиялы осы ортаға байланысты.
Шөл дала - барлық белгілі ақындарды тәрбиелеген мектеп. Мәселен, Имру-л-Қайс, әл-Мухалхил, ан-Набиға аз-Зубияни, т.б. Ақын өз тайпасының әншісі, тарихи оқиғалардың шежірешісі болды. Сол кезеңдегі ақындар қоғамда беделді орындарды иемденді.
Бәдәуи ақынының логикасы қарапайым, қиялы шектеулі. Шөл даланың әуені сұрғылт, көңілсіз болғандықтан, әдеби шығармалар біртекті келеді, уайым мен көңілсіздікке құрылады.
Исламға дейінгі кезеңнің ақындары қоғамда беделді орынға ие болды. Ақын өз тайпасының пайғамбары, бейбіт кезеңдегі көсемі мен соғыс уақытындағы батыры болды. Ақынның пікірі үнемі жоғары бағаланып отырды. Ол бір ғана бәйтпен тайпасының атағын шығарып, қарсыластарын даттаған. Ақын тайпасындағы бейбітшілікті сақтауға көмектесіп, керек кезде соғысқа шақырған. Осының барлығына ақын үлкен сый-құрметке ие болды. Әрбір билеуші өзінің беделін көтеру үшін ақындарды сарайға шақырып, маңайына жақын ұстағысы келді.
Ежелгі араб поэзиясы ауызша тарады. Ақындар өз өлеңдерін жазған жоқ, олардың шығармалары ауызша тарап, сақталды 20. Кез-келген ақынның өз рәуиі болды. Ол мұғалімінің соңынан ерген оқушы сияқты ақынның соңынан еріп, өлеңдерін таратуға көмектесті.
Арабияның бәдәуи тайпаларында ауызша лиро-эпостық поэзия жақсы дамыған. Ертедегі араб лирикасында аңшылық өлеңдер, өзін-өзі мадақтау, соғыс алаңында жауды масқаралау сияқты жанрлар кездеседі. Ежелгі араб поэзиясында көптеген эпостық элементтер, суреттеулер болды. Исламға дейінгі поэзияның ең жақсы шығармалары - муаллақаларға ортағасырлық араб поэзиясы негізделді.
Бәдәуилерде сөз өнері ерлікпен қатар тұрды. Бұған ақындық пен шешендік өнер жатады. Әрбір атақты батыр ақын болған. Ақындар тайпааралық жанжалдарды шешуге шақырылатын. Олардың өлеңдері жанжалды өз тайпасының үлесіне шешуге көмектесті. Әрбір айбынды жауынгер ұрыс алдында жауын даттап, өзінің ерлігін мадақтайтын өлең жолдарын оқуы керек деген түсінік болды. Өз кезегінде қарсыласы дәл сондай өлең өлшемі мен ұйқасты пайдалана отырып, жауап қайтаруы қажет. Батыр сөз шебері болумен қатар, ақсақалдар кеңесінде сөз сөйлеп, дұрыс кеңес бере алатын даналық иесі де болуы керек еді.
Исламға дейінгі ақындардың шығармалары бәдәуи тайпаларының соғыстары мен шабуылдары туралы аңыздар және әңгімелермен қатар Аййам әл-араб (Арабтардың күндері) жинағына еніп, Арабия өмірі мен мәдениеті туралы мәліметтердің басты дерек көзін құрайды.
Араб ғалымдарының айтуынша, жаһилийа поэзиясына жүз елу жыл, бірақ олар қателеседі. Олар ең ежелгі жаһилийа поэмасына жүз елу жыл деп айтқысы келген шығар 21.
Исламға дейінгі араб поэзиясы негізінен бәдәуилердің тайпалық өмірінің ерекшеліктеріне байланысты. Бәдәуи ақынының өмір сүрген ортасы шектеулі болғанымен, ақындық дарынында шек жоқ. Ақын тыңдаушыларды жаңа тақырыптағы өлеңдерімен таң қалдырғысы келген жоқ. Дәстүрлі тақырыпты дамыта отырып,мәнерлілік пен суреттеуден қарсыластарынан асып түсуге тырысты.
Исламға дейінгі араб поэзиясы көптеген ғылым салалары үшін құнды болып табылады.
Мәселен, араб лексикографиясының пайда болуы мен дамуы поэзиямен, соның ішінде исламға дейінгі араб поэзиясымен тығыз байланысты. Ескі, ұмытылып қалған немесе беймәлім сөздердің мағыналарын білуде таза, еш өзгеріссіз араб тілін сақтап қалған бәдәуилер көмектесті.
Поэзия Құран және хадистермен бірге ерте мұсылмандық кезеңдегі араб мәдениетінің фондын құрап, сөздіктер үшін қажетті лексиканың басты қайнар көзі болды. Лексикографиялық еңбектердің барлығы дерлік поэзия негізінде құрылып, көптеген поэзиялық цитаталардан тұрады.
Ең ірі араб сөздіктерінің бірі Лисан әл-арабта (ХІІІ ғ.) мысал ретінде шамамен 1200 ақынның 32 мыңдай өлеңі (бейті) келтірілді. Ол ақындардың 40% исламға дейінгі , 10% – Мұхаммад пайғамбардың замандастары, 30% омейялық және 5% – аббастық. Бұдан көріп отырғанымыздый ақындардың көп бөлігі исламға дейінгі дәуірде өмір сүрген 22.
Еуропалық қостілді сөздіктер көбінесе араб сөздіктеріне негізделеді де, сондағы поэзияның лексикасын дәл сондай етіп береді. Кейбір сөздіктер түпнұсқадағы мәтіндерге, әсіресе поэзиялық шығармаларға құрылады. Мұндай еңбекке Р.Дози сөздігін мысалға келтіруге болады.
Қазіргі таңға дейін арабистикада поэзиялық шығармаларға негізделіп, құрастырылған екі сөздік бар. Бірі – муаллақаларға арналған қостілді Л.Абелдің сөздігі мен хузаилиттер диуанына құрылған Б.Левиннің сөздігі. Ол хузаил тайпасының ақындары диуанының лексикасына арналған. Б.Левиннің еңбегі араб поэзиясы мен классикалық араб тілін зерттеудегі бағалы еңбек болып табылады.
Исламға дейінгі араб поэзиясы Арабия тұрғындарының әдеби шығармашылығының ең ежелгі ескерткіші. Сол себепті ол арабтардың мәдениеті және тарихы үшін өте маңызды. Исламға дейінгі ақындардың өлеңдері олардың жеке өмірінің, тайпалардың тарихынан жекелеген факторлардың, көбінесе тайпааралық шайқастардың көрінісі. Ол Арабия тұрғындарының өмірі, тайпалық-рулық қоғам мен көршілес халықтар туралы әртүрлі мәліметтер береді. Алайда исламға дейінгі өлеңдер қағаз бетіне бірнеше ғасырдан кейін түскендіктен, өмірдің мәдени, әлеуметтік-экономикалық өзгеруіне байланысты көптеген сөздердің түпкі мағынасы өзгеріп, түсініксіз болып қалды.
Араб поэзиясы мен оның лексикалық құрылымы көптен зерттеліп келе жатыр.
ІІ ТАРАУ
ІІ.1. Китабу-л-ағани - араб әдебиетінің маңызды дереккөзі.
Китабу-л-ағани немесе Әндер кітабы - мың жылдан астам уақыт бұрын, Бағдад қаласында жазылған араб әдеби ескерткіштерінің ішіндегі ең ірісі. Мазмұны кітаптың атына сәйкес өлеңдерден тұрады. Өлеңдер прозалық әңгімелермен қоса берілген. Шығарманың прозалық бөлімінде өлеңдер мен әуендердің туу себептеріне, ақындар мен әнші-музыканттардың шежіресіне, олардың шығармашылық өмірбаяны мен жалпы араб қоғамының поэзия және әуенмен байланысты мәдени өміріне басты көңіл бөлінген.
Әндер кітабында араб поэзиясының V-VI ғасырлардан X ғасырға дейінгі аралықтағы тарихи көрінісі берілген. Онда араб поэзиясының кезеңдерін айқындайтын кейбір фактілер, құнды мағлұматтар бар.
Әндер кітабының авторы Абу-л-Фарадж Әли ибн әл-Хусайн әл-Катиб әл-Исфаһани. Ол меккелік Құрайш тайпасынан, Араб халифатының атақты әулеттерінің бірі - Омейядтар әулетінен шыққан.
Әндер кітабы Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің басты еңбегі болып табылады. Бұл еңбегімен автордың өзі тарихқа енді 23.
Әндер кітабы классикалық араб әдебиетінің қорына енді. Барлық білімді, оқыған адамдар онымен таныс болуды міндет етті. Бірнеше ғасырлар бойы ондаған адамдар бұл еңбекті зерттеп, көшірді. Кітаптың мұндай танымал болуын қалайша түсіндіруге болады?
Көшпелі бәдәуилердің халықтың ауызекі шығармашылығында ұзақ даму жолынан өткен және V-VI ғғ.ақындардың жеке шығармашылығында гүлденіп, шарықтау шегіне жеткен өзіндік, бай поэзиясы болды. VII ғ.-VIII ғ. басында арабтар өздерінің ірі империясы - халифатты құрып, өздерінің тілін мемлекеттік еткенде, бұрын осы тілде туып, айтылғанның бәріне қызығушылықтары пайда болды. Куфа, Басра, Дамаск, Васит, Бағдад және т.б. қалаларда VIII-IX ғғ.ондаған белсенді филологтар барлық арабтарды сұрастырып, білетін өлеңдері мен аңыздарын жазып алып отырды. Олар бәдәуилердің тұрақтарын арнайы аралап, көптеген кітаптар, арабтардың ауызекі шығармаларының жинақтарын құрастырды. Бұл шығармалар кітап беттеріне жазылып қана қойған жоқ. Феодалдар мен ақсүйектер оларды оқып, өзара талқылады.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани әдебиетпен шұғылдануға бет бұрған кезде, араб ауызекі шығармаларын қағаз бетіне түсірумен филологтардың бірнеше ұрпағы шұғылданды. Әл-Исфаһанидің бәдәуилерге барып, сұрастыруының ешқандай қажеттігі болған жоқ. Белгілі филологтарды тыңдап, Бағдадтың кітап базарында және көптеген қала кітапханаларында болып, араб шығармаларының оқылып, әуенмен орындалған адамдардың көп жиналған жерлері мен түрлі жиналыстарына, үйірмелер мен отырыстарға баруы жеткілікті болды.
Автор бізге өлеңдер және әндердің мәтіндерімен қатар түрлі әңгімелерді, аңыздарды дәйектей отырып, араб прозасын өткен ғасырлардағыдай жеткізе алды. Сол себепті Әндер кітабы VI-X ғғ.араб прозасының хрестоматиясы болып та табылады.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани Әндер кітабы антологиясында ақындар туралы негізгі мәліметтер береді.
Ақындар туралы әңгімелер және поэзиялық шығармалармен қатар тайпааралық соғыстар туралы аңыздар кең тараған. Осындай аңыздардың жинағы Арабтардың күндері (Аййяму-л-араб) деп аталған. Имру-л-Қайс, Антара секілді өлеңдері атақты шайқастарға арналған жауынгер ақындар туралы әңгімелер Арабтардың күндеріне енген. Бұл жинақ поэзияның туған ортасын көз алдымызға елестетуге мүмкіндік береді. Арабтардың күндеріне енген ақындардың өмірімен байланысты аңыздар Әндер кітабында кездеседі.
Әндер кітабы араб әуеніне арналған. Алайда әл-Исфаһани оны жазып алудың амалдарын білген жоқ. Әннің орындалуын, әуенін суреттеп беруіне тура келді.
Әндер кітабының үлкен әдеби және қолжазба тарихы бар. Араб мәдениетінің қайраткерлері Әндер кітабы туралы өз пікірлерін қалдырып кетті. Мысалы, Ибн Халдун: Бұл арабтардың поэзия, тарих, ән салу және т.б.салалардағы бұрын болған жетістіктерін біріктіретін диуаны. Менің білуімше онымен тең келетін басқа кітап жоқ десе, Якут Ант етемін, бұл әзілдер мен әңгімелерді біріктіретін, пайдалы мәліметтерге толы кітап ... мен оны бірнеше рет оқып, оның он томдық нұсқасын көшіріп жаздым, одан өзіме көп нәрсе алдым,-дейді. Ал ХІІ ғасырдың тарихшысы Ибн әл-Жаузи былай деп жазып кетті: Ол (Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани) шиит болды. Оның айтқандарына сенбеу керек, өйткені ол шарап ішуді ұнатады және бұл туралы жиі әңгімелейді. Әндер кітабын оқыған адам бар жиіркенішті және жағымсыз нәрселерді байқайды.
Қазіргі кезде сақталған даналардың қолжазбалары көптеген елдердің кітап қоймаларында тұр.
ХІХ ғасырда бұл ескерткішке деген қызығушылық қайта туындап, екі рет Египетте оның жиырма томы жарық көрді.
Еуропа арабистері Әндер кітабына көптен көңіл бөліп, оны филологиялық және тарихи мәліметтердің қазынасы ретінде пайдалануда. Итальян арабисті И.Гвиди 1900 ж. ХІХ ғасырдың египет нұсқаларына сілтемелері бар арнайы том шығарды. Әндер кітабы әлі күнге дейін толығымен бірде-бір еуропа тіліне аударылған жоқ.
ІІ.2. Жинаққа енген исламға дейінгі автор шығармаларындағы
құнды мәліметтер
Әндер кітабына исламға дейінгі поэзия ақындарының ішінен Имру-л-Қайс, Ади ибн Зайд, Джарвал ибн Аус және т.б. енді.
Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани Имру-л-Қайстың өмірі мен шығармашылығы туралы сөз қозғағанда, сол кездегі елдегі жағдайды сипаттайды, Маздакизм оқуының қалай тарағаны жайында мәлімет береді.
Сасанидтік Иранда Кубад патша билік еткен кезде Маздак есімді кісі келіп, адамдарды дінбұзарлыққа шақырды. Маздак оқуын алғашында Кубад (488-531) шах қолдап отырды, 499ж. бастап қудаланып, 599ж. оны болашақ шах Хұсрау I Ануширван (531-579) толығымен жойды 24.
Имру-л-Қайстың атасы әл-Харис ибн Амр Кубад шахпен бірге Маздак оқуын қабылдаған еді. Кубадтан кейін билікке Ануширван келді Ануширван - сасанидтік шах Хосров I-ң лақап аты. Пехлевей тілінде мәңгі рухы бар деген мағынаны береді 25. Оның бұйрығымен Маздакты ұстап, керді. Ежелгі арабтарда керу негізгі жазалау түрі болды. Ануширван жүз мыңдаған дінбұзардың көзін құртады. Олардың ішінде Худжр ибн Амр әулетінің адамдары да болды.
Худжр ибн Амр әулетінің патшаларын кеште өлтіру үшін
айдайды!
Олар ұрыста, Бану Марина жерінде жеңілгенде ғой!
Олардың өлі бастары қан-қан.
Құстар отырып, біресе қабақтарын, біресе көздерін шұқиды.
деген Имру-л-Қайстың өлеңі осы оқиғаны баяндайды.
Әл-Исфаһани тайпалар мен олардың басшылары туралы мағлұмат береді. Орталық Арабияны мекендеген низарит тайпаларының арасында өзара талас-тартыстар туындаған кезде, олардың көсемдері әл-Харис ибн Амрге көмек сұрап келген болатын. Сонда әл-Харис ұлдарын араб тайпаларына жібереді. Худжрды - Асад және Гатафан тайпаларына; Шурахбилді - Бакр ибн Уайл, Ханзала және ар-Рибаб; Мадикарібті - Тағлиб, ан-Намир тайпаларына, Дарим топтары мен Рукайн адамдарына, яғни бәдәуилерге; Абдалланы - Абд Қайс тайпасына, Саламды - Қайс тайпасына басшы етіп қояды.
Ол кезде тайпалар жыл сайын көсемдеріне алым-салық төлеп отырған. Худжр ибн әл-Харис билік еткен Асад тайпасы салық төлеуден бас тартады. Сонда Худжр оларды Тихамаға қуады. Жолда тайпа ақыны Абид ибн әл-Абрас:
Көздер! Жазмышы өкіну болған Бану Асадты жоқтап
жылаңдар.
Малы көп, бабындағы шарабы бар қызыл шатырлар халқын
Қысқа жүнді аттары мен түзу, тегіс найзалары барларын.
Патша, берген сертіңнен бас тарт, айтқаныңда бір ақау бар!
Йемамға дейінгі Ясриб пен әл-Кусур арасындағы далаларда,
Сорлылардың зары мен үйі өртенгендердің шағымы немесе
үкілердің айқайы.
Сен оларды Недж жазығынан қудың, үрейленіп, Тихаманы
қоныстануына тура келді.
Бірі - нашам ағашынан, екіншісі - сумама шөбінен екі талды
қойып,
Жұмыртқасына алаңдаған құстай Асад тайпасы алаңдайды.
Не оларды кешір және қалдыр, не жазғырудан қорықпай,
өлтір.
Сен билеушісің, қайта тірілгенше олар сенің құлдарың.
Олар мұрнындағы сақинаға бағынған жүк артылған
түйе сияқты саған бағынады.
деген өлеңін шығарады.
Бұл өлең жолдарында Ясриб, әл-Куср, Йемам, Недж жазығы, Тихама сияқты жер атаулары берілген.
Ақынның сөзін естігеннен кейін, Худжр Бану Асадты обалсынады да, оларды кері қайтарады. Асадиттер атқа мініп, Худжр әскеріне шабуыл жасап, оны өлтіреді.
Имру-л-Қайсқа әкесінің өлімі туралы хабар жеткенде, ол шарап ішіп, нарды ойнап отырған еді. Бұдан исламға дейінгі кезеңде көшпелі арабтардың нарды ойынын біліп, ойнағандығы көрінеді.
Имру-л-Қайс елшінің сөзін естіп, асадиттердің жүзін өлтіріп, шашын алғанша, шарап пен әйелдерге маған тиым, - дейді 26. Оның шашын алу дегені сол кезде тұтқынға алынған жауынгердің маңдайындағы жұлым шашы алынып, олжа ретінде сақталғандығын білдірді.
Имру-л-Қайс сол түні:
Жаңа ай туған түні найзағайдан ұйықтаған жоқпын, таудың
шыңында да жарқылдады.
Маған хабар келді - сенер емеспін, - жартастарды сілкіндірген
хабар келіп жетті.
Бану Асад өздерінің билеушілерін өлтірді!
Бұнымен салыстырғанда, қалғаны түк емес!
Рабииттер, тамимиттер мен челядинцтер билеушілерінен
қайда кеткен?
Ол тойлаған кезде бұрынғыдай есіктің қасында тұрған жоқ па?
өлеңін шығарды.
Исламға дейінгі кезеңде арабтар туыстары мен тайпаластарының өлімі үшін кек алған.
Имру-л-Қайс Бакр және Тағлиб тайпаларымен бірігіп, асадиттерге қарсы соғыс ашады. Оларды ұзақ уақыт қуалап, ізін жоғалтып алады. Ильба ибн әл-Харис Асадиттердің алдынан өткен болатын. Имру-л-Қайс бұл жайында:
Қашып құтылған тайпадан кек алу қайғырған әйелдерді
жұбатар еді.
Бірақ оларды қуып жете алмадық
Оларды сәттілік аман алып қалды, ал сәтсіз туыстары
жазаланды
Ильба біздің аттылардан әрең қашып құтылды.
Қуып жеткенде қоржындағы су таусылар еді.
Оның қоржындағы су таусылар еді дегені, шөл далада ұзақ уақыт жүргенде, судың тез таусылатындығының белгісі. Имру-л-Қайс Бану Асад тайпасын шөлдеп, құдықтың айналасына топталып тұрған кезде, үстінен түседі.
Әл-Исфаһани бәдәуилердің пұтқа табынғандығы туралы мәлімет береді.
Имру-л-Қайс Бану Асадқа қарсы шыққанда арабтар табынатын Зу-л-Халаса пұты орналасқан Табалу деген жерден өтеді. Ол үш жебемен бал ашып, үш рет те тиым шығады. Соған қарамастан, ол жорыққа шығып, Бану Асадты жеңеді. Сол кезден бастап ешкім Зу-л-Халаса пұтының маңында жебемен бал ашпаған екен.
Хира билеушісі әл-Мунзир Имру-л-Қайсты ұзақ уақыт қуалаған болатын. Ол қамалда тұратын Тайме тайпасының билеушісі ас-Самаулдан қорғаныс сұрайды. Өйткені көшпелілер қорғаныш бола алатын қамалды емес, кең далады өмір сүреді. Имру-л-Қайс:
Мен фахр жанрында айтысу үшін БанулМусасқа
және әлАблакта зиярат еткен асСамаулға келдім.
Мұқтаж болғандар мен қудаланғандардың өтінішін
қанағаттандыратындардың асқанына келдім.
Адамдар оның көптеген қасиеттерін біледі: ол өзгелерден
бұрын бар жақсы қасиеттерді бойына біріктірді.
дейді.
Жаһилийа дәуірінде арабтар аңшылыққа әуес болды. Имру-л-Қайс ас-Самаулға бара жатқан жолында Суал әулетінің аңшыларын кездестіреді. Бұл туралы ол:
Суал әулетінің мергені тосқауылдан қолын шығарады.
Суатқа бара жатқан аң қасынан өткенде,
Нашам ағашынан жасалған садағын алып,
Адырнасын тартады да
Су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz