Қытай Халық Республикасындағы қазақтардың экономикалық-әлеуметтік жағдайлары (1949 ж. аяғы 1962 ж)
КІРІСПЕ
1 . тарау. Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өлкесіндегі қазақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы
1.2. Экономикалық.әлеуметтік және мәдени жағдайы
2 .тарау. Шыңжаң қазақтарының тарихи Отанына оралуы
2.1. Оралу процесінің басталуы мен сипаты
2.2. Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орналастырылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
1 . тарау. Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өлкесіндегі қазақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы
1.2. Экономикалық.әлеуметтік және мәдени жағдайы
2 .тарау. Шыңжаң қазақтарының тарихи Отанына оралуы
2.1. Оралу процесінің басталуы мен сипаты
2.2. Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орналастырылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін төл тарихымызға қайтадан көз жүгіртіп, оны жан-жақты саралап, кеңінен зерттеуге мүмкіндіктер туды. 1992 жылы 28 қыркүйек 5 қазан аралығында өткен дүние жүзі қазақтарының құрылтайы «бүкіл әлемдегі отандастарын Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік, мәдени-интелектуалдық мүмкіншілігін молайтуға, кіндік кескен қасиетті топырақта бас қосқан осынау тарихи шақта бар қабілеті мен еңтегін туған елдің игілігіне» жұмсауға шақырды. Осы тұста қазақ халқының төрткүл дүниедегі жалғыз Отаны, арқа сүйер сүйеніші де, ұлт болып ұйып, берекеге кенеліп өсіп-өнетін ата жұрты – қазақ жері болса, Қазақстан мемлекеті сондықтан да өз елінің болашағын ойлайтын ұлтжанды қазақ азаматтарын толғандыратын көкейкесті мәселенің бірі – қазақ диаспорасы. Соның ішінде Қытай Халық Республикасындағы қазақ диаспорасының шығу тегі, құрылымы, саяси-әлеуметтік ортасы, экономикалық жағдайы, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, тұрмыс-салтының сақталуы мен өзгеруі, өзге этникалық ортаға байланысты мәдениетіне енген өзгешеліктері, тілі мен діні, әдебиеті мен өнері, ата-мекеніне қайта оралу, көшіп келу, қоныстану мәселелері – аса күрделі ғылыми зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Өйткені дәл бүгінгі таңда халқымыздың үштен бір бөлігі, яғни қазақтың 3 миллионнан астамы өзінің тәуеслсіздігін алған тарихи-ұлттық Отанынан шетте өмір сүріп отыр. Шетелдегі қандастарымыздың ең көп шоғырланған жері – бұл күндері Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі. Қытай Халық Республикасында тұратын 1 миллионнан астам қазақтар ала бағанның арт жағында қалғаннан бергі кезеңде өзгеше тағдыр, қызғылықты тарих кешіп жатыр. Міне, сондықтан бұл мәселе бүгінгі күннің өзекті мәселесі деп түсінеміз.
Өйткені дәл бүгінгі таңда халқымыздың үштен бір бөлігі, яғни қазақтың 3 миллионнан астамы өзінің тәуеслсіздігін алған тарихи-ұлттық Отанынан шетте өмір сүріп отыр. Шетелдегі қандастарымыздың ең көп шоғырланған жері – бұл күндері Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі. Қытай Халық Республикасында тұратын 1 миллионнан астам қазақтар ала бағанның арт жағында қалғаннан бергі кезеңде өзгеше тағдыр, қызғылықты тарих кешіп жатыр. Міне, сондықтан бұл мәселе бүгінгі күннің өзекті мәселесі деп түсінеміз.
1. Арғынбаев Ә. Қазақ диаспорасының тарихыв мен мәселелері. // Ақиқат. 1992. № 9. 31-б
2. Сыреожкин К.Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. –Алматы, 1994
3. Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925
4. Астафьев Г.В. Казахи Синьцзяна (этногенез, история, заселения родоплеменной состав, положение в период русско-китайского разграничения и в 50-е годы ХХ века). Москва, 1971
5. Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997
6. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Пройсхождение и развитие. Алматы, 1997
7. Казахская диаспора: проблемы этнического выжывания. Состав. К.Л. Есмаганбетов. Алматы, 1997
8. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, 1993
9. Алтай Х. Ата жұрттан Андолыға дейін. Алматы, 1995
10. Оралтай Х. Елім-айлап өткен өмір. Алматы, 1990
11. Жақсылық С. Қытайдағы қазақтар. Алматы, 2000
12. Нұржамал Алдабек. Тарихы таяққа толы Шыңжаң. Алматы, 2003
13. Мұхаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920жж) Алматы, 2000
14. Құдайбергенова А. 1950 жылдардағы Қытайдан КСРО-ға келген кеңес азаматтары. // Отан тарихы. 1991, № 1. 97-101 бб
15. Абикенова Г.Е. Қытай қазақтарының Қазақстанға оралуы: тарихы мен мәселелері. // ҚазҰУ Хабаршысы. №1. 1993. 126-128 бб
16. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Сборник документов. Москва, 1960
2. Сыреожкин К.Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. –Алматы, 1994
3. Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент, 1925
4. Астафьев Г.В. Казахи Синьцзяна (этногенез, история, заселения родоплеменной состав, положение в период русско-китайского разграничения и в 50-е годы ХХ века). Москва, 1971
5. Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997
6. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Пройсхождение и развитие. Алматы, 1997
7. Казахская диаспора: проблемы этнического выжывания. Состав. К.Л. Есмаганбетов. Алматы, 1997
8. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, 1993
9. Алтай Х. Ата жұрттан Андолыға дейін. Алматы, 1995
10. Оралтай Х. Елім-айлап өткен өмір. Алматы, 1990
11. Жақсылық С. Қытайдағы қазақтар. Алматы, 2000
12. Нұржамал Алдабек. Тарихы таяққа толы Шыңжаң. Алматы, 2003
13. Мұхаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920жж) Алматы, 2000
14. Құдайбергенова А. 1950 жылдардағы Қытайдан КСРО-ға келген кеңес азаматтары. // Отан тарихы. 1991, № 1. 97-101 бб
15. Абикенова Г.Е. Қытай қазақтарының Қазақстанға оралуы: тарихы мен мәселелері. // ҚазҰУ Хабаршысы. №1. 1993. 126-128 бб
16. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане. Сборник документов. Москва, 1960
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Қытай Халық Республикасындағы қазақтардың экономикалық-әлеуметтік жағдайлары (1949 ж. аяғы 1962 ж)
Орындаған: 4 курс
студенті
А.С. Маткаримова
Ғылыми жетекшісі:
т.ғ.к, доцент
Ф.А. Қозыбақова
Қорғауға жіберілді “ ” --------------- 2006 ж.
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор Қ.С.Қаражан
Алматы-2006
Ж О С П А Р Ы
КІРІСПЕ
1 – тарау. Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өлкесіндегі қазақтар--------------------------- ----------------------------------- --------------------
1.1. Қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы
1.2. Экономикалық-әлеуметтік және мәдени жағдайы
2 –тарау. Шыңжаң қазақтарының тарихи Отанына оралуы
2.1. Оралу процесінің басталуы мен сипаты
2.2. Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орналастырылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін төл тарихымызға қайтадан көз жүгіртіп, оны жан-жақты саралап, кеңінен зерттеуге мүмкіндіктер туды. 1992 жылы 28 қыркүйек 5 қазан аралығында өткен дүние жүзі қазақтарының құрылтайы бүкіл әлемдегі отандастарын Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік, мәдени-интелектуалдық мүмкіншілігін молайтуға, кіндік кескен қасиетті топырақта бас қосқан осынау тарихи шақта бар қабілеті мен еңтегін туған елдің игілігіне жұмсауға шақырды. Осы тұста қазақ халқының төрткүл дүниедегі жалғыз Отаны, арқа сүйер сүйеніші де, ұлт болып ұйып, берекеге кенеліп өсіп-өнетін ата жұрты – қазақ жері болса, Қазақстан мемлекеті сондықтан да өз елінің болашағын ойлайтын ұлтжанды қазақ азаматтарын толғандыратын көкейкесті мәселенің бірі – қазақ диаспорасы. Соның ішінде Қытай Халық Республикасындағы қазақ диаспорасының шығу тегі, құрылымы, саяси-әлеуметтік ортасы, экономикалық жағдайы, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, тұрмыс-салтының сақталуы мен өзгеруі, өзге этникалық ортаға байланысты мәдениетіне енген өзгешеліктері, тілі мен діні, әдебиеті мен өнері, ата-мекеніне қайта оралу, көшіп келу, қоныстану мәселелері – аса күрделі ғылыми зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Өйткені дәл бүгінгі таңда халқымыздың үштен бір бөлігі, яғни қазақтың 3 миллионнан астамы өзінің тәуеслсіздігін алған тарихи-ұлттық Отанынан шетте өмір сүріп отыр. Шетелдегі қандастарымыздың ең көп шоғырланған жері – бұл күндері Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі. Қытай Халық Республикасында тұратын 1 миллионнан астам қазақтар ала бағанның арт жағында қалғаннан бергі кезеңде өзгеше тағдыр, қызғылықты тарих кешіп жатыр. Міне, сондықтан бұл мәселе бүгінгі күннің өзекті мәселесі деп түсінеміз 1.
Жұмыстың зетттелу деңгейі: 1949-1962 жылардағы Қытай Халық Республикасындағы Шыңжаң қазақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, олардың тарихи Отанына оралуы, сипаты мен қазақ жеріне олардың қоныстандырылуын зерттеуге бағытталған арнайы еңбектер жоқтың қасы деп айтуымызға болады. Әйтсе де, Ресей, Қазақстан мен шетелдегі ғалымдар тарапынан жазылған біраз еңбектер мәселенің басқа қырларынан шешуде қолданысқа ие.
Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы К.Л. Сыреожкиннің 2 зерттеуі біршама жақын. Онда Қытай Халық Республикасының құрылуынан кейінгі кезеңдегі қазақтардың демография, мәдениет жақтары қарастырылған. Бұл 1949 жылдан кейінгі кезең туралы баяндалғандықтан, зерттеу жұмысының алғашқы тарауларына көптеген мәліметтер береді.
Ал қазақтардың аталған кезеңдегі демографиялық жағдайлары туралы мәліметтер М.Тынышбаев 3 еңбегінде кездеседі. Оның Қытайға ауып, қайтадан еліне оралушы қандастарымыз туралы мәліметтері зерттеуімізге аз да болса жол ашса, Ресейлік Г.В. Астафьев 4 еңбегінде ХХ ғасырдың 50 жылдарындағы Шыңжаң қазақтарының этногенезі мен рулық құрамы жайында мәліметтер бар.
Қазіргі кезеңде қазақтың жаңарған тарихын жазуда озық оймен ұтқыр пікір білдіріп жүрген танымал ғалым Талас Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті 5 атты зерттеуінде қазақтардың шетелдерге ауа көшулері туралы архивтік құжаттары зерттеу жұмысына пайдаланылды. Әсіресе, еңбекте қазақ шаруаларын күшпен және жаппай ұжымдастырудың ауыр саладарынан көптеген қазақтардың Қытай асып кетуі нақты құжаттармен көрсетіледі.
Біз қарастырып отырған мәселе туралы кейбір мәліметтерді Г.М. Меңдіғұлова жариялаған Тарихи тағдыр-қазақ диаспорасының шығу тегі мен тарихы 6 атты монографиялық еңбегі береді. Еңбек арнайы қазақ диаспорасын зерттеп, қазақ диаспорасының шығу тарихы мен себептеріне теориялық пайымдаулар жасаған.
Қазақ тарихының осы кезеңі турасында Т.Есмағанбетовтың редакциялауындағы Қазақ диаспорасы 7 атты еңбек Шыңжаң қазақтарының шетелдерге аууы мен бірге тұрмыс-тіршілігі жайында мәліметтер береді.
Сондай-ақ белгілі демограф-ғалым М.Тәтімовтың Қазақ әлемі 8 атты еңбегін де атап өтуге болады. Бұл кітапта халқымыздың Қазақ хандығы құрылған кезден бастап, күні бүгінге дейінгі демографиялық дамудың жай-жапсарын егжей-тегжей баяндалады. Мұның ішінде, 1950 жылдардағы Қазақстанның этнодемографиялық дамуында тың игерушілермен қатар Қытайдан оралушы азаматтардың да үлес салмағы хабарланған.
Шетелдегі қазақ диаспорасының өкілдері Алтай Халифа 9 мен Оралтай Хасеннің 10 еңбектерінде де Шыңжаң қазақтарының 30 жылдан бергі тарихы баяндалады. Кезіндегі қытай билеушілерінің езгісін мойынұсынғаннан гөрі азапты да азат жолды қалаған қазақтардың Такламан шөлінен өтып, Гималай асып, Үндістан, Ирак, Сирияны басып Туркияға және де алыс-жақын шетелдерге өтулері айтылады. Олардың еңбектері зерттеуімізге тікелей қатысты болмаса да тақырыпты өзге қырынан ашуда мүмкіндік беріп отыр.
Қазақ диаспорасының ендігі бір танымал өкілдері, жазушы Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар 11 еңбегі мен Нұржамал Алдабектің Тарихи талқыға толы Шыңжаң 12 еңбектері жарық көрді. Алғашқы еңбекте қазақтардың екі мемлекетке бөлініп қалуынан бастап, олардың бүгінгі Қытайдағы өмірі туралы шолу жасаса, келесі зерттеуіміз Шыңдаңның құрылу тарихынан 40 жылдардағы кеңес-қытай қарым-қатнасытарына дейінгі Шыңжаңның талқыға толы тарихы баяндалады.
Сонымен бірге кейінгі кезеңдері Қытай мәселесіиен айналысып жүрген Нәбижан Мұхаметханұлының 13 еңбегі де зерттеуімізге қосымша мәліметтер бере алады.
Соңғы жылдары біздің тақырыбымызға біраз жақындығы бар А.И. Құдайбергенованың 1950 жылдардағы КСРО-ға келген Кеңес азаматтары 14 мен Г.Е. Абикенованың Қытай қазақтарының Қазақстанға оралуы: тарихы және мәселелері 15 атты мерзімді басылымдардағы зерттеулері тақырыпты жазуға біраз болса да бағыт бесе, Х.Алтай. Ж.Қасымбаев, Н.Мұхаметханұлы, Қ.Ғабитханұлы және т.б. түрлі баспа беттерінде Қытай қазақтарының осы күнгі тұрмысы мен мәдени жағдайларына байланысты біршама иәліметтер беріп отыр.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Зерттеу жұмысымызға қатысты деректер осы кезеңдегі тарихы оқиғалардың белгілі шындығы мен ғылыми сипатын толықтыратыны сөзсіз. Жалпы алып қарағанда ΧІΧ ғасырдың соңы мен ΧΧ ғасырдың басындағы Қытайдағы немесе Қытайдың Шыңжаң өлкесі жөнінде жазылған деректер жоқ емес. Бірақ зерттеп отрыған мезгілдегі қазақтардың тарихына қатысты материалдар жоқтың қасы. Өйткені осы кезде шығыстануға (қытайтануға) қызыққан орыс немесе бастыс ғалымдары қазақтарға назар аудармаған еді. Дегенмен де 1916 жылғы Орта Азия мен Қазақстандағы көтеріліс (құжаттар мен материалдар жинағы) 16 топтамасынан да аз да болса тақырыпқа қатысты деректер қатарын кездестіреміз.
Баста атап өткеніміздей, зерттелініп отырған тақырыбымызға арқау болатын Мемлекеттік Архив қорларындағы тың материалдар қатары болып табылады.
Тақырыптың деректік қорларының бірі - Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Осы архивтегі – Орталық Статистикалық Басқармасының стасистикалық әр жылғы және санақтар бойынша жасалған 698-қоры аталған кезең туралы біраз материалдар жинақтағанмен, санақ істерінде кейбір жылдар көрсетілмей, көзден таса қалған.
1987-қор – Қазақ КСР-нің Министрлер Кеңесінің жанынан құрылған еңбек күшін пайдалану комитетінің жинақтары біз үшін құнды мәліметтер беріп отыр. Қорда миграция, қоныстану саясаты қамтылған. Әйтсе де, біз бұл қордан бағыт алып үлгергенмен, кейінгі санақ миграциясы мәселесінің анықталмағанын көреміз. Қордан 1954-1955 жылдарға қатысты ғана материалдар тобын кездестірдік.
Сондай-ақ 1481-қор – Ауылшаруашылығы Министрлігінің жинағы. Онда біз одан әрі жалғастыра алмай отырған мәселеміз турасында деректерді толығымен кездесітіреміз. Қорда Украйна, Беларуссия, Молдавия сияқты көршілес республикалардан тың және тыңайған жерлерді игеруге келген переселендерді шаруашылық жағынан жұмыс және тұрғын үймен қамтамасыз ету тізбелері көрсетілген. Аталынған тізбелерде сырттан республикамызға келушілер санатында Қытай Халық Республикасынан оралушы қандастарымыз да аталынып өтеді. Өкінішке орай, зерттеуімізге тікелей қатысты зерттеу жұмыстары жоқтың қасы дей отырып, көбінесе архив құжаттарына сүйенуімізге тура келді. Аталған деректік қорларды талдау барысында сол жылдар мәліметтерінің нақты берілмеуін ескеріп, деректерге сын көзбен қарап, сол Қытайдан өткен үлкендер естеліктерімен салыстыра отырып зерттеуге тырыстық.
Ал, осы кезеңнің мерзімді басылымдарын кездестіргенімізбен, оларда тек басқа республикалардан келген ерендер ерлігі мадақталғандықтан, мәліметтеріне аса мән бермеуімізге тура келді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: дүние жүзінде Қазақстаннан басқа жерде қоныстанған қазақ ұлтының ең көп бөлігін құрайтын өңір – Қытайдағы қазақтар жиі қоныстанған Шыңжаң аймағы. Қазақ халқының арғы-бергі біртұтас жалпы тарихын жан-жақты зерттеу үшін Қытайдағы қазақтардың біз қарастырып отырған тұстағы тарихы да өз алдына ғылыми тұрғыдан зерттеп шығуды талап етеді. Бұл орайда біз сол кезеңдегі (1949-1962 жж) Қытайдағы қазақтардың саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірін, халықаралық жағдайы мен олардың Отанға оралу процесін негізге ала отырып, толық зерттеліп, жүйеленбеген мәселелерді бір жүйеге салуды мақсат етіп отырмыз. Аталған мақсатымызға орай, төмендегідей міндеттер қатарын алға қойдық:
- Аталған кезеңдегі Шыңжаң қазақтарының географиялық орналасуы мен демографиялық жағдайларына мән беру;
- Қытай билеушілерінің ықпалындағы қазақтардың шаруашылық тұрмыс жағдайы мен оқу-ағарту мен мәдениетін пайымдау;
- 1949-1962 жылары Шыңжаң қазақтарының оралу сипатына тоқталу;
- Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орнығуы мен ондағы кездескен қиыншылықтардың тарихи себептерін ашып көрсету.
Бітіру жұмысының хронологиялық шегі: Аталған жұмыста Қытайдағы қазақтардың 1949 жылдан 1962 жылдарға дейінгі тарихи кезеңі баяндалады.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан (әр тарау екі бөлімнен) және пайдаланған әдебиттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ШЫҢЖАҢ ӨЛКЕСІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР.
1.1. Қытайдағы қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы.
Қазақ - Қазақстан Республикасының жергілікті негізгі тұлға ұлты. Тарихтағы қазақ халқының этнотерриториясы таяу заманға келгенде төңеректегі адып елдер тарапынан бөліске түскендікген, қазақ халқының біраз бөліктері өздері отырған жерлерінен басқа елдің құрамына өтіп кеткен. Сондай-ақ тарихи саяси себептердің салдарынан алыс - жақын шетелдерге босып кеткен қазақ өкілдері қазіргі тұста көптеген мемлекеттерде өмір сүруде. Олар әр бір мемлекеттің азаматы болып саналып, Монғол қазағы, Түрік қазағынемесе Қытай қазағы деген сияқты атауларға ие болып отыр.
Қытай қазағы дегеніміз - Қытай Халық Республикасының территориясында өмір сүріп отырған, Қытай Халық Республикасының азаматтығындағы қазақтар. Жалпы Қытай Халық Республикасында түркі тілді 7 ұлт, 9 түркі тілі бар. Жер шары картасына қарағанда олар шығыс бойынша 74° - 126°-та, ал солтүстік ендікте 35° - 50° өңірде түрады. Атап айтатын болсак, негізінен Қытайдың батыс-солтүстік бөлігіндегі Шыңжаң автономиялы ауданына, Цинхай, Ганьсу өңірлеріне қоныс тепкен. Бұдан тыс Қытайдың шығыс-солтүстігіндегі Хайлоңжаң өлексінің Фуун аудандарында бар 17.
Өткен тарихты еске түсірсек, Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі тарихта Шығыс Түркістан аталғаны жалпыға мәлім. Кейбір жазба әдебиеттерде Қашқария, Жоңғария деп аталған кездері де болған. Тарих аренасында ΧVІ ғасырдан бастап көрініп, қазақ еліне үнемі қауіп төндіріп, шапқыншылық соғыстар жүргізіп келген Жоңғар хандығы Манчжур Қытай империясы жойылып, Шығыс Түркістанды жаулап алғаннан кейін тарихта белгілі бұрынғы аты өзгеріп, 1877 жылы Шыңжаң (Жаңа өлке) деп аталғаны белгілі 18.
Ал қазіргі кезеңде Шыңжаң аймағы әкімшілік жақтан: Солтүстік Шыңжаңдағы Алтай аймағына қарасты Алтай қаласы, Шіңгіл, Көктоғай, Бауыршын, Қаба аудандарына;
Тарбағатай аймағына қарасты Шәуешек қаласы, Қобықсары, Дөрбілжің, Шыйқу, Шағантоғай;
Толы, Сауан аудандарына: Іле аймағына қарасты Қүлжа қаласы, Құлжа ауданы Нылқы, Күнес, Текес, Тоғызтарау, Моңғолкүре, Шапшал;
Қорғас ауданына: Санжы дүнген облысына қарасты Санжы қаласы, Фукаң, Мори, Мичуан, Қүттыби; I
Манас ауданы: Буратала монғол облысына қарасты Бүратала, Жың қаласы;
Арасан аудандарына - Құмыл аймағына, Үрімжі қаласы мен оған қарасты Үрімжі ауданына Күйтін, Қарамай, Шэхэзэ қалаларына орналасқан 19. Тағы бір бөлік қазақтар Қытайдың Ганму өлкесінің Хайший, Манғол-Тибет – Қазақ автономиясы мен Чинхай облысына орналасқан.
Қытай Халық Республикасында түркі тілінде ұлттардың жалпы саны 10 миллион шамасында. Олар: қазақ, ұйғыр, қырғыз, татар, сала, ұйгу ұлттары. ¥йғырлар ауылшаруашылығы мен сауда ісімен айналысса, қазақ тіліне өте жақын-түркі тілінде сөйлейтін қырғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Қазақтарды қосқанда бұлардың бәрі мұсылман сүнниттер болып, бүдан басқа тағы да діні мен тілі бөлек қытайлар, монғолдар, орыстар болды.
Қазақтар мекен етуші бұл аймақтар Шыңжаңдағы ең бай аймақ болып саналды. Ол Қытай территориясының 16 бөлігін құрайды немесе жалпы территорияның 1646800 кв. км алып жатыр. Климаты жайлы болып келеді. Қыста орташа температура қаңтар айында -13°-тан -30°-қа дейін болса, шілдеде + 18°-тан +27°С дейін болды. Соған орай географиялық жағдайы мал өсірумен қатар, егін егуге де қолайлы болып келеді. Жергілікті халық өзен суларымен қатар жер астынан құдықтар қазу арқылы да күн көреді.
Ауылшаруашылығы жұмыстары солтүстіктен оңтүстікке қарай дамиды. Мәселен, 1958 жылы Жаркенттің басты шаруашылығы жүгері дакылын өсіру болса, кейін климат қолайлылығы мен су молшылығына орай астық, мақта, күріш өнімдерін өндірген. Ал, Шыңжаңның солтүстігіндегі Манас өзені аңғары, Ақсу аңғары және Үліңгір аңғары малшаруашылығымен айналысушы көшпелілер үшін өте қолайлы аймақ болды. Бірақ, 1966-1976 жылдардағы мәдени төңкеріс тұсында4 бұл жерлер отырықшы аудандар болып ауыстырылды. Жалпы Шыңжаң қазақтарының 35 бөлігі мал шаруашылығын кәсіп етті 20.
Ғалымдарымыздың XIX ғасырдың 60 жылдарынан бастап, қызыл сызықтың арғы жағында қалып койған Қытай қазақтары әр кезеңдегі ресейлік-кеңестік теперіштер (XIX ғ. 70-жылдары, XX ғ. 16-жылы, 20-жылдары, 32-жылы, 37-жылғы..) түсында жансауғалап келген қандастарымен катарын толықтыра түсті 20 деп атап көрсеткеніндей, Қытайдағы қазақтардың демографиялық өзгерістеріне сол түстағы көші-кон үрдістері әсер етіп, бірде көбейіп, бірде азайып отырған. Нактылай түссек, Қазан төңкерісінен кейін Ресейдегі большевиктер билігіне қарсылык көрсеткен ақтардың қарулы күштерінің бір бөлігі қызыл армияның тегеуіріне шыдамай, солтүстік Шыңжаңға кашып өтеді. Бұлардың кейбіреулері көп ұзамай Шыңжаң үкіметі жағынан ақ гвардияшылармен бірге қайтарылған. Дегенмен осы келген бетімен қайтпай, қалып қойған қазақтар Шыңжаң қазақтарының санын көбейтті. Бұл туралы демограф-ғалым Мақаш Тәтімов өз еңбегінде Қытайдағы қазақтар саны 550 мыңға тек 1920 жылы ғана жеткен. Себебі азамат соғысы мен кулактар ылаңы кезінде Қытайға, әсіресе Жетісудан қазақтар көп ауған21.
Сондай-ақ азамат соғысының салдарынан 1916 жылы Ресей патшалык үкіметініққазақтарды жаппай әскери қызыметке алуына байланысты да қазақтар көптеп Шыңжаңға қарай көшкен. Бірақ олардың біразы көп ұзамай қайта қайтканмен олардың талайы калып қойды.
Ақпан революциясынан кейін патшалық дара биліктің құлағандығы туралы алыстағы Қытайға да жеткен хабарды естісімен елін сағынған қазақтар топ-топ болып, әсіресе Жетісудың Нарынқол бойындағы Қорғас, Жаркент өңіріндегі шекаралас аудандарына қайта орала бастайды 22.
Алайда көп ұзамай Қазақстандағы қазақтардың, әсіресе, шекара маңындағы тұрғындардың тағы да Қытай асуына тура келді. Ендігі жерде олар ақ орыс емес, қайта қызыл орыс кысымынан кашуға мәжбүр болды. Бүл жағдай 1920-1921 жылдары және 1931-1932 жылдардағы екі дүркін аштықтың, 1929-1931 жылдары кең өріс алған кеңестік жаппай үжымдастырудың қатал да қатыгез саясатына байланысты еді. Бұл туралы тарихшы Т. Омарбеков Голощекиннің жүргізген геноциді 1929 жылдың, яғни жаппай күштеп коллективтендірудің алғашқы жылдарында-ақ шекаралық аудандардағы қазақтардың Қытай жеріне жүмыла да топтаса қаша көшулерін туғызды 23 дейді. Демек сол түста шекаралық аудандар мен оларға көрші аудандардағы қазақтар үшін Голощекин зомбылығынан күтылудың жалғыз жолы Қытай және өзге де шетелдерге асып кету болғанын аңғартады.
Нақты мәліметтерге сүйенсек, кезінде Кеңес Одағы П.П. ОГПУ басшыларының Қазақ өлкелі партия комитетіне жолдаған өте қүпия мәліметінде 1929 жылы ҚазСР-нің шекаралык аудандарынан Қытайға көшкендер 416 қожалыктары, яғни 1845 адам; 1930 жылы 3478 қожалыктары, яғни 8440 адам; 1931 жылы шамамен 2009 қожалықтар. Сонда 1931 жылдың сәуір айына дейін Қытай 5,903 шаруалар шаруашылықтары (яғни шамамен 29,566 казақ) көшіп кеткен болып шығады. Ал КСРО-ның барлау орындарының дерегі бойынша 1932 жылғы дейін Қытайда онда өткен 60 мыңдай қазақтар тіркелген - деп мәлімдейді 24. Тағы бір ескерерлік жайт, осы шекаралық аудандарға көрші орналасқан кейбір шекаралық емес аудандарда да Қытайға көшу науканы орын алған. Мысалы, Алматы және Семей округтеріндегі Малайсарыдан 92 қожалық, Шелектен 62 қожалық, Қаратастан 30 қожалық, Күршімнен 11 қожалық 1930 жылы-ақ Қытай асып кеткен 25.
1932 - 1934 жылдары Кеңес Одағының жүргізген асыра сілтеу саясатының кесірінен де көптеген қазақтар тағы да Шыңжаңға кашып жатты. Олардың жолда аш-жалаңаштық, ауру-сырқаудан опат болғандарынан басқалары Қытайдағы қазақтардың демографиялық өсуіне және бір рет үлкен әсер етті. Бірақ, осы тұста, керісінше сондағы қазақтардың шетелдерге жөңкіле көшу үрдісі де байқалды.
Әйтсе де Қытайдағы қазақ ұлты басқа да аз ұлттар сияқты түрлі үкімет пен керағарлық саясаттың нәтижесінде түрлі қырғындарға үшырап 40 жылдары тіпті шетелдерге босу әрекетіне үшырады. 1940 жылдың кейінгі үш аймақта өріс алған көтерілісте тағы да талай қазақ азаттық жолында қаза болды. Қысым көрген олар қонысын тастап Монғолия асуға мәжбүр болды. Жоғарыдағыдай түрлі себептерден 1946 жылғы санақта олардың саны шамамен 440 мыңға дейін азайып кеткен 26.
1949 жылы Қытай өз алдына Қытай Халық Республикасы болып қүрылған түста онда тұратын қазақтардың жалпы саны 420 мыңға жуық болған. Оның ішінде 418 мыңға жуығы Шыңжаң өлкесінде орналасып, түрғылықты халықтың 9 процентін қүрады. Ал қалған 3 процентке жуық қазақтар Цин-хай өлкесінде (1600-ге жуык) және Ганьсу өлкесінде (1497-ге жуық) қоныс тепті.Әйтсе де, қазақ қауымының қытай қазағы атанып, жергілікті халықпен араласа өмір сүруі көнеден келген емес, таяу замандағы тарихымыздың туындысы 15, 126-б.
XX ғасырдың 50 жылдарында Г.В. Астафьев Қытай Халық Республикасының Жоңғария территориясында түратын қазақ рулары мен олардың санына көңіл бөлігі, анықтайды. Оның осы түстағы санағы бойынша (1953 жыл, маусым) Шыңжаң аймағындағы қазақтардың жалпы саны 475 мыңға жеткен. Оның 60 процентке жуығы - Іле Қазақ облысының үш ауданына шоғырланған. Қытай территориясын қоныстанушы қазақтар саны басқа да аз ұлттар сияқты осы түста көбейіп отырды. Мәселен, 1949 жылы 420 мың қазақ болса, 1953 жылы 475 мыңға жеткен 27. 1949 - 1953 жылға дейінгі тексеруде қазақ халқының санының артуы көрініс берді. Оны Қ. Ыбырәліүлы мен Г. Шәріпқызы өздерінің мерзімді басылымда жариялаған зерттеуінде Қазақ халқының санының артуы тез болды. Бастысы соғыстың аяқталуына, емдеу-денсаулық сактау кызметінің күшеюіне, Халық түрмысының жаксаруы мен өлімнің азаюына қатысты болды 28дейді.
Бірақ, келесі санақтық тексеруде демографиялық хал-ахуал құлдырады. Біріншіден бір бөлім шекара тұрғындарының шетелге (Батысы Қазақстанға) өтіп кетуіне байланысты болса, екіншіден Шыңжаңдағы 3 жылдық жаратылыстық ауыр апат пен саяси жағынан асыра сілтеушілік салдары болды.
Сондай-ақ Г.В. Астафьев өз санағында керейлер мен наймандардың бірнеше руларын атап көрсетеді. Жалпы ІЛыңжаң қазақтарының негізін керей, найман, уақ, албан, суан сияқты тайпалар қүрайды. Оның ішінде наймандар мен керейлердің саны көп. М. Тәтімов Кезінде Шыңжың өлкесінде Үлы жүз тайпалары Орта Жүз тайпаларынан аз көшіп бармаған. Соны ескере келе, саны 350 мыңға (1917) жететін қытайдағы қазақтардың 200 мыңын Орта жүз тайпаларына, ал 150 мыңын Үлы жүз тайпаларына қайта бөлдік 29 дейді. Шындығында кейінгі неше реткі көші-қонның өзінде мүндағы қазақтардың негізгі қүрамы Орта жүз бен Үлы жүз болды. Олар көшіп келген беті ыңғайына қарай қоныстанды. Мәселен, Орта жүз керейлерінің көбі Алтай аймағының жеті ауданына, Тарбағатайдың Толы, Шиху, Сауан және Шихудан Баркөлге дейінгі Тяншань тауы өңіріне, сондай-ақ кейінгі кезде ауып барған Ганьсу өлкесінің Ақсай ауданына орналасты. Керей тайпасы өз ішінен абақ керей және ашамайлы керей болып екіге бөлінеді. Ашамайлы керей негізінен Қазақстанға: абақ керей негізінен Шыңжаңға орналасқан.
Орта жүз наиман тоғыз руға бөлшген: қаракерей, төртуыл, садыр, матай, ергенекті, бағаналы, балталы, терістаңбалы, шыршыт. Олар Алтай, Тарбағатай аймақтарының Қазақстанмен шекаралас Қаба, Жеменай, Қобықсары, Дөрбілжің, Шәуешек, Шағантоғай, Буратала, Арасан, Жың аймғына және Іле аймағының Қорғас, Қүлжа, Монғолкүре, Тоғызтарау, Шапшал тағы басқа да аудандарына орналасты.
Ұлы Жүз Албандар сары, шыбыл болып екіге бөлініп, негізінен Монғолкүре, Текес, Тоғызтарау аудандарына орналаскан. Ал суандар өз ішінен досбағыс, күнбағыс, тоғарыс (токарыстан) байтүқ деп 4 үлкен руға бөлініп, негізінен Қүлжа және Қорғас аудандарына қоныстанған.
Бүлардан тыс 1949 жыл қарсаңында Баркөлде 9 таңбалЕ найман, 12 абақ керей және уақ сынды үш үлкен тайпасы болдь Әр рудың өзіне тән таңбасы мен үраны болған. Қыта казақтарында бүл қазіргі күнге дейін сақталған 29.
Қорытып келгенде, Қытайдағы қазақтардың демографиялық жағдайы бір жағынан Шыңжаңдағы жағдайдың тұрақсыздығына байланысты болса, енді бір жағынан Кеңестер Одағындағы саяси науқан да, тіпті одан бұрынғы оқиғаларға байланысты болған көрсетеді. Яғни, XIX ғасырдың 60 жылдарынан басталған Ресейлік шаралар, XX ғасырдың 16, 20, 32, 37-ші жылдардағы оқиғалар, кезінде Қытайға ауыған қазақтардың санына байланысты болғанын — көреміз. Әрине, аштық, тұрмыс тауқыметі де өз әсерін тигізді.
1.2. Экономикалық-әлеуметтік және мәдени жағдайы
1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылған соң Қытай тарихында бірінші бес жылдық (1949-1953ж.ж.) калпына келтіру кезеңі болып саналды. Соған орай елдің мәдени және саяси өмірін жандандыру жұмыстары жүрді. Елдің территориясы ірі әскери -әкімшілік аудандарға бөлініп, оларды Халық-азаттық әскерінің өкілдері басқарды. Олар әскери тәртіп жүйесі арқылы тұрғындардың түрлі мәселерімен шұғылданды. Төңкеріс нәтижесінде билікке келген Қытай Коммунистік Партиясы КСРО-мен тығыз байланыс'орнатып, елді социолистік жолмен дамытуға күш салды. Ондағы көзделген басты міндет - өнеркәсіп ісін жандандыру деп тапты. 50 жылдардағы Қытайдың танымал экономисі Цзэн Вэныдзин: Ірі өнеркәсіп ісі жоғары деңгейде дамымаған тұста, социолистік қоғам толығымен орнады деп айтуға болмайды деп атап көрсетті.
Қытайда жаңа үкімет органдарының қүрылуына орай Шыңжаң өлкесінде де біршама қоғамдық өзгерістер орын алды. Үкіметтің жаңа саясатының басты мақсаты-мемлекеттің барлық территориясына қытайлық бақылау орнату болды.
ІСоған орай олар басты назарды демографиялық хабарламаларға аударып, қытайлар аз орналасқан мекендерді анықтады. Шыңжаң өлкесі де осындай аймақтың біріне жаткызылып, өлкенің этникалык күрамы өзгерді. Қытай түрғындарының саны 5 проценттен 45 процентке дейін көбейтілді. Яғни, қытай қоныстанушыларын көбейту арқылы өлкеде қытайдың дәстүрлі коғамын орнықтыру еді.
Мүндағы саясаттың бір аспектісі - үлттық элитаны пайдалану арқылы аз үлттарға қытайлық саясатты үғындыру, қалыптастыру болды. Себебі, жергілікті маньчжурлер билігі түсында ШыңЖаңның жергілікті бектері кытай үкіметінің шамадан тыс салынған салығына карсылык көрсеткен болатын. Бүл бәсекелес көпке дейін созылып, амалсыз үкімет аз үлттармен келісімге келуге мәжбүр болды 30.
Жаңа коммунистік басқару жүйесі қалыптасып, автономиялардың жергілікті тұрғындары әкімшілік күрылымдарға І біріктіріліп, Қытай Компартиясының тікелей бақылауына алынды. Шовинистік көзкарастар толығымен жойылып, атеизмге еркіндіктер берілді.
1950 жылдың соңына қарай аймақтық және уездік үкіметтер кұрыла бастады. Ондағы басты мәселе Әр бір ұлттың жергілікті мемлекеттік билік орындарында өз өкілдері болуға тиіс делінді. Қытайдың ішкі аудандары мен қатар ұлттық автономиялы аудандарында да осы мәселеге байланысты жұмыстар атқарылды. Нәтижесінеде жергілікті аз ұлт өкілдері мен кытайлардың арасында шиеленістер туды. Қытайдың ұлт саясатына орай қоныстандырылған қытайлықтар биліктен тыс қалатындықтарын ойлап, қарсылықтар білдірді.
Әйтсе де, Шыңжаң өлкесін мекен етуші түрлі ұлт өкілдері болғандықтан, Қытай Компартиясы амалсыздан ондағы билік органдарының өкілеттілігіне жергілікті ұлттардың өкілдерін бекітуге мәжбүр болды. 1952 жылы Іле округінде өткен сайлаудың нәтижесінде қытайдағы қазақ ұлтынан 21 адам делегаттыққа үсынылады. Аталған делегаттар сайлауында қазақтардың саны 50 процент, ұйғырлар - 26 процент, монғолдар - 3 процент, ал қалған ұлт өкілдері 14 процентті иеленді.
Осы тұста Қытайда мемлекеттік аппараттың жаңа органдарын құру туралы декреті жарық көрді. Декретке сай 1950 жылдың 17 желтоқсанында ұлт саясаты мен жұмыс атқарушы Қытай Халық Орталық Үкіметі мен Коммунистік партиясы Шыңжаңда барлық ұлт өкілдерінен тұратын Өлкелік Біріккен Халықтық -демократиялық үкімет құрады. Оның кұрамына түрлі ұлттың өкілдері енгізіліп, 31 адамнан түрды. Мемлекеттік басқару органдарының араласуымен түрлі қауіпсіздік комитеттері мен басқару жүйелері орнады. Ішкі істер бөлімі, қоғамдық қауіпсіздік, ақша ісі, сауда ісі, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы орман шаруашылығы, ирригация, мал шаруашылығы, тазалық істері сияқты органдардың департаменрері болды 31.
Сонымен бірге ұлт мәселсі жөніндегі комитет, сауда ісі комитеті, мәдениет пен оку-ағарту, банк ісі, халык соты сияқты комитеттер де құрылды. 1950 жылы 20 қазанда Үрімжі каласында халық соттарын құру ісі де карастырылып, көп үзамай Шыңжаң өлкесінде сот органдары қүрылған еді. Өның 78-і уездік, 958 аудандық, 1275 болыстық, 7166 қалашықтарда болған. Осы жылдың екінші жартысынан бастап Іле, Тарбағатай, Алтай округтерінде де билік органдарының Жалпы жоспарға көшуіне тура келді. Әр бір уезде уездік басқару орындары бекітіліп, ол Өлкелік Халық үкіметі органына бағынады. Ал бұл түска дейін соттық үкіметгің басында әкімшілік басшылары отырды. Моселен ұйғыр үлтының соттары шариаттар болса, қазақтарда мүндай қызыметтерді билер атқарды. Соттық құқықтары Үлкен Ереже жинағында жазылып, көрсетілді. Бірақ, ендігі түста бүл ережені сақтау тіпті мүмкін болмады. Себебі Қытай коммунистері бүны шовинистік әрекет ретінде бағалап, тиым салды 32.
Жергілікті билікті аз үлтгардың өкілдері атқарса да, Шыңжаңды Қытай Коммунистік Партиясының әскери комитеттері тікелей бақылауында үстап отырды. Осы кезеңдегі Халық-Азаттық армиясының ролі туралы Лю Жаоцы былай дейді: Халық-азаттық армиясының әскери бақылауы Халык демократиялық диктатурасының алғашқы формасы. Өйткені ол реакциялық күштерден халықты қорғаумен қатар халық өкілдерінің түрлі жиындарына көмек бере отырып, біртіндеп үкімет билігін толығымен қолға алады.
Халық-Азаттық армиясы Шыңжаң өлкесінде орын алған келеңсіз істерді әскери күштер арқылы басып отырды. Мәселен, 1951 жылы қарулы көтеріліс үйымдастырушы Оспан Батыр тобын толығымен жойып жіберді.Арғы бет Алтайда жүртқа әйгілі үш Оспан болған. Олар - Төре Оспан, Қара Оспан және Оспан батыр. Оспан Сәлімүлының туған жылын 1898, 1899, 1900 - жылдар деп әркім әр түрлі айтып жүр. Кәзіргі коммунистік Қытайда елдер үкіметтің емеурініне қарап Банды Оспан деп те атайды. Ол тарихта Қытайдағы қазақтарды бастап Қытай үкіметі мен Кеңес Одағы отаршылдығына қарсы түрған батыр адам болған. Оның атыньщ шығуы 1940 - 1951 - жылдар. Ол 1946 - жылдан бастап ашық түрде коммунистердің тікелей кеңестер басшылығына Шығыс Түркістан армиясъша қарсы тұрады. Қытай қызыл армиясы 1951 - жылы ақпанда Қанбал тауының Макдй деген жерінде Оспанды қолға түсіріп, 28 - сәуірде өлтіріледі 33.
Оспан батырдың тағдырласы М.Ыбырайүлы қазактардың Семей, Үржар өңірлерінен шығып, кейін Қытайдьщ Шыңжан өлкесіндегі ержүрек боздақ үрпағы болған. Ол Оспан батырдь жактауіпы болған. Кейінен аз үлттардьщ мүддесін көздегені үші^ 1951 - жылы Қылмыс занының 62 - тармағы бойынш айыпталады. Осы жылдың маусым айының 29 Ұланбатыр қаласының солтүстігінде орналасқан жазыксыз қүрбандардьі Алтын бесігі аталған Даландавхар (қазақша баламасы Жетіқабат атты жерде мүңғыл асыра сілтеушілері 34 жасында атып өлтіреді
Осы тұста олар өз халқының мүддесін көтерушілерді әскери комитеттердің жауы ретінде бағалап, контрреволюционерлер ретінде қудалады. Нәтижесінде казақ лидерлерімен қатар басқа да аз ұлт өкілдері кұғынға ұшырады. 1949 - 1952 жылдардағы мұндай құдалау әрекеттеріне шыдамаған қазақтың жекелеген топтарын мен аз үлттардың өкілдері Пакистан мен Ауғанстанға өтіп кетті.
Сондай-ақ 1950 жылдың қарсаңында қазақтардың біраз бөлігі Туркия территориясына қоныс аударып кетсе, біршама ұйғырлар Сауд аравиясына миграцияланды 35.
Қазақтардың жекеленген топтарына Халык-Азаттық армиясы амнистия берді. Халықтың кейбір талаптарын қанағаттандырады. Себебі, осы тұста қазақ малшылары Қытай Халық Республикасы үшін қажет еді. Ата-бабаларынан малды кәсіп еткен қазақ көшпелілері малшаруашылығын жандандыруда ерекше орын алатын. Сонымен қатар қазақтардың кейбір бөліктері ата- ,. мекендерін тастап кетуге, ұлттық дәстүрлі қоғамын жоюға барғылары келмеді. Соған орай жаңа үкіметтің кейбір талаптарымен санасуына тура келді. Мұндай әрекеттерге басқа да үлттың өкілдері қосылды.
Шыңжаңдағы жаңа үкімет бүл істі табысты шешкеннен кейін малшылар мен мал иелеріне деген қатынасты реттеуге көшті. Әсіресе КСРО-да мал иелерін тәркілеу барысында орын алған кемшіліктерді қайталамауға тырысты. Мал шаруашылығымен айналысушылар мал өнімдерін шығаруына орай мемлекеттен комектер алатын болып шешілді. Қытай Коммунистерінің шешімдері бойынша берілетін көмек малшыға да, мемлекетке де тиімді болып саналды. Малшылар өнім ендіруіне орай мемлекеттен ақшалай көмектермен бірге мал ауыруларына карсы емдер, жем-шөп және қасқырдан қорғанатын қарулармен қамтамасыз етілді. Коммунистер басшылығы түсында Шыңжаң өлкесінде мал саны 1949 жылы 11,8 миллионнан 1953 жылы 15,4 миллионға дейін көбейді. Малшаруашылығы өнімдерінің бағасы көтеріліп, күнделікті қолданыс заттарының бағасы төмендетілді. Мүндай комектер егіншілік аудандарда да көрсетіліп, өнім бағасы жоғарылады. Егерде 1950 жылдың маусым айында 1 кап бидай (55 кг1) 60-65 Шыңжаң юанын күрайтын болса, тамыз айына қарай оның бағасы 80-100 юанға дейін көтерілді 36.
Қытай үкіметінің тарапынан жасалынып отырған бүл шаралар жайдан-жай емес еді. Ол бір жағынан қазақ қауымын жаңа билікке бағындыру әрекеті болса, екінші жағынан ежелден .малға қабілеттілігі басым ұлтты пайдалану арқылы Шыңжаң өлкесіндегі мал шаруашылығын жандандыру мен мал санын көбейту болды. Бірақ, 1950 жылдардың орта тұсына қарай мал өсіру ісімен қытайлар да шұғылданды. Мал өнімдерінен түскен пайданың басым бөлігі шаруашылық-кұрлыс топтарына бөлініп, 1955 жылы 16 мал шаруашылығы фермалары салынды. Сондай-ақ шопандардың 1 жылдық еңбек ақысының құны да белгіленді. Мәселен, Тарбағатай округның Толы (Манап) уезінде 690-800 бастан тұратын қой отарын бағуІІІы шопанға еңбек ақы ретінде айына 1 бас үлкен қой мен бір-екі құры киім берілсе, 1953 жылы ол өзгертіліп, атар қой үшін 2 жасар қой, 1 ешкі және төрт қадақ шай немесе осы көлемде ақшалай ақы төлеген 37.
1953 жылдын бастап Шыңжаңның жер шаруашылығымен айналысушы аудандарында да бірқатар аграрлық-реформалар жүзеге асырылады. Жер толығымен шаруа меншігіне өтіп, Жүмысты кім атқарса, жер соныкі деген үрандар орын алды. Аграрлық реформалардың нәтижесінде шаруалар одағындағы адам саны 527-мың адамнан 1,251 мың адамға дейін өсті. Аграрлық реформаның мақсаты- Шыңжаңның аграрлық қатынастарын реттеу арқылы жері аз шаруаларды аштықтан қүтқара отырып, мемлекеттің ауыл шаруашылығын көтеру болса, екіншіден мемлекет тарапынан аздаған көмектер бере отырып, копперациялар мен бірлестіктерді шаруалар есебіне орнықтыру еді. Нәтижесінде, Қытайды социолистік жолға қиындықсыз өткізетіндіктері байкалды 38.
Түрлі көмек шараларын үйымдастыра^отырып қазақтарды жаңа үкімет саясатына көндіктіру аякталған соң, Қытай Коммунистік Партиясы қазақ жүздері мен рулар арасындағы әкімшілік бірлестіктерін күруды жолға қойды. Бүл Ганьсу, Цинхай, Шыңжаң өлкесінде мекен етуші қазақтар мен басқа да ұлттар арасындағы катынастарды реттеу түғысынан орын алды. Соған орай 1952 жылы наурыз айында солтүстік-батыс Қытайдың әкімшілік комитеті Ганьсу, Цинхай, Шыңжаң өңірлеріндегі казак ру басшыларымен жиын өткізіп, қазақтардың жеке автономиялы аудандар қүруына руқсат беру туралы шешім кабылдады. Аталған шешімге сай 1954 жылы көкекте Ганьсу өлкесінде Ақсу автономиялы ауданы қүрылады. Ал осы жылдың шілде айында Цинхай өлкесіндегі 3 автономды округтері (Хайшим, Тибет, Қазақ) Хайши монғол Тибет-қазақ автономиялы облысы болып аталды. 1954 жылы 27 қарашада Іле автономиялы облысы құрылады, оған: Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары мен Бұратала моңғол автономиялы облысы қарады. Облыстың орталығы ретінде Құлжа қаласы бекітіледі. 1954 жылы 17 шілдеде Мори қазақ автономиялы ауданы, 1954 жылы 30 қыркүйекте Баркөл қазақ автономиялы ауданы құрылады 39.
Іле автономиялы облысы құрылғаннан кейін тұрғылықты халықтың үндеуімен мемлекеттік Үкімет органы Халық жиналысы өкілдері құралады. 1954 жылы қарашада Құлжа қаласында Халық жиналысы өкілдерінің бірінші сессиясы өтіп, оған округ көлемінде 239 делегат қатысады. Сессияның барысында Іле автономиялы облысының Халық комитеті құрылып, комитет төрағалығына қазақ ұлтының өкілдері үсынылса, ал оның орынбасарлығына қытай мен ұйғыр ұлттарының өкілдері бекітілді. Бұл да бір аз үлттар арасында шиеленісті тудырмау қажеттілігіне туындады. Сонымен бірге сессия да облыстың қоғамдық өміріне қатысты мәселелер болды. Басты назар облыстың экономикасын көтеру болғанымен, Қытай Коммунистік Партиясының іошараларымен санаса отырып жұмыс жүргізулеріне тура келді.
Бұл түста да Қытай үкіметі басқа да аз үлттарға жүргізіп отырған саясаты тәрізді қазақтарға облыс, аудандар кұруға мүмкіндіктер бере отырып аймақтық экономикалық процесстерді қытайлық жолмен дамытуға күш салды.
Енді Шыңжаң өлкесі де автономиялы аудан ретінде Социалистік кайта қүруға дайындық жүмыстарын жүргізуге міндеттемелер алады. Елде малшыларды кооперативтерге біріктіру жүмыстарының алғашкы дайындық кезеңі де басталып кетеді.
Қытай Халық Республикасы өзінің мемлекеттік Констйтуциясын қабылдаған соң Шыңжаң өлкесінде Шыңжаң автономиялы облысын қүруға шешім қабылдайды. 1955 жылы бүл жүмыс толығымен шешімін тауып, Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысы 30 қыркүйекте ресми түрде жарияланзды. Осы тұстағы Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысының қүрамында 13 үлттың өкілдері өмір сүріп, оның ең көпсандысы ұйғырлар болса, екінші көп санды үлт казақтар болды. Қазақтардың осы түстағы саны 505 мыңға іжуықтаған еді. Қазақ автономиялЫ облыс, аудандары Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысының күрамына еніп, облыстың басты малшаруашылығы аудандарына айналды.
1955 жылы Шыңжаң екінші бесжылдық (1956 - 1960 жж.) жоспары келіп жетеді. Коммунистік Партияның өкілдері кооперативтендіру ісін 1959 жылға дейін аяқтауды бекітеді. Жаппай кооперативтендіру ісі қарқынды дамып, ол көп кешікпей- -ақ үш қазақ автономиялы аудандарына да келіп жетеді. Оның ішінде ең ірісі болып саналатын Іле-казақ автономиялық округіне 1957 жылы үкімет тарапынан қазақ малшыларына үгіт-насихат --жұмыстары жүргізіледі. Баркөл округінде бұл процесс ерте басталып, 1955 жылдың өзінде-ақ 21 кооператив құрылады. 1956. жылы 26 кооператив болса, 1957 жылы 1127 шаруашылық немесе 92 процент қазақ жанұясы толығымен кооперативтендіріледі.
Сонымен катар Морый-Қазақ автономиялық уезінде бұл саясат тез арада жүзеге асып үлгереді. Себебі, Баркөл округіне қарағанда мұнда халық саны аз болды, 1956 жылы уездің 75 проценті кооперативтендірілсе, 1958 жылы 24 малшаруашылығы коммунасы қүрылды. Нәтижесінде барлық малшаруашылығы аудандарының 80 проценті 1958 жылдың күзінде толығымен кооперативтендіріліп, аудан көлемінде барлық малдың есебі алынып, кооператив меншігіне өткізіледі. Осы түстағы автономиялы ауданның мал саны 15,5 миллион бас болса, оның 70 проценті толығымен мемлекет меншігіне айналады 40.
Малшаруашылығы салаларының кооперативтерге біріктірілуі қазақтардың әлеуметтік бірлестіктерін түбірімен өзгеріске үшыратты. Алғашқы кезеңде мал мен жайылымдық жер ру меншігінде болып келсе, 40 жылдардың аяғында жеке жанұялық меншікте белгілі көлемде малдары болып, әкімшілік тарапынан көмектер алып отырса, ендігі түста барлық малды кооперативтер меншігіне өткізіп берулеріне тура келді. Кооперативтер қүру ісі мемлекет үшін өте тиімді болды. Бір жағынан ірі мал иелерін жаксы малшылармен қамтамасыз етсе, екінші жағынагі ешбір иелігі жоқ түрмысы төмендерді жүмыспен қамтамасыз етті. 300-400 бастан асатын малы бар адам ірі мал иесі атанып,^өзіне малының 70 процентін қалдырып, қалған бөлігін мемлекетке өткізді.
Мемлекет олардан алынған малдарды бірлестіктерге беріп, мал иелеріне 7 жыл көлемінде малдан түскен өнімнен белгілі бір мөлшерде ақы төлеп отырды. Берілгегі мерзім аяқталған түста мал толығымен мемлекет меншігіне өткен. Бірақ ірі мал иелері малының мемлекет меншігіне толығымен өтіп кетуіне наразылықтар білдірді.
Нәтижесінде Шыңжаңның малшаруашылығы аудандары мен жартылай малшаруашылығы уездерінде жаппай кооперативтік шаруашылықтар мен аралас мемлекеттік малшаруашылығы фермаларының саны өсті. 1957 жылы маусымда 27 уезде 1,650 малшаруашылығы кооперативтері мен 118 аралас мемлекеттік ферма құрылады. Оның 72 проценті таза малшаруашылығымен айналысатын аудандарда, қалған бөлігі аралас шаруашылық аудандарында қалыптасты 41. 1958 жылы күзде Шыңжаңның малшаруашылығымен айналысатын қазақ аудандары мен уездерінде социалистік құрлыс жаңа базада, жаңа жағдайларда қалыптасып үлгерді.
Социалистік құрылыстың барысында малшаруашылығы мен жер шаруашылығы салалары толғымен өзгерістерге ұшырап, қолөнер мен сауда ісі дамыды.
Елдегі кооперативтендіру жұмыстары ойдағыдай аяқталған соң, 1958 жылы мамырда Қытай коммунитік партиясының үшінші сессиясы өтеді. Сессияның барысында Ұлы Қытай мемлекетін жандандыру үшін тез арада әскериленген коммуналар құру жоспарланады. Осы түста Мао Цзедун: Біздің бағытымыз - әр қадам сайын жоспарланған міндеттерді жүзеге асыру. Олай болса Ірі Халық Коммуналарына біріктіру қоғамымызды алға қарай жьшжыту деп көрсетеді.
Сонымен Үлкен секіріс немесе Халық коммунасы саясаты елдегі әлеуметтік - психологиялық климаттың сынын көрсетті.
Әлеуметтік және экономиялық кайта қүрулар алдында әртүрлі саяси және идеологиялық кампаниялар қалыптастыру керек болды.
Біз үшін бұл тұстағы маңызды нәрсе қазақтар қоныстанған аудандарда аталған кампания не әкеледі және оның казақтар ортасында одан әрі қарайғы әлеуметтік-экономикалық және идеялық саяси процестерінің ықпалы кандай болғандығын көрсету.
Шыңжаң өлкесінде Қытай Коммунистік - Партиясының идеологиясын қолдайтын үлттық мамандар керек болды. Сондықтан жергілікті үлтшылдықпен күресу кампаниясы негізінен кала интелегенция мен партияның өз ішінде жүргізілді. Кампанияның жұмыс барысында үлттық аудандарда сенімді және тәртіпті ж&қтайтын мамандардың орнына үлттьік мүддені көбірек колдайтын мамандарға толы екендіктерін байқады. Үйғыр интелегенциясы Шыңжаңның Қытайдан бөлініп, тәуелсіз Үйғыр мемлекетін қүрғысы келсе, қазақтар үйғырлар мен ханьдарды автономиялы облыстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Қытай Халық Республикасындағы қазақтардың экономикалық-әлеуметтік жағдайлары (1949 ж. аяғы 1962 ж)
Орындаған: 4 курс
студенті
А.С. Маткаримова
Ғылыми жетекшісі:
т.ғ.к, доцент
Ф.А. Қозыбақова
Қорғауға жіберілді “ ” --------------- 2006 ж.
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор Қ.С.Қаражан
Алматы-2006
Ж О С П А Р Ы
КІРІСПЕ
1 – тарау. Қытай Халық Республикасының Шыңжаң өлкесіндегі қазақтар--------------------------- ----------------------------------- --------------------
1.1. Қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы
1.2. Экономикалық-әлеуметтік және мәдени жағдайы
2 –тарау. Шыңжаң қазақтарының тарихи Отанына оралуы
2.1. Оралу процесінің басталуы мен сипаты
2.2. Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орналастырылуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін төл тарихымызға қайтадан көз жүгіртіп, оны жан-жақты саралап, кеңінен зерттеуге мүмкіндіктер туды. 1992 жылы 28 қыркүйек 5 қазан аралығында өткен дүние жүзі қазақтарының құрылтайы бүкіл әлемдегі отандастарын Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік, мәдени-интелектуалдық мүмкіншілігін молайтуға, кіндік кескен қасиетті топырақта бас қосқан осынау тарихи шақта бар қабілеті мен еңтегін туған елдің игілігіне жұмсауға шақырды. Осы тұста қазақ халқының төрткүл дүниедегі жалғыз Отаны, арқа сүйер сүйеніші де, ұлт болып ұйып, берекеге кенеліп өсіп-өнетін ата жұрты – қазақ жері болса, Қазақстан мемлекеті сондықтан да өз елінің болашағын ойлайтын ұлтжанды қазақ азаматтарын толғандыратын көкейкесті мәселенің бірі – қазақ диаспорасы. Соның ішінде Қытай Халық Республикасындағы қазақ диаспорасының шығу тегі, құрылымы, саяси-әлеуметтік ортасы, экономикалық жағдайы, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, тұрмыс-салтының сақталуы мен өзгеруі, өзге этникалық ортаға байланысты мәдениетіне енген өзгешеліктері, тілі мен діні, әдебиеті мен өнері, ата-мекеніне қайта оралу, көшіп келу, қоныстану мәселелері – аса күрделі ғылыми зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Өйткені дәл бүгінгі таңда халқымыздың үштен бір бөлігі, яғни қазақтың 3 миллионнан астамы өзінің тәуеслсіздігін алған тарихи-ұлттық Отанынан шетте өмір сүріп отыр. Шетелдегі қандастарымыздың ең көп шоғырланған жері – бұл күндері Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі. Қытай Халық Республикасында тұратын 1 миллионнан астам қазақтар ала бағанның арт жағында қалғаннан бергі кезеңде өзгеше тағдыр, қызғылықты тарих кешіп жатыр. Міне, сондықтан бұл мәселе бүгінгі күннің өзекті мәселесі деп түсінеміз 1.
Жұмыстың зетттелу деңгейі: 1949-1962 жылардағы Қытай Халық Республикасындағы Шыңжаң қазақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, олардың тарихи Отанына оралуы, сипаты мен қазақ жеріне олардың қоныстандырылуын зерттеуге бағытталған арнайы еңбектер жоқтың қасы деп айтуымызға болады. Әйтсе де, Ресей, Қазақстан мен шетелдегі ғалымдар тарапынан жазылған біраз еңбектер мәселенің басқа қырларынан шешуде қолданысқа ие.
Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы К.Л. Сыреожкиннің 2 зерттеуі біршама жақын. Онда Қытай Халық Республикасының құрылуынан кейінгі кезеңдегі қазақтардың демография, мәдениет жақтары қарастырылған. Бұл 1949 жылдан кейінгі кезең туралы баяндалғандықтан, зерттеу жұмысының алғашқы тарауларына көптеген мәліметтер береді.
Ал қазақтардың аталған кезеңдегі демографиялық жағдайлары туралы мәліметтер М.Тынышбаев 3 еңбегінде кездеседі. Оның Қытайға ауып, қайтадан еліне оралушы қандастарымыз туралы мәліметтері зерттеуімізге аз да болса жол ашса, Ресейлік Г.В. Астафьев 4 еңбегінде ХХ ғасырдың 50 жылдарындағы Шыңжаң қазақтарының этногенезі мен рулық құрамы жайында мәліметтер бар.
Қазіргі кезеңде қазақтың жаңарған тарихын жазуда озық оймен ұтқыр пікір білдіріп жүрген танымал ғалым Талас Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті 5 атты зерттеуінде қазақтардың шетелдерге ауа көшулері туралы архивтік құжаттары зерттеу жұмысына пайдаланылды. Әсіресе, еңбекте қазақ шаруаларын күшпен және жаппай ұжымдастырудың ауыр саладарынан көптеген қазақтардың Қытай асып кетуі нақты құжаттармен көрсетіледі.
Біз қарастырып отырған мәселе туралы кейбір мәліметтерді Г.М. Меңдіғұлова жариялаған Тарихи тағдыр-қазақ диаспорасының шығу тегі мен тарихы 6 атты монографиялық еңбегі береді. Еңбек арнайы қазақ диаспорасын зерттеп, қазақ диаспорасының шығу тарихы мен себептеріне теориялық пайымдаулар жасаған.
Қазақ тарихының осы кезеңі турасында Т.Есмағанбетовтың редакциялауындағы Қазақ диаспорасы 7 атты еңбек Шыңжаң қазақтарының шетелдерге аууы мен бірге тұрмыс-тіршілігі жайында мәліметтер береді.
Сондай-ақ белгілі демограф-ғалым М.Тәтімовтың Қазақ әлемі 8 атты еңбегін де атап өтуге болады. Бұл кітапта халқымыздың Қазақ хандығы құрылған кезден бастап, күні бүгінге дейінгі демографиялық дамудың жай-жапсарын егжей-тегжей баяндалады. Мұның ішінде, 1950 жылдардағы Қазақстанның этнодемографиялық дамуында тың игерушілермен қатар Қытайдан оралушы азаматтардың да үлес салмағы хабарланған.
Шетелдегі қазақ диаспорасының өкілдері Алтай Халифа 9 мен Оралтай Хасеннің 10 еңбектерінде де Шыңжаң қазақтарының 30 жылдан бергі тарихы баяндалады. Кезіндегі қытай билеушілерінің езгісін мойынұсынғаннан гөрі азапты да азат жолды қалаған қазақтардың Такламан шөлінен өтып, Гималай асып, Үндістан, Ирак, Сирияны басып Туркияға және де алыс-жақын шетелдерге өтулері айтылады. Олардың еңбектері зерттеуімізге тікелей қатысты болмаса да тақырыпты өзге қырынан ашуда мүмкіндік беріп отыр.
Қазақ диаспорасының ендігі бір танымал өкілдері, жазушы Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар 11 еңбегі мен Нұржамал Алдабектің Тарихи талқыға толы Шыңжаң 12 еңбектері жарық көрді. Алғашқы еңбекте қазақтардың екі мемлекетке бөлініп қалуынан бастап, олардың бүгінгі Қытайдағы өмірі туралы шолу жасаса, келесі зерттеуіміз Шыңдаңның құрылу тарихынан 40 жылдардағы кеңес-қытай қарым-қатнасытарына дейінгі Шыңжаңның талқыға толы тарихы баяндалады.
Сонымен бірге кейінгі кезеңдері Қытай мәселесіиен айналысып жүрген Нәбижан Мұхаметханұлының 13 еңбегі де зерттеуімізге қосымша мәліметтер бере алады.
Соңғы жылдары біздің тақырыбымызға біраз жақындығы бар А.И. Құдайбергенованың 1950 жылдардағы КСРО-ға келген Кеңес азаматтары 14 мен Г.Е. Абикенованың Қытай қазақтарының Қазақстанға оралуы: тарихы және мәселелері 15 атты мерзімді басылымдардағы зерттеулері тақырыпты жазуға біраз болса да бағыт бесе, Х.Алтай. Ж.Қасымбаев, Н.Мұхаметханұлы, Қ.Ғабитханұлы және т.б. түрлі баспа беттерінде Қытай қазақтарының осы күнгі тұрмысы мен мәдени жағдайларына байланысты біршама иәліметтер беріп отыр.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Зерттеу жұмысымызға қатысты деректер осы кезеңдегі тарихы оқиғалардың белгілі шындығы мен ғылыми сипатын толықтыратыны сөзсіз. Жалпы алып қарағанда ΧІΧ ғасырдың соңы мен ΧΧ ғасырдың басындағы Қытайдағы немесе Қытайдың Шыңжаң өлкесі жөнінде жазылған деректер жоқ емес. Бірақ зерттеп отрыған мезгілдегі қазақтардың тарихына қатысты материалдар жоқтың қасы. Өйткені осы кезде шығыстануға (қытайтануға) қызыққан орыс немесе бастыс ғалымдары қазақтарға назар аудармаған еді. Дегенмен де 1916 жылғы Орта Азия мен Қазақстандағы көтеріліс (құжаттар мен материалдар жинағы) 16 топтамасынан да аз да болса тақырыпқа қатысты деректер қатарын кездестіреміз.
Баста атап өткеніміздей, зерттелініп отырған тақырыбымызға арқау болатын Мемлекеттік Архив қорларындағы тың материалдар қатары болып табылады.
Тақырыптың деректік қорларының бірі - Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Архиві. Осы архивтегі – Орталық Статистикалық Басқармасының стасистикалық әр жылғы және санақтар бойынша жасалған 698-қоры аталған кезең туралы біраз материалдар жинақтағанмен, санақ істерінде кейбір жылдар көрсетілмей, көзден таса қалған.
1987-қор – Қазақ КСР-нің Министрлер Кеңесінің жанынан құрылған еңбек күшін пайдалану комитетінің жинақтары біз үшін құнды мәліметтер беріп отыр. Қорда миграция, қоныстану саясаты қамтылған. Әйтсе де, біз бұл қордан бағыт алып үлгергенмен, кейінгі санақ миграциясы мәселесінің анықталмағанын көреміз. Қордан 1954-1955 жылдарға қатысты ғана материалдар тобын кездестірдік.
Сондай-ақ 1481-қор – Ауылшаруашылығы Министрлігінің жинағы. Онда біз одан әрі жалғастыра алмай отырған мәселеміз турасында деректерді толығымен кездесітіреміз. Қорда Украйна, Беларуссия, Молдавия сияқты көршілес республикалардан тың және тыңайған жерлерді игеруге келген переселендерді шаруашылық жағынан жұмыс және тұрғын үймен қамтамасыз ету тізбелері көрсетілген. Аталынған тізбелерде сырттан республикамызға келушілер санатында Қытай Халық Республикасынан оралушы қандастарымыз да аталынып өтеді. Өкінішке орай, зерттеуімізге тікелей қатысты зерттеу жұмыстары жоқтың қасы дей отырып, көбінесе архив құжаттарына сүйенуімізге тура келді. Аталған деректік қорларды талдау барысында сол жылдар мәліметтерінің нақты берілмеуін ескеріп, деректерге сын көзбен қарап, сол Қытайдан өткен үлкендер естеліктерімен салыстыра отырып зерттеуге тырыстық.
Ал, осы кезеңнің мерзімді басылымдарын кездестіргенімізбен, оларда тек басқа республикалардан келген ерендер ерлігі мадақталғандықтан, мәліметтеріне аса мән бермеуімізге тура келді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: дүние жүзінде Қазақстаннан басқа жерде қоныстанған қазақ ұлтының ең көп бөлігін құрайтын өңір – Қытайдағы қазақтар жиі қоныстанған Шыңжаң аймағы. Қазақ халқының арғы-бергі біртұтас жалпы тарихын жан-жақты зерттеу үшін Қытайдағы қазақтардың біз қарастырып отырған тұстағы тарихы да өз алдына ғылыми тұрғыдан зерттеп шығуды талап етеді. Бұл орайда біз сол кезеңдегі (1949-1962 жж) Қытайдағы қазақтардың саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірін, халықаралық жағдайы мен олардың Отанға оралу процесін негізге ала отырып, толық зерттеліп, жүйеленбеген мәселелерді бір жүйеге салуды мақсат етіп отырмыз. Аталған мақсатымызға орай, төмендегідей міндеттер қатарын алға қойдық:
- Аталған кезеңдегі Шыңжаң қазақтарының географиялық орналасуы мен демографиялық жағдайларына мән беру;
- Қытай билеушілерінің ықпалындағы қазақтардың шаруашылық тұрмыс жағдайы мен оқу-ағарту мен мәдениетін пайымдау;
- 1949-1962 жылары Шыңжаң қазақтарының оралу сипатына тоқталу;
- Атамекеніне оралушылардың қазақ жеріне орнығуы мен ондағы кездескен қиыншылықтардың тарихи себептерін ашып көрсету.
Бітіру жұмысының хронологиялық шегі: Аталған жұмыста Қытайдағы қазақтардың 1949 жылдан 1962 жылдарға дейінгі тарихи кезеңі баяндалады.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан (әр тарау екі бөлімнен) және пайдаланған әдебиттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.
1. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ШЫҢЖАҢ ӨЛКЕСІНДЕГІ ҚАЗАҚТАР.
1.1. Қытайдағы қазақтардың демографиялық жағдайы мен қоғамдық құрлысы.
Қазақ - Қазақстан Республикасының жергілікті негізгі тұлға ұлты. Тарихтағы қазақ халқының этнотерриториясы таяу заманға келгенде төңеректегі адып елдер тарапынан бөліске түскендікген, қазақ халқының біраз бөліктері өздері отырған жерлерінен басқа елдің құрамына өтіп кеткен. Сондай-ақ тарихи саяси себептердің салдарынан алыс - жақын шетелдерге босып кеткен қазақ өкілдері қазіргі тұста көптеген мемлекеттерде өмір сүруде. Олар әр бір мемлекеттің азаматы болып саналып, Монғол қазағы, Түрік қазағынемесе Қытай қазағы деген сияқты атауларға ие болып отыр.
Қытай қазағы дегеніміз - Қытай Халық Республикасының территориясында өмір сүріп отырған, Қытай Халық Республикасының азаматтығындағы қазақтар. Жалпы Қытай Халық Республикасында түркі тілді 7 ұлт, 9 түркі тілі бар. Жер шары картасына қарағанда олар шығыс бойынша 74° - 126°-та, ал солтүстік ендікте 35° - 50° өңірде түрады. Атап айтатын болсак, негізінен Қытайдың батыс-солтүстік бөлігіндегі Шыңжаң автономиялы ауданына, Цинхай, Ганьсу өңірлеріне қоныс тепкен. Бұдан тыс Қытайдың шығыс-солтүстігіндегі Хайлоңжаң өлексінің Фуун аудандарында бар 17.
Өткен тарихты еске түсірсек, Қытай Халық Республикасының құрамындағы Шыңжаң өлкесі тарихта Шығыс Түркістан аталғаны жалпыға мәлім. Кейбір жазба әдебиеттерде Қашқария, Жоңғария деп аталған кездері де болған. Тарих аренасында ΧVІ ғасырдан бастап көрініп, қазақ еліне үнемі қауіп төндіріп, шапқыншылық соғыстар жүргізіп келген Жоңғар хандығы Манчжур Қытай империясы жойылып, Шығыс Түркістанды жаулап алғаннан кейін тарихта белгілі бұрынғы аты өзгеріп, 1877 жылы Шыңжаң (Жаңа өлке) деп аталғаны белгілі 18.
Ал қазіргі кезеңде Шыңжаң аймағы әкімшілік жақтан: Солтүстік Шыңжаңдағы Алтай аймағына қарасты Алтай қаласы, Шіңгіл, Көктоғай, Бауыршын, Қаба аудандарына;
Тарбағатай аймағына қарасты Шәуешек қаласы, Қобықсары, Дөрбілжің, Шыйқу, Шағантоғай;
Толы, Сауан аудандарына: Іле аймағына қарасты Қүлжа қаласы, Құлжа ауданы Нылқы, Күнес, Текес, Тоғызтарау, Моңғолкүре, Шапшал;
Қорғас ауданына: Санжы дүнген облысына қарасты Санжы қаласы, Фукаң, Мори, Мичуан, Қүттыби; I
Манас ауданы: Буратала монғол облысына қарасты Бүратала, Жың қаласы;
Арасан аудандарына - Құмыл аймағына, Үрімжі қаласы мен оған қарасты Үрімжі ауданына Күйтін, Қарамай, Шэхэзэ қалаларына орналасқан 19. Тағы бір бөлік қазақтар Қытайдың Ганму өлкесінің Хайший, Манғол-Тибет – Қазақ автономиясы мен Чинхай облысына орналасқан.
Қытай Халық Республикасында түркі тілінде ұлттардың жалпы саны 10 миллион шамасында. Олар: қазақ, ұйғыр, қырғыз, татар, сала, ұйгу ұлттары. ¥йғырлар ауылшаруашылығы мен сауда ісімен айналысса, қазақ тіліне өте жақын-түркі тілінде сөйлейтін қырғыздар мал шаруашылығымен айналысты. Қазақтарды қосқанда бұлардың бәрі мұсылман сүнниттер болып, бүдан басқа тағы да діні мен тілі бөлек қытайлар, монғолдар, орыстар болды.
Қазақтар мекен етуші бұл аймақтар Шыңжаңдағы ең бай аймақ болып саналды. Ол Қытай территориясының 16 бөлігін құрайды немесе жалпы территорияның 1646800 кв. км алып жатыр. Климаты жайлы болып келеді. Қыста орташа температура қаңтар айында -13°-тан -30°-қа дейін болса, шілдеде + 18°-тан +27°С дейін болды. Соған орай географиялық жағдайы мал өсірумен қатар, егін егуге де қолайлы болып келеді. Жергілікті халық өзен суларымен қатар жер астынан құдықтар қазу арқылы да күн көреді.
Ауылшаруашылығы жұмыстары солтүстіктен оңтүстікке қарай дамиды. Мәселен, 1958 жылы Жаркенттің басты шаруашылығы жүгері дакылын өсіру болса, кейін климат қолайлылығы мен су молшылығына орай астық, мақта, күріш өнімдерін өндірген. Ал, Шыңжаңның солтүстігіндегі Манас өзені аңғары, Ақсу аңғары және Үліңгір аңғары малшаруашылығымен айналысушы көшпелілер үшін өте қолайлы аймақ болды. Бірақ, 1966-1976 жылдардағы мәдени төңкеріс тұсында4 бұл жерлер отырықшы аудандар болып ауыстырылды. Жалпы Шыңжаң қазақтарының 35 бөлігі мал шаруашылығын кәсіп етті 20.
Ғалымдарымыздың XIX ғасырдың 60 жылдарынан бастап, қызыл сызықтың арғы жағында қалып койған Қытай қазақтары әр кезеңдегі ресейлік-кеңестік теперіштер (XIX ғ. 70-жылдары, XX ғ. 16-жылы, 20-жылдары, 32-жылы, 37-жылғы..) түсында жансауғалап келген қандастарымен катарын толықтыра түсті 20 деп атап көрсеткеніндей, Қытайдағы қазақтардың демографиялық өзгерістеріне сол түстағы көші-кон үрдістері әсер етіп, бірде көбейіп, бірде азайып отырған. Нактылай түссек, Қазан төңкерісінен кейін Ресейдегі большевиктер билігіне қарсылык көрсеткен ақтардың қарулы күштерінің бір бөлігі қызыл армияның тегеуіріне шыдамай, солтүстік Шыңжаңға кашып өтеді. Бұлардың кейбіреулері көп ұзамай Шыңжаң үкіметі жағынан ақ гвардияшылармен бірге қайтарылған. Дегенмен осы келген бетімен қайтпай, қалып қойған қазақтар Шыңжаң қазақтарының санын көбейтті. Бұл туралы демограф-ғалым Мақаш Тәтімов өз еңбегінде Қытайдағы қазақтар саны 550 мыңға тек 1920 жылы ғана жеткен. Себебі азамат соғысы мен кулактар ылаңы кезінде Қытайға, әсіресе Жетісудан қазақтар көп ауған21.
Сондай-ақ азамат соғысының салдарынан 1916 жылы Ресей патшалык үкіметініққазақтарды жаппай әскери қызыметке алуына байланысты да қазақтар көптеп Шыңжаңға қарай көшкен. Бірақ олардың біразы көп ұзамай қайта қайтканмен олардың талайы калып қойды.
Ақпан революциясынан кейін патшалық дара биліктің құлағандығы туралы алыстағы Қытайға да жеткен хабарды естісімен елін сағынған қазақтар топ-топ болып, әсіресе Жетісудың Нарынқол бойындағы Қорғас, Жаркент өңіріндегі шекаралас аудандарына қайта орала бастайды 22.
Алайда көп ұзамай Қазақстандағы қазақтардың, әсіресе, шекара маңындағы тұрғындардың тағы да Қытай асуына тура келді. Ендігі жерде олар ақ орыс емес, қайта қызыл орыс кысымынан кашуға мәжбүр болды. Бүл жағдай 1920-1921 жылдары және 1931-1932 жылдардағы екі дүркін аштықтың, 1929-1931 жылдары кең өріс алған кеңестік жаппай үжымдастырудың қатал да қатыгез саясатына байланысты еді. Бұл туралы тарихшы Т. Омарбеков Голощекиннің жүргізген геноциді 1929 жылдың, яғни жаппай күштеп коллективтендірудің алғашқы жылдарында-ақ шекаралық аудандардағы қазақтардың Қытай жеріне жүмыла да топтаса қаша көшулерін туғызды 23 дейді. Демек сол түста шекаралық аудандар мен оларға көрші аудандардағы қазақтар үшін Голощекин зомбылығынан күтылудың жалғыз жолы Қытай және өзге де шетелдерге асып кету болғанын аңғартады.
Нақты мәліметтерге сүйенсек, кезінде Кеңес Одағы П.П. ОГПУ басшыларының Қазақ өлкелі партия комитетіне жолдаған өте қүпия мәліметінде 1929 жылы ҚазСР-нің шекаралык аудандарынан Қытайға көшкендер 416 қожалыктары, яғни 1845 адам; 1930 жылы 3478 қожалыктары, яғни 8440 адам; 1931 жылы шамамен 2009 қожалықтар. Сонда 1931 жылдың сәуір айына дейін Қытай 5,903 шаруалар шаруашылықтары (яғни шамамен 29,566 казақ) көшіп кеткен болып шығады. Ал КСРО-ның барлау орындарының дерегі бойынша 1932 жылғы дейін Қытайда онда өткен 60 мыңдай қазақтар тіркелген - деп мәлімдейді 24. Тағы бір ескерерлік жайт, осы шекаралық аудандарға көрші орналасқан кейбір шекаралық емес аудандарда да Қытайға көшу науканы орын алған. Мысалы, Алматы және Семей округтеріндегі Малайсарыдан 92 қожалық, Шелектен 62 қожалық, Қаратастан 30 қожалық, Күршімнен 11 қожалық 1930 жылы-ақ Қытай асып кеткен 25.
1932 - 1934 жылдары Кеңес Одағының жүргізген асыра сілтеу саясатының кесірінен де көптеген қазақтар тағы да Шыңжаңға кашып жатты. Олардың жолда аш-жалаңаштық, ауру-сырқаудан опат болғандарынан басқалары Қытайдағы қазақтардың демографиялық өсуіне және бір рет үлкен әсер етті. Бірақ, осы тұста, керісінше сондағы қазақтардың шетелдерге жөңкіле көшу үрдісі де байқалды.
Әйтсе де Қытайдағы қазақ ұлты басқа да аз ұлттар сияқты түрлі үкімет пен керағарлық саясаттың нәтижесінде түрлі қырғындарға үшырап 40 жылдары тіпті шетелдерге босу әрекетіне үшырады. 1940 жылдың кейінгі үш аймақта өріс алған көтерілісте тағы да талай қазақ азаттық жолында қаза болды. Қысым көрген олар қонысын тастап Монғолия асуға мәжбүр болды. Жоғарыдағыдай түрлі себептерден 1946 жылғы санақта олардың саны шамамен 440 мыңға дейін азайып кеткен 26.
1949 жылы Қытай өз алдына Қытай Халық Республикасы болып қүрылған түста онда тұратын қазақтардың жалпы саны 420 мыңға жуық болған. Оның ішінде 418 мыңға жуығы Шыңжаң өлкесінде орналасып, түрғылықты халықтың 9 процентін қүрады. Ал қалған 3 процентке жуық қазақтар Цин-хай өлкесінде (1600-ге жуык) және Ганьсу өлкесінде (1497-ге жуық) қоныс тепті.Әйтсе де, қазақ қауымының қытай қазағы атанып, жергілікті халықпен араласа өмір сүруі көнеден келген емес, таяу замандағы тарихымыздың туындысы 15, 126-б.
XX ғасырдың 50 жылдарында Г.В. Астафьев Қытай Халық Республикасының Жоңғария территориясында түратын қазақ рулары мен олардың санына көңіл бөлігі, анықтайды. Оның осы түстағы санағы бойынша (1953 жыл, маусым) Шыңжаң аймағындағы қазақтардың жалпы саны 475 мыңға жеткен. Оның 60 процентке жуығы - Іле Қазақ облысының үш ауданына шоғырланған. Қытай территориясын қоныстанушы қазақтар саны басқа да аз ұлттар сияқты осы түста көбейіп отырды. Мәселен, 1949 жылы 420 мың қазақ болса, 1953 жылы 475 мыңға жеткен 27. 1949 - 1953 жылға дейінгі тексеруде қазақ халқының санының артуы көрініс берді. Оны Қ. Ыбырәліүлы мен Г. Шәріпқызы өздерінің мерзімді басылымда жариялаған зерттеуінде Қазақ халқының санының артуы тез болды. Бастысы соғыстың аяқталуына, емдеу-денсаулық сактау кызметінің күшеюіне, Халық түрмысының жаксаруы мен өлімнің азаюына қатысты болды 28дейді.
Бірақ, келесі санақтық тексеруде демографиялық хал-ахуал құлдырады. Біріншіден бір бөлім шекара тұрғындарының шетелге (Батысы Қазақстанға) өтіп кетуіне байланысты болса, екіншіден Шыңжаңдағы 3 жылдық жаратылыстық ауыр апат пен саяси жағынан асыра сілтеушілік салдары болды.
Сондай-ақ Г.В. Астафьев өз санағында керейлер мен наймандардың бірнеше руларын атап көрсетеді. Жалпы ІЛыңжаң қазақтарының негізін керей, найман, уақ, албан, суан сияқты тайпалар қүрайды. Оның ішінде наймандар мен керейлердің саны көп. М. Тәтімов Кезінде Шыңжың өлкесінде Үлы жүз тайпалары Орта Жүз тайпаларынан аз көшіп бармаған. Соны ескере келе, саны 350 мыңға (1917) жететін қытайдағы қазақтардың 200 мыңын Орта жүз тайпаларына, ал 150 мыңын Үлы жүз тайпаларына қайта бөлдік 29 дейді. Шындығында кейінгі неше реткі көші-қонның өзінде мүндағы қазақтардың негізгі қүрамы Орта жүз бен Үлы жүз болды. Олар көшіп келген беті ыңғайына қарай қоныстанды. Мәселен, Орта жүз керейлерінің көбі Алтай аймағының жеті ауданына, Тарбағатайдың Толы, Шиху, Сауан және Шихудан Баркөлге дейінгі Тяншань тауы өңіріне, сондай-ақ кейінгі кезде ауып барған Ганьсу өлкесінің Ақсай ауданына орналасты. Керей тайпасы өз ішінен абақ керей және ашамайлы керей болып екіге бөлінеді. Ашамайлы керей негізінен Қазақстанға: абақ керей негізінен Шыңжаңға орналасқан.
Орта жүз наиман тоғыз руға бөлшген: қаракерей, төртуыл, садыр, матай, ергенекті, бағаналы, балталы, терістаңбалы, шыршыт. Олар Алтай, Тарбағатай аймақтарының Қазақстанмен шекаралас Қаба, Жеменай, Қобықсары, Дөрбілжің, Шәуешек, Шағантоғай, Буратала, Арасан, Жың аймғына және Іле аймағының Қорғас, Қүлжа, Монғолкүре, Тоғызтарау, Шапшал тағы басқа да аудандарына орналасты.
Ұлы Жүз Албандар сары, шыбыл болып екіге бөлініп, негізінен Монғолкүре, Текес, Тоғызтарау аудандарына орналаскан. Ал суандар өз ішінен досбағыс, күнбағыс, тоғарыс (токарыстан) байтүқ деп 4 үлкен руға бөлініп, негізінен Қүлжа және Қорғас аудандарына қоныстанған.
Бүлардан тыс 1949 жыл қарсаңында Баркөлде 9 таңбалЕ найман, 12 абақ керей және уақ сынды үш үлкен тайпасы болдь Әр рудың өзіне тән таңбасы мен үраны болған. Қыта казақтарында бүл қазіргі күнге дейін сақталған 29.
Қорытып келгенде, Қытайдағы қазақтардың демографиялық жағдайы бір жағынан Шыңжаңдағы жағдайдың тұрақсыздығына байланысты болса, енді бір жағынан Кеңестер Одағындағы саяси науқан да, тіпті одан бұрынғы оқиғаларға байланысты болған көрсетеді. Яғни, XIX ғасырдың 60 жылдарынан басталған Ресейлік шаралар, XX ғасырдың 16, 20, 32, 37-ші жылдардағы оқиғалар, кезінде Қытайға ауыған қазақтардың санына байланысты болғанын — көреміз. Әрине, аштық, тұрмыс тауқыметі де өз әсерін тигізді.
1.2. Экономикалық-әлеуметтік және мәдени жағдайы
1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылған соң Қытай тарихында бірінші бес жылдық (1949-1953ж.ж.) калпына келтіру кезеңі болып саналды. Соған орай елдің мәдени және саяси өмірін жандандыру жұмыстары жүрді. Елдің территориясы ірі әскери -әкімшілік аудандарға бөлініп, оларды Халық-азаттық әскерінің өкілдері басқарды. Олар әскери тәртіп жүйесі арқылы тұрғындардың түрлі мәселерімен шұғылданды. Төңкеріс нәтижесінде билікке келген Қытай Коммунистік Партиясы КСРО-мен тығыз байланыс'орнатып, елді социолистік жолмен дамытуға күш салды. Ондағы көзделген басты міндет - өнеркәсіп ісін жандандыру деп тапты. 50 жылдардағы Қытайдың танымал экономисі Цзэн Вэныдзин: Ірі өнеркәсіп ісі жоғары деңгейде дамымаған тұста, социолистік қоғам толығымен орнады деп айтуға болмайды деп атап көрсетті.
Қытайда жаңа үкімет органдарының қүрылуына орай Шыңжаң өлкесінде де біршама қоғамдық өзгерістер орын алды. Үкіметтің жаңа саясатының басты мақсаты-мемлекеттің барлық территориясына қытайлық бақылау орнату болды.
ІСоған орай олар басты назарды демографиялық хабарламаларға аударып, қытайлар аз орналасқан мекендерді анықтады. Шыңжаң өлкесі де осындай аймақтың біріне жаткызылып, өлкенің этникалык күрамы өзгерді. Қытай түрғындарының саны 5 проценттен 45 процентке дейін көбейтілді. Яғни, қытай қоныстанушыларын көбейту арқылы өлкеде қытайдың дәстүрлі коғамын орнықтыру еді.
Мүндағы саясаттың бір аспектісі - үлттық элитаны пайдалану арқылы аз үлттарға қытайлық саясатты үғындыру, қалыптастыру болды. Себебі, жергілікті маньчжурлер билігі түсында ШыңЖаңның жергілікті бектері кытай үкіметінің шамадан тыс салынған салығына карсылык көрсеткен болатын. Бүл бәсекелес көпке дейін созылып, амалсыз үкімет аз үлттармен келісімге келуге мәжбүр болды 30.
Жаңа коммунистік басқару жүйесі қалыптасып, автономиялардың жергілікті тұрғындары әкімшілік күрылымдарға І біріктіріліп, Қытай Компартиясының тікелей бақылауына алынды. Шовинистік көзкарастар толығымен жойылып, атеизмге еркіндіктер берілді.
1950 жылдың соңына қарай аймақтық және уездік үкіметтер кұрыла бастады. Ондағы басты мәселе Әр бір ұлттың жергілікті мемлекеттік билік орындарында өз өкілдері болуға тиіс делінді. Қытайдың ішкі аудандары мен қатар ұлттық автономиялы аудандарында да осы мәселеге байланысты жұмыстар атқарылды. Нәтижесінеде жергілікті аз ұлт өкілдері мен кытайлардың арасында шиеленістер туды. Қытайдың ұлт саясатына орай қоныстандырылған қытайлықтар биліктен тыс қалатындықтарын ойлап, қарсылықтар білдірді.
Әйтсе де, Шыңжаң өлкесін мекен етуші түрлі ұлт өкілдері болғандықтан, Қытай Компартиясы амалсыздан ондағы билік органдарының өкілеттілігіне жергілікті ұлттардың өкілдерін бекітуге мәжбүр болды. 1952 жылы Іле округінде өткен сайлаудың нәтижесінде қытайдағы қазақ ұлтынан 21 адам делегаттыққа үсынылады. Аталған делегаттар сайлауында қазақтардың саны 50 процент, ұйғырлар - 26 процент, монғолдар - 3 процент, ал қалған ұлт өкілдері 14 процентті иеленді.
Осы тұста Қытайда мемлекеттік аппараттың жаңа органдарын құру туралы декреті жарық көрді. Декретке сай 1950 жылдың 17 желтоқсанында ұлт саясаты мен жұмыс атқарушы Қытай Халық Орталық Үкіметі мен Коммунистік партиясы Шыңжаңда барлық ұлт өкілдерінен тұратын Өлкелік Біріккен Халықтық -демократиялық үкімет құрады. Оның кұрамына түрлі ұлттың өкілдері енгізіліп, 31 адамнан түрды. Мемлекеттік басқару органдарының араласуымен түрлі қауіпсіздік комитеттері мен басқару жүйелері орнады. Ішкі істер бөлімі, қоғамдық қауіпсіздік, ақша ісі, сауда ісі, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы орман шаруашылығы, ирригация, мал шаруашылығы, тазалық істері сияқты органдардың департаменрері болды 31.
Сонымен бірге ұлт мәселсі жөніндегі комитет, сауда ісі комитеті, мәдениет пен оку-ағарту, банк ісі, халык соты сияқты комитеттер де құрылды. 1950 жылы 20 қазанда Үрімжі каласында халық соттарын құру ісі де карастырылып, көп үзамай Шыңжаң өлкесінде сот органдары қүрылған еді. Өның 78-і уездік, 958 аудандық, 1275 болыстық, 7166 қалашықтарда болған. Осы жылдың екінші жартысынан бастап Іле, Тарбағатай, Алтай округтерінде де билік органдарының Жалпы жоспарға көшуіне тура келді. Әр бір уезде уездік басқару орындары бекітіліп, ол Өлкелік Халық үкіметі органына бағынады. Ал бұл түска дейін соттық үкіметгің басында әкімшілік басшылары отырды. Моселен ұйғыр үлтының соттары шариаттар болса, қазақтарда мүндай қызыметтерді билер атқарды. Соттық құқықтары Үлкен Ереже жинағында жазылып, көрсетілді. Бірақ, ендігі түста бүл ережені сақтау тіпті мүмкін болмады. Себебі Қытай коммунистері бүны шовинистік әрекет ретінде бағалап, тиым салды 32.
Жергілікті билікті аз үлтгардың өкілдері атқарса да, Шыңжаңды Қытай Коммунистік Партиясының әскери комитеттері тікелей бақылауында үстап отырды. Осы кезеңдегі Халық-Азаттық армиясының ролі туралы Лю Жаоцы былай дейді: Халық-азаттық армиясының әскери бақылауы Халык демократиялық диктатурасының алғашқы формасы. Өйткені ол реакциялық күштерден халықты қорғаумен қатар халық өкілдерінің түрлі жиындарына көмек бере отырып, біртіндеп үкімет билігін толығымен қолға алады.
Халық-Азаттық армиясы Шыңжаң өлкесінде орын алған келеңсіз істерді әскери күштер арқылы басып отырды. Мәселен, 1951 жылы қарулы көтеріліс үйымдастырушы Оспан Батыр тобын толығымен жойып жіберді.Арғы бет Алтайда жүртқа әйгілі үш Оспан болған. Олар - Төре Оспан, Қара Оспан және Оспан батыр. Оспан Сәлімүлының туған жылын 1898, 1899, 1900 - жылдар деп әркім әр түрлі айтып жүр. Кәзіргі коммунистік Қытайда елдер үкіметтің емеурініне қарап Банды Оспан деп те атайды. Ол тарихта Қытайдағы қазақтарды бастап Қытай үкіметі мен Кеңес Одағы отаршылдығына қарсы түрған батыр адам болған. Оның атыньщ шығуы 1940 - 1951 - жылдар. Ол 1946 - жылдан бастап ашық түрде коммунистердің тікелей кеңестер басшылығына Шығыс Түркістан армиясъша қарсы тұрады. Қытай қызыл армиясы 1951 - жылы ақпанда Қанбал тауының Макдй деген жерінде Оспанды қолға түсіріп, 28 - сәуірде өлтіріледі 33.
Оспан батырдың тағдырласы М.Ыбырайүлы қазактардың Семей, Үржар өңірлерінен шығып, кейін Қытайдьщ Шыңжан өлкесіндегі ержүрек боздақ үрпағы болған. Ол Оспан батырдь жактауіпы болған. Кейінен аз үлттардьщ мүддесін көздегені үші^ 1951 - жылы Қылмыс занының 62 - тармағы бойынш айыпталады. Осы жылдың маусым айының 29 Ұланбатыр қаласының солтүстігінде орналасқан жазыксыз қүрбандардьі Алтын бесігі аталған Даландавхар (қазақша баламасы Жетіқабат атты жерде мүңғыл асыра сілтеушілері 34 жасында атып өлтіреді
Осы тұста олар өз халқының мүддесін көтерушілерді әскери комитеттердің жауы ретінде бағалап, контрреволюционерлер ретінде қудалады. Нәтижесінде казақ лидерлерімен қатар басқа да аз ұлт өкілдері кұғынға ұшырады. 1949 - 1952 жылдардағы мұндай құдалау әрекеттеріне шыдамаған қазақтың жекелеген топтарын мен аз үлттардың өкілдері Пакистан мен Ауғанстанға өтіп кетті.
Сондай-ақ 1950 жылдың қарсаңында қазақтардың біраз бөлігі Туркия территориясына қоныс аударып кетсе, біршама ұйғырлар Сауд аравиясына миграцияланды 35.
Қазақтардың жекеленген топтарына Халык-Азаттық армиясы амнистия берді. Халықтың кейбір талаптарын қанағаттандырады. Себебі, осы тұста қазақ малшылары Қытай Халық Республикасы үшін қажет еді. Ата-бабаларынан малды кәсіп еткен қазақ көшпелілері малшаруашылығын жандандыруда ерекше орын алатын. Сонымен қатар қазақтардың кейбір бөліктері ата- ,. мекендерін тастап кетуге, ұлттық дәстүрлі қоғамын жоюға барғылары келмеді. Соған орай жаңа үкіметтің кейбір талаптарымен санасуына тура келді. Мұндай әрекеттерге басқа да үлттың өкілдері қосылды.
Шыңжаңдағы жаңа үкімет бүл істі табысты шешкеннен кейін малшылар мен мал иелеріне деген қатынасты реттеуге көшті. Әсіресе КСРО-да мал иелерін тәркілеу барысында орын алған кемшіліктерді қайталамауға тырысты. Мал шаруашылығымен айналысушылар мал өнімдерін шығаруына орай мемлекеттен комектер алатын болып шешілді. Қытай Коммунистерінің шешімдері бойынша берілетін көмек малшыға да, мемлекетке де тиімді болып саналды. Малшылар өнім ендіруіне орай мемлекеттен ақшалай көмектермен бірге мал ауыруларына карсы емдер, жем-шөп және қасқырдан қорғанатын қарулармен қамтамасыз етілді. Коммунистер басшылығы түсында Шыңжаң өлкесінде мал саны 1949 жылы 11,8 миллионнан 1953 жылы 15,4 миллионға дейін көбейді. Малшаруашылығы өнімдерінің бағасы көтеріліп, күнделікті қолданыс заттарының бағасы төмендетілді. Мүндай комектер егіншілік аудандарда да көрсетіліп, өнім бағасы жоғарылады. Егерде 1950 жылдың маусым айында 1 кап бидай (55 кг1) 60-65 Шыңжаң юанын күрайтын болса, тамыз айына қарай оның бағасы 80-100 юанға дейін көтерілді 36.
Қытай үкіметінің тарапынан жасалынып отырған бүл шаралар жайдан-жай емес еді. Ол бір жағынан қазақ қауымын жаңа билікке бағындыру әрекеті болса, екінші жағынан ежелден .малға қабілеттілігі басым ұлтты пайдалану арқылы Шыңжаң өлкесіндегі мал шаруашылығын жандандыру мен мал санын көбейту болды. Бірақ, 1950 жылдардың орта тұсына қарай мал өсіру ісімен қытайлар да шұғылданды. Мал өнімдерінен түскен пайданың басым бөлігі шаруашылық-кұрлыс топтарына бөлініп, 1955 жылы 16 мал шаруашылығы фермалары салынды. Сондай-ақ шопандардың 1 жылдық еңбек ақысының құны да белгіленді. Мәселен, Тарбағатай округның Толы (Манап) уезінде 690-800 бастан тұратын қой отарын бағуІІІы шопанға еңбек ақы ретінде айына 1 бас үлкен қой мен бір-екі құры киім берілсе, 1953 жылы ол өзгертіліп, атар қой үшін 2 жасар қой, 1 ешкі және төрт қадақ шай немесе осы көлемде ақшалай ақы төлеген 37.
1953 жылдын бастап Шыңжаңның жер шаруашылығымен айналысушы аудандарында да бірқатар аграрлық-реформалар жүзеге асырылады. Жер толығымен шаруа меншігіне өтіп, Жүмысты кім атқарса, жер соныкі деген үрандар орын алды. Аграрлық реформалардың нәтижесінде шаруалар одағындағы адам саны 527-мың адамнан 1,251 мың адамға дейін өсті. Аграрлық реформаның мақсаты- Шыңжаңның аграрлық қатынастарын реттеу арқылы жері аз шаруаларды аштықтан қүтқара отырып, мемлекеттің ауыл шаруашылығын көтеру болса, екіншіден мемлекет тарапынан аздаған көмектер бере отырып, копперациялар мен бірлестіктерді шаруалар есебіне орнықтыру еді. Нәтижесінде, Қытайды социолистік жолға қиындықсыз өткізетіндіктері байкалды 38.
Түрлі көмек шараларын үйымдастыра^отырып қазақтарды жаңа үкімет саясатына көндіктіру аякталған соң, Қытай Коммунистік Партиясы қазақ жүздері мен рулар арасындағы әкімшілік бірлестіктерін күруды жолға қойды. Бүл Ганьсу, Цинхай, Шыңжаң өлкесінде мекен етуші қазақтар мен басқа да ұлттар арасындағы катынастарды реттеу түғысынан орын алды. Соған орай 1952 жылы наурыз айында солтүстік-батыс Қытайдың әкімшілік комитеті Ганьсу, Цинхай, Шыңжаң өңірлеріндегі казак ру басшыларымен жиын өткізіп, қазақтардың жеке автономиялы аудандар қүруына руқсат беру туралы шешім кабылдады. Аталған шешімге сай 1954 жылы көкекте Ганьсу өлкесінде Ақсу автономиялы ауданы қүрылады. Ал осы жылдың шілде айында Цинхай өлкесіндегі 3 автономды округтері (Хайшим, Тибет, Қазақ) Хайши монғол Тибет-қазақ автономиялы облысы болып аталды. 1954 жылы 27 қарашада Іле автономиялы облысы құрылады, оған: Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары мен Бұратала моңғол автономиялы облысы қарады. Облыстың орталығы ретінде Құлжа қаласы бекітіледі. 1954 жылы 17 шілдеде Мори қазақ автономиялы ауданы, 1954 жылы 30 қыркүйекте Баркөл қазақ автономиялы ауданы құрылады 39.
Іле автономиялы облысы құрылғаннан кейін тұрғылықты халықтың үндеуімен мемлекеттік Үкімет органы Халық жиналысы өкілдері құралады. 1954 жылы қарашада Құлжа қаласында Халық жиналысы өкілдерінің бірінші сессиясы өтіп, оған округ көлемінде 239 делегат қатысады. Сессияның барысында Іле автономиялы облысының Халық комитеті құрылып, комитет төрағалығына қазақ ұлтының өкілдері үсынылса, ал оның орынбасарлығына қытай мен ұйғыр ұлттарының өкілдері бекітілді. Бұл да бір аз үлттар арасында шиеленісті тудырмау қажеттілігіне туындады. Сонымен бірге сессия да облыстың қоғамдық өміріне қатысты мәселелер болды. Басты назар облыстың экономикасын көтеру болғанымен, Қытай Коммунистік Партиясының іошараларымен санаса отырып жұмыс жүргізулеріне тура келді.
Бұл түста да Қытай үкіметі басқа да аз үлттарға жүргізіп отырған саясаты тәрізді қазақтарға облыс, аудандар кұруға мүмкіндіктер бере отырып аймақтық экономикалық процесстерді қытайлық жолмен дамытуға күш салды.
Енді Шыңжаң өлкесі де автономиялы аудан ретінде Социалистік кайта қүруға дайындық жүмыстарын жүргізуге міндеттемелер алады. Елде малшыларды кооперативтерге біріктіру жүмыстарының алғашкы дайындық кезеңі де басталып кетеді.
Қытай Халық Республикасы өзінің мемлекеттік Констйтуциясын қабылдаған соң Шыңжаң өлкесінде Шыңжаң автономиялы облысын қүруға шешім қабылдайды. 1955 жылы бүл жүмыс толығымен шешімін тауып, Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысы 30 қыркүйекте ресми түрде жарияланзды. Осы тұстағы Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысының қүрамында 13 үлттың өкілдері өмір сүріп, оның ең көпсандысы ұйғырлар болса, екінші көп санды үлт казақтар болды. Қазақтардың осы түстағы саны 505 мыңға іжуықтаған еді. Қазақ автономиялЫ облыс, аудандары Шыңжаң Үйғыр автономиялы облысының күрамына еніп, облыстың басты малшаруашылығы аудандарына айналды.
1955 жылы Шыңжаң екінші бесжылдық (1956 - 1960 жж.) жоспары келіп жетеді. Коммунистік Партияның өкілдері кооперативтендіру ісін 1959 жылға дейін аяқтауды бекітеді. Жаппай кооперативтендіру ісі қарқынды дамып, ол көп кешікпей- -ақ үш қазақ автономиялы аудандарына да келіп жетеді. Оның ішінде ең ірісі болып саналатын Іле-казақ автономиялық округіне 1957 жылы үкімет тарапынан қазақ малшыларына үгіт-насихат --жұмыстары жүргізіледі. Баркөл округінде бұл процесс ерте басталып, 1955 жылдың өзінде-ақ 21 кооператив құрылады. 1956. жылы 26 кооператив болса, 1957 жылы 1127 шаруашылық немесе 92 процент қазақ жанұясы толығымен кооперативтендіріледі.
Сонымен катар Морый-Қазақ автономиялық уезінде бұл саясат тез арада жүзеге асып үлгереді. Себебі, Баркөл округіне қарағанда мұнда халық саны аз болды, 1956 жылы уездің 75 проценті кооперативтендірілсе, 1958 жылы 24 малшаруашылығы коммунасы қүрылды. Нәтижесінде барлық малшаруашылығы аудандарының 80 проценті 1958 жылдың күзінде толығымен кооперативтендіріліп, аудан көлемінде барлық малдың есебі алынып, кооператив меншігіне өткізіледі. Осы түстағы автономиялы ауданның мал саны 15,5 миллион бас болса, оның 70 проценті толығымен мемлекет меншігіне айналады 40.
Малшаруашылығы салаларының кооперативтерге біріктірілуі қазақтардың әлеуметтік бірлестіктерін түбірімен өзгеріске үшыратты. Алғашқы кезеңде мал мен жайылымдық жер ру меншігінде болып келсе, 40 жылдардың аяғында жеке жанұялық меншікте белгілі көлемде малдары болып, әкімшілік тарапынан көмектер алып отырса, ендігі түста барлық малды кооперативтер меншігіне өткізіп берулеріне тура келді. Кооперативтер қүру ісі мемлекет үшін өте тиімді болды. Бір жағынан ірі мал иелерін жаксы малшылармен қамтамасыз етсе, екінші жағынагі ешбір иелігі жоқ түрмысы төмендерді жүмыспен қамтамасыз етті. 300-400 бастан асатын малы бар адам ірі мал иесі атанып,^өзіне малының 70 процентін қалдырып, қалған бөлігін мемлекетке өткізді.
Мемлекет олардан алынған малдарды бірлестіктерге беріп, мал иелеріне 7 жыл көлемінде малдан түскен өнімнен белгілі бір мөлшерде ақы төлеп отырды. Берілгегі мерзім аяқталған түста мал толығымен мемлекет меншігіне өткен. Бірақ ірі мал иелері малының мемлекет меншігіне толығымен өтіп кетуіне наразылықтар білдірді.
Нәтижесінде Шыңжаңның малшаруашылығы аудандары мен жартылай малшаруашылығы уездерінде жаппай кооперативтік шаруашылықтар мен аралас мемлекеттік малшаруашылығы фермаларының саны өсті. 1957 жылы маусымда 27 уезде 1,650 малшаруашылығы кооперативтері мен 118 аралас мемлекеттік ферма құрылады. Оның 72 проценті таза малшаруашылығымен айналысатын аудандарда, қалған бөлігі аралас шаруашылық аудандарында қалыптасты 41. 1958 жылы күзде Шыңжаңның малшаруашылығымен айналысатын қазақ аудандары мен уездерінде социалистік құрлыс жаңа базада, жаңа жағдайларда қалыптасып үлгерді.
Социалистік құрылыстың барысында малшаруашылығы мен жер шаруашылығы салалары толғымен өзгерістерге ұшырап, қолөнер мен сауда ісі дамыды.
Елдегі кооперативтендіру жұмыстары ойдағыдай аяқталған соң, 1958 жылы мамырда Қытай коммунитік партиясының үшінші сессиясы өтеді. Сессияның барысында Ұлы Қытай мемлекетін жандандыру үшін тез арада әскериленген коммуналар құру жоспарланады. Осы түста Мао Цзедун: Біздің бағытымыз - әр қадам сайын жоспарланған міндеттерді жүзеге асыру. Олай болса Ірі Халық Коммуналарына біріктіру қоғамымызды алға қарай жьшжыту деп көрсетеді.
Сонымен Үлкен секіріс немесе Халық коммунасы саясаты елдегі әлеуметтік - психологиялық климаттың сынын көрсетті.
Әлеуметтік және экономиялық кайта қүрулар алдында әртүрлі саяси және идеологиялық кампаниялар қалыптастыру керек болды.
Біз үшін бұл тұстағы маңызды нәрсе қазақтар қоныстанған аудандарда аталған кампания не әкеледі және оның казақтар ортасында одан әрі қарайғы әлеуметтік-экономикалық және идеялық саяси процестерінің ықпалы кандай болғандығын көрсету.
Шыңжаң өлкесінде Қытай Коммунистік - Партиясының идеологиясын қолдайтын үлттық мамандар керек болды. Сондықтан жергілікті үлтшылдықпен күресу кампаниясы негізінен кала интелегенция мен партияның өз ішінде жүргізілді. Кампанияның жұмыс барысында үлттық аудандарда сенімді және тәртіпті ж&қтайтын мамандардың орнына үлттьік мүддені көбірек колдайтын мамандарға толы екендіктерін байқады. Үйғыр интелегенциясы Шыңжаңның Қытайдан бөлініп, тәуелсіз Үйғыр мемлекетін қүрғысы келсе, қазақтар үйғырлар мен ханьдарды автономиялы облыстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz