Түркі қағандығы

Кіріспе

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Батыс түрік қағанатының этникалық, экономикалық-әлеуметгік саяси құрылысы
"Түркі" сөзі (қытайша "туркюе") б.з. VI ғасырында бірінші рет (бір) көшпелі
халықтың атауы ретінде пайда болды. Бұл ғасырда түркілер Монғолиядан және
Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып жатқан ұлы
көшпелі империяның негізін қалады. Қыгайлар Тумынь деп атаған (түркі
жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние салды,
оның ағасы Естеми (қытайша Шедеми) Батысты жаулап алған, 576 жылға дейін
өмір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған,
түркілердің мемлекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған.
Сексен жылдай өмір сүрген кезінде Түркі қағандығы дамудың биік
сатысына көтерілді. А.Н.Бернштам бұл жөнінде мынадай қорытынды ұсынды:
"Ертедегі түркілердің қоғамдық құрылысы феодаддық қатынастардың ең ежелгі
формаларының бірі болып саналады. Түркі қағандығы Манчжуриядан Босфор —
Киммерияға (Керчен шығанағы) дейін, Енисейдің жоғарғы ағысынан Амударияның
жоғары ағысына дейін созылып жатты, яғни Түркі империясы ірі табыстарға ие
болды. Осылайша Түркі қағандығы саяси және мәдени мұрасы арқылы Орта Азия
мен Оңтүстік шығыс Еуропаға едәуір әсер еткен алғашқы еуразиялық империяны
құрушылар болды. Қағандықтың Оңтүстік аймағын Бумын қағанның ағасы Естеми
билеген кезде түркілер батыста өздерінің әскери қуатының биік шыңына жетті.
Түркі империясы тұсында (VІ-VІІ ғғ.) Орта Азияның экономикасы мен
мәдениеті гүлденіп өсті. Сауда, жер өндеу және қолөнер өте тез дамды. Жібек
керуені Қытайдан Византияға қарай Бұхара, Самарқан, Ташкент, Қашқар, Турфан
арқылы үздіксіз ағылып жатты. Түркі империясының құрылуы мен ыдырауы түркі
халықтарының Батысқа қарай жылжуына алып келді. Шығыс пен Батыс мәдениеті
араласып, бірін-бірі байытты.
582-603 жылдары Батыс (Түрік) және Шығыс (Шығыс түрік мемлекеті) болып
екіге бөлінуі түпкілікті аяқталды. Осы жылдар ішінде Шығыс және Батыс Түркі
қағандықтарының арасында қантөгіс соғыс толастаған жоқ.
Батыс Түркі қағандығы он тайпаның (он оқ будун) бірігуі нәтижесінде
пайда болды. Олар Шығыста бес тайпа дулу, Батыстағы бес тайпа нушиби еді.
Батыс түркі қағандығына Жоңғария меп Орта Азияны біріктірген жерлер және
Шығыс Түркістанның едәуір бөлігі кірді. Шығыс Түркі қағандығы Монғолияны
иеленді. Батыс Түркі қағандығы Шөгуи (618-619) мен Тон-яғбу (619-630) қаған
қағаңдықтың шығыстағы шекарасын Алтайга дейін жеткізіп, бүкіл Тарим мен
Памирге дейінгі ұлан-ғайыр аумақта оз билігін жүргізді. Ал Тон-яғбу
қағандықтың аумағып кеңейту жөнінде саясатты одан өрі жалғастырып,
әкімшілік орталығын сол кездегі қолөнер мен сауданың маңызды орталыгы
болған Шу алқабындағы Суяб (Тоқмаққа жақын жерде) қаласына көшірілді, жазғы
қонысы Мыңбұлақта болды (Исфиджабқа жақын жер, Исфиджаб — Сайрам қаласы).
Осы ұлан-ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес үйсін, қаңлы, қарлүқ,
оғыз (теле), қыпшақ т.б. тайпалар Батыс Түркі қағандығьшың құрамына енді.
Батыс Түркі қағандығы құрылған кезде шығыстан келген көшпелі түркі тілдес
тайпалар бұрыннан осы өңірді мекен еткен үйсін, қаңлы ұлыстарына араласып,
сіңісіп кетті. Енді бүл "Он оқ будун", "Бес арыс дулу". "Бес тайпалы дүшпе"
деген жаңа атгармен өйгілі болды. Іле, Шу, Талас өзендерінің аңғарларында,
Алатау баурайларында егіншілік алқаптары болды. Егін, мал шаруашылығымен
айналысқандарда патриархаддық қатынас үстем еді. Ал отырықшы егінші
аудандарда феодалдық қарым-қатынас орнады. Қытай мен Византия арасындағы
Ұлы Жібек жолы бұл елдерді басып өтетін. Жетісудағы отырықшы аудандар мен
қалаларды мекеңдеген соғдьшар егіншілікпен, қолөнермен, сауда-саттықпен
айналысты. Сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы жарыққа шықты.
Сауда мен қолөнердің орталық қалалары Құлан, Неуакет (Шу алқабы), Тараз,
Меркі болды. Қалада өндіріс құрал-жабдықтарын жасайтын теміршілік кәсібі,
қыш құмыра өндірісі, тоқымашылық, тері өндеу, қолөнер кәсіптері өркеңдеді.
Батыс Түркі қағандығын құраған он тайпа — екіге бөліңді. Батыс, Шығыс
қағандарының басқару жүйесі әртүрлі лауазымдар былай аталды: яғбу, тегін,
шад, еркін, тарқан, бек, буруқ, чор және т.б. Батыс Түркі қағаңдығын
түркілердің Ашина тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі. Онда 28 түрлі
дәрежеден тұратын лауазым иелері болды. Олардың бәрі феодалға айналып келе
жатқан шонжарлар еді. Халықтың негізгі белігі — қара бұқара, ал төменгі
жігі тат деп атадды.
Алайда, қағандықтың әскери-саяси диктатурасы тайпаларды толық
бағыныштылықта ұстауға жеткіліксіз болып шығады. 638 жылы дулу тайпасы
өздеріне келген шадтардың бірін қаған сайлау дулу мен нушибилер арасында
қантөгіс соғыстың тууына себеп болды. Осыдан кейін қағаңдық екіге бөлінді.
Олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтті. Ышбара қаған орнынан
алынғанымен қоймай, ол Ферғанаға қашады. Тайпалар арасыңдағы соғыс және
династиялық күрес 17 жьшға (640-657) созылып, бұл Қытай әскерлерінің бас
көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды.
Қағандықтың соңғы дербес қағаны Ашина Хэлудің қолы 658 жылы өз
бауырлары — Теленің атты әскері мен Тань мемлекеті әскерінің біріккен
күшінен жеңіліс тапты. Себебі, Батыста түркілер Шығысқа қарағанда аз болды.
Олар Жетісу, Шу өлкелеріңце, Кубаньда, Еділ өзенінің төменгі ағысында,
Ертіс пен Есіл т.б. жерлерде қоныстанып, бір-бірінен байланысын үзіп қалған
еді.
Батыс Түркі қағандығы құлағанымен, оның құрамыңдағы түркі тайпаларының
бәрі бірдей Тань мемлекетіне бағынып, оның билігін мойындаған жоқ. Мәселен,
осы Батыс Түркі қағандығына кіретін "он оқ" халқының ішінен түргештер бас
котеріп, өз алдына қағандық құрып, Тань мемлекетінің жаулап алу саясатына
қарсы тұрады. Сөйтіп, 704 жылы Батыс Түркі қағандығынан соң Түргеш
қағандығы тарих сахнасына шықты.
Батыс түркілерінің мемлекеті — он оқ елінің бірлестігін Түргеш
тайпасының көсемі Уч-Элиг (Үш Елік) қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке
Түргеш атын берді. Бұл уақытта Орта және Орталық Азияда жаңа саяси жағдай
қалыптасты: Шығыс Түркі қағандығы құрылды, Орта Азияға арабтар басып кірді.
Қорыта келгенде, Батыс Түркі қағандығының едәуір бөлігі отырықшылыққа
көшіп, қолөнермен, егіншілікпен айналысқан. Шығыс Түркі қағандығымен
салыстырғанда оның әлеуметтік құрылымы да едәуір күрделі болды, яғни
феодалдық мемлекет дәрежесіне кетерілді. Тек ТТТу алқабының өзінде VI-VII
ғасырлар қарсаңында 18-ге жуық қалалар мен ірі қоныстар болған. Олардың
негізгі тұрғындары соғдылар, түркілер және сериялықтар еді.
Түркештер кағандығы, қоныстану аумағы және экономикалық саяси
құрылысы
Түркеш қағандығы — Батыс Тянь-Шань мен Жетісуда түркеш тайпалар одағы
құрған феодалдық мемлекет (704-766). Түркеш қағандығы Батыс Түрік
қағандығының мемлекеттік-әкімшілік әскери және мәдени дәстүрлерін
жалғастырды. Түркештердің көсемі Үшлік (699-706) Шаштан (Ташкент) Тұрфан
мен Бесбалыққа дейінгі жерлерге өз билігін орнатты. Шу өзенінің Суяб қаласы
мен Іле өзенініндегі Күңгірт қаласында қағандықтың "үлкен" және "кіші"
ордалары орналасып, ел әрқайсысы 7000 әскер шығаратын 20 округқа бөлінді.
Үшлік "он оқ халықтың қағаны" және "Түркеш қаған" деген лауазымға ие болды.
Түркеш қағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
көтергендіктен халықтың этникалық құрамына ерекше өзгеріс әкеле қоймады.
Сондықтан бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша түркештер құрған мемлекеті "он
оқ елін", "он тайпа", "он жебе қағаңдығы" деп те атай берді. Бұл
этнонимдердің қалыптасу тарихы тым әріден басталады. VI-VIII ғасыр
аралығында оның құрамы әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер
дәуірін шартты түрде былайша қарастыруға бодды.
Алғашқы пайда болу кезеңі: Яғни Естеми Ябғудың батысқа жорығына
қатынасқан ру-ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларында
алғаш рет: "Естмидің қол астында бағындырған соң "он оқ бүдүн" деп аталады"
деп жазылған. Алайда, одан әрі "он оқ бұдұнға" қандай тайпалар жататыны
атап көрсетілмеген. Бұны бірінші кезең деуге болады.
Екінші кезеңі: Ол "он оқ бұдұнның" Естеми қаған мұрагерлері Батыс
Түрік қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халқын молайтқан тұсындағы
құрамын атауға болады. Бұл кезенде "он оқ бұдұнды" дулат пен нүшбелер билеп-
төстей бастады. Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп
басқарды. "Жаңа Таңнамада" Шұбара Елтеріш қаған тұсында (634-636) оның
бұйрығымен "Бес дулатгы Суябтың шығысына, ал бес нүшбені Суябтың батыс
жағына бөліп орналастырды"' деп жазылған.
Үшінші кезеңге Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулатгың белгілі
тайпасы түркештер күшейген VII ғасырдың соңғы ширегі жатады. Бұл кезенде
бес дулат пен бес нүшбені негіз еткен ру-ұлыстар ара қатынасы едәуір
өзгергені байқалады. Әйтсе де, тарихи қалыптасқан "он оқ бұдұнның"
этникалық құрамы бүтіндей өзгеріп кетті деуге болмайды.
Тұтастай алғанда он оқ халқының тең жарымын құраған "Бес арыс дулат"
ру-ұлыстарының мекен-жайы - Жетісу мен Жоңғария, Тарбағатай мен Еренқабырға
өңірі болды. Ал, олардың тайпалық құрамы ескі тарихи жазбалар меи
шежірелерде былай айтылады.
1. Чимойын (Шу му күн) — Лүй-чор ұлысы —Тарбагғатай оңірін мекендеді.
2 Қойлау (Ху лу шы) — Күлүч-чор ұлысы — Манас озенінің Солтүстігі
мен Батысында.
3. Ысты (Ше шы ти) — Тон шор ұлысы — Бұратола өзені аңғарында.
4. Түркеш — Алаш шор (Ту ши шы хе ло шы) ұлысы — Іле озенінің
ортаңғы және төменгі аңғарының терістік бетінде.
5. Жаныс — Шопан чор (Шу ни шы шу Бан) - ұлысы — Қарашәр мен
Жұлдыз өзені ағарында.
Тарихшы Н.Мындан "Жұң Гуо тарихи сөздігі, түрік тарауына" сілтеме
жасай отырып, аталмыш түркеш, қойлау, чимойын, ысты, жаныс дегендер тайпа
аттары. Алаш, Лүй, Күл үч, Тон, Шопан дегендер тайпа бастықтарының аттары
деген байламға келеді.
"Он оқ бұдұнды" құрайтын екінші бестік "Бес тайпалы Нүшбе" деп
аталады. Таң патшалығының "Жаңа және көне тарихында" бес тайпалы Нүшбе
төмендегіше жазылған болатын:
1. Азғыз (Аскіл) Күл — Еркін ұлысы.
2. Касо-Күл-Еркін ұлысы.
3. Барысқан (Бо сай Ган) (Барсаған) тон Ашбар — (Дун шабо) Еркін
ұлысы.
4. Азғыр (Аши же (Аскіл), Нижұқ (Ни шу) -Еркін ұлысы.
5. Касо — Шопан Ге шу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.