Юань империясының әлеуметтік жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.7
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
Юань империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.19
Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.32
2. Юань империясының экономикалық жағдайы.
Империяның экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... 32.38
Сауда қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43
Қытайдағы моңғол үстемдігінің құлатылуы ... ... ... ..43.51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .55.56
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
Юань империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.19
Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.32
2. Юань империясының экономикалық жағдайы.
Империяның экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... 32.38
Сауда қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.43
Қытайдағы моңғол үстемдігінің құлатылуы ... ... ... ..43.51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .55.56
Моңғолдардың ұзақ жылдар бойы жүргізген қантөгіс соғыстары нәтидесінде көршілес Қытайды бірітіндеп жаулап болатын. Шыңғыс хан негізін қалаған Моңғол әулеті, ұлы қағаны Құбылай кезінде (1260-1294 жж.), Юань әулеті атағына ие болды. Тарихшылардың айтуы бойынша бұл кезең, жат жерлік феодал – басқыншылар мен олардың одақтасы Құбылайға қызметке тұрған, Қытайлардың әскери-федалдық бюрократиясының жоғарғы топтарының Қытай халқын езгіге салып, қанау кезеңі болды.
Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің атына байланысты оқиғалар бұрыннан бері Қытай тарихшыларының қызықтыруда. Олардың біразы 1960-шы жылдардың басынан бастап Моңғолдардың өткенін бұрмалау арқылы көрсете бастады. Олар ең алдымен Моңғол халқының өз бетінше ұлттық-мемлекет құру құқығына шек келтіріп, оны жоққа шығарады. Оны Моңғолияның Қытайға қатысы жағынан «тарихи тұрғыда оны шетелдік мемлекет деп есептеуге келмейді». өйткені оның халқы «атам заманынан бері Қытай жерінде тұрып жатыр».
Тарихнамалық шолу.
Бұл мәселе төңірегінде Қытай, Ресей және шетелдік Қытайтанушы ғалымдары жан-жақты зерттеу жүргізген. Дегенмен, әлі күнге дейін құрамы мен идеологиясына қатысты ортақ пікір жоқ десе болады. Біздің бүгінгі бітіру жұмысымыздың мақсаты, сол пікірлерді қарастыра келіп, өзіндік көзқарас қалыптастыру.
Реакциондық гоминьдан идеологиясынан кейін, олар моңғолдарды «Қытайдың аз ұлт өкілдері» ретінде ғана қарастырады. Міне осылайша Шыңғыс хан олар үшін - «Қытайдың аз ғана ұлт» өкілдерінің ханы.
Бұндай дәйексіз пікірдің өзіндік шығу тарихы бар. Ол ертедегі «бір тұтас Қытай ұлты» деген концепция негізінде, ақылға сыйымсыз ұсыныс. Моңолдар мен Қытайлар (ханьдықтар) арасындағы туысқандық болған дейді. Олар ежелден бері бір ғана, жалғыз ұлт бар, олардың негізгі ядросы, жинақтаушысы «ханьдықтар», ал елдегі қалған халықтар олардан таралған бұтақтар делінеді. Бұндай бұрмаулаушылықты сынай отырып, ұлы Қытай жазушы – демократы Лу Синь 30-шы жылдары былай деген болатын:
«20 жасымда мен біздің Шыңғыс хан Еуропаны жаулар алғанда «біздің алтын ғасырларымыз» болды дегенді естідім».
1. «Моңғолдың құпия шежіресі» Аударған М. Сұлтанияұлы.
Өлгей 1979.
2. «Юань ши» В книге Мункуев Н.Ц. Китайский источник о
первых монгольских ханах. Москва, 1965.
3. Рашид ад-Дин «Сборник летописей» т-1. Перевод
Л.А. Хетагурова. Москва, 1952.
4. Әбілғазы «Түрік шежіресі» Алматы, 1992.
5. Ала ад-Дин Жувейни «История покорителей вселенной»
Москва, 1997.
6. Плано Карпини «Моңғолдар тарихы» Аударған
А. Сейдімбеков. Алматы, 1992.
7. Вилгельм Рубрук «Шығыс елдеріне саяхат» Аударған
А. Сейдімбеков. Алматы, 1992.
8. Марко Поло кітабы. Алматы, 1990.
9. Чулууны Далой «Монголы в XIII-10.К.Д. Оссон «От Чингисхана до Темирлана» Алматы, 1996.
11.Эренжен Хоран-Даван «Чингис хан как полководец и его
наследие» Алматы, 1992.
12.Татаро-моголы в Азии и Европе. Сборник статей.
Москва, 1970.
13.Амирхон Р. «Истрия начатая с Чингизидов» Москва, 1995.
14. Жумагулов К.Т. «Проблемы исследования евразийской
истории». – Историческая наука в ХХІ веке // Матриалы
международных Бекмахаровских чтений. – Алматы, 2001. –
С. 120
15.Алдабек Н. «Қытай тарихы» Алматы, 2000.
16.Балжанов П. «Монгольская Летопись Эрденийн эрихэ»
Москва, 1956.
17.Безертдинов Р. «Чингис хан: покрыт клеветой и славой»
Казань, 1993.
18.Бира Ш. «Монгольская историография 13-14 вв.»
Москва, 1978
19.Владимирцов Б.Я. «Общественный строй монголов.
Монгольский кочевой феодализм» Ленинград, 1934
20.Далай Ч. «Монголо-китайские отношения (13-15 вв.)»
Проблемы дальнего Востока №1. 1979.
21.Данияров К. «Моңғолтану және Шыңғыс хан тарихы» Қазақ
тарихы. 1996. №4-5
22.Мункуев Н.Ц. «К вопросу об экономическом положении
Монголии и Китая в 13-14 вв.» Москва, 1965.
23. История Востока. Под. Ред. И.К.узнецова. М., 1988.
24. История стран Азии и Африки. М., 1970.
25. Фань Вэнь-лань. Новая история Кит. М, 1955.
26. Личевецкий Д. У стен недвижного Китая. СПб., 1903.История
Китая. Под ред. М.Меликсетова. М., 1996.
27. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970.
28. Гримм Э.Д. Сборник договоров и других документов по истории международных отношений на Дальнем Востоке. М.,
1927.
29. Хенниг Р. «Неведомые земли» / Пер. Лисовской А.В.,
предисл. и ред. Магидовича И.П. – М.: Изд. иностр.
литературы, 1962. – Т. ІІІ. – 471.
30. Хафизова К.Ш. «Китайская дипломатия в Центральной Азии
(XIV – XIX вв.)», Алматы, 1995 г.
Өлгей 1979.
2. «Юань ши» В книге Мункуев Н.Ц. Китайский источник о
первых монгольских ханах. Москва, 1965.
3. Рашид ад-Дин «Сборник летописей» т-1. Перевод
Л.А. Хетагурова. Москва, 1952.
4. Әбілғазы «Түрік шежіресі» Алматы, 1992.
5. Ала ад-Дин Жувейни «История покорителей вселенной»
Москва, 1997.
6. Плано Карпини «Моңғолдар тарихы» Аударған
А. Сейдімбеков. Алматы, 1992.
7. Вилгельм Рубрук «Шығыс елдеріне саяхат» Аударған
А. Сейдімбеков. Алматы, 1992.
8. Марко Поло кітабы. Алматы, 1990.
9. Чулууны Далой «Монголы в XIII-10.К.Д. Оссон «От Чингисхана до Темирлана» Алматы, 1996.
11.Эренжен Хоран-Даван «Чингис хан как полководец и его
наследие» Алматы, 1992.
12.Татаро-моголы в Азии и Европе. Сборник статей.
Москва, 1970.
13.Амирхон Р. «Истрия начатая с Чингизидов» Москва, 1995.
14. Жумагулов К.Т. «Проблемы исследования евразийской
истории». – Историческая наука в ХХІ веке // Матриалы
международных Бекмахаровских чтений. – Алматы, 2001. –
С. 120
15.Алдабек Н. «Қытай тарихы» Алматы, 2000.
16.Балжанов П. «Монгольская Летопись Эрденийн эрихэ»
Москва, 1956.
17.Безертдинов Р. «Чингис хан: покрыт клеветой и славой»
Казань, 1993.
18.Бира Ш. «Монгольская историография 13-14 вв.»
Москва, 1978
19.Владимирцов Б.Я. «Общественный строй монголов.
Монгольский кочевой феодализм» Ленинград, 1934
20.Далай Ч. «Монголо-китайские отношения (13-15 вв.)»
Проблемы дальнего Востока №1. 1979.
21.Данияров К. «Моңғолтану және Шыңғыс хан тарихы» Қазақ
тарихы. 1996. №4-5
22.Мункуев Н.Ц. «К вопросу об экономическом положении
Монголии и Китая в 13-14 вв.» Москва, 1965.
23. История Востока. Под. Ред. И.К.узнецова. М., 1988.
24. История стран Азии и Африки. М., 1970.
25. Фань Вэнь-лань. Новая история Кит. М, 1955.
26. Личевецкий Д. У стен недвижного Китая. СПб., 1903.История
Китая. Под ред. М.Меликсетова. М., 1996.
27. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М., 1970.
28. Гримм Э.Д. Сборник договоров и других документов по истории международных отношений на Дальнем Востоке. М.,
1927.
29. Хенниг Р. «Неведомые земли» / Пер. Лисовской А.В.,
предисл. и ред. Магидовича И.П. – М.: Изд. иностр.
литературы, 1962. – Т. ІІІ. – 471.
30. Хафизова К.Ш. «Китайская дипломатия в Центральной Азии
(XIV – XIX вв.)», Алматы, 1995 г.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
1.1 Юань империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-19
1.2 Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 19-32
2. Юань империясының экономикалық жағдайы.
2.1 Империяның экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... 32 -38
2.2 Сауда қарым-қатынастары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .38-43
2.3 Қытайдағы моңғол үстемдігінің құлатылуы ... ... ... ..43-51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52 -54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .55-56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Моңғолдардың ұзақ жылдар бойы жүргізген қантөгіс соғыстары нәтидесінде көршілес Қытайды бірітіндеп жаулап болатын. Шыңғыс хан негізін қалаған Моңғол әулеті, ұлы қағаны Құбылай кезінде (1260-1294 жж.), Юань әулеті атағына ие болды. Тарихшылардың айтуы бойынша бұл кезең, жат жерлік феодал – басқыншылар мен олардың одақтасы Құбылайға қызметке тұрған, Қытайлардың әскери-федалдық бюрократиясының жоғарғы топтарының Қытай халқын езгіге салып, қанау кезеңі болды.
Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің атына байланысты оқиғалар бұрыннан бері Қытай тарихшыларының қызықтыруда. Олардың біразы 1960-шы жылдардың басынан бастап Моңғолдардың өткенін бұрмалау арқылы көрсете бастады. Олар ең алдымен Моңғол халқының өз бетінше ұлттық-мемлекет құру құқығына шек келтіріп, оны жоққа шығарады. Оны Моңғолияның Қытайға қатысы жағынан тарихи тұрғыда оны шетелдік мемлекет деп есептеуге келмейді. өйткені оның халқы атам заманынан бері Қытай жерінде тұрып жатыр.
Тарихнамалық шолу.
Бұл мәселе төңірегінде Қытай, Ресей және шетелдік Қытайтанушы ғалымдары жан-жақты зерттеу жүргізген. Дегенмен, әлі күнге дейін құрамы мен идеологиясына қатысты ортақ пікір жоқ десе болады. Біздің бүгінгі бітіру жұмысымыздың мақсаты, сол пікірлерді қарастыра келіп, өзіндік көзқарас қалыптастыру.
Реакциондық гоминьдан идеологиясынан кейін, олар моңғолдарды Қытайдың аз ұлт өкілдері ретінде ғана қарастырады. Міне осылайша Шыңғыс хан олар үшін - Қытайдың аз ғана ұлт өкілдерінің ханы.
Бұндай дәйексіз пікірдің өзіндік шығу тарихы бар. Ол ертедегі бір тұтас Қытай ұлты деген концепция негізінде, ақылға сыйымсыз ұсыныс. Моңолдар мен Қытайлар (ханьдықтар) арасындағы туысқандық болған дейді. Олар ежелден бері бір ғана, жалғыз ұлт бар, олардың негізгі ядросы, жинақтаушысы ханьдықтар, ал елдегі қалған халықтар олардан таралған бұтақтар делінеді. Бұндай бұрмаулаушылықты сынай отырып, ұлы Қытай жазушы – демократы Лу Синь 30-шы жылдары былай деген болатын:
20 жасымда мен біздің Шыңғыс хан Еуропаны жаулар алғанда біздің алтын ғасырларымыз болды дегенді естідім. Тек қана маған 25 жас толғанда ғана біздің алтын ғасырларымыз деген кезде Моңғолдар Қытайды бағындырып, біздің құл болғандығымызды білдім.
Қытай тарихшылары Шыңғыс хан Қытайдың даңкты саяси және әскери қызметкері, оның ұрпақтары Қытайды біріктіруді аяқтап. Юань: Мин және Цинь - әулеттерінің 600 жыджан астам уақытқа шекарасын мызғымастығын - дейді. Кейбір Қытай тарихшылары ешбір негізсіз Юань династиясын Қытайдағы көрптеген әулеттердің бірі ретінде ғана қарастырады. Құбылай олардың айтуынша хань және хонь емес халықтар үшін бейбітшілік пен бірлік орнатты. Аса зор Юань империясының территориясында, оның құрамында Қытай да бар, бай Гон және басқа Қытай тарихшыларныңы көзқарасы бойынша, Моңғолдардың Қытай жеріндегі жүгенсіздігін тарихи қажеттіліктен деп ақтауға ұмтылғанын көреміз. Тіпті Шыңғыс ханның іс-әрекетін марапаттай отырып, Қытай тарихшыары, оның құрған бір тұтас көп ұлтты мемлекеті феодалдық емес құлиеленушілік болды дейді. Бұл олардың тарихи фактілерді білмегендігінен емес, XIII-XIV ғасырдағы Моңғолияның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін төмендетуден туындаса керек.
Кеңес дәуіріндегі отандық тарихшылар мен Моңғол ғалымдары өздерінің ғылыми зерттеу еңбектерінде бір тұтас дәлелдермен, кейбір Қытай тарихшыларының пікірлерінің дәйексіздігін көрсетті. Соның ішінде олардың Моңғол халқының саяси және экономикалық тәуелсіздігінің әр түрлі кезеңдерін жоққа шығаруының дұрыс еместігін Құбылайдың Қытайдағы билігін идеаландыруын, моңғолдардың әлемдік мәдениетке қосқан үлесін жоққа шығарушылықтарын сынады.
Ежелгі заманнан бастап, бамбук планкалары мен жібек маталарына, бал ашатын сүйектерге, қала ыдыстарға, кейін қағазға кәсіби ақылды және кәсіьи төрелер (шенеуніктер) айналасында болып жатқан оқиғаларды өздері көрген-білгендерін қағазға түсіріп отырды. Мемлекетпен құпталатын жазба жұмыстары шежірелері Қытайдың рухани өмірі туралы негізгі құраушы бөлігі болып табылады. Алғашқы және тиғапикалық жалпылама сипатқа ие болған күнделікті тарихы, оқиғаларды қағыз бетіне түсірген отырған.
Әдетте жаңа әулет таққа отырғаннан кейін, алдыңғы әулет тарихын жазып отыру үшін кәсіби тарихшылар коммисиясы құрылатынг еді. Мұндай коммисиялар Қытай тарихында 24 рет кездеседі. Олар алдыңғы әулеттің тарихи оқиғаларын толықтай және дәл жеткізуге, оқырмандарды жазбаны оқыған кезде белгілі бір шешімге келуге тырысты. Оқырмандарға оқытқызудың себебі, олар басқарушы әулеттің лештимдігін дұрыстау үшін. Әрине, жаңа әулеттің басқарғанын жаңа интерпрация және ежелде өткен оқиғалардың дұрыстығын дәлелдеу үшін керек етті. Мұндай жағдайда комиссия мүшелері тарихи мәліметтерді өздеріне тиімді етіп көшіріп жазды. Бірақ тарихты қайта көшіру ежелден сақталып келген конфуциандық этика мен дидактика, насихаттаудың қатаң сақталуымен бағаланды.
Жұмыстың дерек көздері.
Міне осы жоғарыда айтылған пікірлерді саралай келе, біздің диплом жұмысымыздың тақырыбы да, осы пікірлердің қайсысы тарихи шындыққа жанысымды екендігін анықтауға бағытталағн. Іздену жұмысы барысында мынадай дерек көздерін пайдаландым: Моңғолдың құпия шежіресі, [1] Юань-Ши, [2] Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы, [3] Әбілғазының Түркі шежіресі, [4] Ата-Мәлік Жувейнидің История покорителя мира, [5] Плано Карпини мен Вильгельм Рубруктың Истрия моноголов и путешествия в Восточные страны, [6, 7] Марко Поло [8] кітаптарын пайдаландым.
Зерттеу еңбектеріне келетін болсақ Долой Чулуунның Монголия в XIII-XIV вв. [9] деген еңбегін, К.Д. Осеонның От Чингизхана до Темирлана, [10] Эренжен Хора-Даванның Чингизхан как полководец и его наследие, [11] Татаро-монголы в Азии и Европе, [12] деген жинақты және қазақ тілінде шыққан журналдарда шыққан мақалаларды пайдаландым.
Моңғолдар Қытай халқын жаулап алып, өз басқару принциптерін енгізбек болған мақсаттары жүзеге аспады. Моңғол билеушілерінің мұндай әрекеттері Қытай халқының наразылығын тудырды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмыс жазылу барысында объективті, тарихилық, жүйелік әдістерімен қамтылды. Сонымен қатар, зерттеу барысында көрнекті кеңестік және шетелдік қытайтанушы тарихшы ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Жұмыстың негізгі құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде негізінен моңғол тарихындағы Юань империясының орны мен оны зерттеу проблемалары, дерек көзі мен зерттеу дәрежесі, жоспары баяндалады.
Бірінші тараудың тақырыбы: Шыңғыс хан мен әлемдік дервасының ыдырауы мен моңғолдардың Юань империясының құрылуы. Бұл тарауда Арық Бұға мен Құбылайдың арасындағы хан тағына таласы мен оның нәтижеасінде Моңғол империясындағы ыдырау процесі мен Құбылай негізін салған Юань империсяняң құрылуы туралы сөз болады.
Екінші тарауда: Юань Моңғол империясындағы міндеткерлік пен салық жүйесі деп аталады. Бұл тарауда Қытай территориясындағы Моңғолдардың экономикалық-әлеуметтік өмірі деректер негізінде баяндалады.
Үшінші тарау: Юань империясының құлауы. Тарауда Тогон-Темір кезінде жергілікті халықты аяусыз қанау нәтижесінде ұлт-азаттық күрестердің күшейгендігін, соның нәтидесінде қарудың күшімен тұрған Моңғол билігінің құлауына әкелгендігі айтылады.
Қорытындысында, Юань империясының Моңғол тарихындағы орны мен маңызына тоқталдық.
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
Юань империясының құрылуы
XII ғ. Қытай жерінде төрт мемлекет өмір сүрді: солтүстікте - чжуржэн-дердің Цзинь мемлекеті, солтүстік-батыста - тибет-таңғұттардың Батыс Ся мемлекеті және оңтүстікте - қытайлықтардың Оңтүстік Сұң империясы мен Юнаньдағы Наньчжао (Дали) мемлекеті.
Қытай жеріндегі бұндай саяси жағдай бүл елге көшпелі тайпалардың басқыншылық әрекеті нәтижесінде қалыптасқан болатын. Біртүтас бүтін Қытай енді болмады. Оның үстіне, XIII ғ. басында елдің үстінен моңғол шапқыншылығының қаупі төнген кезде, осы мемлекеттердің әрқайсысы ішкі шиеленістерінен әбден әлсіреген жөне өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалуға барынша дәрменсіз мемлекеттер болған еді.
ХШ ғ. басында, Қытайдың солтүстік шекарасында татар, тайжуыт, керей, найман, меркіт деп аталған, кейін моңғол тайпасының негізін салған көшпелі тайпалар пайда болды. Ал XII ғ. ортасында, олар қазіргі МХР территориясында, Хэйлунцзян өзенінің жоғары жағында және Байкал көлінің айналасындағы далаларда көшіп-қонып жүрген болатын.
Моңғолдардың өмір сүрген табиғи ортасы олардың алғашқы қауымдық кезеңдегі егіншілік, аңшылық және мал бағуды қатар алып жүрген күрделі жүйеден сараланып шығып, енді тек көшпелі мал шаруашылығымен айналысуына жағдай жасады. Ірі қара жөне ұсақ малдарды, жылқыларды асырауға қажетті су мен шөпке бай жайылым жерлерді іздеумен күнелтіп, қөшпелі моңғол тайпалары Ұлы даланың шексіз-шетсіз аймақтарына көшіп- қонып жүрді. Үй жануарлары моңғолдарды тамақпен асырады. Олардың терісі мен жүндерінен киім-кешек, жүннен үйге қажетті киіз және аяқка киетін жасалып, үй тұрмысындағы бұйымдар өзірленді. Көшпелілердің қолөнершілері жасаған бұйымдар көбінесе үй тұрмысында пайдаланылатын, ал малды өздерінің отырықшы көршілеріндегі көшпелілерге қажетті егіншілік заттарына, астыққа, қалалық қолөнершілердің бұйымдарына айырбастайтын. Көшпелі шаруашылығы, барған сайын, әртүрлі салаларға бөліне бастап, дамыған отырықшы халықпен арадағы сауданың мәні күн сайын артып отырды - қоғамының дамуы, көп жағдайда, Қытаймен арадағы байланысқа байланысты болды. Қытайдан алғаш рет моңғол өміріне темір бұйымдар енді. Шеберлерінің ұсталық тәжірибесін моңғолдар қару-жарақ жасауға пайдаланды. Жайылымдар мен құлдар үшін күресте моңғолдарға қару-жарақ өте қажет еді.
Моңғол қоғамының негізін басы бос, тәуелсіз араттар құрады. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын бүл шаруалар мал бағумен қатар, оның жүнін қырқу, одан киіз үйге қажетті киіз басу мен кілем тоқу дәстүрін де калыптастырды. Олардың шаруашылығында кейде соғыста тұтқынға түскен, содан құлға айналғандардың еңбегі де пайдаланылды.
Моңғолдардың көшпелі қоғамында уақыт өткен сайын, елеулі өзгерістерге өту кезеңі жүріп отырды. Алғашқы кезде рулық қауымның дөстүрі катаң сақталатын еді. Үнемі көшіп-қонып жүретін рулар бір жерге тоқтап коныстанғанда, ру басының киіз үйінің төңірегіне дөңгеленіп, соның айналасына үйлерін шеңбер жасап тігетін болған және бүл күрен деп аталатын. Дәл осы әлеуметтік дәстүр өте сұрапыл да қатал дала жағдайында, көшпелі өмірдің қиындыққа төзімділігін, әрбір ру мүшесінің қауіпсіздігінің сақталуын камтамасыз ететін. XII ғ. аяғынан бастап, мүлік теңсіздігінің өсуіне байланысты моңғолдар қандас туыстық белгілері бойынша жақын, аздаған отбасылардың басын біріктірген айыл болып көшуге дағдылана бастайды. Рудың ыдырауға ұшырауына байланысты, өкімет билігі үшін ұзаққа созылған күрес кезінде алғашқы тайпалық одақтар пайда бола бастайды. Тайпалық одақтардың басында, тайпа ақсүйектерінің - нойондардың мүддесін іске асырушы, мұрагер билеушілер отырды.
Моңғол тайпалық одақтарының ішінде борджигин руынан шыққан Есугей батыр басқарған одақтың аты кеңінен танымал болды. Оның тайпасы казіргі Үлаан - Батордың солтүстігі мен шығыс жағындағы далаларда көшіп жүретін еді. Ол өзінің беделі мен ерлігі арқасында күшті тайпалық одақтың көсемі, яғни қағанына айналады. Есугей батырдың ерлік әрекетін оның баласы Темучин жалғастырады. Әкесінің жауынгерлік мінезіне тартқан Темучин өзіне біртіндеп батыс жақтағы Алтай тауларына дейінгі, Шығысында - Хэйлунцзян езенінің жоғары жағына дейінгі жерлерді басып ала бастайды, сөйтіп моңғолдық жер иеліктерін кеңейтеді. 1203 жылы ол өзінің саяси бәсекелестері Жамуға мен Уаң ханды жеңіп шығады.
1206 жылы нойондардың құрылтайында Темучин бүкіл моңғолдардың билеуші ханы - Шыңғысхан (1155-1227 жж. шамасы) деп жарияланады. Ол өзінің мемлекетін Моңғол мемлекеті деп жариялап, бірден басқыншылық әрекеттерін бастайды. Шыңғысхан өзінің мемлекетті басқару әдістері мен заңдары туралы атақты Ясасын жазады. Онда басқыншылық соғыстар моңғолдардың өмір сүру тәсілі деп көрсетіледі. Шыңғысханның әскерінің барлық күш-қуаты оның көшпелі өмірде әбден шыныққан атты әскерінде болатын.
Моңғолдардың әскери өмір салтын нойондарға қызмет ететін, ру ақсүйектерінің ішінен құралған өскери жасақтар - нөкерлер қалыптастырды. Осы рулық әскери жасақтардан моңғолдардың қарулы күштері құралды, оларды қанды жорықтарда әбден шыңдалған, рулық қандас туыстық қатынаспен бекітілген жетекшілер басқарды. Моңғолдардың әскерінің қатары олардың жаугершілік кезінде қолға түсірген түтқындары есебінен толықтырылып отырды.
Моңғолдардың басқыншылық соғыстары 1209 жылғы Батыс Ся мемлекетіне жасаған шабуылынан басталады. Таңғұттар өздерін Шыңғысханның вассалымыз деп мойындап қана қоймай, моңғолдар жағына өтіп, чжурчжэндердің Цзинь империясын талқандауға қатысады. Шыңғысханның' жағына оңтүстік Сүң империясы да өтіп, уақытты ұтымды пайдалану мақсатымен, чжуржэндерге жыл сайын төлеп келген алымдарын тоқтатып, оларға қарсы моңғолдармен бірлескен одаққа қосылатынын мәлімдейді. Моңғолдар болса Солтүстік Қытай жеріне билігін орнықтыруды өте жылдам белсенділікпен іске асыра бастайды. 1210 жылы моңғолдар чжурчжэндердің Цзинь мемлекетінің шекарасына өтіп, бұл елге де басқыншылық соғысын бастайды. Моңғолдар чжурчжэндер басып алған бұрынғы Қытай жеріндегі қалалар мен ауылдарды тонап, халықты қырғынға ұшыратып, алға жылжиды. Цзинь әскерлері куатты моңғол әскерінің күшіне төтеп бере алмай, моңғолдардан бітім сұрайды. Шыңғысханның әскері алғашқы кезде қала-бекіністерді алудағы төжірибесінің жоқтығынан біраз қиындыққа тап болып, әскерлері біраз шығынға ұшырағандықтан, 1211 жылы уақытша чжурчжэндердің бұл өтінішін қабыл алып, бітімге келеді. Бірақ бүл жағдай ұзаққа созылмайды, сәл тыныстаудан күш алған моңғол әскері шабуылын қайта бастайды. 1215 жылы моңғолдар Пекинді ұзақ уақыт қоршауға алып, ақыры басып алып, оны қирауға ұшыратады.
Чжурчжэндердің моңғол әскерінен тез арада жеңіліс табуының себебі, XII ғ. аяғы мен XIII ғ. басында Цзинь империясында үлкен езгерістер жүрген еді. Олардың біразы отырықшылық өмірғе көшіп, егіншілікпен айналысқан болатын. Осының нәтижесінде чжурчжэндердің коғамында әлеуметгік жіктеліс жүріп, ол бұл этностың ішіндегі шиеленісті өршітіп, жікке бөлінуді күшейтіп жібереді. Ұйыған тұтастықты жоғалту және әскердің бұрынғы күш-қабілетінен айрылуы чжурчжэндердің моңғолдардан ойсырай жеңілуіне әкеп соққан еді. Сонымен қатар жергілікті қытай халқының біразы чжурчжэндердің әскері қатарында соғысып, қалаларды қорғау, бекіністер салуда көмектессе, екінші бір қытайлық топтар моңғолдар жағына өтіп, оларға чжурчжэндерді жоюға көмек керсетті. Оңтүстік Сұң мемлекеті моңғолдармен келісімге келіп, чжурчжэндерғе қарсы моңғолдармен әскери одаққа бірігеді, сөйтіп, 1224 жылы онтүстік Қытай Цзинь императорына салық төлеуді тоқтатады. 1226 жылға қарай моңғолдар Цзинь империясының біраз жерін басып алады.
Шыңғысханның әскері алға жылжи отырып, Шаньдунді бетке алады. Содан кейін әскердің бір бөлігі Кореяны бетке алып, солтүстік-шығыска жылжиды. Алайда, моңғолдардың негізғі күштері кері қайтып, еліне аттанады да, 1218 жьшы Батысқа жорығын бастайды. 1218 жылы Батыс Ляонын бұрынғы иеліктерін басып алып, моңғолдар Орта Азиядағы Хорезм мемлекетінің шекарасына жақындайды.
Ал моңғолдардың Батыс Ся мемлекетіне шабуылы Шыңғысханнын көз тірі кезінде екінші рет басталып, кері қайтқан болатын, енді 1226 жылы моңғолдар сегіз жыл өткізіп барып, қайта шабуылдайды. Таңғұттарды ойсыра жеңғен Шығысхан ескері, бүл Батыс Ся мемлекетін 1227 жылы біржола жойып, осы жеңісті жорықтан қайтып келе жатып, Шыңғысқан қайтыс болады. Моңғол мемлекетін уақытша оның кіші ұлы Төле билейді.
Моңғолдар Қытайдың солтүстіқ-шығыс жерін басып алу кезінде ірі қиындыққа тап болады. Моңғол әскерлері биік тау асуы Туңғуаннан Хуаңхэ өзенінен өтуге, сөйтіп, Хэнань жеріне жетуге ұзақ уақыт әрекеттенеді. Хэнаньға ақыры моңғол әскерінің тұяғы тигенімен, бұндағы қытай қалалары қатты қарсылық көрсетеді. Қоршауға алынған Қайфын қаласы жанталаса қарсыласады. Қалада ашаршылық орнап, оны қорғаушылар жаппай қырыла бастаса да, қала қарсыласып бақты. Қару-жарақ таусылғанда, кайфывдықтар моңғолдардың әрбір атқан жебесінен терт жебе жасап, онымен өздеріне қарсы оқ жаудырды.
Моңғол мемлекетінің ұлы ханы болып, 1229 жылы, Шыңғысханның екінші ұлы - Үгедей сайланады. Империяның астанасы ретінде Қарақорым қаласы белгіленді (қазіргі Ұланбаатор қаласының оңтүстік-батыс жағында). Осыдан кейін моңғолдардың атты әскері ұлы қабырғаның оң жағына қарай аттанып, чжурчжэндердің қолында қалған жерлерді басып алуға кірісті. Осы Цзинь мемлекетінің басына ауыр қүн туған кезінде, Үгедей оңтүстік Тұң императорымен чжурчжэндерге қарсы әскери одақ құрады, ол үшін тұңдарға Хэнань жерін беруге уәде етеді. Моңғолдармен одақтасуға бара отырып, қытай үкіметі олардың көмегімен өздерінің ежелгі жауы — Чжурчжэндерді талқандап, олардың басып алған жерлерін қайтарып аламыз деп үміттенді. Алайда бүл үміт ақталмайтын арман еді.
Солтүстік Қытайды бағындыруды аяқтап, 1234 жылы моңғолдар Чжурчжэндердің мемлекетін толық талқандайды. Ел іші қаңырап бос қалды. Чжурчжэндермен соғысты аяқтай салысымен, моңғолдар оңтүстік Сұң
империясына қарсы, олармен жасалған қелісімді бүзып, соғыс жариялайды. Осы уақыттан бастап, қытай халқының моңғолдарға қарсы жүз жылға созылған кескілескен қарсыласу соғысы басталады. 1235 жылы моңғол әскерлері Сұң империясының жеріне басып кіргенде, олар жергілікті тұрғын халықтың жан беріп, жан алған қарсылығына тап болады. Қоршауға алынған қалалар жан аямай қорғанды. Моңғолдар оңтүстік Қытайды бағындыру үшін, оларға қарсы төрт ірі жорық жасады. Моңғол хандарының құрылтайында басқыншылық корықтардың болашақ жоспарлары жасалып, кімнің қайда аттанатыны белгіленеді. 1251 жылы моңғолдар Қытайға Хұбылай бастаған үлкен әскери күштерін аттандырады. Осы жорықтардың бірінде ұлы моңғол хандарының бірі Меңке қатысып, Сычуандағы Нунции қаласын қоршау кезінде, ол қайтыс болады. Сычуандағы жеңістен кейін моңғолдар Гуансидегі Учан қаласынан шығып, Гулянды алған соң, солтүстіққе қарай Чаншаға жақындайды. Янцзының жағалауында шабуыл солтүстіктен оңтүстікке қарай басталады. 1257 жылдан бастап моңғолдар Оңтүстік Сұң империясын жан-жақтан қоршауға алады, әсіресе олардың әскері Дайвьет мемлекетінің шекарасына жақын келіп, Тибет пен Наньчжао мемлекетін бағындырған соң, қауіпті қүшейте түседі. Сөйтіп, Сұң империясы үш жақтан қоршауға алынады. Бірақ оңтүстіқ сұңдық астана Ханчжоуды алу үшін моңғолдар 1279 жылға дейін күресті. Моңғолдардың әскері астанаға жақындағанын білген соң, Сұң үкіметі олармен кеселіссөз жүргізуғе асығады, ақыры 1279 жылы Ханчжоуды соғыссыз береді. Сол жылы астананы алғаннан кейін де, қытай еріктілерінен құралған әскерлері моңғолдарға қарсы азаттық жолындағы күресті тоқтатқан емес. Сұң сарайы елдің қорғанысын қамтамасыз етуғе дәрменсіз болғанымен, халық отанын жан аямай қорғай білді. Басқыншыларға қарсы кескілескен қарсы топ Вэнь Тяньсяң (1236-1282) басқарған армия ұзақ уақыт жалғастырды. Ұзақ уақыт қорғаныстан кейін, 1276 жылы Цзянсиде Вэнь Тян жеңіліске ұшырап, тұтқынға түседі. Хұбылайға қызмет еткеннен гөрі өлуді артық көрген ол, өзін өлім жазасына кескенді калады. Түрмеде отырып жазған оның патриоттық елеңдері халыққа кеңінен танымал болды. Кейбір әскери қолбасшылары сұң флотының кемелерімен аралдарға қарай кетіп, моңғолдарға қарсы күресті теңізде де жалғастырады. 1280 жылы моңғолдармен теңіздегі шайқаста қытай әскерінің қалған бөлігін талқандайды. Осылайша бүкіл Қытай жеріне моңғолдардың үстемдігі орнайды.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысында төмен бүкіл монғол империясы өзінің ыдырауы жағдайына жақындаған болатын. Бұл процесс Мүнке ханның өлімінен (1251-1259) кейін тіпті күшейе түсті. Монғол империясы бөлшектерге ыдырап, ақыр соңында бірнеше мемлекеттерге бөлініп, әр қайсысы өз бетінше өмір сүріп, дами бастады. Империяның ішіндегі саяси тоқырау күшейген кезде, Монғол феодалдары арасында қаған тағы үшін, артықшылықтар мен билік үшін күрестер асқына түсті.
Мүнке-хаған билеген кезінде хаған тағы үшін Үгедей мен Төле руынан шыққан нояндар арасында тартыс болды. Мүнке хаған олардың ішіндегі белсенді ұйымдастырушысы Ширэмұнды өлім жазасына кескен соң, бұл тартыс бәсеңдеген болатын. Бірақ та саяси аренада Төленің ұлдары Арық-Бұға мен Құбылайдың көрінуіне байланысты, Шыңғысханның алтын ұрық ішіндегі қаған тағына талас қайта күшейіп, Монғол мемлекетінің негізіне нұқсан келтірерлік оқиғаға айналды.
Мүнке-қаған Оңтүстік Сундерге қарсы жорықта жүргенде, Арық Бұға қара қорымға таяу өз көшпенді тұрағында болатын. Өз отанында қалып ежелгі Монғол жерін қорғауға тиіс еді. Өлер алдында Мүнке хаған өзінің інісі Арық-Бұғаға Қарақорымның айналасындағы ежелгі монғол жайылымдарын иемденуіне берген болатын. Сондықтан да Құбылайға қарағанда Арық-Бұға, Мөнке хағанынан кейінгі хаған тағының заңды мұрагері болды.
Арық-Бұғаны ежелгі Монғол дәстүрі бойынша Хоқан тағына отырғызарда Мүнке-хағанның бәйбішесі Қарақорымда Ұлы Құрылтай (съезд) шақырды. Оған бүкіл хан тұқымдары, хан руынан шыққан нояндар, ықпалды ақсүйектер мен елшілер шақырылатын. Шағатай мен Бату ұлысының ірі нояндары Арық-Бұғаның таққа отыруын қолдады. Деректерге жүгінетін болсақ Арық-Бұға тәжірибелі және қайсар әскер басы болса да, ол Құбылайға қарағанда білімділігі жағынан төмен болды.
Құбылай жаулап алынған Солтүстік Қытай аймағын басқара отырып, бұл елде ұзақ тұрғандықтан, қытайлардың салт-дәстүрін жақсы білді. Жастайынан білімге құмартып, қытай ғалымдарынан тіл үйреніп, олармен қытай тарихи шығармалары туралы әңгімелесіп, мемлекетті қалай басқару керек екендігі туралы ойларын тыңдады. Тарихи еңбектерде Құбылайдың білімділігі әскери істі жетік меңгеретіндігі, Шыңғыс ұрпақтары ішіндегі ақылды, білгірі саналып, Оған Құбылай Сэчен (Құбылай дана) деген ат тағылған. Сол кезде Құбылайдың қызметінде Қытайда атағы шыққан ғалымдар Чжао Би (шыққан тегі дагур монғол болуы мүмкін, Конфуции ілімін түсіндірген), Ван Э, Лю Бинччжун, Хао Цзин және басқа шенеуліктер болды.
Арық-Бұға мен Алаңдар ноян Құбылайдың қытай шенеуліктері мен қолбасшыларының ақыл-кеңесімен хан тағына мұрагерлікті тартып алу үшін астыртын әрекет ұйымдастырып жатқанын біліп, Мүнке-хоғанға бірнеше рет ескертеді: Құбылайдың құқығы мен артықшылықтарын шектеу керек. Бұл адамға қалай да болмасын хаған тағын иемденуге жол бермеу керек- дейді. [19; 35]
Арық- Бұғаның хаған тағына отырғандығы жайында хабар жетісімен Құбылай Қойпыңда кейін Шоңды – Юань императорларының Жоғары Астанасы 1260 жылдың маусымында тағы бір Ұлы құрылтай шақырып, өзін Монғолдың ұлы ханы деп жариялады. Бұл кезде Құбылай 44 жаста еді. Міне осылайша 1260 жылы Монғол империясы екі Ұлы құрылтай шақырылып, екі астанасы болды. Қарақорым, Қайпон. Осы уақыттан бастап ағайынды Арық –Бұға мен Құбылай арасында басталған қақтығыс қарулы қантөгістерге алып келді. Арық-Бұға өзінің ағасына қарсы, әулеттік мұрагерлік заңын бұзғаны үшін соғыс жүргізуге мәжбүр болды. Бір жағынан төле тұқымынан шыққан Хадон мен басқа нояндар әскері Құбылай жағынан батыл әрекетке көшті, қытай әскерлері де Арық-Бұғаға қарсы соғысқа қатысты. 1260 жылдың күзінде Арық-Бұға мен Алондар қолбашылық еткен әскерлер Кайпонға екі бағытта қозғалады. Кайпоннан Құбылай мен Хадон басқарған әскерлер екі жолмен қарсы шықты. Ходан мен Алондар әскері арасында Гобидің оңтүстік шетінде қатыгез шайқас болды. Алондар әскері талқандалып, өзі өлтірілді. Қарсыластардың басты күштері Арық-Бұға мен Құбылай бастаған әскерлер Монғолияның оңтүстік бөлігінде кездесті. Нәтижесінде Арық-Бұға жеңіліп, шегініп кетті. Құбылай Арық-Бұғаны өкшелей, қуалай отырып Орхон мен Толы өзендері аңғарына дейін жетіп, Қарақорымды бағындырды.
Бұдан кейінгі уақыттарда Арық-Бұға бірнеше рет Құбылайдың әскері орналасқан территорияға шабуылдаған еді, бірақ бәрі де босқа кетті. Соңғы үміті үзілген ол 1264 жылы, әскерінің қолдығымен Құбылайға берілді. Олардың арасындағы ұлы қаған тағы үшін күрес тоқтағанымен, Монғолиядағы хаған тағы үшін талас бәсеңдемеді. Оны бастап, жалғастырған Хайду болды.
Құбылай інісінің өмірін сақтап, оған екі жыл бойы бұрынғы құқықтары мен артықшылықтарын қалдырды, бірақ оны қатты бақылау астында ұстады. Қалған нояндары Арық-Бұғаның жақтастарын ағайындылар арасындағы арыздықты қоздырып, астыртын бүлік шығарды деген айып тағылып басым бөлігі өлім жазасына тартылды.
Құбылай бастапқыда 1260 жылы Монғолияның астанасын Қарақорымнан Қайпынға, одан кейін 1264 жылы Қайпыннан Яницзинге (Пекинге) көшірді.
Құбылай –хаған кезінде 1264-1270 ж чжуржаньдер мемлекетінің астанасы Солтүстік Қытайдағы Яньцзиннің (Пекин) жанынан тағы бір жаңа қала салына бастады. 1271 жылы тыңғылықты тексеруден кейін бұл қала барлық талаптарға сай келеді деп танылып, Юань мемлекетінің жаңа астанасына жарайды делініп оған 1272 жылы Құбылайдың жарлығымен Ханболгасун (Хаған қаласы) немесе Иэкэ нислэн (Ұлы Астана) деген атақ берілді.
Құбылай бастаған монғол феодалдарының астанасы Монғолиядан Қытайға ауыстыруында, белгілі бір ерекше саяси және экономикалық мақсаттарды көздеген болуы керек. Ең алдымен Қытайды жаулап алу, одан кейін Жапонияны, Вьетнам, Үндістан, Индонезияны және басқа Шығыс Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін басып алуды көздеген еді. Мүмкін Монғолдар бүкіл Қытайды жаулап алғаннан кейін, көлемді територияны басқару қиындығынан астанасын ауыстырған шығар. Бірақ бұның нәтижесінде Монғолияның экономикалық және саяси өмірінде кері кетушілік орын алды.
Хаған тағын тартып алып, Арық –Бұғаны жеңгеннен кейін, Құбыла Қытайдың оңтүстік аудандарын жаулауға көшті. Құбылай ықпалды, Қытай үстем топтары өкілдерін өз жағына тарта отырып, елдегі саяси билікті толық қолына алуға ұмтылды.
Ғалымдардың көпшілігі Құбылай-хаған, 1271 жылы, бұрынғы қытай әулеттеріне еліктеп, өз әулетіне Юань деген ат берді дейді.
Юань-қытай сөзі орыс тіліне аударғанда начало, исконный, коренной білдіреді. Мемлекеттің негізін құрушы Монғолдар болғандықтан, олардың да осы атты беруіне қатысы бар. Сондықтан да монғолдардың Иджагур-ун-улус (коренной государство) деген сөзінің қытайшаға аударылуы да ғажап емес.
1269 жылы Құбылай Лю Бинчжун мен Сю Хенге Қытайдың әкімшілік құрылымын жасауды тапсырды. Бір жыл бойы жұмыс істеп олар Қытайды монғолдардың басқаруының жобасын жасады.
Жобаны қарап Құбылай монғол нояндар мен қытай шенеуліктерін жинап алып, талқыға салды. Тек монғолияның өзіне қатысты баптар тыңғылықты қаралып 1271 жылы ғана жүзеге асырылды. Бұдан байқайтынымыз Құбылай мен монғол нояндары түпкілікті монғолияны Қытай үлгісімен басқаруға үрке қарап, қарсы болды. Юань империясын монғол хақаны басқарды. Иерархиялық саты да, одан кейін хатун, одан әрі тақ мұрагері, патша ұлдары, хан туыстары. Министрлер мен шенуліктердің басым бөлігі монғолдар болғандықтан, оларды княздар-хан туыстары деп атады. Империяның ішкі және сыртқы билігі толығымен ханның қолында болды. Хақаннан кейін әкімшілік билікке ие үш мемлекеттік кеңесшілер, болып кейде жалпы басшылық жасады. Олар қытай деректеріне саньгун-три гун, дәлме-дәл үш герцок деп атаған. Олар Үгедей қаған кезінде пайда болған. Құбылай кезінде мемлекеттік кеңесшілердің кейбіреуі сайланбаған, бір ғана кеңесші болған, Темір хаған кезінде қайтадан үшеу болды. Бұл айтылған нәрсе Юань әулетінде қытай басқару жүйесін көшіріп қана қойған жоқ. Оған монғол дәрежелерін де қосып отырған.
Үгедей қаған кезінде Елюй Үуқай ұсынысымен Чжуншу-шен (Ұлы императорлық секретариат) құрылған еді. Ал Юань дәуірінде ол империяның ең жоғары әкімшілік органы болып, басты қызметі жалпы мемлекеттік істерді шешу болды. Бұл органға жалпы басшылыққа Чжун-шу-лина – (Ұлы секретариатының бастығы)-жүргізіп, оған тақ мұрагері тағайындалды. Оның құрамына екі министрі (Чен-сян)-оң қол, сол қол (олар кейде екіден де көп болған) және бірнеше кеңесшілері мен көмекшілері болды.
Өкімет құрамына екі басқару органы –оң (ю-сы) және сол (цзо-зы) құрылды. Бірнеше бөлімдерге бөлініп, шенеуліктерді іріктеумен сарай салтанаттары мен дәстүрлерін ұйымдастырумен және мемлекеттік финанспен айналысты, ал екіншісі-император ұландары мен әскери іспен байланысты жұмыстармен, жазалаумен және қоғамдық жұмыспен айналысты. Орталық өкіметтің құрамында алты министрлік болды (дәрежелер, дәстүрлер, әскери, жазалау мен қоғамдық жұмыстар) Чжун-шу-шэн өте ірі мекеме болды.Мысалы: 22 монғол, 60 қытай және 14 мұсылман көшірмешілері жұмыс істеді. Бұдан басқа хақанның жанынан шу-ми-юань (әскери кеңес) құпия істермен айналысқан, соғыс, бейбітшілік, сыртқы істерді ұйымдастырушы және юй-ши-тай (цензорат), шенеуліктер ісін бақылаушы болды. Тікелей хақан қол астындағы облыстар мен аймақтардан тыс, Қытайдың барлық территориясы он син чжун-шу-шэн дәл мағынада қозғалмалы ұлы император секретариаты немесе провинцияға бөлінген. Провинциялық өкімет басшылығына, министірлігіне және әкімшілік маңызды қызметтерге, ірі қала басшылығына 25 жастан асқан монғолдар тағайындалған. Қытайлар 50 томдық, 100 томдық әкімшілік басшылығына жіберілген
Қытайдағы өз үстемдіктерін нығайту үшін монғол билешілері, Юань әулеті хақанның басшылығымен, монғол әкімшілік аппаратына, монғол билігі үстем болып, олардың көмекшілігіне ұйғырлар, түркілер, парсылар және қытайлықтар тартылды. Монғол үстемдігі Қытайда әкімшіліктің қатал жүйесімен ғана емес, мықты әскери күшке сүйеніп, қарсылықтарды басып отырды.
Құбылай монғол империясының ұлы ханы ретінде ІІ жыл бойы (1260-1271) қытайды жаулауын тоқтатты. Орталығы Қытай болып табылатын Юань империясының құрылуына бірнеше бірнеше рет монғолдардың қарсылығына ұшыраған еді. Бұл күресті Арық-Бұға саясатын қолдаған ықпалды ноян Хайду басқарды. Хайду Үгедей ұрпақтарының ішіндегі ең ақылды, білігірі саналды. Мүңке-хақан кезінде хақанға қарсы бүлык ұйымдастырғаны үшін, астанадан алыс өлке таулы Тарбағатайға аласталған еді. Алысқа жер аударылғандардың ішінен Мүңке Хайдудан қорықты. Қауіпсіздік мақсатымен ол Тарбағатай тауының бір жағында ерекше әскер отрядын дайын ұстады.
Мүңке-хақан өлімінен соң Хайдудың жақтастары, барлық күштерін, хақан тағын Угедей ұрпақтарының өкілдері алуына салды.
1264 жылдың аяғында, Арық-Бұға жеңілген соң, Хайду бірден Хұбылайға қарсы қаруыл күресін бастады. Оның әскерінің басты күштері Еміл өзенінің жағалауында орналасты.
Хұбылай, Хайду шабуылының алдын алу үшін әскерін дайындап, оның бас қолбасшылығына өзінің ұлы Номуханы тағайындады.
Сонымен қатар монғолияның өзіне қатысты істерді басқаратын ханзаданың орнын иемденді. Ол Қарақорымда тұрып, өз бетінше Монғолия аймақтарын тыныштандыруға, Хайду қарсылығын басуға байланысты кез келген шешімді қабылдауға өкілеттік алды.
Номуха Қарақорымның айналасын күзетугше бақылауға бөлімдер жіберді. Сол уақытта Шағатай ұлыс Алтын Орда нояндарымен одақ құру үшін елшіліктер жіберді. Ол ең алдымен Шағатай ұлысымен келісімге келе алды. Әкесі Құбылай атынан, қытайдан бағалы заттарын сыйға тартып, шабармандар жіберді. Осы келісім бойынша Шағатай болысы өз әскерінен Хайдуға қарсы барлаушы отряд шығаруға келісім берді.
Номуха алтын ордаға да, Шағатай ұлысына сияқты әкесі атынан елшілер жіберді. Алтын Орда ханы Мөңке Темір Хайдун Юань мемлекетіне шабуыл жасаған кезінде Хұбылайға көмек беруге келісім берді. Номуха аз уақыттың ішіндеХайдуға қарсы басқа ұлыстармен одақ құрғанымен, ол тұрақты болмады.
Хайду да қол қусырып отырмады. Ол монғолдың басқа ұлыстарына елшілер жіберіп, Шыңғыс ұрпақтарына өз ісінің дұрыстығын дәлелдеп, оларды өз жағына тартты.
Елші арқылы монғол нояндарына жіберген хаттарының бірінде Хайду былай деді: Бізге Шыңғысхан және ата-бабаларымыз хаған тағын мұралану тәртібін қатал сақтауды өсиеттемеп пе еді. Ал қазір, қымбатты нояндар, ағайын, бауырлар ата-баба өсиетінен бас тартып жоққа шығарып түсінбестен хақан тағын опасызға бердіңіздер! Менің өзім хақан тағының заңды мұрагерімін. Құбылай Қытайға сатылып, дәстүрді шетке ысырып, ата-баба өсиетін бұзды. Егер де осындай адамға қол жаулық болып, сүйенетін болсаңыздар бұл әкелеріміз бен аталарымызға жасаған опасыздық болмай ма. Жақсылап ойланып, шешімге келіңіздер !. [2; 2]
Жоғарыда айтылғандардан көрінетіні Номуха мен Хайду жақтастарын тартуда әр түрлі тәсіл қолданғандығы. Момуха өз жақтастарын тартуда, таза Қытай тәсіліне, жүгініп, өз хаттарында Құбылай хақанның атынан бұйрық етіп және оларды сыйлықтармен сатып алуына ұмтылды. Хайду басқа монғол хандарының өзінің заңды мұрагер екендігіне сенуге шақырды. Құбылайды айыптады, оны ата-баба заңдарын бұзушы деді.
Кейінірек Алтын Орда мен Шағатай ұлысы нояндары Құбылаймен жасақан келісімдерінен бас тартып, Хайду жағына шығып кетті. Міне сондықтан Юань империясының Солтүстік бөлігінде, Монғолияның солтүстік батысында Хайдудың күші арта түсті.
1277 жылы Хайдудың үйретуімен хұбылай әскерінің әскер басы Джирке хағанға опасыздық жасап, қарсыластарының Номуха мен Хандуда ұстап алуына жол берді. Ұлы Номуханың тұтқынға түскен хабарын алған Құбылай барлық күшін Ханду мен Мөнке-Темірге қарсы салуға шешім қабылдады.
Оның жағдайы Ляодунды билеуші князь Ноянның опасыздықпен үлкен әскермен Хайду жағына шығып кетумен қиындап кетті. Ноян мен Хайду армиясының қосылуына кедергі жасау үшін, Құбылай үлкен армияның қолбасшысы Аму-Бұқаны, Ноян мен Хайдудың жолын кесіп, тосқауыл қоюға жұмсады. Қолбасшы Баянға Хайдудан Қарақорым мен оның айналасындағы аудандарды қоршауды тапсырып, көмекке Гоммала басшылық еткен армияны жіберді. Корей королі шығыстан өз әскерімен Гоммалаға көмекке келуге тиіс болды. Құбылайдың өзі ұлы армиясымен Ноянға қарсы қозғалды. Құбылай әскері Ляохэ өзені аңғарында ноян әскерін қоршап, екі күнге созылған шайқастан соң, зор шығынмен Ноян әскерін талқандады, оның өзі ұсталып, өлтірілді. Бая мен Гаммоле Хайду армиясын толық талқандай алмады. Олар Хайдудың шабуылын тоқтатып, оның империяға ішкерілеп енуіне жол бермеді. Бұдан кейінгі кезде Хайду қайта-қайта аз күшпен болсын, көп күшпен болсын шабуылдап, өз бағыныштыларын бұрынғыдай басқарумен болды. Құбылайдың көзі тірісінде Хайду шабуылына тиым салу мүмкін болмады.
Хайду күресін басу тек Темір қаған билігі кезінде ғана мүмкін болды. Оны басуда Номуха, Баян, Гаммоле үлкен роль атқарды. Хұбылай әскері мен Хайду арасындағы шайқас, билік үшін таласқан монғол топтарының екі тобы арсындағы күрестің көрінісі болды. Хайду орталығы Қытай болып табылатын Юань империясының құрылуына қарсы шығып, астанасы Пекиннен қайтадан Монғолияға көшіруді талап етті. Сондықтан монғолдардың басым бөлігі оны қолдады. Осы себепті Құбылай мен Олжай Темір оны 40 жыл бойы жеңе алмады.
Құбылайдың басшылығымен монғолдар құрған Юань империясының орнауымен Қытайда 100 жылға созылған феодалдық бытыраңқылық жойылды.
Юань империясының құрылуының жақсы жақтарымен қатар оның Монғолияның тарихы дамуындағы көлеңкелі жақтары болғанын да айтуымыз қажет. Ең алдымен ол Монғолиядағы өндіргіш күштердің дамуына кері әсер етті. Мысалы: монғолдардың басым бөлігі өз отанында қалды. Бірақ олардың біршама бөлігі, өз жайылымдарымен, көш-қон ортасымен ажыратылып, Юань Хагандарының, нояндарының мүддесіне сай Қытайға қоныс аудартылды. Тіпті, эроттардың жолда өлгені, табиғаты таныс емес елдің ауа-райына үйрене алмай қаншамасы қайтыс болғаны да белгілі. Ақыр соңында Монғолия териториясындағы жанұялар саны, мал басы кеміді.
Ерте дәіурден-ақ Монғолияда қолөнер жақсы дамыған, олар теріні өңдеп, жүн түтіп, жылқы қылынан арқан ескен. Темірді балқытып қару-жарақ жасау ертеден белгілі болған. Солтүстік Қытайдағы чжурчендердің Цзинь мемлекетінде темір балқытуды күшейтіп, қару-жарақ шығара бастады. Шыңғысқан монғол руларын біріктіріп монғолдар жасаған қарумен қаруландырды. Бірақта Юань империясы құрылғаннан кейін қолөнерде күрт өзгеріс болғанын байқауға болады. Монғолиядағы шеберханалар жоғала бастады. Шыңғысханның бір орталыққа біріктірілген мемлекетінде енді ыдырау процесі басталғанын, Орталықтың Монғолия территориясынан Қытай территориясына ауысқанын көреміз. Қытай территориясындағы монғолдардың төменгі топтарының жағдайы онша болмағандығын деректер бұлтартпай көрсетеді. Бұл мәселе келесі тарауда баяндалған.
1.2 Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі
Ұзақ уақыт бойы табанды қарсылық көрсеткеніне қарамастан, Қытай өз тарихында алғаш рет тұтастай жат жерлікгердің билігіне бағынуга мәжбүр болды. Сондай-ақ Қытай, өзімен көрші жатқан елдердің территорияларын түгел қамтыған және Алдыңғы Азия мен Днепр жағалауындағы далаға дейін жайылған, орасан зор Моңғол империясының құрамына кірді.
Моңғол хандары Қытайды толық басып алғаннан кейін, өздері Қытайға қоныс аударып, астананы Қарақорымнан Пекинге көшіреді. Қытайдағы өздері қүрған мемлекетті қытайша атаумен Юань деп атады. Моңғолдар Қытайда билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік институттарын сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. Елдің көптеген жерін моңғолдар конфискеленген жерлер деп жариялап, бірқатар аймақтарда, әсіресе Хэбэйде кең далаларды жайылымдық жер мен аңшылыққа қажетті орманды далаларға айналдырды. Үлкен жер иеліктерін, ауылдар мен қалаларды моңғол билеушілері өздерінің жақын ірі ауқатты топтарына, оларға қызметке келген шетелдіктерге, моңғолдарға қызмет етуге бет бұрған қытайлықтарға, буддистік монастырларға таратып берді. Соғыстан аман қалған қалаларда Хұбылай өз әскери гарнизондарын орналастырды жөне әскери тәртіп жағдайын енгізді, ал моңғол әскер басшылары сол жердің толық қожайындары болып саналды. Арнайы рұқсатсыз ешкім екқін жүріп-түруға, сауда жасауға, немесе жұмыс істеу үшін басқа жаққа баруға құқы болмады. Қолөнершілерді моңғолдарға жұмыс істеуге жұмсап, олардан ауыр салық төлеуін талап етті. Олардың көбісі құлға, тәуелді адамға айналып, кейбірі баска жаққа жаңа қожайынға ауыстырылды. Осы кезде Қытайда болған венециандық атақты саяхатшы Марко Поло өз көзімен көргендерін суреттей келе, қытайлық шаруалар мен қолөнершілердің ауыр жағдайын, қытайлықтардың монғолдарды, олардың әскері мен қарауылдарын иттің етінен де жек көретінін жазады.
Марко Поло Қытайға өзінің әкесі жөне ағасымен бірге сауда жасау мақасатымен аттанған болатын. Бірақ олар Қытайға келгенде моңғолдар билік басына келіп жатқан еді. Марко Поло Хұбылайдың ордасында бірнеше кызметтер аткарады, ханның тапсырмасымен елдің әртүрлі аймақтарында больш, барлық жағдайдың куәсі болады. Өз көзімен көргендерді кітап етіп жазады. Оның орыс тіліне аударылған нұсқасы Кника Марко Поло деп аталып, 1955 жылы Москвада жарыққа шықты.
Өте үлкен мөлшерде салық төлейтін жөне ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын және сыртқа да еркін шығара алмайтын еді. Моңғол басқыншылығынан кейін, ортаазиялық, еуропалық жөне басқа саудагерлерге Қиыр Шығысқа еркін жол ашылды. Бірақ қытайлықтардың батысқа сапарлап баруына жол жабық болды.
Моңғол үкіметінің алдында Қытайдағы билікті үстап тұру үшін орасан зор міндеттер күтіп түрды. Моңғолдарға мәдениеті мүлдем жат, ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан мемлекетті құрудың бай тәжірибесі қалыптасқан, егіншілік мәдениеті өркендеген отырықшы елді билеу оңайға түспесі айқын еді. Хұбылай мемлекеттік биліктің қытайлық жүйесін қабылдай отырып, Қытайдың бұрынғы билік өкілдерін мемлекеттік қызметтен аластатады. Бірақ, Қытай сияқты мемлекетті ұстап тұруға, оның басқару аппаратында өздері билік етуге моңғолдар қабілетсіз еді. Сондықтан моңғол ханы Қытай мемлеқетінің басқару аппаратына еуропалықтарды, түркі тектестерді, сириялықтарды жөне басқаларды шын ықыласымен шақырады. Ұлты өзбек Ахмед қаржы саласын басқарса, әскери саланы сириялық Насир ад-дин и Масаргия қолына алып, ал италияндық Марко Поло губернатор қызметін атқарды. 5 мыңға жуық христиандар Пекинге қеліп қоныстанды. Қытай тілін жою үшін, Хұбылай Қытайлық жазу үлгісіне өзгеріс енгізбекші болып, иероглифтің орнына төртбұрышты жазуды кіргізуге тырысады. 1281 жылы Хұбылай хан даостық кітаптарды зертеу туралы жарлыққа қол қояды. Ол даостық діни сенімді қудалап, буддизмді үстемдікке ие болатын діни уағызға айналдырмақшы болады. Кескілескен қанды қырғынмен әзер дегенде басып алған Қытай елі, моңғолдарға өте ауыр экономикалық күйреу жағдайында мұраға қалды. Бұрынғы Аспан асты империясы, әсіресе оның солтүстік жағы, көшпелілердің шабуылының қасіретті салдарынан, терең құлдырау кезеңінде өмір сүрді. Бір кездерде гүлдену кезеңін бастан кешірген Қытайдың дамуы, енді мүлдем кері етті. XIII ғ. 30-жылдарында, деректерге сүйенсек, солтүстіктегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
1.1 Юань империясының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-19
1.2 Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 19-32
2. Юань империясының экономикалық жағдайы.
2.1 Империяның экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... 32 -38
2.2 Сауда қарым-қатынастары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .38-43
2.3 Қытайдағы моңғол үстемдігінің құлатылуы ... ... ... ..43-51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52 -54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .55-56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Моңғолдардың ұзақ жылдар бойы жүргізген қантөгіс соғыстары нәтидесінде көршілес Қытайды бірітіндеп жаулап болатын. Шыңғыс хан негізін қалаған Моңғол әулеті, ұлы қағаны Құбылай кезінде (1260-1294 жж.), Юань әулеті атағына ие болды. Тарихшылардың айтуы бойынша бұл кезең, жат жерлік феодал – басқыншылар мен олардың одақтасы Құбылайға қызметке тұрған, Қытайлардың әскери-федалдық бюрократиясының жоғарғы топтарының Қытай халқын езгіге салып, қанау кезеңі болды.
Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің атына байланысты оқиғалар бұрыннан бері Қытай тарихшыларының қызықтыруда. Олардың біразы 1960-шы жылдардың басынан бастап Моңғолдардың өткенін бұрмалау арқылы көрсете бастады. Олар ең алдымен Моңғол халқының өз бетінше ұлттық-мемлекет құру құқығына шек келтіріп, оны жоққа шығарады. Оны Моңғолияның Қытайға қатысы жағынан тарихи тұрғыда оны шетелдік мемлекет деп есептеуге келмейді. өйткені оның халқы атам заманынан бері Қытай жерінде тұрып жатыр.
Тарихнамалық шолу.
Бұл мәселе төңірегінде Қытай, Ресей және шетелдік Қытайтанушы ғалымдары жан-жақты зерттеу жүргізген. Дегенмен, әлі күнге дейін құрамы мен идеологиясына қатысты ортақ пікір жоқ десе болады. Біздің бүгінгі бітіру жұмысымыздың мақсаты, сол пікірлерді қарастыра келіп, өзіндік көзқарас қалыптастыру.
Реакциондық гоминьдан идеологиясынан кейін, олар моңғолдарды Қытайдың аз ұлт өкілдері ретінде ғана қарастырады. Міне осылайша Шыңғыс хан олар үшін - Қытайдың аз ғана ұлт өкілдерінің ханы.
Бұндай дәйексіз пікірдің өзіндік шығу тарихы бар. Ол ертедегі бір тұтас Қытай ұлты деген концепция негізінде, ақылға сыйымсыз ұсыныс. Моңолдар мен Қытайлар (ханьдықтар) арасындағы туысқандық болған дейді. Олар ежелден бері бір ғана, жалғыз ұлт бар, олардың негізгі ядросы, жинақтаушысы ханьдықтар, ал елдегі қалған халықтар олардан таралған бұтақтар делінеді. Бұндай бұрмаулаушылықты сынай отырып, ұлы Қытай жазушы – демократы Лу Синь 30-шы жылдары былай деген болатын:
20 жасымда мен біздің Шыңғыс хан Еуропаны жаулар алғанда біздің алтын ғасырларымыз болды дегенді естідім. Тек қана маған 25 жас толғанда ғана біздің алтын ғасырларымыз деген кезде Моңғолдар Қытайды бағындырып, біздің құл болғандығымызды білдім.
Қытай тарихшылары Шыңғыс хан Қытайдың даңкты саяси және әскери қызметкері, оның ұрпақтары Қытайды біріктіруді аяқтап. Юань: Мин және Цинь - әулеттерінің 600 жыджан астам уақытқа шекарасын мызғымастығын - дейді. Кейбір Қытай тарихшылары ешбір негізсіз Юань династиясын Қытайдағы көрптеген әулеттердің бірі ретінде ғана қарастырады. Құбылай олардың айтуынша хань және хонь емес халықтар үшін бейбітшілік пен бірлік орнатты. Аса зор Юань империясының территориясында, оның құрамында Қытай да бар, бай Гон және басқа Қытай тарихшыларныңы көзқарасы бойынша, Моңғолдардың Қытай жеріндегі жүгенсіздігін тарихи қажеттіліктен деп ақтауға ұмтылғанын көреміз. Тіпті Шыңғыс ханның іс-әрекетін марапаттай отырып, Қытай тарихшыары, оның құрған бір тұтас көп ұлтты мемлекеті феодалдық емес құлиеленушілік болды дейді. Бұл олардың тарихи фактілерді білмегендігінен емес, XIII-XIV ғасырдағы Моңғолияның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін төмендетуден туындаса керек.
Кеңес дәуіріндегі отандық тарихшылар мен Моңғол ғалымдары өздерінің ғылыми зерттеу еңбектерінде бір тұтас дәлелдермен, кейбір Қытай тарихшыларының пікірлерінің дәйексіздігін көрсетті. Соның ішінде олардың Моңғол халқының саяси және экономикалық тәуелсіздігінің әр түрлі кезеңдерін жоққа шығаруының дұрыс еместігін Құбылайдың Қытайдағы билігін идеаландыруын, моңғолдардың әлемдік мәдениетке қосқан үлесін жоққа шығарушылықтарын сынады.
Ежелгі заманнан бастап, бамбук планкалары мен жібек маталарына, бал ашатын сүйектерге, қала ыдыстарға, кейін қағазға кәсіби ақылды және кәсіьи төрелер (шенеуніктер) айналасында болып жатқан оқиғаларды өздері көрген-білгендерін қағазға түсіріп отырды. Мемлекетпен құпталатын жазба жұмыстары шежірелері Қытайдың рухани өмірі туралы негізгі құраушы бөлігі болып табылады. Алғашқы және тиғапикалық жалпылама сипатқа ие болған күнделікті тарихы, оқиғаларды қағыз бетіне түсірген отырған.
Әдетте жаңа әулет таққа отырғаннан кейін, алдыңғы әулет тарихын жазып отыру үшін кәсіби тарихшылар коммисиясы құрылатынг еді. Мұндай коммисиялар Қытай тарихында 24 рет кездеседі. Олар алдыңғы әулеттің тарихи оқиғаларын толықтай және дәл жеткізуге, оқырмандарды жазбаны оқыған кезде белгілі бір шешімге келуге тырысты. Оқырмандарға оқытқызудың себебі, олар басқарушы әулеттің лештимдігін дұрыстау үшін. Әрине, жаңа әулеттің басқарғанын жаңа интерпрация және ежелде өткен оқиғалардың дұрыстығын дәлелдеу үшін керек етті. Мұндай жағдайда комиссия мүшелері тарихи мәліметтерді өздеріне тиімді етіп көшіріп жазды. Бірақ тарихты қайта көшіру ежелден сақталып келген конфуциандық этика мен дидактика, насихаттаудың қатаң сақталуымен бағаланды.
Жұмыстың дерек көздері.
Міне осы жоғарыда айтылған пікірлерді саралай келе, біздің диплом жұмысымыздың тақырыбы да, осы пікірлердің қайсысы тарихи шындыққа жанысымды екендігін анықтауға бағытталағн. Іздену жұмысы барысында мынадай дерек көздерін пайдаландым: Моңғолдың құпия шежіресі, [1] Юань-Ши, [2] Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы, [3] Әбілғазының Түркі шежіресі, [4] Ата-Мәлік Жувейнидің История покорителя мира, [5] Плано Карпини мен Вильгельм Рубруктың Истрия моноголов и путешествия в Восточные страны, [6, 7] Марко Поло [8] кітаптарын пайдаландым.
Зерттеу еңбектеріне келетін болсақ Долой Чулуунның Монголия в XIII-XIV вв. [9] деген еңбегін, К.Д. Осеонның От Чингизхана до Темирлана, [10] Эренжен Хора-Даванның Чингизхан как полководец и его наследие, [11] Татаро-монголы в Азии и Европе, [12] деген жинақты және қазақ тілінде шыққан журналдарда шыққан мақалаларды пайдаландым.
Моңғолдар Қытай халқын жаулап алып, өз басқару принциптерін енгізбек болған мақсаттары жүзеге аспады. Моңғол билеушілерінің мұндай әрекеттері Қытай халқының наразылығын тудырды.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмыс жазылу барысында объективті, тарихилық, жүйелік әдістерімен қамтылды. Сонымен қатар, зерттеу барысында көрнекті кеңестік және шетелдік қытайтанушы тарихшы ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Жұмыстың негізгі құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде негізінен моңғол тарихындағы Юань империясының орны мен оны зерттеу проблемалары, дерек көзі мен зерттеу дәрежесі, жоспары баяндалады.
Бірінші тараудың тақырыбы: Шыңғыс хан мен әлемдік дервасының ыдырауы мен моңғолдардың Юань империясының құрылуы. Бұл тарауда Арық Бұға мен Құбылайдың арасындағы хан тағына таласы мен оның нәтижеасінде Моңғол империясындағы ыдырау процесі мен Құбылай негізін салған Юань империсяняң құрылуы туралы сөз болады.
Екінші тарауда: Юань Моңғол империясындағы міндеткерлік пен салық жүйесі деп аталады. Бұл тарауда Қытай территориясындағы Моңғолдардың экономикалық-әлеуметтік өмірі деректер негізінде баяндалады.
Үшінші тарау: Юань империясының құлауы. Тарауда Тогон-Темір кезінде жергілікті халықты аяусыз қанау нәтижесінде ұлт-азаттық күрестердің күшейгендігін, соның нәтидесінде қарудың күшімен тұрған Моңғол билігінің құлауына әкелгендігі айтылады.
Қорытындысында, Юань империясының Моңғол тарихындағы орны мен маңызына тоқталдық.
1. Юань империясының әлеуметтік жағдайы.
Юань империясының құрылуы
XII ғ. Қытай жерінде төрт мемлекет өмір сүрді: солтүстікте - чжуржэн-дердің Цзинь мемлекеті, солтүстік-батыста - тибет-таңғұттардың Батыс Ся мемлекеті және оңтүстікте - қытайлықтардың Оңтүстік Сұң империясы мен Юнаньдағы Наньчжао (Дали) мемлекеті.
Қытай жеріндегі бұндай саяси жағдай бүл елге көшпелі тайпалардың басқыншылық әрекеті нәтижесінде қалыптасқан болатын. Біртүтас бүтін Қытай енді болмады. Оның үстіне, XIII ғ. басында елдің үстінен моңғол шапқыншылығының қаупі төнген кезде, осы мемлекеттердің әрқайсысы ішкі шиеленістерінен әбден әлсіреген жөне өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалуға барынша дәрменсіз мемлекеттер болған еді.
ХШ ғ. басында, Қытайдың солтүстік шекарасында татар, тайжуыт, керей, найман, меркіт деп аталған, кейін моңғол тайпасының негізін салған көшпелі тайпалар пайда болды. Ал XII ғ. ортасында, олар қазіргі МХР территориясында, Хэйлунцзян өзенінің жоғары жағында және Байкал көлінің айналасындағы далаларда көшіп-қонып жүрген болатын.
Моңғолдардың өмір сүрген табиғи ортасы олардың алғашқы қауымдық кезеңдегі егіншілік, аңшылық және мал бағуды қатар алып жүрген күрделі жүйеден сараланып шығып, енді тек көшпелі мал шаруашылығымен айналысуына жағдай жасады. Ірі қара жөне ұсақ малдарды, жылқыларды асырауға қажетті су мен шөпке бай жайылым жерлерді іздеумен күнелтіп, қөшпелі моңғол тайпалары Ұлы даланың шексіз-шетсіз аймақтарына көшіп- қонып жүрді. Үй жануарлары моңғолдарды тамақпен асырады. Олардың терісі мен жүндерінен киім-кешек, жүннен үйге қажетті киіз және аяқка киетін жасалып, үй тұрмысындағы бұйымдар өзірленді. Көшпелілердің қолөнершілері жасаған бұйымдар көбінесе үй тұрмысында пайдаланылатын, ал малды өздерінің отырықшы көршілеріндегі көшпелілерге қажетті егіншілік заттарына, астыққа, қалалық қолөнершілердің бұйымдарына айырбастайтын. Көшпелі шаруашылығы, барған сайын, әртүрлі салаларға бөліне бастап, дамыған отырықшы халықпен арадағы сауданың мәні күн сайын артып отырды - қоғамының дамуы, көп жағдайда, Қытаймен арадағы байланысқа байланысты болды. Қытайдан алғаш рет моңғол өміріне темір бұйымдар енді. Шеберлерінің ұсталық тәжірибесін моңғолдар қару-жарақ жасауға пайдаланды. Жайылымдар мен құлдар үшін күресте моңғолдарға қару-жарақ өте қажет еді.
Моңғол қоғамының негізін басы бос, тәуелсіз араттар құрады. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын бүл шаруалар мал бағумен қатар, оның жүнін қырқу, одан киіз үйге қажетті киіз басу мен кілем тоқу дәстүрін де калыптастырды. Олардың шаруашылығында кейде соғыста тұтқынға түскен, содан құлға айналғандардың еңбегі де пайдаланылды.
Моңғолдардың көшпелі қоғамында уақыт өткен сайын, елеулі өзгерістерге өту кезеңі жүріп отырды. Алғашқы кезде рулық қауымның дөстүрі катаң сақталатын еді. Үнемі көшіп-қонып жүретін рулар бір жерге тоқтап коныстанғанда, ру басының киіз үйінің төңірегіне дөңгеленіп, соның айналасына үйлерін шеңбер жасап тігетін болған және бүл күрен деп аталатын. Дәл осы әлеуметтік дәстүр өте сұрапыл да қатал дала жағдайында, көшпелі өмірдің қиындыққа төзімділігін, әрбір ру мүшесінің қауіпсіздігінің сақталуын камтамасыз ететін. XII ғ. аяғынан бастап, мүлік теңсіздігінің өсуіне байланысты моңғолдар қандас туыстық белгілері бойынша жақын, аздаған отбасылардың басын біріктірген айыл болып көшуге дағдылана бастайды. Рудың ыдырауға ұшырауына байланысты, өкімет билігі үшін ұзаққа созылған күрес кезінде алғашқы тайпалық одақтар пайда бола бастайды. Тайпалық одақтардың басында, тайпа ақсүйектерінің - нойондардың мүддесін іске асырушы, мұрагер билеушілер отырды.
Моңғол тайпалық одақтарының ішінде борджигин руынан шыққан Есугей батыр басқарған одақтың аты кеңінен танымал болды. Оның тайпасы казіргі Үлаан - Батордың солтүстігі мен шығыс жағындағы далаларда көшіп жүретін еді. Ол өзінің беделі мен ерлігі арқасында күшті тайпалық одақтың көсемі, яғни қағанына айналады. Есугей батырдың ерлік әрекетін оның баласы Темучин жалғастырады. Әкесінің жауынгерлік мінезіне тартқан Темучин өзіне біртіндеп батыс жақтағы Алтай тауларына дейінгі, Шығысында - Хэйлунцзян езенінің жоғары жағына дейінгі жерлерді басып ала бастайды, сөйтіп моңғолдық жер иеліктерін кеңейтеді. 1203 жылы ол өзінің саяси бәсекелестері Жамуға мен Уаң ханды жеңіп шығады.
1206 жылы нойондардың құрылтайында Темучин бүкіл моңғолдардың билеуші ханы - Шыңғысхан (1155-1227 жж. шамасы) деп жарияланады. Ол өзінің мемлекетін Моңғол мемлекеті деп жариялап, бірден басқыншылық әрекеттерін бастайды. Шыңғысхан өзінің мемлекетті басқару әдістері мен заңдары туралы атақты Ясасын жазады. Онда басқыншылық соғыстар моңғолдардың өмір сүру тәсілі деп көрсетіледі. Шыңғысханның әскерінің барлық күш-қуаты оның көшпелі өмірде әбден шыныққан атты әскерінде болатын.
Моңғолдардың әскери өмір салтын нойондарға қызмет ететін, ру ақсүйектерінің ішінен құралған өскери жасақтар - нөкерлер қалыптастырды. Осы рулық әскери жасақтардан моңғолдардың қарулы күштері құралды, оларды қанды жорықтарда әбден шыңдалған, рулық қандас туыстық қатынаспен бекітілген жетекшілер басқарды. Моңғолдардың әскерінің қатары олардың жаугершілік кезінде қолға түсірген түтқындары есебінен толықтырылып отырды.
Моңғолдардың басқыншылық соғыстары 1209 жылғы Батыс Ся мемлекетіне жасаған шабуылынан басталады. Таңғұттар өздерін Шыңғысханның вассалымыз деп мойындап қана қоймай, моңғолдар жағына өтіп, чжурчжэндердің Цзинь империясын талқандауға қатысады. Шыңғысханның' жағына оңтүстік Сүң империясы да өтіп, уақытты ұтымды пайдалану мақсатымен, чжуржэндерге жыл сайын төлеп келген алымдарын тоқтатып, оларға қарсы моңғолдармен бірлескен одаққа қосылатынын мәлімдейді. Моңғолдар болса Солтүстік Қытай жеріне билігін орнықтыруды өте жылдам белсенділікпен іске асыра бастайды. 1210 жылы моңғолдар чжурчжэндердің Цзинь мемлекетінің шекарасына өтіп, бұл елге де басқыншылық соғысын бастайды. Моңғолдар чжурчжэндер басып алған бұрынғы Қытай жеріндегі қалалар мен ауылдарды тонап, халықты қырғынға ұшыратып, алға жылжиды. Цзинь әскерлері куатты моңғол әскерінің күшіне төтеп бере алмай, моңғолдардан бітім сұрайды. Шыңғысханның әскері алғашқы кезде қала-бекіністерді алудағы төжірибесінің жоқтығынан біраз қиындыққа тап болып, әскерлері біраз шығынға ұшырағандықтан, 1211 жылы уақытша чжурчжэндердің бұл өтінішін қабыл алып, бітімге келеді. Бірақ бүл жағдай ұзаққа созылмайды, сәл тыныстаудан күш алған моңғол әскері шабуылын қайта бастайды. 1215 жылы моңғолдар Пекинді ұзақ уақыт қоршауға алып, ақыры басып алып, оны қирауға ұшыратады.
Чжурчжэндердің моңғол әскерінен тез арада жеңіліс табуының себебі, XII ғ. аяғы мен XIII ғ. басында Цзинь империясында үлкен езгерістер жүрген еді. Олардың біразы отырықшылық өмірғе көшіп, егіншілікпен айналысқан болатын. Осының нәтижесінде чжурчжэндердің коғамында әлеуметгік жіктеліс жүріп, ол бұл этностың ішіндегі шиеленісті өршітіп, жікке бөлінуді күшейтіп жібереді. Ұйыған тұтастықты жоғалту және әскердің бұрынғы күш-қабілетінен айрылуы чжурчжэндердің моңғолдардан ойсырай жеңілуіне әкеп соққан еді. Сонымен қатар жергілікті қытай халқының біразы чжурчжэндердің әскері қатарында соғысып, қалаларды қорғау, бекіністер салуда көмектессе, екінші бір қытайлық топтар моңғолдар жағына өтіп, оларға чжурчжэндерді жоюға көмек керсетті. Оңтүстік Сұң мемлекеті моңғолдармен келісімге келіп, чжурчжэндерғе қарсы моңғолдармен әскери одаққа бірігеді, сөйтіп, 1224 жылы онтүстік Қытай Цзинь императорына салық төлеуді тоқтатады. 1226 жылға қарай моңғолдар Цзинь империясының біраз жерін басып алады.
Шыңғысханның әскері алға жылжи отырып, Шаньдунді бетке алады. Содан кейін әскердің бір бөлігі Кореяны бетке алып, солтүстік-шығыска жылжиды. Алайда, моңғолдардың негізғі күштері кері қайтып, еліне аттанады да, 1218 жьшы Батысқа жорығын бастайды. 1218 жылы Батыс Ляонын бұрынғы иеліктерін басып алып, моңғолдар Орта Азиядағы Хорезм мемлекетінің шекарасына жақындайды.
Ал моңғолдардың Батыс Ся мемлекетіне шабуылы Шыңғысханнын көз тірі кезінде екінші рет басталып, кері қайтқан болатын, енді 1226 жылы моңғолдар сегіз жыл өткізіп барып, қайта шабуылдайды. Таңғұттарды ойсыра жеңғен Шығысхан ескері, бүл Батыс Ся мемлекетін 1227 жылы біржола жойып, осы жеңісті жорықтан қайтып келе жатып, Шыңғысқан қайтыс болады. Моңғол мемлекетін уақытша оның кіші ұлы Төле билейді.
Моңғолдар Қытайдың солтүстіқ-шығыс жерін басып алу кезінде ірі қиындыққа тап болады. Моңғол әскерлері биік тау асуы Туңғуаннан Хуаңхэ өзенінен өтуге, сөйтіп, Хэнань жеріне жетуге ұзақ уақыт әрекеттенеді. Хэнаньға ақыры моңғол әскерінің тұяғы тигенімен, бұндағы қытай қалалары қатты қарсылық көрсетеді. Қоршауға алынған Қайфын қаласы жанталаса қарсыласады. Қалада ашаршылық орнап, оны қорғаушылар жаппай қырыла бастаса да, қала қарсыласып бақты. Қару-жарақ таусылғанда, кайфывдықтар моңғолдардың әрбір атқан жебесінен терт жебе жасап, онымен өздеріне қарсы оқ жаудырды.
Моңғол мемлекетінің ұлы ханы болып, 1229 жылы, Шыңғысханның екінші ұлы - Үгедей сайланады. Империяның астанасы ретінде Қарақорым қаласы белгіленді (қазіргі Ұланбаатор қаласының оңтүстік-батыс жағында). Осыдан кейін моңғолдардың атты әскері ұлы қабырғаның оң жағына қарай аттанып, чжурчжэндердің қолында қалған жерлерді басып алуға кірісті. Осы Цзинь мемлекетінің басына ауыр қүн туған кезінде, Үгедей оңтүстік Тұң императорымен чжурчжэндерге қарсы әскери одақ құрады, ол үшін тұңдарға Хэнань жерін беруге уәде етеді. Моңғолдармен одақтасуға бара отырып, қытай үкіметі олардың көмегімен өздерінің ежелгі жауы — Чжурчжэндерді талқандап, олардың басып алған жерлерін қайтарып аламыз деп үміттенді. Алайда бүл үміт ақталмайтын арман еді.
Солтүстік Қытайды бағындыруды аяқтап, 1234 жылы моңғолдар Чжурчжэндердің мемлекетін толық талқандайды. Ел іші қаңырап бос қалды. Чжурчжэндермен соғысты аяқтай салысымен, моңғолдар оңтүстік Сұң
империясына қарсы, олармен жасалған қелісімді бүзып, соғыс жариялайды. Осы уақыттан бастап, қытай халқының моңғолдарға қарсы жүз жылға созылған кескілескен қарсыласу соғысы басталады. 1235 жылы моңғол әскерлері Сұң империясының жеріне басып кіргенде, олар жергілікті тұрғын халықтың жан беріп, жан алған қарсылығына тап болады. Қоршауға алынған қалалар жан аямай қорғанды. Моңғолдар оңтүстік Қытайды бағындыру үшін, оларға қарсы төрт ірі жорық жасады. Моңғол хандарының құрылтайында басқыншылық корықтардың болашақ жоспарлары жасалып, кімнің қайда аттанатыны белгіленеді. 1251 жылы моңғолдар Қытайға Хұбылай бастаған үлкен әскери күштерін аттандырады. Осы жорықтардың бірінде ұлы моңғол хандарының бірі Меңке қатысып, Сычуандағы Нунции қаласын қоршау кезінде, ол қайтыс болады. Сычуандағы жеңістен кейін моңғолдар Гуансидегі Учан қаласынан шығып, Гулянды алған соң, солтүстіққе қарай Чаншаға жақындайды. Янцзының жағалауында шабуыл солтүстіктен оңтүстікке қарай басталады. 1257 жылдан бастап моңғолдар Оңтүстік Сұң империясын жан-жақтан қоршауға алады, әсіресе олардың әскері Дайвьет мемлекетінің шекарасына жақын келіп, Тибет пен Наньчжао мемлекетін бағындырған соң, қауіпті қүшейте түседі. Сөйтіп, Сұң империясы үш жақтан қоршауға алынады. Бірақ оңтүстіқ сұңдық астана Ханчжоуды алу үшін моңғолдар 1279 жылға дейін күресті. Моңғолдардың әскері астанаға жақындағанын білген соң, Сұң үкіметі олармен кеселіссөз жүргізуғе асығады, ақыры 1279 жылы Ханчжоуды соғыссыз береді. Сол жылы астананы алғаннан кейін де, қытай еріктілерінен құралған әскерлері моңғолдарға қарсы азаттық жолындағы күресті тоқтатқан емес. Сұң сарайы елдің қорғанысын қамтамасыз етуғе дәрменсіз болғанымен, халық отанын жан аямай қорғай білді. Басқыншыларға қарсы кескілескен қарсы топ Вэнь Тяньсяң (1236-1282) басқарған армия ұзақ уақыт жалғастырды. Ұзақ уақыт қорғаныстан кейін, 1276 жылы Цзянсиде Вэнь Тян жеңіліске ұшырап, тұтқынға түседі. Хұбылайға қызмет еткеннен гөрі өлуді артық көрген ол, өзін өлім жазасына кескенді калады. Түрмеде отырып жазған оның патриоттық елеңдері халыққа кеңінен танымал болды. Кейбір әскери қолбасшылары сұң флотының кемелерімен аралдарға қарай кетіп, моңғолдарға қарсы күресті теңізде де жалғастырады. 1280 жылы моңғолдармен теңіздегі шайқаста қытай әскерінің қалған бөлігін талқандайды. Осылайша бүкіл Қытай жеріне моңғолдардың үстемдігі орнайды.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысында төмен бүкіл монғол империясы өзінің ыдырауы жағдайына жақындаған болатын. Бұл процесс Мүнке ханның өлімінен (1251-1259) кейін тіпті күшейе түсті. Монғол империясы бөлшектерге ыдырап, ақыр соңында бірнеше мемлекеттерге бөлініп, әр қайсысы өз бетінше өмір сүріп, дами бастады. Империяның ішіндегі саяси тоқырау күшейген кезде, Монғол феодалдары арасында қаған тағы үшін, артықшылықтар мен билік үшін күрестер асқына түсті.
Мүнке-хаған билеген кезінде хаған тағы үшін Үгедей мен Төле руынан шыққан нояндар арасында тартыс болды. Мүнке хаған олардың ішіндегі белсенді ұйымдастырушысы Ширэмұнды өлім жазасына кескен соң, бұл тартыс бәсеңдеген болатын. Бірақ та саяси аренада Төленің ұлдары Арық-Бұға мен Құбылайдың көрінуіне байланысты, Шыңғысханның алтын ұрық ішіндегі қаған тағына талас қайта күшейіп, Монғол мемлекетінің негізіне нұқсан келтірерлік оқиғаға айналды.
Мүнке-қаған Оңтүстік Сундерге қарсы жорықта жүргенде, Арық Бұға қара қорымға таяу өз көшпенді тұрағында болатын. Өз отанында қалып ежелгі Монғол жерін қорғауға тиіс еді. Өлер алдында Мүнке хаған өзінің інісі Арық-Бұғаға Қарақорымның айналасындағы ежелгі монғол жайылымдарын иемденуіне берген болатын. Сондықтан да Құбылайға қарағанда Арық-Бұға, Мөнке хағанынан кейінгі хаған тағының заңды мұрагері болды.
Арық-Бұғаны ежелгі Монғол дәстүрі бойынша Хоқан тағына отырғызарда Мүнке-хағанның бәйбішесі Қарақорымда Ұлы Құрылтай (съезд) шақырды. Оған бүкіл хан тұқымдары, хан руынан шыққан нояндар, ықпалды ақсүйектер мен елшілер шақырылатын. Шағатай мен Бату ұлысының ірі нояндары Арық-Бұғаның таққа отыруын қолдады. Деректерге жүгінетін болсақ Арық-Бұға тәжірибелі және қайсар әскер басы болса да, ол Құбылайға қарағанда білімділігі жағынан төмен болды.
Құбылай жаулап алынған Солтүстік Қытай аймағын басқара отырып, бұл елде ұзақ тұрғандықтан, қытайлардың салт-дәстүрін жақсы білді. Жастайынан білімге құмартып, қытай ғалымдарынан тіл үйреніп, олармен қытай тарихи шығармалары туралы әңгімелесіп, мемлекетті қалай басқару керек екендігі туралы ойларын тыңдады. Тарихи еңбектерде Құбылайдың білімділігі әскери істі жетік меңгеретіндігі, Шыңғыс ұрпақтары ішіндегі ақылды, білгірі саналып, Оған Құбылай Сэчен (Құбылай дана) деген ат тағылған. Сол кезде Құбылайдың қызметінде Қытайда атағы шыққан ғалымдар Чжао Би (шыққан тегі дагур монғол болуы мүмкін, Конфуции ілімін түсіндірген), Ван Э, Лю Бинччжун, Хао Цзин және басқа шенеуліктер болды.
Арық-Бұға мен Алаңдар ноян Құбылайдың қытай шенеуліктері мен қолбасшыларының ақыл-кеңесімен хан тағына мұрагерлікті тартып алу үшін астыртын әрекет ұйымдастырып жатқанын біліп, Мүнке-хоғанға бірнеше рет ескертеді: Құбылайдың құқығы мен артықшылықтарын шектеу керек. Бұл адамға қалай да болмасын хаған тағын иемденуге жол бермеу керек- дейді. [19; 35]
Арық- Бұғаның хаған тағына отырғандығы жайында хабар жетісімен Құбылай Қойпыңда кейін Шоңды – Юань императорларының Жоғары Астанасы 1260 жылдың маусымында тағы бір Ұлы құрылтай шақырып, өзін Монғолдың ұлы ханы деп жариялады. Бұл кезде Құбылай 44 жаста еді. Міне осылайша 1260 жылы Монғол империясы екі Ұлы құрылтай шақырылып, екі астанасы болды. Қарақорым, Қайпон. Осы уақыттан бастап ағайынды Арық –Бұға мен Құбылай арасында басталған қақтығыс қарулы қантөгістерге алып келді. Арық-Бұға өзінің ағасына қарсы, әулеттік мұрагерлік заңын бұзғаны үшін соғыс жүргізуге мәжбүр болды. Бір жағынан төле тұқымынан шыққан Хадон мен басқа нояндар әскері Құбылай жағынан батыл әрекетке көшті, қытай әскерлері де Арық-Бұғаға қарсы соғысқа қатысты. 1260 жылдың күзінде Арық-Бұға мен Алондар қолбашылық еткен әскерлер Кайпонға екі бағытта қозғалады. Кайпоннан Құбылай мен Хадон басқарған әскерлер екі жолмен қарсы шықты. Ходан мен Алондар әскері арасында Гобидің оңтүстік шетінде қатыгез шайқас болды. Алондар әскері талқандалып, өзі өлтірілді. Қарсыластардың басты күштері Арық-Бұға мен Құбылай бастаған әскерлер Монғолияның оңтүстік бөлігінде кездесті. Нәтижесінде Арық-Бұға жеңіліп, шегініп кетті. Құбылай Арық-Бұғаны өкшелей, қуалай отырып Орхон мен Толы өзендері аңғарына дейін жетіп, Қарақорымды бағындырды.
Бұдан кейінгі уақыттарда Арық-Бұға бірнеше рет Құбылайдың әскері орналасқан территорияға шабуылдаған еді, бірақ бәрі де босқа кетті. Соңғы үміті үзілген ол 1264 жылы, әскерінің қолдығымен Құбылайға берілді. Олардың арасындағы ұлы қаған тағы үшін күрес тоқтағанымен, Монғолиядағы хаған тағы үшін талас бәсеңдемеді. Оны бастап, жалғастырған Хайду болды.
Құбылай інісінің өмірін сақтап, оған екі жыл бойы бұрынғы құқықтары мен артықшылықтарын қалдырды, бірақ оны қатты бақылау астында ұстады. Қалған нояндары Арық-Бұғаның жақтастарын ағайындылар арасындағы арыздықты қоздырып, астыртын бүлік шығарды деген айып тағылып басым бөлігі өлім жазасына тартылды.
Құбылай бастапқыда 1260 жылы Монғолияның астанасын Қарақорымнан Қайпынға, одан кейін 1264 жылы Қайпыннан Яницзинге (Пекинге) көшірді.
Құбылай –хаған кезінде 1264-1270 ж чжуржаньдер мемлекетінің астанасы Солтүстік Қытайдағы Яньцзиннің (Пекин) жанынан тағы бір жаңа қала салына бастады. 1271 жылы тыңғылықты тексеруден кейін бұл қала барлық талаптарға сай келеді деп танылып, Юань мемлекетінің жаңа астанасына жарайды делініп оған 1272 жылы Құбылайдың жарлығымен Ханболгасун (Хаған қаласы) немесе Иэкэ нислэн (Ұлы Астана) деген атақ берілді.
Құбылай бастаған монғол феодалдарының астанасы Монғолиядан Қытайға ауыстыруында, белгілі бір ерекше саяси және экономикалық мақсаттарды көздеген болуы керек. Ең алдымен Қытайды жаулап алу, одан кейін Жапонияны, Вьетнам, Үндістан, Индонезияны және басқа Шығыс Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін басып алуды көздеген еді. Мүмкін Монғолдар бүкіл Қытайды жаулап алғаннан кейін, көлемді територияны басқару қиындығынан астанасын ауыстырған шығар. Бірақ бұның нәтижесінде Монғолияның экономикалық және саяси өмірінде кері кетушілік орын алды.
Хаған тағын тартып алып, Арық –Бұғаны жеңгеннен кейін, Құбыла Қытайдың оңтүстік аудандарын жаулауға көшті. Құбылай ықпалды, Қытай үстем топтары өкілдерін өз жағына тарта отырып, елдегі саяси билікті толық қолына алуға ұмтылды.
Ғалымдардың көпшілігі Құбылай-хаған, 1271 жылы, бұрынғы қытай әулеттеріне еліктеп, өз әулетіне Юань деген ат берді дейді.
Юань-қытай сөзі орыс тіліне аударғанда начало, исконный, коренной білдіреді. Мемлекеттің негізін құрушы Монғолдар болғандықтан, олардың да осы атты беруіне қатысы бар. Сондықтан да монғолдардың Иджагур-ун-улус (коренной государство) деген сөзінің қытайшаға аударылуы да ғажап емес.
1269 жылы Құбылай Лю Бинчжун мен Сю Хенге Қытайдың әкімшілік құрылымын жасауды тапсырды. Бір жыл бойы жұмыс істеп олар Қытайды монғолдардың басқаруының жобасын жасады.
Жобаны қарап Құбылай монғол нояндар мен қытай шенеуліктерін жинап алып, талқыға салды. Тек монғолияның өзіне қатысты баптар тыңғылықты қаралып 1271 жылы ғана жүзеге асырылды. Бұдан байқайтынымыз Құбылай мен монғол нояндары түпкілікті монғолияны Қытай үлгісімен басқаруға үрке қарап, қарсы болды. Юань империясын монғол хақаны басқарды. Иерархиялық саты да, одан кейін хатун, одан әрі тақ мұрагері, патша ұлдары, хан туыстары. Министрлер мен шенуліктердің басым бөлігі монғолдар болғандықтан, оларды княздар-хан туыстары деп атады. Империяның ішкі және сыртқы билігі толығымен ханның қолында болды. Хақаннан кейін әкімшілік билікке ие үш мемлекеттік кеңесшілер, болып кейде жалпы басшылық жасады. Олар қытай деректеріне саньгун-три гун, дәлме-дәл үш герцок деп атаған. Олар Үгедей қаған кезінде пайда болған. Құбылай кезінде мемлекеттік кеңесшілердің кейбіреуі сайланбаған, бір ғана кеңесші болған, Темір хаған кезінде қайтадан үшеу болды. Бұл айтылған нәрсе Юань әулетінде қытай басқару жүйесін көшіріп қана қойған жоқ. Оған монғол дәрежелерін де қосып отырған.
Үгедей қаған кезінде Елюй Үуқай ұсынысымен Чжуншу-шен (Ұлы императорлық секретариат) құрылған еді. Ал Юань дәуірінде ол империяның ең жоғары әкімшілік органы болып, басты қызметі жалпы мемлекеттік істерді шешу болды. Бұл органға жалпы басшылыққа Чжун-шу-лина – (Ұлы секретариатының бастығы)-жүргізіп, оған тақ мұрагері тағайындалды. Оның құрамына екі министрі (Чен-сян)-оң қол, сол қол (олар кейде екіден де көп болған) және бірнеше кеңесшілері мен көмекшілері болды.
Өкімет құрамына екі басқару органы –оң (ю-сы) және сол (цзо-зы) құрылды. Бірнеше бөлімдерге бөлініп, шенеуліктерді іріктеумен сарай салтанаттары мен дәстүрлерін ұйымдастырумен және мемлекеттік финанспен айналысты, ал екіншісі-император ұландары мен әскери іспен байланысты жұмыстармен, жазалаумен және қоғамдық жұмыспен айналысты. Орталық өкіметтің құрамында алты министрлік болды (дәрежелер, дәстүрлер, әскери, жазалау мен қоғамдық жұмыстар) Чжун-шу-шэн өте ірі мекеме болды.Мысалы: 22 монғол, 60 қытай және 14 мұсылман көшірмешілері жұмыс істеді. Бұдан басқа хақанның жанынан шу-ми-юань (әскери кеңес) құпия істермен айналысқан, соғыс, бейбітшілік, сыртқы істерді ұйымдастырушы және юй-ши-тай (цензорат), шенеуліктер ісін бақылаушы болды. Тікелей хақан қол астындағы облыстар мен аймақтардан тыс, Қытайдың барлық территориясы он син чжун-шу-шэн дәл мағынада қозғалмалы ұлы император секретариаты немесе провинцияға бөлінген. Провинциялық өкімет басшылығына, министірлігіне және әкімшілік маңызды қызметтерге, ірі қала басшылығына 25 жастан асқан монғолдар тағайындалған. Қытайлар 50 томдық, 100 томдық әкімшілік басшылығына жіберілген
Қытайдағы өз үстемдіктерін нығайту үшін монғол билешілері, Юань әулеті хақанның басшылығымен, монғол әкімшілік аппаратына, монғол билігі үстем болып, олардың көмекшілігіне ұйғырлар, түркілер, парсылар және қытайлықтар тартылды. Монғол үстемдігі Қытайда әкімшіліктің қатал жүйесімен ғана емес, мықты әскери күшке сүйеніп, қарсылықтарды басып отырды.
Құбылай монғол империясының ұлы ханы ретінде ІІ жыл бойы (1260-1271) қытайды жаулауын тоқтатты. Орталығы Қытай болып табылатын Юань империясының құрылуына бірнеше бірнеше рет монғолдардың қарсылығына ұшыраған еді. Бұл күресті Арық-Бұға саясатын қолдаған ықпалды ноян Хайду басқарды. Хайду Үгедей ұрпақтарының ішіндегі ең ақылды, білігірі саналды. Мүңке-хақан кезінде хақанға қарсы бүлык ұйымдастырғаны үшін, астанадан алыс өлке таулы Тарбағатайға аласталған еді. Алысқа жер аударылғандардың ішінен Мүңке Хайдудан қорықты. Қауіпсіздік мақсатымен ол Тарбағатай тауының бір жағында ерекше әскер отрядын дайын ұстады.
Мүңке-хақан өлімінен соң Хайдудың жақтастары, барлық күштерін, хақан тағын Угедей ұрпақтарының өкілдері алуына салды.
1264 жылдың аяғында, Арық-Бұға жеңілген соң, Хайду бірден Хұбылайға қарсы қаруыл күресін бастады. Оның әскерінің басты күштері Еміл өзенінің жағалауында орналасты.
Хұбылай, Хайду шабуылының алдын алу үшін әскерін дайындап, оның бас қолбасшылығына өзінің ұлы Номуханы тағайындады.
Сонымен қатар монғолияның өзіне қатысты істерді басқаратын ханзаданың орнын иемденді. Ол Қарақорымда тұрып, өз бетінше Монғолия аймақтарын тыныштандыруға, Хайду қарсылығын басуға байланысты кез келген шешімді қабылдауға өкілеттік алды.
Номуха Қарақорымның айналасын күзетугше бақылауға бөлімдер жіберді. Сол уақытта Шағатай ұлыс Алтын Орда нояндарымен одақ құру үшін елшіліктер жіберді. Ол ең алдымен Шағатай ұлысымен келісімге келе алды. Әкесі Құбылай атынан, қытайдан бағалы заттарын сыйға тартып, шабармандар жіберді. Осы келісім бойынша Шағатай болысы өз әскерінен Хайдуға қарсы барлаушы отряд шығаруға келісім берді.
Номуха алтын ордаға да, Шағатай ұлысына сияқты әкесі атынан елшілер жіберді. Алтын Орда ханы Мөңке Темір Хайдун Юань мемлекетіне шабуыл жасаған кезінде Хұбылайға көмек беруге келісім берді. Номуха аз уақыттың ішіндеХайдуға қарсы басқа ұлыстармен одақ құрғанымен, ол тұрақты болмады.
Хайду да қол қусырып отырмады. Ол монғолдың басқа ұлыстарына елшілер жіберіп, Шыңғыс ұрпақтарына өз ісінің дұрыстығын дәлелдеп, оларды өз жағына тартты.
Елші арқылы монғол нояндарына жіберген хаттарының бірінде Хайду былай деді: Бізге Шыңғысхан және ата-бабаларымыз хаған тағын мұралану тәртібін қатал сақтауды өсиеттемеп пе еді. Ал қазір, қымбатты нояндар, ағайын, бауырлар ата-баба өсиетінен бас тартып жоққа шығарып түсінбестен хақан тағын опасызға бердіңіздер! Менің өзім хақан тағының заңды мұрагерімін. Құбылай Қытайға сатылып, дәстүрді шетке ысырып, ата-баба өсиетін бұзды. Егер де осындай адамға қол жаулық болып, сүйенетін болсаңыздар бұл әкелеріміз бен аталарымызға жасаған опасыздық болмай ма. Жақсылап ойланып, шешімге келіңіздер !. [2; 2]
Жоғарыда айтылғандардан көрінетіні Номуха мен Хайду жақтастарын тартуда әр түрлі тәсіл қолданғандығы. Момуха өз жақтастарын тартуда, таза Қытай тәсіліне, жүгініп, өз хаттарында Құбылай хақанның атынан бұйрық етіп және оларды сыйлықтармен сатып алуына ұмтылды. Хайду басқа монғол хандарының өзінің заңды мұрагер екендігіне сенуге шақырды. Құбылайды айыптады, оны ата-баба заңдарын бұзушы деді.
Кейінірек Алтын Орда мен Шағатай ұлысы нояндары Құбылаймен жасақан келісімдерінен бас тартып, Хайду жағына шығып кетті. Міне сондықтан Юань империясының Солтүстік бөлігінде, Монғолияның солтүстік батысында Хайдудың күші арта түсті.
1277 жылы Хайдудың үйретуімен хұбылай әскерінің әскер басы Джирке хағанға опасыздық жасап, қарсыластарының Номуха мен Хандуда ұстап алуына жол берді. Ұлы Номуханың тұтқынға түскен хабарын алған Құбылай барлық күшін Ханду мен Мөнке-Темірге қарсы салуға шешім қабылдады.
Оның жағдайы Ляодунды билеуші князь Ноянның опасыздықпен үлкен әскермен Хайду жағына шығып кетумен қиындап кетті. Ноян мен Хайду армиясының қосылуына кедергі жасау үшін, Құбылай үлкен армияның қолбасшысы Аму-Бұқаны, Ноян мен Хайдудың жолын кесіп, тосқауыл қоюға жұмсады. Қолбасшы Баянға Хайдудан Қарақорым мен оның айналасындағы аудандарды қоршауды тапсырып, көмекке Гоммала басшылық еткен армияны жіберді. Корей королі шығыстан өз әскерімен Гоммалаға көмекке келуге тиіс болды. Құбылайдың өзі ұлы армиясымен Ноянға қарсы қозғалды. Құбылай әскері Ляохэ өзені аңғарында ноян әскерін қоршап, екі күнге созылған шайқастан соң, зор шығынмен Ноян әскерін талқандады, оның өзі ұсталып, өлтірілді. Бая мен Гаммоле Хайду армиясын толық талқандай алмады. Олар Хайдудың шабуылын тоқтатып, оның империяға ішкерілеп енуіне жол бермеді. Бұдан кейінгі кезде Хайду қайта-қайта аз күшпен болсын, көп күшпен болсын шабуылдап, өз бағыныштыларын бұрынғыдай басқарумен болды. Құбылайдың көзі тірісінде Хайду шабуылына тиым салу мүмкін болмады.
Хайду күресін басу тек Темір қаған билігі кезінде ғана мүмкін болды. Оны басуда Номуха, Баян, Гаммоле үлкен роль атқарды. Хұбылай әскері мен Хайду арасындағы шайқас, билік үшін таласқан монғол топтарының екі тобы арсындағы күрестің көрінісі болды. Хайду орталығы Қытай болып табылатын Юань империясының құрылуына қарсы шығып, астанасы Пекиннен қайтадан Монғолияға көшіруді талап етті. Сондықтан монғолдардың басым бөлігі оны қолдады. Осы себепті Құбылай мен Олжай Темір оны 40 жыл бойы жеңе алмады.
Құбылайдың басшылығымен монғолдар құрған Юань империясының орнауымен Қытайда 100 жылға созылған феодалдық бытыраңқылық жойылды.
Юань империясының құрылуының жақсы жақтарымен қатар оның Монғолияның тарихы дамуындағы көлеңкелі жақтары болғанын да айтуымыз қажет. Ең алдымен ол Монғолиядағы өндіргіш күштердің дамуына кері әсер етті. Мысалы: монғолдардың басым бөлігі өз отанында қалды. Бірақ олардың біршама бөлігі, өз жайылымдарымен, көш-қон ортасымен ажыратылып, Юань Хагандарының, нояндарының мүддесіне сай Қытайға қоныс аудартылды. Тіпті, эроттардың жолда өлгені, табиғаты таныс емес елдің ауа-райына үйрене алмай қаншамасы қайтыс болғаны да белгілі. Ақыр соңында Монғолия териториясындағы жанұялар саны, мал басы кеміді.
Ерте дәіурден-ақ Монғолияда қолөнер жақсы дамыған, олар теріні өңдеп, жүн түтіп, жылқы қылынан арқан ескен. Темірді балқытып қару-жарақ жасау ертеден белгілі болған. Солтүстік Қытайдағы чжурчендердің Цзинь мемлекетінде темір балқытуды күшейтіп, қару-жарақ шығара бастады. Шыңғысқан монғол руларын біріктіріп монғолдар жасаған қарумен қаруландырды. Бірақта Юань империясы құрылғаннан кейін қолөнерде күрт өзгеріс болғанын байқауға болады. Монғолиядағы шеберханалар жоғала бастады. Шыңғысханның бір орталыққа біріктірілген мемлекетінде енді ыдырау процесі басталғанын, Орталықтың Монғолия территориясынан Қытай территориясына ауысқанын көреміз. Қытай территориясындағы монғолдардың төменгі топтарының жағдайы онша болмағандығын деректер бұлтартпай көрсетеді. Бұл мәселе келесі тарауда баяндалған.
1.2 Юань Моңғол империясындағы міндеткерліктер
мен салық салу жүйесі
Ұзақ уақыт бойы табанды қарсылық көрсеткеніне қарамастан, Қытай өз тарихында алғаш рет тұтастай жат жерлікгердің билігіне бағынуга мәжбүр болды. Сондай-ақ Қытай, өзімен көрші жатқан елдердің территорияларын түгел қамтыған және Алдыңғы Азия мен Днепр жағалауындағы далаға дейін жайылған, орасан зор Моңғол империясының құрамына кірді.
Моңғол хандары Қытайды толық басып алғаннан кейін, өздері Қытайға қоныс аударып, астананы Қарақорымнан Пекинге көшіреді. Қытайдағы өздері қүрған мемлекетті қытайша атаумен Юань деп атады. Моңғолдар Қытайда билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік институттарын сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. Елдің көптеген жерін моңғолдар конфискеленген жерлер деп жариялап, бірқатар аймақтарда, әсіресе Хэбэйде кең далаларды жайылымдық жер мен аңшылыққа қажетті орманды далаларға айналдырды. Үлкен жер иеліктерін, ауылдар мен қалаларды моңғол билеушілері өздерінің жақын ірі ауқатты топтарына, оларға қызметке келген шетелдіктерге, моңғолдарға қызмет етуге бет бұрған қытайлықтарға, буддистік монастырларға таратып берді. Соғыстан аман қалған қалаларда Хұбылай өз әскери гарнизондарын орналастырды жөне әскери тәртіп жағдайын енгізді, ал моңғол әскер басшылары сол жердің толық қожайындары болып саналды. Арнайы рұқсатсыз ешкім екқін жүріп-түруға, сауда жасауға, немесе жұмыс істеу үшін басқа жаққа баруға құқы болмады. Қолөнершілерді моңғолдарға жұмыс істеуге жұмсап, олардан ауыр салық төлеуін талап етті. Олардың көбісі құлға, тәуелді адамға айналып, кейбірі баска жаққа жаңа қожайынға ауыстырылды. Осы кезде Қытайда болған венециандық атақты саяхатшы Марко Поло өз көзімен көргендерін суреттей келе, қытайлық шаруалар мен қолөнершілердің ауыр жағдайын, қытайлықтардың монғолдарды, олардың әскері мен қарауылдарын иттің етінен де жек көретінін жазады.
Марко Поло Қытайға өзінің әкесі жөне ағасымен бірге сауда жасау мақасатымен аттанған болатын. Бірақ олар Қытайға келгенде моңғолдар билік басына келіп жатқан еді. Марко Поло Хұбылайдың ордасында бірнеше кызметтер аткарады, ханның тапсырмасымен елдің әртүрлі аймақтарында больш, барлық жағдайдың куәсі болады. Өз көзімен көргендерді кітап етіп жазады. Оның орыс тіліне аударылған нұсқасы Кника Марко Поло деп аталып, 1955 жылы Москвада жарыққа шықты.
Өте үлкен мөлшерде салық төлейтін жөне ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын және сыртқа да еркін шығара алмайтын еді. Моңғол басқыншылығынан кейін, ортаазиялық, еуропалық жөне басқа саудагерлерге Қиыр Шығысқа еркін жол ашылды. Бірақ қытайлықтардың батысқа сапарлап баруына жол жабық болды.
Моңғол үкіметінің алдында Қытайдағы билікті үстап тұру үшін орасан зор міндеттер күтіп түрды. Моңғолдарға мәдениеті мүлдем жат, ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан мемлекетті құрудың бай тәжірибесі қалыптасқан, егіншілік мәдениеті өркендеген отырықшы елді билеу оңайға түспесі айқын еді. Хұбылай мемлекеттік биліктің қытайлық жүйесін қабылдай отырып, Қытайдың бұрынғы билік өкілдерін мемлекеттік қызметтен аластатады. Бірақ, Қытай сияқты мемлекетті ұстап тұруға, оның басқару аппаратында өздері билік етуге моңғолдар қабілетсіз еді. Сондықтан моңғол ханы Қытай мемлеқетінің басқару аппаратына еуропалықтарды, түркі тектестерді, сириялықтарды жөне басқаларды шын ықыласымен шақырады. Ұлты өзбек Ахмед қаржы саласын басқарса, әскери саланы сириялық Насир ад-дин и Масаргия қолына алып, ал италияндық Марко Поло губернатор қызметін атқарды. 5 мыңға жуық христиандар Пекинге қеліп қоныстанды. Қытай тілін жою үшін, Хұбылай Қытайлық жазу үлгісіне өзгеріс енгізбекші болып, иероглифтің орнына төртбұрышты жазуды кіргізуге тырысады. 1281 жылы Хұбылай хан даостық кітаптарды зертеу туралы жарлыққа қол қояды. Ол даостық діни сенімді қудалап, буддизмді үстемдікке ие болатын діни уағызға айналдырмақшы болады. Кескілескен қанды қырғынмен әзер дегенде басып алған Қытай елі, моңғолдарға өте ауыр экономикалық күйреу жағдайында мұраға қалды. Бұрынғы Аспан асты империясы, әсіресе оның солтүстік жағы, көшпелілердің шабуылының қасіретті салдарынан, терең құлдырау кезеңінде өмір сүрді. Бір кездерде гүлдену кезеңін бастан кешірген Қытайдың дамуы, енді мүлдем кері етті. XIII ғ. 30-жылдарында, деректерге сүйенсек, солтүстіктегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz