Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ.
1 ТАРАУ. БОСҚЫНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМІНІҢ НЕГІЗГІ ШЕКТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Халықаралық құқықтағы «босқындар» ұғымы
1.2 Босқындар режимін беру принциптері
1.3 Босқындардың жалпы құқықтары мен міндеттері
2 ТАРАУ. БОСҚЫНДАР СТАТУСЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ.
2.1 Босқындардың құқықтық жағдайларын орнықтыратын халықаралық.құқықтық нормалары
2.2 Мемлекеттердің БҰҰ.мен және басқа ұйымдармен босқындар мәселелері бойынша ынтымақтастығы
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ, БОСҚЫНДАР МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТАҒЫ КӨКЕЙТЕСТІ СҰРАҚТАРЫ.
3.1 ҚР босқындар режимін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
3.2 Босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығындағы Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН КӨЗДЕР ТІЗІМІ
1 ТАРАУ. БОСҚЫНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМІНІҢ НЕГІЗГІ ШЕКТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Халықаралық құқықтағы «босқындар» ұғымы
1.2 Босқындар режимін беру принциптері
1.3 Босқындардың жалпы құқықтары мен міндеттері
2 ТАРАУ. БОСҚЫНДАР СТАТУСЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ.
2.1 Босқындардың құқықтық жағдайларын орнықтыратын халықаралық.құқықтық нормалары
2.2 Мемлекеттердің БҰҰ.мен және басқа ұйымдармен босқындар мәселелері бойынша ынтымақтастығы
3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ИНТЕГРАЦИЯСЫНЫҢ, БОСҚЫНДАР МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТАҒЫ КӨКЕЙТЕСТІ СҰРАҚТАРЫ.
3.1 ҚР босқындар режимін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
3.2 Босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығындағы Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН КӨЗДЕР ТІЗІМІ
Бірнеше ондаған жылдардан бері боқындар проблемасын қазіргі заманның маңызды проблемаларына жатқызады. Босқындардың жер ауыстыруының жағдайлары мен себептері әртүрлі. Кейбіреулері адамдардың өзара қатынасының шеңберінде қалыптасатын немесе соның нәтижесі болатын жағдайларға байланысты туындайды; келесілері, пайда болуы адамдарға тәуелсіз, жағдайлармен шартталады, мысалы дүлей апаттармен. Босқындардың негізгі массасы, әрине, бірінші тектегі жағдайлар туғызады, атап айтқанда: қарулы жанжалдар, нәсілдік және діни тіресулер.
Батыс зерттеушілерінің жұмысында, халықаралық құқықтағы босқындар жағдайы статус ретінде анықталады. Осы терминді кең мағынада қолдану мүмкіндігін ұйғара отырып, оны құқықтық біліктілік тұғырынан қолданылуының негізделуіне шүбә келтіру керек.
Құқықтық статус – бұл халықаралық құқық субъектілерінің, жеке территориялардың, әртүрлі халықаралық және мемлекеттік органдардың, түлғалардың және мүліктердің жеке категорияларының халықаралық құқық нормаларымен орнықтырылған жағдайы. Мысалы, тұлғалардың жеке категорияларының құқықтық статусы туралы сөз болғанда, онда, бәрінен бұрын, дипломатиялық қызметкерлер мен халықаралық қызметшілердің құқықтық жағдайлары ұйғарылады, яғни қызметтері, кейбір ескертпелермен, халықаралық сипатта болатын және олардың басқа мемлекеттің территориясында уақытша болуы өзіндік ерекшелікпен шарттасылған жеке тұлғалар категориясы. Босқындар жағдайы, оған тән, барлық күрделіліктер мен қарама-қайшылықтарға қарамастан, уақытша сипатта болады. Сондықтан, халықаралық құқықта босқындар жағдайы туралы айтқанда, оны статус деп емес, режим деп атаған дұрыс болар еді. Сол арқылы проблеманың уақытша сипаттамасы ғана көрсетілмейді (соғыс тұтқыны мен жараланғандар режимінің ұқсастығы бойынша), сонымен қатар, босқындар жағдайының халықаралық құқықтағы басқа категориядағы тұлғалардың жағдайынан негізгі айырмашылықтары анықталады.
Батыс зерттеушілерінің жұмысында, халықаралық құқықтағы босқындар жағдайы статус ретінде анықталады. Осы терминді кең мағынада қолдану мүмкіндігін ұйғара отырып, оны құқықтық біліктілік тұғырынан қолданылуының негізделуіне шүбә келтіру керек.
Құқықтық статус – бұл халықаралық құқық субъектілерінің, жеке территориялардың, әртүрлі халықаралық және мемлекеттік органдардың, түлғалардың және мүліктердің жеке категорияларының халықаралық құқық нормаларымен орнықтырылған жағдайы. Мысалы, тұлғалардың жеке категорияларының құқықтық статусы туралы сөз болғанда, онда, бәрінен бұрын, дипломатиялық қызметкерлер мен халықаралық қызметшілердің құқықтық жағдайлары ұйғарылады, яғни қызметтері, кейбір ескертпелермен, халықаралық сипатта болатын және олардың басқа мемлекеттің территориясында уақытша болуы өзіндік ерекшелікпен шарттасылған жеке тұлғалар категориясы. Босқындар жағдайы, оған тән, барлық күрделіліктер мен қарама-қайшылықтарға қарамастан, уақытша сипатта болады. Сондықтан, халықаралық құқықта босқындар жағдайы туралы айтқанда, оны статус деп емес, режим деп атаған дұрыс болар еді. Сол арқылы проблеманың уақытша сипаттамасы ғана көрсетілмейді (соғыс тұтқыны мен жараланғандар режимінің ұқсастығы бойынша), сонымен қатар, босқындар жағдайының халықаралық құқықтағы басқа категориядағы тұлғалардың жағдайынан негізгі айырмашылықтары анықталады.
Халықаралық құқықтық актілер.
1. Конвенция о статусе беженцев (Женева, 28 июля 1951 г.). Республика Казахстан присоединилась к настоящей Конвенции в соответствии с Законом РК от 15 декабря 1998 г.
2. Конвенция о предупреждении преступления геноцида и наказании за него от 9 декабря 1948 г. Закон РК от 29 июня 1998 года N 244-1 « О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о предупреждении преступления геноцида и наказании за него».
3. Конвенция о пресечении преступления апартеида и наказания за него (30 ноября 1973 г. ).
4. Конвенция ООН от 21 ноября 1947 г. о привилегиях и иммунитетах специализированных учреждений.
5. Международная Конвенция о ликвидации всех форм расовой дискриминации (Нью-Йорк, 7 марта 1966 г.).
6. Конвенция о защите прав человека и основных свобод (Рим, 4 ноября 1950 г.) (с изм. и доп. от 21 сентября 1970 г., 20 декабря 1971 г., 1 января 1990 г., 6 ноября 1990 г., 25 марта 1992 г., 11 мая 1994 г.).
7. Ежегодник Комиссии международного права (1976 г.). Т. 2, часть 2.
8. Преамбула Межамериканской конвенции 1994 г. о насильственном исчезновении лиц. 33 ILM 1529 (1994).
9. Женевская конвенция 1949 г. об улучшении участи раненых и больных в действующих армиях.
10.Женевская конвенция 1949 г. об улучшении участи раненых, больных и потерпевших кораблекрушение из состава вооруженных сил на море.
11.Женевская кон¬венция 1949 г. об обращении с военнопленными.
12.Женевская конвенция 1949 г. о за¬щите гражданского населения во время войны.
13.Европейская Конвенция о выдаче ETS N 024 (Париж, 13 декабря 1957 г.)
14.Протокол, касающийся статуса беженцев от 31 января 1967 г. Республика Казахстан присоединилась к настоящему Протоколу в соответствии с Законом РК от 15 декабря 1998 г.
15.Устав Организации Объединенных Наций (Сан-Франциско, 26 июня 1945 г.).
16.Устав Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев (14 декабря 1950 г.).
17.Устав МОБ, приложение I, часть II.
18.Устав ООН.
19.Устав (Конституция) Всемирной Организации Здравоохранения (Нью-Йорк, 22 июля 1946 г.)
20.Устав Международного Комитета Красного Креста от 24 июня 1998 г.
21.Всеобщая декларация прав человека (принята на третьей сессии Генеральной Ассамблеи ООН 10 декабря 1948 г.).
22.Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.).
23.Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.).
24.Декларация о территориальном убежище от 14 декабря 1967 г.
25.Хартия Организации африканского единства от 26 мая 1963 г.
26.Пакт Лиги арабских государств от 22 марта 1945 г.
27.Устав Совета Европы (Лондон, 5 мая 1949 г.).
28.Устав организации «Международная амнистия», Лувен. Бельгия. 6-9 сентября 1979 г.
29.Европейское соглашение об отмене виз для беженцев (20 апреля 1959 г.).
30.Копенгагенская декларация о социальном развитии (Принята Всемирной встречей на высшем уровне в интересах социального развития, Копенгаген, 6-12 марта 1995 года).
31.Европейское соглашение о передаче ответственности за беженцев (16 октября 1980 г.).
32.СБСЕ: Парижская Хартия для новой Европы от 21 ноября 1990 г. 30 ILM 190 (1991).
33.Решение Экономического Суда СНГ от 11 сентября 1996 года N С-1/14-96
34.Федеральный закон от 19 февраля 1993 г. N 4528-I "О беженцах" (с изм. и доп. от 28 июня 1997 г., 21 июля 1998 г., 7 августа, 7 ноября 2000 г., 30 июня 2003 г., 29 июня, 22 августа 2004 г.).
35.Документ ООН А/46/1.55 от 17 декабря 1991 г. (Швеция).
36.Положение о Межгосударственном фонде помощи беженцам и вынужденным переселенцам Утверждено Решением Совета глав государств Содружества Независимых Государств о создании Межгосударственного фонда помощи беженцам и вынужденным переселенцам от 10 февраля 1995 года
37.Соглашение о помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Москва, 24 сентября 1993 г.) (с дополнениями от 10 февраля 1995 г.)
38.Соглашение о сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Международной организацией по миграции (13 января 1998 года).
39.Меморандум о сотрудничестве в области миграции (г. Алматы, 8 июля 1994 года).
40.Решение Совета глав государств Содружества Независимых Государств о Межгосударственном фонде помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Кишинев, 7 октября 2002 г.).
41.Проект протокола между Агентством Республики Казахстан по миграции и демографии и Министерством внутренних дел Российской Федерации о порядке реализации Соглашения между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о регулировании процесса переселения и защите прав переселенцев от 6 июля 1998 года (22 декабря 2003 год). О подписании настоящего протокола см. постановление Правительства РК от 22.12.03 г. N 1289.
42.АСТАНА-ВАШИНГТОН. 25 октября. КАЗИНФОРМ
Нормативные правовые акты Республики Казахстан.
1. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года N 167-1 (с изменениями и дополнениями по состоянию на 02.03.2006 г.).
2. Закон Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года N 204-1 «О миграции населения (с изменениями и дополнениями по состоянию на 20.12.04 г.).
3. Закон Республики Казахстан от 15 декабря 1998 года N 317-1 «О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о статусе беженцев и Протоколу, касающемуся статуса беженцев».
4. Указ Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3057 О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан (внесены изменения Указом Президента Республики Казахстан от 19 апреля 2000 года N 374).
5. Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 19 июня 1995 г. N 2337 "О правовом положении иностранных граждан в РК".
6. Постановление Правительства РК от 27 марта 1997 г. N 430 "Об утверждении образца свидетельства о предоставлении политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в РК и его описания".
7. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года N 1388 «О дополнительных мерах по организации переселения беженцев-репатриантов» (утратило силу).
8. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года № 1055 О мерах по реализации постановления Верховного Совета Республики Казахстан "О введении в действие Закона Республики Казахстан "Об иммиграции" (с изменениями, внесенными постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 2 августа 1994 г. № 868; постановлением Правительства РК от 9 августа 1996 года № 987) (утратило силу).
9. Инструкция «По работе с лицами, обратившимися с ходатайством о признании беженцами и порядке определения статуса беженцев в Республике Казахстан» утверждена приказом Агентства по миграции и демографии Республики Казахстан N 22 от 27 мая 1998 г.
10.Положение о порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан, Утверждено Указом Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3057 (внесены изменения Указом Президента Республики Казахстан от 19 апреля 2000 года N 374).
11.Инструкция Министерства иностранных дел РК от 3 февраля 1997 г. «О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан».
12.Основное соглашение о сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Детским Фондом ООН (ЮНИСЕФ) (г. Алматы, 25 ноября 1994 г.). Ратифицировано Республикой Казахстан Законом Республики Казахстан от 10 апреля 2001 г. N 176-II).
13.Стеновая программа ПРООН для Казахстана 2005-2009 (27 июля 2004 года).
14.Приказ Министерства внутренних дел РК от 30 января 1996 г. N 23 об Отдельных вопросах рассмотрения органами внутренних дел материалов, связанных с предоставлением политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в РК.
15.Инструкция Министерства иностранных дел РК от 3 февраля 1997 г. О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан.
16.Положение «О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства», утвержденное Указом Президента Республики Казахстан N 3057 от 15.07.1996 г.
17.Решение о создании Межгосударственного фонда помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Алматы, 10 февраля 1995 года).
18.Временное положение о работе с беженцами, утверждено постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года N 1055.
19.Протокол к Соглашению о помощи беженцам и вынужденным переселенцам от 24 сентября 1993 года (Алматы, 10 февраля 1995 г.).
20.Программа комплексных мероприятий по реализации Закона Республики Казахстан «Об иммиграции» утверждена постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года N 1055.
21.Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о регулировании процесса переселения и защите прав переселенцев (г. Москва, 6 июля 1998 года).
22.Договор между Республикой Казахстан и Монголией об урегулировании вопросов добровольного переселения и гражданства лиц, прибывших в Республику Казахстан по трудовым договорам (г. Алматы, 2 декабря 1994 года)
Арнайы көздер.
1. Brownlie, I., International Law and the Use of Force by States, (1963), ch. IX.
2. Гай С. Гудвин Гилл. Статус беженца в международном праве. М., «Юнити». 1997 г.
3. Новости от телеканала «Хабар», февраль, 2002 г.
4. Нюрнбергский процесс над главными нацистскими военными преступниками. Сборник материалов в семи томах. М., Государственное издательство юридической литературы, 1957- 1961, т. I.
5. Потапов В.И. Беженцы и международном право. М., «Международные отношения», 1986 г.
6. Регулирование правового статуса некоммерческих организаций в гражданских кодексах государств мира/Сборник материалов. Издание 2-е, переработанное и дополненное. Алматы, «Издательство 1 ем», 2003 г.
7. Rikhof, J., 'War Crimes, Crimes against Humanity and Immigration Law', 19 Imm. L.R. (2d) 18.
8. САПП Республики Казахстан, 1997 г., N 17, ст. 146.
9. Сарсембаев М.А. Международное право. Алматы, «Жети – Жаргы», 1996 г.
1. Конвенция о статусе беженцев (Женева, 28 июля 1951 г.). Республика Казахстан присоединилась к настоящей Конвенции в соответствии с Законом РК от 15 декабря 1998 г.
2. Конвенция о предупреждении преступления геноцида и наказании за него от 9 декабря 1948 г. Закон РК от 29 июня 1998 года N 244-1 « О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о предупреждении преступления геноцида и наказании за него».
3. Конвенция о пресечении преступления апартеида и наказания за него (30 ноября 1973 г. ).
4. Конвенция ООН от 21 ноября 1947 г. о привилегиях и иммунитетах специализированных учреждений.
5. Международная Конвенция о ликвидации всех форм расовой дискриминации (Нью-Йорк, 7 марта 1966 г.).
6. Конвенция о защите прав человека и основных свобод (Рим, 4 ноября 1950 г.) (с изм. и доп. от 21 сентября 1970 г., 20 декабря 1971 г., 1 января 1990 г., 6 ноября 1990 г., 25 марта 1992 г., 11 мая 1994 г.).
7. Ежегодник Комиссии международного права (1976 г.). Т. 2, часть 2.
8. Преамбула Межамериканской конвенции 1994 г. о насильственном исчезновении лиц. 33 ILM 1529 (1994).
9. Женевская конвенция 1949 г. об улучшении участи раненых и больных в действующих армиях.
10.Женевская конвенция 1949 г. об улучшении участи раненых, больных и потерпевших кораблекрушение из состава вооруженных сил на море.
11.Женевская кон¬венция 1949 г. об обращении с военнопленными.
12.Женевская конвенция 1949 г. о за¬щите гражданского населения во время войны.
13.Европейская Конвенция о выдаче ETS N 024 (Париж, 13 декабря 1957 г.)
14.Протокол, касающийся статуса беженцев от 31 января 1967 г. Республика Казахстан присоединилась к настоящему Протоколу в соответствии с Законом РК от 15 декабря 1998 г.
15.Устав Организации Объединенных Наций (Сан-Франциско, 26 июня 1945 г.).
16.Устав Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев (14 декабря 1950 г.).
17.Устав МОБ, приложение I, часть II.
18.Устав ООН.
19.Устав (Конституция) Всемирной Организации Здравоохранения (Нью-Йорк, 22 июля 1946 г.)
20.Устав Международного Комитета Красного Креста от 24 июня 1998 г.
21.Всеобщая декларация прав человека (принята на третьей сессии Генеральной Ассамблеи ООН 10 декабря 1948 г.).
22.Международный пакт о гражданских и политических правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.).
23.Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах (Нью-Йорк, 16 декабря 1966 г.).
24.Декларация о территориальном убежище от 14 декабря 1967 г.
25.Хартия Организации африканского единства от 26 мая 1963 г.
26.Пакт Лиги арабских государств от 22 марта 1945 г.
27.Устав Совета Европы (Лондон, 5 мая 1949 г.).
28.Устав организации «Международная амнистия», Лувен. Бельгия. 6-9 сентября 1979 г.
29.Европейское соглашение об отмене виз для беженцев (20 апреля 1959 г.).
30.Копенгагенская декларация о социальном развитии (Принята Всемирной встречей на высшем уровне в интересах социального развития, Копенгаген, 6-12 марта 1995 года).
31.Европейское соглашение о передаче ответственности за беженцев (16 октября 1980 г.).
32.СБСЕ: Парижская Хартия для новой Европы от 21 ноября 1990 г. 30 ILM 190 (1991).
33.Решение Экономического Суда СНГ от 11 сентября 1996 года N С-1/14-96
34.Федеральный закон от 19 февраля 1993 г. N 4528-I "О беженцах" (с изм. и доп. от 28 июня 1997 г., 21 июля 1998 г., 7 августа, 7 ноября 2000 г., 30 июня 2003 г., 29 июня, 22 августа 2004 г.).
35.Документ ООН А/46/1.55 от 17 декабря 1991 г. (Швеция).
36.Положение о Межгосударственном фонде помощи беженцам и вынужденным переселенцам Утверждено Решением Совета глав государств Содружества Независимых Государств о создании Межгосударственного фонда помощи беженцам и вынужденным переселенцам от 10 февраля 1995 года
37.Соглашение о помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Москва, 24 сентября 1993 г.) (с дополнениями от 10 февраля 1995 г.)
38.Соглашение о сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Международной организацией по миграции (13 января 1998 года).
39.Меморандум о сотрудничестве в области миграции (г. Алматы, 8 июля 1994 года).
40.Решение Совета глав государств Содружества Независимых Государств о Межгосударственном фонде помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Кишинев, 7 октября 2002 г.).
41.Проект протокола между Агентством Республики Казахстан по миграции и демографии и Министерством внутренних дел Российской Федерации о порядке реализации Соглашения между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о регулировании процесса переселения и защите прав переселенцев от 6 июля 1998 года (22 декабря 2003 год). О подписании настоящего протокола см. постановление Правительства РК от 22.12.03 г. N 1289.
42.АСТАНА-ВАШИНГТОН. 25 октября. КАЗИНФОРМ
Нормативные правовые акты Республики Казахстан.
1. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года N 167-1 (с изменениями и дополнениями по состоянию на 02.03.2006 г.).
2. Закон Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года N 204-1 «О миграции населения (с изменениями и дополнениями по состоянию на 20.12.04 г.).
3. Закон Республики Казахстан от 15 декабря 1998 года N 317-1 «О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о статусе беженцев и Протоколу, касающемуся статуса беженцев».
4. Указ Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3057 О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан (внесены изменения Указом Президента Республики Казахстан от 19 апреля 2000 года N 374).
5. Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 19 июня 1995 г. N 2337 "О правовом положении иностранных граждан в РК".
6. Постановление Правительства РК от 27 марта 1997 г. N 430 "Об утверждении образца свидетельства о предоставлении политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в РК и его описания".
7. Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 сентября 1997 года N 1388 «О дополнительных мерах по организации переселения беженцев-репатриантов» (утратило силу).
8. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года № 1055 О мерах по реализации постановления Верховного Совета Республики Казахстан "О введении в действие Закона Республики Казахстан "Об иммиграции" (с изменениями, внесенными постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 2 августа 1994 г. № 868; постановлением Правительства РК от 9 августа 1996 года № 987) (утратило силу).
9. Инструкция «По работе с лицами, обратившимися с ходатайством о признании беженцами и порядке определения статуса беженцев в Республике Казахстан» утверждена приказом Агентства по миграции и демографии Республики Казахстан N 22 от 27 мая 1998 г.
10.Положение о порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан, Утверждено Указом Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3057 (внесены изменения Указом Президента Республики Казахстан от 19 апреля 2000 года N 374).
11.Инструкция Министерства иностранных дел РК от 3 февраля 1997 г. «О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан».
12.Основное соглашение о сотрудничестве между Правительством Республики Казахстан и Детским Фондом ООН (ЮНИСЕФ) (г. Алматы, 25 ноября 1994 г.). Ратифицировано Республикой Казахстан Законом Республики Казахстан от 10 апреля 2001 г. N 176-II).
13.Стеновая программа ПРООН для Казахстана 2005-2009 (27 июля 2004 года).
14.Приказ Министерства внутренних дел РК от 30 января 1996 г. N 23 об Отдельных вопросах рассмотрения органами внутренних дел материалов, связанных с предоставлением политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в РК.
15.Инструкция Министерства иностранных дел РК от 3 февраля 1997 г. О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства в Республике Казахстан.
16.Положение «О порядке предоставления политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства», утвержденное Указом Президента Республики Казахстан N 3057 от 15.07.1996 г.
17.Решение о создании Межгосударственного фонда помощи беженцам и вынужденным переселенцам (Алматы, 10 февраля 1995 года).
18.Временное положение о работе с беженцами, утверждено постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года N 1055.
19.Протокол к Соглашению о помощи беженцам и вынужденным переселенцам от 24 сентября 1993 года (Алматы, 10 февраля 1995 г.).
20.Программа комплексных мероприятий по реализации Закона Республики Казахстан «Об иммиграции» утверждена постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 15 декабря 1992 года N 1055.
21.Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о регулировании процесса переселения и защите прав переселенцев (г. Москва, 6 июля 1998 года).
22.Договор между Республикой Казахстан и Монголией об урегулировании вопросов добровольного переселения и гражданства лиц, прибывших в Республику Казахстан по трудовым договорам (г. Алматы, 2 декабря 1994 года)
Арнайы көздер.
1. Brownlie, I., International Law and the Use of Force by States, (1963), ch. IX.
2. Гай С. Гудвин Гилл. Статус беженца в международном праве. М., «Юнити». 1997 г.
3. Новости от телеканала «Хабар», февраль, 2002 г.
4. Нюрнбергский процесс над главными нацистскими военными преступниками. Сборник материалов в семи томах. М., Государственное издательство юридической литературы, 1957- 1961, т. I.
5. Потапов В.И. Беженцы и международном право. М., «Международные отношения», 1986 г.
6. Регулирование правового статуса некоммерческих организаций в гражданских кодексах государств мира/Сборник материалов. Издание 2-е, переработанное и дополненное. Алматы, «Издательство 1 ем», 2003 г.
7. Rikhof, J., 'War Crimes, Crimes against Humanity and Immigration Law', 19 Imm. L.R. (2d) 18.
8. САПП Республики Казахстан, 1997 г., N 17, ст. 146.
9. Сарсембаев М.А. Международное право. Алматы, «Жети – Жаргы», 1996 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны.
Кіріспе.
1 тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері.
1.1 Халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы
1.2 Босқындар режимін беру принциптері
1.3 Босқындардың жалпы құқықтары мен міндеттері
2 тарау. Босқындар статусын халықаралық – құқықтық реттеу.
2.1 Босқындардың құқықтық жағдайларын орнықтыратын халықаралық-құқықтық нормалары
2.2 Мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа ұйымдармен босқындар мәселелері бойынша ынтымақтастығы
3 тарау. Қазақстан интеграциясының, босқындар мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықтағы көкейтесті сұрақтары.
3.1 ҚР босқындар режимін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
3.2 Босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығындағы Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілері
Қорытынды
Қолданылған көздер тізімі
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі.
Бірнеше ондаған жылдардан бері боқындар проблемасын қазіргі заманның маңызды проблемаларына жатқызады. Босқындардың жер ауыстыруының жағдайлары мен себептері әртүрлі. Кейбіреулері адамдардың өзара қатынасының шеңберінде қалыптасатын немесе соның нәтижесі болатын жағдайларға байланысты туындайды; келесілері, пайда болуы адамдарға тәуелсіз, жағдайлармен шартталады, мысалы дүлей апаттармен. Босқындардың негізгі массасы, әрине, бірінші тектегі жағдайлар туғызады, атап айтқанда: қарулы жанжалдар, нәсілдік және діни тіресулер.
Батыс зерттеушілерінің жұмысында, халықаралық құқықтағы босқындар жағдайы статус ретінде анықталады. Осы терминді кең мағынада қолдану мүмкіндігін ұйғара отырып, оны құқықтық біліктілік тұғырынан қолданылуының негізделуіне шүбә келтіру керек.
Құқықтық статус – бұл халықаралық құқық субъектілерінің, жеке территориялардың, әртүрлі халықаралық және мемлекеттік органдардың, түлғалардың және мүліктердің жеке категорияларының халықаралық құқық нормаларымен орнықтырылған жағдайы. Мысалы, тұлғалардың жеке категорияларының құқықтық статусы туралы сөз болғанда, онда, бәрінен бұрын, дипломатиялық қызметкерлер мен халықаралық қызметшілердің құқықтық жағдайлары ұйғарылады, яғни қызметтері, кейбір ескертпелермен, халықаралық сипатта болатын және олардың басқа мемлекеттің территориясында уақытша болуы өзіндік ерекшелікпен шарттасылған жеке тұлғалар категориясы. Босқындар жағдайы, оған тән, барлық күрделіліктер мен қарама-қайшылықтарға қарамастан, уақытша сипатта болады. Сондықтан, халықаралық құқықта босқындар жағдайы туралы айтқанда, оны статус деп емес, режим деп атаған дұрыс болар еді. Сол арқылы проблеманың уақытша сипаттамасы ғана көрсетілмейді (соғыс тұтқыны мен жараланғандар режимінің ұқсастығы бойынша), сонымен қатар, босқындар жағдайының халықаралық құқықтағы басқа категориядағы тұлғалардың жағдайынан негізгі айырмашылықтары анықталады.1
Босқындар проблемасы көкейтесті проблемалардың бірі болып табылады, оның айналасында көптеген жылдардан бері мемлекеттердің саясаттық, экономикалық, ұлттық және басқа мүдделерімен байланысты, шиеленіскен және сөнбейтін күрес жүруде. Босқындар проблемасын шеше отырып, құқықпен анықталған қорғау құралдарын орнықтыра отырып, мемлекет, бәрінен бұрын, адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығын сақтау қажеттігін жетешілікке алады.
Адам құқығын қадірлеу принципі халықаралық құқықтың негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Адам құқығы, ол тұратын елдің заңдарымен қарастырылған, экономикалық, саясаттық, әлеуметтік, азаматтық және мәдениеттік құқықтармен және еркінділікпен анықталады. Бұл құқықтар мен еркіндіктердің сипаты, оның көлемі сияқты, сол мемлекеттің және оның заңдарының қоғамдық – саясаттық және әлеуметтік – экономикалық құрылысымен анықталады.
Адам құқығын қорғау саласында, барынша маңызды өзгерістер, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды. 1945 жылы Сан-Францискодағы конференцияда қабылданған БҰҰ жарғысына, келесі ереже енгізілді: Біріккен Ұлттар Ұйымының ұстанатын мақсаты экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік және гуманитарлық сипаттағы халықаралық проблемаларды шешіде халықаралық ынтымақтастықты және адам құқығын қадірлеуді дамыту және қолдау, нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамай, барлығы үшін негізгі еркіндікті жүзеге асыру. Бұл ереженің босқындар проблемасына тікелей қатысы бар. Босқындар құбылысы бүгінгі күні объективті сипатта, өйткені дүниежүзіндегі көптеген катаклизмалармен (үркіншіліктермен) шартталады. Көбейіп кеткен соғыстар, дүлей апаттар, өмір сүрудегі экономикалық жағдайлардың қиындауы және басқа көптеген құбылыстар, қауіпсіз және жалпы адамдық қажетсінуге жауап беретін, өмір жағдайы болатын, тұратын орын іздеуші адамдар – босқындар ағымы пайда болатын жағдайды жасайды.
Босқындар сияқты, мұндай категориядағы адамдардың болуы, мемлекеттер үшін құқықтық салдар ғана жасап қоймай, сонымен қатар оларды қорғау бойынша құқықтық пен жауапкершілікті де қосады. Қазіргі кезде бұл міндет, халықаралық қоғамдастықтың өкілі болып табылатын, босқындар ісі бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссар Басқармасына жүктелген (ЖКБ БҰҰ), бірақ мемлекетте босқындарды қорғау бойынша бернені орындай алады, бұл барлық уақытта олардың материалдық мүдделерімен байланысты емес, заң бойынша, олар бұл проблемаға құлшына кіріспейді.
Босқындарға қатысты құқықтық нормаларды зерттей отырып, босқындарды қабылдаумен және кіргеннен соңғы оларға қалай қарайтынымен байланысты мемлекеттер міндеттемесіне ғана емес, сонымен қатар әрекеттері немесе керісінше әрекетсіздігі халықтың босуына келтіретін, мемлекеттің әлуеттік халықаралық-құқықтық жауапкершілігінеде көңіл аудару қажет. Мемлекеттің жауапкершілігі, өз кезегінде, оның территорияны және халықты бақылау фактісінен шығады. Жеке тұлғалар мен топтар, халықаралық мәні бар, және өздері қоғамдық фактілермен немесе соған қатысымен байланысатын территорияда, адам құқығын еркін жүзеге асыруға мүмкіндігі болуы қажет; өздігінен ақиқатты, мұндай жағдай сырттан тықпалау, күштеу кезінде емес, ал ұлттық демократиялық және өкілдікті басқару, азаматтық қоғам мен құқықтық тәртіп басым болатын жерде барынша ықтималды болады.
Қуғыншылық пен зәбірлеу қауіпінен және басқа осыған ұқсас залалдан тығылатын жер іздеу адамдар үшін өмірі мен еркіндігін сақтауда өте маңызды болғанымен, ол адам құқығын өзінің отанында барынша толық қорғау туралы талаптарды алмастыра алмайды. Демографиялық құбылыстар ауылдық жерлерден қалаға қоныс аударумен, әскери және әлеуметтік жанжалдармен, әлсіз дамығандықпен, жеткіліксіз немесе бірізді емес демократияланумен, адамдардың өзінің өмірдегі келешегіне ықпал ету қабілеттілігінің жойылуымен немесе қабілетсіздікті сезінуімен байланысты. Дегенмен, осыған салыстырмалы дамыған әлем (босқындар ұмтылған елдер) көбінесе шектеулі шаралар қолданумен шектелетіні айдан анық. Осының бәрі нормалар мен принциптер спектрі үшін, босқындарды қорғаудың халықаралық-құқықтық жүйесін құрайтын көңілді орта жасай алмайды.
Бұл жағдайда Қазақстан Республикасы босқындар мәселелері бойынша дүниежүзілік интеграцияда белсенді қатысада. Оған мысал, 2001 жылы 11 қыркүйек айында АҚШ-тағы болған оқиға, сол оқиға нәтижесінде Америка Ауғанстанға соғыс жариялаған кезде, Қазақстан дүниежүзі қоғамдастығы алдында Ауғанстан мен Тәжікстаннан босқындардың белгілі бір санын қабылдауға және орналастыруға міндеттеме алуы.2 Ойлаймыз, мұндай жағдайларда босқындарды қабылдау түріндегі гуманитарлық көмек көрсетуші елдердің беталыстары ұқсас болуы керек.
Егер бұрынғы тоталитарлық кезеңде Одақ, оның ішінде Қазақстанда, адамдардың әміршіліктің әкімшілік жүйесінен қашуынан, елден кету ағымы байқалса, ал қазір демократия мен нарықты құра отырып, бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдер босқындарды әлуетті қабылдаушы елдер қатарына өтті. Бұл проблеманы шешуге, осы саладағы жүниежүзілік стандарттар мен принциптерге жауап беретін, заңдық база ықпал етуі керек. Одан өзге, дүниежүзілік интеграцияға тарту үшін, әрекеттегі халықаралық құжаттардың ратификациясы (бекітілуі) қажет. Осының көрнекі мысалы ретінде Қазақстан Республикасының босқындар проблемасын реттеуші, халықаралық құқықтың екі негізгі көзіне қосылуын айтуымызға болады, – БҰҰ Конвенциясы 1951 ж. және Хаттамаға 1967 ж.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бұл дипломдық зерттеудің мақсаты, босқындардың халықаралық – құқықтық мәселелерін зерделеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін, бұл дипломдық жұмыстың авторы бірқатар міндеттер қояды, жекелей айтқанда:
- халықаралық құқықтағы босқындар ұғымына анықтама беру;
- босқындар режимінің берілу принциптерін қарастыру;
- босқындардың негізгі құқықтары мен міндеттерін зерттеу;
- босқындардың құқықтық жағдайын орнықтыратын, халықаралық – құқықтық нормаларды қарастыру;
- босқындар мәселелері бойынша мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық мәселелерін қарастыру;
- ҚР босқындар режимінің құқықтық реттелуінің ерекшеліктерін зерттеу;
- босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығында Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілерін қарастыру.
Осы дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып, арасында үлкен дәрежеде тарихи, салыстырмалы, логикалық және функционалдық әдістер болатын, мемлекеттік-құқықтық нақтылықты танудың жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістері табылды.
Зерттеудің теориялық негізі.
Зерттудің теориялық негізін, Сәрсембаев М.А., Гай С. және Гудвин – Гилл, Потапов В.И. және басқ. Сияқты халықаралық құқықтар саласындағы, ресейлік, қазақстандық және шетелдік авторлардың – мамандардың монографиялық басылымдары құрады. Теориялық материалдарды халықаралық құқықтық актілер, сонымен қатар, босқындардың құқықтық аспектісін шектейтін, Қазақстан Республикасының әрекетегі заңдары толықтырды.
Жұмыстың құрылымы.
Бұл дипломдық жұмыс үш тараудан; жеті параграфтардан; кіріспеден, қорытындыдан; қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарау босқындардың құқықтық режимдерінің жалпы мәселелеріне арналған. Бұл жерде келесі мәселелер қаралады: халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы; халықаралық құқықпен әзірленген босқындар режиміне принципиалдық тәсілдеме; босқындардың жалпы құқықтары.
Екінші тарауда босқындардың құқықтық жағдайы туралы халықаралық құжаттардың қолданылуын қамтамасыздандыратын ережелер туралы, жәнеде босқындар мәселелері бойынша мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы туралы айтылады.
Үшінші тарауда босқындар режимін реттеуші, Қазақстан республикасының әрекеттегі заңын талдауға шолу жасалында; босқындар мәселелері бойынша негізгі қолданбалы заңдық материалдар жиналды, сонымен қатар Қазақстан Республикасында босқындардың көкейтесті құқықтық проблемалары алынды және талданды.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі компьютерде терілген ... бет.
1 тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері.
1.1 Халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы.
Үлкен монографиялық ғылыми еңбектің авторлары Гай С., Гудвин –Гилл3 айтқандай босқын термині қатаң термин болып табылады, яғни оның мазмұны жалпы халықаралық құқық принциптеріне сәйкес анықталады. Кәдімгі қолдануда ол мейлінше кең және барынша шектелген, ол өзі шыдауға мүмкіндіксіз деп тапқан табиғи немесе жеке сипаттағы жағдайлардан қорғануға ұмтылатын, қашатынның бәрін, кез-келгенін белгілейтін термин. Адам қайда қашып барады — маңызды емес: әңгіме еріксіздіктен және қауіптен қашу туралы. Қашудың себептеріде өте көп болуы мүмкін: бұл құлшылдық, еркіндік пен өмірге қауіп төнуі, қудалаушылық, кедейшілік, соғыс немесе азаматтық жанжалдар, табиғи апаттар, зіл-зала, жер сілкініс, су тасқыны, құрғақшылық, аштық және т.б. Босқын сөзінің қорытындыланған мәні, мүдделі тұлғаға көмек көрсету мүмкін және керек, қажет болған жағдайда қашуды тудырған себептен және оның салдарларынын қорғау. Сондықтан босқындар категориясынан көбінесе әділ соттан қашқан босқындар алып тасталады — жалпы, саясаттық аспектісіз заңды бұзған үшін, қылмыстық құғындаудан сақтанушы тұлға.4
Босқын ұғымының салалық (халықаралық-құқықтық) мазмұны оданда көбірек шектелген. Мысалы, оған экономикалық босқындар (бұл терминнің өзі әдетте қолданылмайды) енгізілмейді. Олардың проблемаларының шешімі, мүмкін, халақаралық көмек пен даму аясына жатады және басқа мемлекет территориясында шектеусіз уақыт ішінде қорғану түсіндірілетін, бассауға институтымен байланысты емес.
Босқын ұғымының шекарасын анықтау, ауыр жағдайға душар болған адамдардың қажетсінуін тез қамтамасыз етуге кедергі келтіретін, казуистика мен семантикадағы лайықсыз жаттығу сияқты көрінеді. Соған қарамастан, мемлекет, босқын статусы мен бассауғаны немесе сол жерде ұорғануды кімнің қолдана алатынын айқындау кезінде, барынша шектейтін критерияларға көндіреді. Дүлей апат құрбандарына қатысты ерекше қажетсінудің болу фактісі жеткілікті негіз бола алады, бірақ адамнан келген жағдайлар мен апаттар құрбандарына қатысты қосымша факторлардың болуы талап етіледі. Сонымен, босқындар категориясының кез – келген анықтамалары мен сипаттамаларын құрудың мақсаты — көмек пен қорғау көрсетуді жеңілдету мен негіздеу; одан өзге, егер тұлғаның жағдайы қажетті критерияларға сәйкес келетін болса, онда оның сәйкес құқықтар мен жеңілдіктерге үміткерлігіне куәлендіреді. Сондықтан, халықаралық құқықпен сәйкес, босқындар категориясының сипаттамасын анықтай отырып, дәстүрлі бөлінетін көздерді – шарттар мен мемлекеттер тәжірибесін – талдау керек, сонымен қатар босқындар проблемаларын шешу үшін халықаралық қоғамдастықпен құрылған, әртүрлі ұйымдардың процедуралары мен тәжірибелерінеде көңіл аудару қажет.
Босқын ұғымының анықтамасы халықаралық құқықта екі негізгі құжаттарда бар: 1951 жылғы БҰҰ Босқындар статусы туралы5 конвенциясында және соның, босқындар статусына қатысты, 1967 жылғы Хаттамасында6.
Бұл актілердің арасында бірнеше айрықшылықтар бар, жекелей айтқанда, 1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы уақытша және географиялық шектеулерді қарастырады, яғни ол Еуропада орналасқан елдерге қатысты қолданылады, жәнеде 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін өткен уақиғалар нәтижесінде босқындыққа ұшырағандарға қатысты болады. Ал 1967 жылдың Хаттамасына келетін болсақ, ол жоғарыда айтылған шектеулерді жояды және онсыз-ақ мемлекеттерге қатыстыда және нәтижесінде босқындар проблемасы пайда болған немесе пайда болатын кез – келген жағдайға, мейлі ол бұрын болсын немесе келешекте болатын болсада, қатыстыда қолданылады.
Осыған байланысты мемлекеттердің жоғарыда көрсетілген құжаттарға қатысуын ескеру қажет. Қазақстан Республикасы екі құжаттыңда қатысушысы болғандықтан, Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 3 п. сәйкес бқл актілер республика территориясында тура әрекетте болады, жәнеде ішкі заңдар оған қарама қайшы болса, онда ішкі заңдардың нормалары емес халықаралық шарттардың нормалары қолданылады.
Босқындарға анықтама беру әрекеті Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылмай тұрғандада жасалынған, жекелей айтсақ, Ұлттар Лигасы қамқарлығымен қорытындыланған шарттар мен келісімдерде. Онда атаулы тотық тәсілдеме қолданылды. Бұл кездегі қажетті шарттар келесідей болды:
а) тұлға өзі туылған жерден тыста болуы керек және
б) осы мемелекеттің қорғанысын пайдаланбауы керек.
Мысалы, орыс босқындары 1926 жылы Советтік Социалистік Одақтар Республикалары үкіметінің қорғанын пайдаланбайтын немесе енді пайдаланбайтын және басқадай азаматтық алмаған, орыс ата-текті кез-келген адам ретінде анықталды. Армян босқындары ұғымының да мазмұны тура осыған ұқсас болды. Көрсетілген анықтамалар орыс және армян босқындарының жеке басының куәлігін беруге қатысты, 1926 жылдың 12 мамырындағы Келісімде болды. Бұл жағдайда тұлғаның туған жерінен тыс жерде болуы тікелей талап етілген жоқ, бірақ ол ұйғарылған еді, өйткені келісімнің мақсаты, жүруді және көшіп-қонуды қамтамасыз ету үшін жеке басының куәлігін беру болды. Егер, жеке басының куәлігін алған адам өзінің ата-тегіне оралатын болса, онда Жеке басының куәлігі өзінің күшін жойды. Ақырында, нәтижесінде мұндай тәсілдеме, Германиядан қашқан адамдар туралы, 1936 жылғы келісімдерде қолданылды.7
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң босқын ұғымының анықтамасының мейлінше айқын критериялары тұжырымдалды. Бұл туралы босқындар істері бойынша Халықаралық ұйымның(ХБҰ) жарғысы және кейінірек қабылданған босқындар істері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссарының Жарғысы (УВКБ БҰҰ) 8 және БҰҰ 1951 жылғы босқындар статусы туралы Конвенциясы көрнекі куәлендіреді.
ХБҰ жарғысы, көмек көрсетілуі қажетті адамдар категориясын көрсете отырып, алдыңғы құжаттардың ережелерін көрсетті. Мысалы, босқындар қатарына ұлтшылдық, фашистік немесе квислингтік9 режимдердің құрбандары; еврейлік ата-текті кейбір тұлғалар; ұлтшыл қуғыншылықтың құрбаны болған, шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар жатқызылды; сонымен қатар, нәсілдігі, діні, ұлты немесе саяси көзқарасы белгілері бойынша екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына дейінгі босқындар деп мойындалған тұлғалар жатқызылды. Одан өзге, ХБҰ Жарғысы босқындар қатарына, бұрын азаматы болған және тұрған мемлекеттің қорғанысын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін тұлғаларды да кіргізді.
Босқындар істері бойынша БҰҰ Жоғарғы комиссарының Басқармасын, босқындармен айналысатын негізгі мекеме ролінде, ХБҰ алмастырды. Осы кезеңнен бастап, халықаралық-құқықтық тәсілдеме негіздерінде босқындар ұғымы БҰҰ, УВКБ Жарғысы және мемлекет аралық шарттар құжаттарында бекітіле бастады.
Жарғы алғаш рет, ертерек бекітілген әртүрлі шарттар мен келісімдер әрекетіне кіретін, босқындар УВКБ құзыретіне бағынады. Одан өзге, ол 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде, өзінің ата-тегінен сыртта жүрген (босқын азаматы болып табылатын елдің, ал азаматтығы болмаған жағдайда – оның бұрынғы тұрақты тұрған жерінің елі) және қуғындау құрбаны болудың толық негізделген қауіпіне қарай оның қорғауын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін босқын болып қалғандарға көрсетеді. Оларға, кезінде босқындар статусын беруге негіз болған жағдайлардың енді жоқ екеніне қарамастан, қуғындыққа бұрын ұшыраған, қайта алмайтын тұлғаларда жатады. Ақырында, Жарғы өзінің азаматтығын алған елінен сыртта жүрген басқа барлық тұлғаларғада немесе, егер олар, нәсіліне, дініне, азаматтығына, саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасса, анықталған азаматтықтары болмаса немесе көрсетілген қауіптер бойынша өзінің азаматтығы бар елдің қорғауын қолдана алмаса, ал егер өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қайта келуге азаматтығы жоқ болған жағдайда таралады.
Бұл анықтама қолдану аясы бойынша әмбебапты, өйткені қандайда бір уақыт бойынша немесе географиялық шектеулері жоқ. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымының қорғауына және көмегіне кімнің құқығы бар екені туралы анықтау кезінде маңызды тірек нүкте болып табылады, өйткені өзінің меншікті мемлекеті тарапынан қорғау болмаған жағдай, босқындарды кәдімгі шетелдіктерден айрықшалайды.
Айтылғандардан көріп отырғандай, Жарғы босқын ұғымының анықтамасына екі жақтылықты тәсілдеме болжайды. Бір жағынан, ол босқындардың топтары мен категорияларына таралады (жоғарыда айтылып кеткен, топтық тәсілдеме), екінші жағынан – жеке тұлғаларға (жеке тәсілдеме), әрбір нақты жағдайдағы субъективті және объективті кезеңдердің бағалануы керек болған кезде.
Осы анықтама 1951 жылғы БҰҰ – ның босқындар статусы туралы Конвенциясында және босқындар статусына қатысты 1967 жылғы Хаттамада айтылды.
Конвенцияның 1 бабында босқын терминіне жалпы анықтама берілген: бұлар 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде және нәсіліне, дініне, азаматтығына, белгілі бір азаматтық топқа қатысы немесе саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасқан, оның қорғауын қолдана алмайтын немесе осындай қауіптерге байланысты қолданғысы келмейтін; немесе анықталған азаматтықтары болмағандықтан осындай уақиғалар нәтижесінде өзінің кәдімгі мекен – жайынан сырт елде болып, өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қауіптер төнуіне байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін тұлға.
Конвенция ережелерін 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін орын алған уақиғалар нәтижесінде босқындарға айналған тұлғалар ғана пайдалана алады. Дегенмен одан ары босқындар тек қана екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесі емес оның салдарлары да болып табылды.
Осыған байланысты, көрсетілген шектеулерді болдырмайтын қосымша құжаттарды қабылдау қажеттігі туды. Осындай құжат болып табылған, ол босқындар статусына қатысты қабылданған 1967 жылғы Хаттама болып табылды. Хаттама Конвенция әрекетін жаңа босқындарға таратты, яғни Конвенциядағы анықтамаға сәйкес келе отырып, 1951 жылдың 1 қаңтарынан кейін болған уақиғалар нәтижесінде босқындар болған тұлғаларға.
УВКБ мандатына келетін және сондықтан халықаралық қауымдастықтың қорғауына мен көмегіне құқығы бар босқындар қатарына, тек қана белгілі бір уәждер бойынша, қуғыншылықтан толық негізді қауіптенетін жеке тәртіпте орнықтыруға болатындар ғана емес (Жарғыға сәйкес босқындар), сонымен қатар өзінің ата-тегі мемлекетінің қорғауынсыз қалғанын орнықтыруға немесе болжауға болатын тұлғалардың үлкен топтарыда жатады (оларды қазір жер аударған тұлғалар немесе УВКБ уәкілдігі шеңберіне кіретіндер депте атайды). Әрбір жағдайдағы өте маңызды мәселе, әңгіме болып отырған тұлғалардың мемлекетаралық шекаралардан өтуі және осы топтың қашуын осы елдегі жанжалдармен немесе радикалды саясаттық, әлеуметтік немесе экономикалық өзгерістермен байланыстыруға болатындай болуы керек. Адамның негізгі құқығы қатерде қалған жағдайда, онда өзекті фактор болып зорлық немесе тәуекел, немесе зорлық қауіпі табылады, бірақ тек қана белгілі бір жағдайларда; таза экономикалық уәжбен орын ауыстырушылар, өзінің пайдасы үшін немесе қылмыстық ниетпен жер ауыстырушылар УВКБ мандатының қорғауына түспейді.
Одан өзге, УВКБ меншікті елдің ішінде орын ауыстырушы тұлғаларғада көмек көрсете алады, және қайтқан босқындар мен ел сыртына орын ауыстырған тұлғалардың ақталуына және қайта бірігуіне ықпал ете алады. Кейбір жағдайларда УВКБ ел ішінде орын ауыстырғандарды қорғай алатынын, бірақ мұндай қызмет үшін құқықтық база соншалықты айқын анықталмағанын, соңғы уақыттардың тәжірибесі көрсетеді. Бұрын ел ішінде орын ауыстырған тұлғаларды қорғау мен көмек көрсету айрықшалық болатын, бірақ қазір мұндай операциялар бірте – бірте көбірек жүргізілуде. Мұндай әрекеттердің УВКБ-ның ролі мен міндетін анықтау үшін және ресурстарды бөлуде үлкен маңызы бар, бірақ олар босқындардың халықаралық – құқықтық статусы туралы сұрақтарға діл жауап беруде шектеулі мәнге ие болады.
Осы аядағы мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тәжірибесі босқын ұғымының мағызын жалпы халықаралық құқықта толықтырады және байытады. Дегенмен бұл жерде кемістіктерде бар. Өзінің шыққан мемлекетінің қорғауын ала алмаған немесе оны пайдалану қабілеті жоқтар категориясына жататын тұлғалар жағдайы көп сұрақтар туғызады.
Одан басқа, босқын терминінің анықсыз мазмұны тура осыған ұқсас бірдей емес құқықтық нәтижеге әкелуі мүмкін, осыдан мемлекеттердің келесідей сұрақтарға қатысты міндеттемелері қандайда категорияның дәл статусына тәуелді болады: жер аударудан бас тарту (non-refoulement), шекара арқылы өткізу, уақытша баспана беру және кіргеннен соңғы тапсырыскерлер үндеуі. Көптеген мемлекеттерде Жарғымен қарастырылған, УВКБ міндеттемесі, мемлекеттердің 1951 жылғы Конвенциямен немесе 1967 жылғы Хаттамамен сәйкес немесе регионалдық келісімдерге сәйкес міндеттемелерімен толықтырылады. Дегенмен бұл механизм жұмысының тиімділігі жеткіліксіз, өйткені мемлекеттер міндеттемелері мен УВКБ міндеттемелері арасында келіспеушілік бар.10
Босқын анықтамасы, сонымен қатар, 1996 жылғы 11 қыркүйектегі N С-114-9611 ТМД-ның Экономикалық Сотының шешіміндеде бар, оған сәйкес тұлға босқын деп мойындала алады, егер келесі критерияларды қанағаттандыратын болса:
1) тұлға, баспана берген елдің азаматы болып табылмайды (кірген мемлекет);
2) тұлға басқа мемлекет территориясында орналасқан өзінің тұрақты тұрғын жерін тастауға мәжбүрлі (шығу мемлекеті);
3) тұлғаның мемлекетті тастауға мәжбүрлі болу себебі жасалынған зорлық немесе басқа пішіндегі қудалаушылық немесе тұлғаның өзіне қатысты ғана қудалаушылықтың нақты қауіпі емес, сонымен қатар нәсілдік немесе ұлттық жағдайына, дін тұтуына, тіліне, саяси көзқарасына жәнеде белгілі бір әлеуметтік топқа қатынасы бойынша оның жанұясының мүшелеріне қатысты қудалаушылық болып табылады.
4) зорлық пен қудалаушылық жасаудың арасында байланыс бар, өйткені қарулы және ұлтаралық жанжалдарға ілінудің нақты қауіпі бар.
Дүниежүзіне, адамзатқа немесе басқада қасақы қылмыстар жасаған тұлға босқын деп мойындалмайды.
Сонымен, халықаралық регламенттеуді қорытындылай отырып, айтуымызға болады, өзінің елін төменде көрсетілген себептер бойынша тастап кеткен тұлғалар босқындар деп атала алады:
а) сыртқы басқыншылық, оккупация, шетелдік үстемдіктің басқада пішіндері;
б) олардың өмір сүруінің материалдық негізіне зиян келтіретін, табиғи апатты құбылыстар;
в) қандайда бір әлеуметтік топқа жатқаны, саясаттық және діни көзқарасы болғаны үшін қуғын – сүргінге ұшырауының негізделген қатері.
Өздерінің құқықтары бойынша юосқындар елде тұрақты тұратын шетелдіктермен теңестіріледі. Одан өзге, босқындар һздері тұратын мемлекеттің азаматтарымен теңдей еңбектері үшін сыйақыны алуға құқығы бар. Босқындарға, олардың мемлекеттік шекараны кесіп өтуге мүмкіндік ьеретін құжаттар беріле алады.
1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы мен 1967 жылғы Хаттаманың қарастырылған халықаралық құжаттарында, шетелдіктер иммиграция және натурализация бойынша Қызметке баспана берілуі туралы өтініш жазады деп жазылған. Бас тарту туралы шешім соңғы шешім болып табылады және шағым беруге жатпайды, бірақ бастапқы берілген өтініш бойынша бас тартуға негіз болған кедергілерді болдырмайтын сәйкесті құжаттарды қоса берумен, тағыда бір өтініш жазуға болады. Бұл құжаттардан өзге, Африкалық Бірлік Ұйымының шеңберінде 1969 жылы қабылданған, Африкадағы босқындар проблемасының айрықша аспектілеріне қатысты регионалдық Конвенция жұмыс істейді.11
Қазақстан Республикасында арнайы заңның жоқ екенін айта кету керек, мысалыға Ресей Федерациясындағы сияқты12. Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңына сәйкес, босқындардың ұғымы мен құқықтық статусы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсанындағы Халықтың көші – қоны туралы заңында анықталған.13 Көрсетілген заңға сәйкес (1 бап) босқындар – шетелдіктер, бұлар саяси көзқарасы, нәсілдік белгісі, дін тұтуы, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа қатысы бойынша қуғыншылық құрбаны болудың негізделген қауіпі болуына қарай өзінің азаматтық елінен сыртта болуға мәжбүрлі және өз елінің қорғауын қолдана алмайды немесе осындай қауіптердің болуына байланысты қорғануды қолданғысы келмейді, немесе өзінің бұрынғы мекен-жайынан сырттағы елде тұратын, азаматтығы жоқ тұлға немесе өз еліне қатерге байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін тұлға.
Босқын режиміне бассауғаның құқықтық институты байланыстырылады. Бассауға (баспана) құқығы, өз мемлекетінде саяси көзқарасы, қоғамдық қызметі үшін қуғыншылықтан қорғануға мәжбүрлі болып, басқа елдерден бассауға іздеу құқығының әрбір адамға берілетінімен қорытындыланады. Мұндай ереже, заң бойынша, Конституцияларда, елдің басқа заңдарында жазылады.
Ізгілікті әрекет бола отырып, адамға бассауға беру, достыққа жатпайтын акті ретінде қарастырыла алмайды. Бассауға құқығы - бұл саяси қызметі үшін өз елінде қуғынға ұшыраған шетелдік азаматты өз территориясына кіруге және тұруға рұқсат беруі және бұл азаматты оны қуғындаған мемлекетке бермеуі туралы мемлекет құқығы.
Бассауға екі пішінде болады: территориалдық – бұл азаматқа басқа территорияда бассауға беру; дипломатиялық – жеке тұлғаларға шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық немесе елшілік өкілеттіктері территориясында бассауға (баспана) беру.
Территориялық бассауға туралы 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен Мағлұмдама14 қабылданды, онда айтылу бойынша: Әрбір адам қуғындаудан басқа елдерден бассауға іздеуге және сол баспананы пайдалануға құқығы бар. Бұл құқық, шын мәнінде Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптеріне қарама-қайшылықта болатын әрекеттер мен саясаттық емес қылмыстар жасауға негізделген қуғындау жағдайында қолданыла алмайды. Әрбір адам кез – келген елді тастап кете алады, оның ішінде өзінің елінде, жәнеде 14 бапқа сілтеуге негізі бар тұлғаларға мемлекетпен бассауға беруді мойындай отырып, өзінің еліне қайта орала алады. Адам құқығының жалпыға бірдей мағлұмдамасы, бейбітшіл және қайырымды әрекеті болып табылады, жәнеде сондықтан басқа ешқандай мемлекетпен ынтымақсыздық актісі ретінде қарастырыла алмайды.
Дипломатиялық бассауға Латын Америкасы елдерінде таралған. 1976 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының XXII сессиясында территориялық бассауға туралы Мағлұмдама қабылданды, оған сәйкес мемлекеттер кімге бассауға (баспана) беру керек екенін өздері шешеді. Мағлұмдаманың 1 бабына сәйкес, отаршылдыққа қарсы күрескерлерде бассауға құқығын пайдалануы керек.
Алға өте отырып көрсетуге болады, Қазақстан Республикасында дипломатиялық бассауға құқығы институты жұмыс істемейді, яғни бассауға құқығы тек қана жалпы реттікте жүзеге аса алады. Мысалы, жекелеп айтсақ, Халықтың көші-қоны туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (25 бап), шетелдіктерге және азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасымен саяси бассауға беру туралы өтінішті қанағаттандыру немесе қабылдамай тастау, әрбір нақты жағдайда, Қазақстан Республикасының Президентімен жүргізіледі15. Бассауға беру ҚР Президентінің 1996 жылғы 15 шілдедегі Жарлығына сәйкес және ҚР Сыртқы істер Министрлігінің 1997 жылғы 3 ақпандағы Ережелеріне сәйкес жүргізіледі.16
1.2 Босқындар режимін беру принциптері.
Босқын статусы, халықаралық құқық тұрғысынан қарағанда, біржағынан мемлекеттер тәуелсіздігі принципімен және сонымен байланысты территориялық үстемдік пен дербес сақталу принциптерімен, ал екінші жағынан – жалпы халықаралық құқықтан (Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттар мен принциптерін қоса) және шарттардан шығатын бәсекелесті ізгілікті принциптармен сипатталатын құқықтық кеңістікті алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптері Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 1 және 2 бабының Кіріспесінде келтірілген17. Негізгі міндеттері – соғыстан сақтандыру, негізгі құқықтарға сенімді қайта бекіту, міндеттерге деген әділдік пен сыйластықты сақтайтын жағдайлар жасау, жәнеде әлеуметтік прогресс пен үлкен еркіндіктегі өмір жағдайының жақсатуына ықпал ету. Бұл міндеттерді шешу үшін 1 және 2 баптарда мақсаттар мен принциптері келтірілген, онда бейбітшілікке төнген қатерді және басқыншылық актілерін болдырмау және ескерту бойынша ұжымдық шаралар, айтыс – тартыстарды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттер арасындағы достық қатынасты дамыту, халықтар теңдігі мен өзін – өзі билеуін сыйлау, экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік және ізгіліктік мәселелердегі халықаралық ынтымақтастық және бәрша үшін айрықшалықсыз негізгі бостандыққа және адам құқығын дамыту мен көтермелеу енгізілген. 2 бап Ұйымның өзінеде, оның мүшелерінеде қатысты, ол олардың арасындағы қатынастарды реттейтін принциптерді бекітеді. Олардың арасында – ұлттардың тәуелсіз теңдікті принципін мойындау, халықаралық міндеттемелерді бұлжытпай орындау, айтыс – тартысты бейбіт құралдармен шешу, күшпен қатер төндіру немесе оны қолданудан бас тарту міндеті, Біріккен Ұлттар Ұйымының міндеті кез – келген мемлекеттің ішкі құзыретіне кіретін істерге араласпауы.
Мақсаттар мен принциптер туралы мәлімдеме мәні бойынша ұйымдастырушы болып табылады: ол БҰҰ шеңберінде әрекеттенуші мемлекет-мүшелер не істеуі керектігін және олар өзара қатынасты қалай құруы керектігін орнықтырады. Бірақ, көптеген құрылтайшылық құжаттар сияқты, БҰҰ Жарғысыда динамикалық аспектілі және кейбір аймақтарда жарияланған мақсаттар мен принциптердің нақты мазмұнын барынша жалпы уақиғаларға қатысты анықтау қажет.
Босқындардың халықаралық-құқықтық режимінің бекітілуі, сөзсіз белгілі құқықтық салдарды тартады, оның ішіндегі ең маңыздысы — мемлекеттердің, тұрақты түрде, non-refoulement принципін сақтау міндеттері. non-refoulement принциптері бірде-бір босқынның, оған қуғыншылық пен азаптау қатері төнуі ықтималды елге қайта қайтарылмауы керектігін қарастырады. 1954 ж. non-refoulement принципі туралы мәселе бойынша жүргізілген БҰҰ конференциясына қатысушы 27 мемлекет мәжбүрлі қайтарылуды болдырмаудың жалпы қабылданған принципінің көрінісі болып табылды. Қарастырылған принцип босқындарғада, сонымен қатар бассауға іздеуші тұлғаларғада таратылады. 1977 ж. УВКБ атқарушы комитеті, мүдделі тұлғалар босқын деп ресми түрде мойындалу, мойындалмауына тәуелсіз, принциптің маңыздылығын мақұлдады. Бассауға іздеуші тұлғаның көшіп-қону статусыда мәнді емес. Мұндай тұлғаның территорияға немесе мемлекеттің заңдық хұкіміне қалай келгенініңде мәні жоқ: ең маңыздысы мемлекет агенттерінің әрекеттерінің нәтижесі. Егер бассауға іздеушіні, ол толық негізді қуғыншылықтан қауіптенетін немесе зорлық көру тәуекелдігі бар елге мәжбүрлі қайтарылса, онда мұндай мәжбүрлі қайтарылу халықаралық құқыққа қарама – қайшылықты.
non-refoulement принципі қуғыншылық көру негізі бар баршаға таралады, немесе егер ол нақты елге қайта оралатын болса, оған азаптау қатері төнетініне негіз болған жағдайда әрекеттенеді.
Қарастырылатын принциптің ережелері кейбір құқықтық қайшылықтар енгізді. Мысалы, 1951 ж. бірқатар мемлекеттер 33 бап (non-refoulement) экстрадиция (беріп жіберу) принципіне зиян келтірмейді деп жорамалдады. Дегенмен, мемлекеттер тәжірибесі және пікірлердің кең шеңбері non-refoulement принципі қолайлы түрде босқынды экстрадициядан (беріп жіберуден) қорғайды деп болжайды.
Мемлекеттер non-refoulement принципімен байланысты болғанымен, олар белгілі бір еркін әрекетті өзінде сақтайды, мысалы, ұзақ мерзімді бассауға беру, немесе оның жүзеге асуы мен тоқтатылуының шарттары. Дегенмен мемлекеттер — Конвенция мен Хаттаманың қатысушылары — босқындарды жер аудару ерекше проблемалар туғызатынын мойындады, және 32 бапқа сәйкес олардың территориясында заңды түрде тұрып жатқан босқындарды қайтармауға, бұл мемлекеттік қауіпсіздік пен көпшілік тәртібінеде қатысты міндеттенеді. Одан өзге, жер аудару туралы шешім соттық тәртіпте шығарылуы керек, және босқындарға шағынуға құқық берілуі керек, тек қана, жер аудару мемлекет қауіпсіздігі жағдайынан мәжбүрлі болғанда ешқандай құқық қарастырылмайды. Сонымен қатар, жер аудару туралы қаулы қабылданған босқындарға, басқа елге заңды түрде енуі үшін құқық алуға қажетті жеткілікті мерзім берілуі керек, дегенмен мұндай ішкі сипаттағы, өздері қажетті деп табатын, шараларды қолдануда белгілі бір еркін әрекетті мемлекет өзінде сақтайды.
Құқықтық міндеттеме тәжірибесінде бұл принципті, оның барлық шартсыздығына және императивтілігіне қарай, сыйлау оңай болмайды, өйткені қандай шешімді таңдауға еріксіз көндіретін саясат мүмкіндіктерінен ажырату қиын. Соңғысы саясаттық факторларға сөзсіз тәуелді, оның ішінде адамдарды қашуға мәжбүр ететін жағдайларда; дегенмен шешім өзекті кезеңдер бойынша қанағаттанарлықтай болуы үшін, қандайда бір мемлекетпен байланысы бар адамның тілегіне толығымен көңіл аудармауға болмайды.
Мемлекет босқын статусының берілу салдарының бірімен байланысты (non-refoulement принципімен), бірақ бассауға беру туралы шешім олардың қарауына қалдырылады. Мемлекеттің міндеттемесі мен қарау еркіндігі арасындағы аралықта босқындар құқықтық анықсыздық аймағына түсіп қалуы мүмкін, ол жерде олардың құқықтық және әкімшілік қауіпсіздіктері әртүрлі болады. Тәжірибеде көптеген мемлекеттер, статусын орнықтыру бойынша процедуралар бітпейінше, бассауға іздеуші тұлғалардың болуына рұқсат береді немесе шыдайды. Келесі елдер, оларға үшінші елге баруға ұсыныс жасай алатынына қарамастан, шешім қабылданғанға дейін тұруға рұқсат береді. Уақытша тұру, әртүрлі жағдайлардағы сияқты, басқа елдерге орын ауыстыруды күтетін бассауға іздеушілермен шешіледі.
Көптеген елдерде босқын статусын ресми мойындаудан кейін, тәжірибеде оған заңды тұру рұқсаты пішінінде бассауға беру тұрады. Кейде бассауға заңмен немесе әкімшіліктік тәжірибесімен бекітілген құқық негізінде беріледі. Қазақстан Республикасында, мысалыға, көш-қоны және демография бойынша Агенттікпен, областардың, қалалардың, республикалық маңызы бар қалалардың және Республика астанасының, аудандардың және қала ішіндегі аудандардың ішкі істер бөлімдері мен басқармаларымен берілген, саяси бассауға беру туралы куәлік негізінде тұруға рұқсат рәсімделеді.18
Басқа жағдайларда, босқын деп мойындалған тұлғаларға, ашық немесе жасырын түрде басқа елге бару ұсынылады. Тұру рұқсаты пішінінде бассауға берілгеннен соң, адамға қараудың дәл стандарттарыда ұлттық құқықтағы халықаралық шарттарға сәйкес әрекет сипатына және, егер бар болса, олардың инкорпорациясы туралы заңның ережесіне тәуелді болады.
Енді, ақырында, шығарып жіберуден қорғау, беру және мәжбүрлі қайтарылу заңмен жанама (мысалы, қайтару туралы шешімге шағымды қарайтын, шағыну соттары істің барлық жағдайын ескеруге өкілетті) немесе тура (жер аудару және баруы керек ел үшін ұйғарынды негіздер шеңбері айқын шектеулі болғанда) қамтамасыздандыра алады.
Халықаралық құқық босқындар статусын беруге принципиалды тәсілдеме орнықтырады. Босқын статусын беру кейбір жағдайларда, айқын анықталған халықаралық құжаттарда, жекелеп айтсақ 1951 ж. БҰҰ Конвенциясында, болдырылмайды. Бұл, егер босқын статусын алушы келесідей қылмыстар жасаған жағдайда өтеді:
1 бейбітшілікке қарсы қылмыс;
2 әскери қылмыс;
3 саяси емес сипаттағы ауыр қылмыс;
4 БҰҰ мақсаттары мен принциптеріне қарсы келетін қылмыстық әрекеттер.
1946 жылы Бас Ассамблеямен қабылданған, босқындар істері бойынша Халықаралық ұйымның Жарғысы (БХҰ), әскери қылмыскерлерге, квислингтерге және сатқындарға, тұрғын халықты қудалауда дұшпанға көмек көрсеткендерге, шарт бойынша берілуге жататын қылмыскерлерге және кез-келген мемлекет үкіметін – БҰҰ мүшесін күшпен құлату мақсатын ұстанған кез-келген ұйымның әрекетіне қатысқан, немесе кез-келген террористік ұйымның әрекетіне қатысқандарға қорғауда тікелей бас тартады.19 1951 жылғы Конвенцияда әскери қылмыскерлерді қорғаудан бас тарту туралы сұрақ, алдымен бодандықсыз мәселелері бойынша Арнайы комитетпен қаралды және осыған байланысты 1950 жылғы қаңтар – ақпандағы сессияда қаралды; адам құқығының Баршаға жалпы декларациясының 14 (2) бабы ескерілді20.
Әскери қылмыстар басқыншылықты территорияның тұрғылықты халқын өлтіру, зорлау-зомбылау немесе құлдыққа салу немесе басқада мақсаттарда, соғыс жүргізу заңы мен дәстүрін бұзу; әскери тұтқындарды немесе теңіздегі адамдарды өлтіру мен қорлап азаптау; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды ойсыз талқандау, қирату; әскери қажеттіліксіз күйзелту арқылы басып алады.
1994 жылы әзірленген Халықаралық қылмыстық сот Жарғысы жобасының 20 бабы, халықаралық құқық бойынша комиссиямен, Соттың юрисдикциясы таралатын қылмыстар қатарына – басқыншылық қылмысын жатқызады.
ХӘТ (Халықаралық әскери трибунал) Жарғысының VI бабы бейбітшілікке қарсы қылмыс үшін жеке жауапкершіліктерді қарастырды, оған келесідей анықтама берілді: басқыншылық соғысын жоспарлау, дайындау, өртін тұтандыру немесе жүргізу, немесе халықаралық шарттарды, келісімдерді немесе сендірулерді бұзу соғысын немесе жоғарыда айтылған әрекеттерді жүзеге асыруға бағытталған жалпы жоспарға немесе қастандыққа қатысу21. Одақтастардың әскери трибуналы Германияда өзінің, басқа әскери қылмыскерлердің соттық ізіне түсуі бойынша заңдық хұкімін негіздеген Бақылау кеңесінің № 10 заңы, ұқсас түрде, бейбітшілікке қарсы қылмыстар қатарына халықаралық құқық пен шарттарды бұзып басқа елдерге басып кіру мен басқыншылық соғыстарды ұйымдастыруды... жатқызуды қарастырды. Мұнда, сонымен қатар мемлекет ішіндегі әскери процестерде және айыпталушы басты әскери қылмыскерлер үстінде барлығы дерлік Оси мемлекеттерінің үкіметінің алдыңғы мүшелері мен жоғарғы қолбасшылары, ал мұндай айыппен айыпталушылар негізінен саясатты әзірлеуші тұлғалар болды. Сонымен қатар, осы ережелер негізінде соғыс даласында соғысқан солдаттыда; әскери шараларды қолдайтын азаматтық тұлғалардыда атауға болмайтыны белгіленді.22
ХӘТ Жарғысының принциптері 1949 жылғы Женева конвенциясымен және 1977 жылғы Қосымша хаттамамен нығайтылды. Осылай, әскери қылмыстар қатарына Женева конвенциясын қауіпті бұзушылығы жатады,23 оның 1993 жылғы Югославия бойынша Халықаралық трибунал Жарғысында келтірілген қысқаша тізімінде келесідей іс – әрекеттер енгізілген: қасақы өлтіру; азаптау және рақымсыз қарау, биологиялық эксперименттерді қоса; ауыр зардаптарды қасақы келтіру немесе ауыр жарақаттау немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіру; әскери қажеттіліксіз заңсыз, өз еркінше жүргізілетін үлкен масштабтағы қирату және мүлікті меншіктеніп алу; жаулас державаның әскери күштерінде әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны әскери қызмет атқаруға мәжбүрлендіру; әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны алалықсыз және дұрыс соттық өндіріске құқығын қасақы босату; азаматтық тұлғаны заңсыз елден қуу, аудару немесе тұтқындау; азаматтық тұлғаларды кепілгер (тұтқын) ретінде алу.
Қосымша хаттамада, шабуылда ескеріледі: оның ішінде азаматтық тұрғындарға қатысты сайлаусыз сипаттағы; әскери әрекеттерде қатысуын тоқтатқан тұлғаларға шабуыл жасау; халықтың орын ауыстырулары; нәсілдік кемсітушілікке негізделген, адамның намысын қорлаушы апартеид және басқа ізетсіз, зәбірлеуші әрекеттерді тәжірибеде қолдану; және қорғаныссыз жерлерге және қарусызданған аймақтарға шабуыл жасау.
ХӘТ Жарғысындағы анықтама бойынша, адамзатқа қарсы қылмыс әскери қылмыстарменнен ұқсас, бірақ өте үлкен масштабты болады. Бұл ұғым геноцидке қарсы қылмысты ескерту және сол үшін жазалау туралы Конвенцияны қабылдауға әкелді24 және апартеид қылмысын тоқтату және сол үшін жазалау туралы 1973 жылғы Халықаралық конвенцияның негізі болып табылды.25 Югославия мен руанда бойынша трибуналдар Жарғысы олардың құзыретіне адамзатқа қарсы қылмыстар бойынша істерді қарауды енгізеді, олардың қатарына жататындар: өлтірулер, қырып – жою, құлдыққа салу, елден қуу, түрмеге қамау, қинап азаптау, зорлау, саяси уәждер бойынша қудалау және басқа адамгершіліксіз актілер. Мемлекеттердің міндеттемелері туралы баптардың жобаларындада халықаралық қылмыс категориясы бар, онда адамды қорғау үшін өте үлкен маңызы бар халықаралық міндеттемелерді кең масштабта ауыр бұзу, мысалы құлдықты, геноцидті және апартеидті болдырмайтын болып табылады.26
Соғыстар арасындағы және соғыстан кейінгі бірінші жылдар кезеңіндегі құжаттар мен келісімдерде қылмыскерлер мен басқа тілеусіз босқындарға аз көңіл бөлінген. БХҰ Жарғысы шарт бойынша беруге жататын қылмыскер болып табылатын босқындарды қосқан жоқ, және осы тұжырым УВКБ Жарғысында қайта жазылды. БХҰ қорғау құқығы туралы Жетекшілігінде беру үшін негіз болып табылатын келесі қылмыстар тізілген: өлтіру, уландыру, зорлау, өртеу, арамдық, жалған ақша шығару, өтірік куәлендіру, ұрлық, банкроттық, ұрлық затты қабылдау, қазынаны ұрлау, екі әйелділік, соққыға жығу, ауыр дене жарататын түсіру және ауыр жағдайларда мүлікті жою.
Адам құқығының баршаға жалпы декларациясының 14(2) бабы шынымен қылмыс жасалынғаны негізінде қылмыстық із кесу жағдайында бассауға беру мүмкіндігін болдырмауды қарастырады.
Егер әскери қылмыскерлерді сотқа беруде мемлекеттердің тікелей мүдделігін ескермесе, онда 1951 жылғы Конвенцияның дайындық материалдары қылмыскерлерге босқын статусын беруде және сонымен байланысты жеңілдіктерді беруде жалпы бас тартуға қатысты көптеген шешілмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1 тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері.
1.1 Халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы
1.2 Босқындар режимін беру принциптері
1.3 Босқындардың жалпы құқықтары мен міндеттері
2 тарау. Босқындар статусын халықаралық – құқықтық реттеу.
2.1 Босқындардың құқықтық жағдайларын орнықтыратын халықаралық-құқықтық нормалары
2.2 Мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа ұйымдармен босқындар мәселелері бойынша ынтымақтастығы
3 тарау. Қазақстан интеграциясының, босқындар мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықтағы көкейтесті сұрақтары.
3.1 ҚР босқындар режимін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
3.2 Босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығындағы Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілері
Қорытынды
Қолданылған көздер тізімі
Кіріспе.
Тақырыптың көкейтестілігі.
Бірнеше ондаған жылдардан бері боқындар проблемасын қазіргі заманның маңызды проблемаларына жатқызады. Босқындардың жер ауыстыруының жағдайлары мен себептері әртүрлі. Кейбіреулері адамдардың өзара қатынасының шеңберінде қалыптасатын немесе соның нәтижесі болатын жағдайларға байланысты туындайды; келесілері, пайда болуы адамдарға тәуелсіз, жағдайлармен шартталады, мысалы дүлей апаттармен. Босқындардың негізгі массасы, әрине, бірінші тектегі жағдайлар туғызады, атап айтқанда: қарулы жанжалдар, нәсілдік және діни тіресулер.
Батыс зерттеушілерінің жұмысында, халықаралық құқықтағы босқындар жағдайы статус ретінде анықталады. Осы терминді кең мағынада қолдану мүмкіндігін ұйғара отырып, оны құқықтық біліктілік тұғырынан қолданылуының негізделуіне шүбә келтіру керек.
Құқықтық статус – бұл халықаралық құқық субъектілерінің, жеке территориялардың, әртүрлі халықаралық және мемлекеттік органдардың, түлғалардың және мүліктердің жеке категорияларының халықаралық құқық нормаларымен орнықтырылған жағдайы. Мысалы, тұлғалардың жеке категорияларының құқықтық статусы туралы сөз болғанда, онда, бәрінен бұрын, дипломатиялық қызметкерлер мен халықаралық қызметшілердің құқықтық жағдайлары ұйғарылады, яғни қызметтері, кейбір ескертпелермен, халықаралық сипатта болатын және олардың басқа мемлекеттің территориясында уақытша болуы өзіндік ерекшелікпен шарттасылған жеке тұлғалар категориясы. Босқындар жағдайы, оған тән, барлық күрделіліктер мен қарама-қайшылықтарға қарамастан, уақытша сипатта болады. Сондықтан, халықаралық құқықта босқындар жағдайы туралы айтқанда, оны статус деп емес, режим деп атаған дұрыс болар еді. Сол арқылы проблеманың уақытша сипаттамасы ғана көрсетілмейді (соғыс тұтқыны мен жараланғандар режимінің ұқсастығы бойынша), сонымен қатар, босқындар жағдайының халықаралық құқықтағы басқа категориядағы тұлғалардың жағдайынан негізгі айырмашылықтары анықталады.1
Босқындар проблемасы көкейтесті проблемалардың бірі болып табылады, оның айналасында көптеген жылдардан бері мемлекеттердің саясаттық, экономикалық, ұлттық және басқа мүдделерімен байланысты, шиеленіскен және сөнбейтін күрес жүруде. Босқындар проблемасын шеше отырып, құқықпен анықталған қорғау құралдарын орнықтыра отырып, мемлекет, бәрінен бұрын, адам мен азаматтың еркіндігі мен құқығын сақтау қажеттігін жетешілікке алады.
Адам құқығын қадірлеу принципі халықаралық құқықтың негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Адам құқығы, ол тұратын елдің заңдарымен қарастырылған, экономикалық, саясаттық, әлеуметтік, азаматтық және мәдениеттік құқықтармен және еркінділікпен анықталады. Бұл құқықтар мен еркіндіктердің сипаты, оның көлемі сияқты, сол мемлекеттің және оның заңдарының қоғамдық – саясаттық және әлеуметтік – экономикалық құрылысымен анықталады.
Адам құқығын қорғау саласында, барынша маңызды өзгерістер, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болды. 1945 жылы Сан-Францискодағы конференцияда қабылданған БҰҰ жарғысына, келесі ереже енгізілді: Біріккен Ұлттар Ұйымының ұстанатын мақсаты экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік және гуманитарлық сипаттағы халықаралық проблемаларды шешіде халықаралық ынтымақтастықты және адам құқығын қадірлеуді дамыту және қолдау, нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамай, барлығы үшін негізгі еркіндікті жүзеге асыру. Бұл ереженің босқындар проблемасына тікелей қатысы бар. Босқындар құбылысы бүгінгі күні объективті сипатта, өйткені дүниежүзіндегі көптеген катаклизмалармен (үркіншіліктермен) шартталады. Көбейіп кеткен соғыстар, дүлей апаттар, өмір сүрудегі экономикалық жағдайлардың қиындауы және басқа көптеген құбылыстар, қауіпсіз және жалпы адамдық қажетсінуге жауап беретін, өмір жағдайы болатын, тұратын орын іздеуші адамдар – босқындар ағымы пайда болатын жағдайды жасайды.
Босқындар сияқты, мұндай категориядағы адамдардың болуы, мемлекеттер үшін құқықтық салдар ғана жасап қоймай, сонымен қатар оларды қорғау бойынша құқықтық пен жауапкершілікті де қосады. Қазіргі кезде бұл міндет, халықаралық қоғамдастықтың өкілі болып табылатын, босқындар ісі бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссар Басқармасына жүктелген (ЖКБ БҰҰ), бірақ мемлекетте босқындарды қорғау бойынша бернені орындай алады, бұл барлық уақытта олардың материалдық мүдделерімен байланысты емес, заң бойынша, олар бұл проблемаға құлшына кіріспейді.
Босқындарға қатысты құқықтық нормаларды зерттей отырып, босқындарды қабылдаумен және кіргеннен соңғы оларға қалай қарайтынымен байланысты мемлекеттер міндеттемесіне ғана емес, сонымен қатар әрекеттері немесе керісінше әрекетсіздігі халықтың босуына келтіретін, мемлекеттің әлуеттік халықаралық-құқықтық жауапкершілігінеде көңіл аудару қажет. Мемлекеттің жауапкершілігі, өз кезегінде, оның территорияны және халықты бақылау фактісінен шығады. Жеке тұлғалар мен топтар, халықаралық мәні бар, және өздері қоғамдық фактілермен немесе соған қатысымен байланысатын территорияда, адам құқығын еркін жүзеге асыруға мүмкіндігі болуы қажет; өздігінен ақиқатты, мұндай жағдай сырттан тықпалау, күштеу кезінде емес, ал ұлттық демократиялық және өкілдікті басқару, азаматтық қоғам мен құқықтық тәртіп басым болатын жерде барынша ықтималды болады.
Қуғыншылық пен зәбірлеу қауіпінен және басқа осыған ұқсас залалдан тығылатын жер іздеу адамдар үшін өмірі мен еркіндігін сақтауда өте маңызды болғанымен, ол адам құқығын өзінің отанында барынша толық қорғау туралы талаптарды алмастыра алмайды. Демографиялық құбылыстар ауылдық жерлерден қалаға қоныс аударумен, әскери және әлеуметтік жанжалдармен, әлсіз дамығандықпен, жеткіліксіз немесе бірізді емес демократияланумен, адамдардың өзінің өмірдегі келешегіне ықпал ету қабілеттілігінің жойылуымен немесе қабілетсіздікті сезінуімен байланысты. Дегенмен, осыған салыстырмалы дамыған әлем (босқындар ұмтылған елдер) көбінесе шектеулі шаралар қолданумен шектелетіні айдан анық. Осының бәрі нормалар мен принциптер спектрі үшін, босқындарды қорғаудың халықаралық-құқықтық жүйесін құрайтын көңілді орта жасай алмайды.
Бұл жағдайда Қазақстан Республикасы босқындар мәселелері бойынша дүниежүзілік интеграцияда белсенді қатысада. Оған мысал, 2001 жылы 11 қыркүйек айында АҚШ-тағы болған оқиға, сол оқиға нәтижесінде Америка Ауғанстанға соғыс жариялаған кезде, Қазақстан дүниежүзі қоғамдастығы алдында Ауғанстан мен Тәжікстаннан босқындардың белгілі бір санын қабылдауға және орналастыруға міндеттеме алуы.2 Ойлаймыз, мұндай жағдайларда босқындарды қабылдау түріндегі гуманитарлық көмек көрсетуші елдердің беталыстары ұқсас болуы керек.
Егер бұрынғы тоталитарлық кезеңде Одақ, оның ішінде Қазақстанда, адамдардың әміршіліктің әкімшілік жүйесінен қашуынан, елден кету ағымы байқалса, ал қазір демократия мен нарықты құра отырып, бұрынғы кеңес кеңістігіндегі елдер босқындарды әлуетті қабылдаушы елдер қатарына өтті. Бұл проблеманы шешуге, осы саладағы жүниежүзілік стандарттар мен принциптерге жауап беретін, заңдық база ықпал етуі керек. Одан өзге, дүниежүзілік интеграцияға тарту үшін, әрекеттегі халықаралық құжаттардың ратификациясы (бекітілуі) қажет. Осының көрнекі мысалы ретінде Қазақстан Республикасының босқындар проблемасын реттеуші, халықаралық құқықтың екі негізгі көзіне қосылуын айтуымызға болады, – БҰҰ Конвенциясы 1951 ж. және Хаттамаға 1967 ж.
Дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бұл дипломдық зерттеудің мақсаты, босқындардың халықаралық – құқықтық мәселелерін зерделеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін, бұл дипломдық жұмыстың авторы бірқатар міндеттер қояды, жекелей айтқанда:
- халықаралық құқықтағы босқындар ұғымына анықтама беру;
- босқындар режимінің берілу принциптерін қарастыру;
- босқындардың негізгі құқықтары мен міндеттерін зерттеу;
- босқындардың құқықтық жағдайын орнықтыратын, халықаралық – құқықтық нормаларды қарастыру;
- босқындар мәселелері бойынша мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық мәселелерін қарастыру;
- ҚР босқындар режимінің құқықтық реттелуінің ерекшеліктерін зерттеу;
- босқындар проблемалары бойынша мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығында Қазақстан Республикасының құқықтық аспектілерін қарастыру.
Осы дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып, арасында үлкен дәрежеде тарихи, салыстырмалы, логикалық және функционалдық әдістер болатын, мемлекеттік-құқықтық нақтылықты танудың жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістері табылды.
Зерттеудің теориялық негізі.
Зерттудің теориялық негізін, Сәрсембаев М.А., Гай С. және Гудвин – Гилл, Потапов В.И. және басқ. Сияқты халықаралық құқықтар саласындағы, ресейлік, қазақстандық және шетелдік авторлардың – мамандардың монографиялық басылымдары құрады. Теориялық материалдарды халықаралық құқықтық актілер, сонымен қатар, босқындардың құқықтық аспектісін шектейтін, Қазақстан Республикасының әрекетегі заңдары толықтырды.
Жұмыстың құрылымы.
Бұл дипломдық жұмыс үш тараудан; жеті параграфтардан; кіріспеден, қорытындыдан; қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарау босқындардың құқықтық режимдерінің жалпы мәселелеріне арналған. Бұл жерде келесі мәселелер қаралады: халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы; халықаралық құқықпен әзірленген босқындар режиміне принципиалдық тәсілдеме; босқындардың жалпы құқықтары.
Екінші тарауда босқындардың құқықтық жағдайы туралы халықаралық құжаттардың қолданылуын қамтамасыздандыратын ережелер туралы, жәнеде босқындар мәселелері бойынша мемлекеттердің БҰҰ-мен және басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтастығы туралы айтылады.
Үшінші тарауда босқындар режимін реттеуші, Қазақстан республикасының әрекеттегі заңын талдауға шолу жасалында; босқындар мәселелері бойынша негізгі қолданбалы заңдық материалдар жиналды, сонымен қатар Қазақстан Республикасында босқындардың көкейтесті құқықтық проблемалары алынды және талданды.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі компьютерде терілген ... бет.
1 тарау. Босқындардың құқықтық режимінің негізгі шектері мен ерекшеліктері.
1.1 Халықаралық құқықтағы босқындар ұғымы.
Үлкен монографиялық ғылыми еңбектің авторлары Гай С., Гудвин –Гилл3 айтқандай босқын термині қатаң термин болып табылады, яғни оның мазмұны жалпы халықаралық құқық принциптеріне сәйкес анықталады. Кәдімгі қолдануда ол мейлінше кең және барынша шектелген, ол өзі шыдауға мүмкіндіксіз деп тапқан табиғи немесе жеке сипаттағы жағдайлардан қорғануға ұмтылатын, қашатынның бәрін, кез-келгенін белгілейтін термин. Адам қайда қашып барады — маңызды емес: әңгіме еріксіздіктен және қауіптен қашу туралы. Қашудың себептеріде өте көп болуы мүмкін: бұл құлшылдық, еркіндік пен өмірге қауіп төнуі, қудалаушылық, кедейшілік, соғыс немесе азаматтық жанжалдар, табиғи апаттар, зіл-зала, жер сілкініс, су тасқыны, құрғақшылық, аштық және т.б. Босқын сөзінің қорытындыланған мәні, мүдделі тұлғаға көмек көрсету мүмкін және керек, қажет болған жағдайда қашуды тудырған себептен және оның салдарларынын қорғау. Сондықтан босқындар категориясынан көбінесе әділ соттан қашқан босқындар алып тасталады — жалпы, саясаттық аспектісіз заңды бұзған үшін, қылмыстық құғындаудан сақтанушы тұлға.4
Босқын ұғымының салалық (халықаралық-құқықтық) мазмұны оданда көбірек шектелген. Мысалы, оған экономикалық босқындар (бұл терминнің өзі әдетте қолданылмайды) енгізілмейді. Олардың проблемаларының шешімі, мүмкін, халақаралық көмек пен даму аясына жатады және басқа мемлекет территориясында шектеусіз уақыт ішінде қорғану түсіндірілетін, бассауға институтымен байланысты емес.
Босқын ұғымының шекарасын анықтау, ауыр жағдайға душар болған адамдардың қажетсінуін тез қамтамасыз етуге кедергі келтіретін, казуистика мен семантикадағы лайықсыз жаттығу сияқты көрінеді. Соған қарамастан, мемлекет, босқын статусы мен бассауғаны немесе сол жерде ұорғануды кімнің қолдана алатынын айқындау кезінде, барынша шектейтін критерияларға көндіреді. Дүлей апат құрбандарына қатысты ерекше қажетсінудің болу фактісі жеткілікті негіз бола алады, бірақ адамнан келген жағдайлар мен апаттар құрбандарына қатысты қосымша факторлардың болуы талап етіледі. Сонымен, босқындар категориясының кез – келген анықтамалары мен сипаттамаларын құрудың мақсаты — көмек пен қорғау көрсетуді жеңілдету мен негіздеу; одан өзге, егер тұлғаның жағдайы қажетті критерияларға сәйкес келетін болса, онда оның сәйкес құқықтар мен жеңілдіктерге үміткерлігіне куәлендіреді. Сондықтан, халықаралық құқықпен сәйкес, босқындар категориясының сипаттамасын анықтай отырып, дәстүрлі бөлінетін көздерді – шарттар мен мемлекеттер тәжірибесін – талдау керек, сонымен қатар босқындар проблемаларын шешу үшін халықаралық қоғамдастықпен құрылған, әртүрлі ұйымдардың процедуралары мен тәжірибелерінеде көңіл аудару қажет.
Босқын ұғымының анықтамасы халықаралық құқықта екі негізгі құжаттарда бар: 1951 жылғы БҰҰ Босқындар статусы туралы5 конвенциясында және соның, босқындар статусына қатысты, 1967 жылғы Хаттамасында6.
Бұл актілердің арасында бірнеше айрықшылықтар бар, жекелей айтқанда, 1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы уақытша және географиялық шектеулерді қарастырады, яғни ол Еуропада орналасқан елдерге қатысты қолданылады, жәнеде 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін өткен уақиғалар нәтижесінде босқындыққа ұшырағандарға қатысты болады. Ал 1967 жылдың Хаттамасына келетін болсақ, ол жоғарыда айтылған шектеулерді жояды және онсыз-ақ мемлекеттерге қатыстыда және нәтижесінде босқындар проблемасы пайда болған немесе пайда болатын кез – келген жағдайға, мейлі ол бұрын болсын немесе келешекте болатын болсада, қатыстыда қолданылады.
Осыған байланысты мемлекеттердің жоғарыда көрсетілген құжаттарға қатысуын ескеру қажет. Қазақстан Республикасы екі құжаттыңда қатысушысы болғандықтан, Қазақстан Республикасының Конституциясының 4 бабының 3 п. сәйкес бқл актілер республика территориясында тура әрекетте болады, жәнеде ішкі заңдар оған қарама қайшы болса, онда ішкі заңдардың нормалары емес халықаралық шарттардың нормалары қолданылады.
Босқындарға анықтама беру әрекеті Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылмай тұрғандада жасалынған, жекелей айтсақ, Ұлттар Лигасы қамқарлығымен қорытындыланған шарттар мен келісімдерде. Онда атаулы тотық тәсілдеме қолданылды. Бұл кездегі қажетті шарттар келесідей болды:
а) тұлға өзі туылған жерден тыста болуы керек және
б) осы мемелекеттің қорғанысын пайдаланбауы керек.
Мысалы, орыс босқындары 1926 жылы Советтік Социалистік Одақтар Республикалары үкіметінің қорғанын пайдаланбайтын немесе енді пайдаланбайтын және басқадай азаматтық алмаған, орыс ата-текті кез-келген адам ретінде анықталды. Армян босқындары ұғымының да мазмұны тура осыған ұқсас болды. Көрсетілген анықтамалар орыс және армян босқындарының жеке басының куәлігін беруге қатысты, 1926 жылдың 12 мамырындағы Келісімде болды. Бұл жағдайда тұлғаның туған жерінен тыс жерде болуы тікелей талап етілген жоқ, бірақ ол ұйғарылған еді, өйткені келісімнің мақсаты, жүруді және көшіп-қонуды қамтамасыз ету үшін жеке басының куәлігін беру болды. Егер, жеке басының куәлігін алған адам өзінің ата-тегіне оралатын болса, онда Жеке басының куәлігі өзінің күшін жойды. Ақырында, нәтижесінде мұндай тәсілдеме, Германиядан қашқан адамдар туралы, 1936 жылғы келісімдерде қолданылды.7
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң босқын ұғымының анықтамасының мейлінше айқын критериялары тұжырымдалды. Бұл туралы босқындар істері бойынша Халықаралық ұйымның(ХБҰ) жарғысы және кейінірек қабылданған босқындар істері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссарының Жарғысы (УВКБ БҰҰ) 8 және БҰҰ 1951 жылғы босқындар статусы туралы Конвенциясы көрнекі куәлендіреді.
ХБҰ жарғысы, көмек көрсетілуі қажетті адамдар категориясын көрсете отырып, алдыңғы құжаттардың ережелерін көрсетті. Мысалы, босқындар қатарына ұлтшылдық, фашистік немесе квислингтік9 режимдердің құрбандары; еврейлік ата-текті кейбір тұлғалар; ұлтшыл қуғыншылықтың құрбаны болған, шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар жатқызылды; сонымен қатар, нәсілдігі, діні, ұлты немесе саяси көзқарасы белгілері бойынша екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына дейінгі босқындар деп мойындалған тұлғалар жатқызылды. Одан өзге, ХБҰ Жарғысы босқындар қатарына, бұрын азаматы болған және тұрған мемлекеттің қорғанысын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін тұлғаларды да кіргізді.
Босқындар істері бойынша БҰҰ Жоғарғы комиссарының Басқармасын, босқындармен айналысатын негізгі мекеме ролінде, ХБҰ алмастырды. Осы кезеңнен бастап, халықаралық-құқықтық тәсілдеме негіздерінде босқындар ұғымы БҰҰ, УВКБ Жарғысы және мемлекет аралық шарттар құжаттарында бекітіле бастады.
Жарғы алғаш рет, ертерек бекітілген әртүрлі шарттар мен келісімдер әрекетіне кіретін, босқындар УВКБ құзыретіне бағынады. Одан өзге, ол 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде, өзінің ата-тегінен сыртта жүрген (босқын азаматы болып табылатын елдің, ал азаматтығы болмаған жағдайда – оның бұрынғы тұрақты тұрған жерінің елі) және қуғындау құрбаны болудың толық негізделген қауіпіне қарай оның қорғауын қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін босқын болып қалғандарға көрсетеді. Оларға, кезінде босқындар статусын беруге негіз болған жағдайлардың енді жоқ екеніне қарамастан, қуғындыққа бұрын ұшыраған, қайта алмайтын тұлғаларда жатады. Ақырында, Жарғы өзінің азаматтығын алған елінен сыртта жүрген басқа барлық тұлғаларғада немесе, егер олар, нәсіліне, дініне, азаматтығына, саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасса, анықталған азаматтықтары болмаса немесе көрсетілген қауіптер бойынша өзінің азаматтығы бар елдің қорғауын қолдана алмаса, ал егер өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қайта келуге азаматтығы жоқ болған жағдайда таралады.
Бұл анықтама қолдану аясы бойынша әмбебапты, өйткені қандайда бір уақыт бойынша немесе географиялық шектеулері жоқ. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымының қорғауына және көмегіне кімнің құқығы бар екені туралы анықтау кезінде маңызды тірек нүкте болып табылады, өйткені өзінің меншікті мемлекеті тарапынан қорғау болмаған жағдай, босқындарды кәдімгі шетелдіктерден айрықшалайды.
Айтылғандардан көріп отырғандай, Жарғы босқын ұғымының анықтамасына екі жақтылықты тәсілдеме болжайды. Бір жағынан, ол босқындардың топтары мен категорияларына таралады (жоғарыда айтылып кеткен, топтық тәсілдеме), екінші жағынан – жеке тұлғаларға (жеке тәсілдеме), әрбір нақты жағдайдағы субъективті және объективті кезеңдердің бағалануы керек болған кезде.
Осы анықтама 1951 жылғы БҰҰ – ның босқындар статусы туралы Конвенциясында және босқындар статусына қатысты 1967 жылғы Хаттамада айтылды.
Конвенцияның 1 бабында босқын терминіне жалпы анықтама берілген: бұлар 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін болған жағдайлар нәтижесінде және нәсіліне, дініне, азаматтығына, белгілі бір азаматтық топқа қатысы немесе саяси көзқарасына байланысты қуғындалу қауіпі толық негізделген, өзінің тұрақты бұрынғы тұратын орынынан сыртта орналасқан, оның қорғауын қолдана алмайтын немесе осындай қауіптерге байланысты қолданғысы келмейтін; немесе анықталған азаматтықтары болмағандықтан осындай уақиғалар нәтижесінде өзінің кәдімгі мекен – жайынан сырт елде болып, өзінің бұрынғы тұрақты тұрған жеріне, қауіптер төнуіне байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін тұлға.
Конвенция ережелерін 1951 жылдың 1 қаңтарына дейін орын алған уақиғалар нәтижесінде босқындарға айналған тұлғалар ғана пайдалана алады. Дегенмен одан ары босқындар тек қана екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесі емес оның салдарлары да болып табылды.
Осыған байланысты, көрсетілген шектеулерді болдырмайтын қосымша құжаттарды қабылдау қажеттігі туды. Осындай құжат болып табылған, ол босқындар статусына қатысты қабылданған 1967 жылғы Хаттама болып табылды. Хаттама Конвенция әрекетін жаңа босқындарға таратты, яғни Конвенциядағы анықтамаға сәйкес келе отырып, 1951 жылдың 1 қаңтарынан кейін болған уақиғалар нәтижесінде босқындар болған тұлғаларға.
УВКБ мандатына келетін және сондықтан халықаралық қауымдастықтың қорғауына мен көмегіне құқығы бар босқындар қатарына, тек қана белгілі бір уәждер бойынша, қуғыншылықтан толық негізді қауіптенетін жеке тәртіпте орнықтыруға болатындар ғана емес (Жарғыға сәйкес босқындар), сонымен қатар өзінің ата-тегі мемлекетінің қорғауынсыз қалғанын орнықтыруға немесе болжауға болатын тұлғалардың үлкен топтарыда жатады (оларды қазір жер аударған тұлғалар немесе УВКБ уәкілдігі шеңберіне кіретіндер депте атайды). Әрбір жағдайдағы өте маңызды мәселе, әңгіме болып отырған тұлғалардың мемлекетаралық шекаралардан өтуі және осы топтың қашуын осы елдегі жанжалдармен немесе радикалды саясаттық, әлеуметтік немесе экономикалық өзгерістермен байланыстыруға болатындай болуы керек. Адамның негізгі құқығы қатерде қалған жағдайда, онда өзекті фактор болып зорлық немесе тәуекел, немесе зорлық қауіпі табылады, бірақ тек қана белгілі бір жағдайларда; таза экономикалық уәжбен орын ауыстырушылар, өзінің пайдасы үшін немесе қылмыстық ниетпен жер ауыстырушылар УВКБ мандатының қорғауына түспейді.
Одан өзге, УВКБ меншікті елдің ішінде орын ауыстырушы тұлғаларғада көмек көрсете алады, және қайтқан босқындар мен ел сыртына орын ауыстырған тұлғалардың ақталуына және қайта бірігуіне ықпал ете алады. Кейбір жағдайларда УВКБ ел ішінде орын ауыстырғандарды қорғай алатынын, бірақ мұндай қызмет үшін құқықтық база соншалықты айқын анықталмағанын, соңғы уақыттардың тәжірибесі көрсетеді. Бұрын ел ішінде орын ауыстырған тұлғаларды қорғау мен көмек көрсету айрықшалық болатын, бірақ қазір мұндай операциялар бірте – бірте көбірек жүргізілуде. Мұндай әрекеттердің УВКБ-ның ролі мен міндетін анықтау үшін және ресурстарды бөлуде үлкен маңызы бар, бірақ олар босқындардың халықаралық – құқықтық статусы туралы сұрақтарға діл жауап беруде шектеулі мәнге ие болады.
Осы аядағы мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың тәжірибесі босқын ұғымының мағызын жалпы халықаралық құқықта толықтырады және байытады. Дегенмен бұл жерде кемістіктерде бар. Өзінің шыққан мемлекетінің қорғауын ала алмаған немесе оны пайдалану қабілеті жоқтар категориясына жататын тұлғалар жағдайы көп сұрақтар туғызады.
Одан басқа, босқын терминінің анықсыз мазмұны тура осыған ұқсас бірдей емес құқықтық нәтижеге әкелуі мүмкін, осыдан мемлекеттердің келесідей сұрақтарға қатысты міндеттемелері қандайда категорияның дәл статусына тәуелді болады: жер аударудан бас тарту (non-refoulement), шекара арқылы өткізу, уақытша баспана беру және кіргеннен соңғы тапсырыскерлер үндеуі. Көптеген мемлекеттерде Жарғымен қарастырылған, УВКБ міндеттемесі, мемлекеттердің 1951 жылғы Конвенциямен немесе 1967 жылғы Хаттамамен сәйкес немесе регионалдық келісімдерге сәйкес міндеттемелерімен толықтырылады. Дегенмен бұл механизм жұмысының тиімділігі жеткіліксіз, өйткені мемлекеттер міндеттемелері мен УВКБ міндеттемелері арасында келіспеушілік бар.10
Босқын анықтамасы, сонымен қатар, 1996 жылғы 11 қыркүйектегі N С-114-9611 ТМД-ның Экономикалық Сотының шешіміндеде бар, оған сәйкес тұлға босқын деп мойындала алады, егер келесі критерияларды қанағаттандыратын болса:
1) тұлға, баспана берген елдің азаматы болып табылмайды (кірген мемлекет);
2) тұлға басқа мемлекет территориясында орналасқан өзінің тұрақты тұрғын жерін тастауға мәжбүрлі (шығу мемлекеті);
3) тұлғаның мемлекетті тастауға мәжбүрлі болу себебі жасалынған зорлық немесе басқа пішіндегі қудалаушылық немесе тұлғаның өзіне қатысты ғана қудалаушылықтың нақты қауіпі емес, сонымен қатар нәсілдік немесе ұлттық жағдайына, дін тұтуына, тіліне, саяси көзқарасына жәнеде белгілі бір әлеуметтік топқа қатынасы бойынша оның жанұясының мүшелеріне қатысты қудалаушылық болып табылады.
4) зорлық пен қудалаушылық жасаудың арасында байланыс бар, өйткені қарулы және ұлтаралық жанжалдарға ілінудің нақты қауіпі бар.
Дүниежүзіне, адамзатқа немесе басқада қасақы қылмыстар жасаған тұлға босқын деп мойындалмайды.
Сонымен, халықаралық регламенттеуді қорытындылай отырып, айтуымызға болады, өзінің елін төменде көрсетілген себептер бойынша тастап кеткен тұлғалар босқындар деп атала алады:
а) сыртқы басқыншылық, оккупация, шетелдік үстемдіктің басқада пішіндері;
б) олардың өмір сүруінің материалдық негізіне зиян келтіретін, табиғи апатты құбылыстар;
в) қандайда бір әлеуметтік топқа жатқаны, саясаттық және діни көзқарасы болғаны үшін қуғын – сүргінге ұшырауының негізделген қатері.
Өздерінің құқықтары бойынша юосқындар елде тұрақты тұратын шетелдіктермен теңестіріледі. Одан өзге, босқындар һздері тұратын мемлекеттің азаматтарымен теңдей еңбектері үшін сыйақыны алуға құқығы бар. Босқындарға, олардың мемлекеттік шекараны кесіп өтуге мүмкіндік ьеретін құжаттар беріле алады.
1951 жылғы БҰҰ Конвенциясы мен 1967 жылғы Хаттаманың қарастырылған халықаралық құжаттарында, шетелдіктер иммиграция және натурализация бойынша Қызметке баспана берілуі туралы өтініш жазады деп жазылған. Бас тарту туралы шешім соңғы шешім болып табылады және шағым беруге жатпайды, бірақ бастапқы берілген өтініш бойынша бас тартуға негіз болған кедергілерді болдырмайтын сәйкесті құжаттарды қоса берумен, тағыда бір өтініш жазуға болады. Бұл құжаттардан өзге, Африкалық Бірлік Ұйымының шеңберінде 1969 жылы қабылданған, Африкадағы босқындар проблемасының айрықша аспектілеріне қатысты регионалдық Конвенция жұмыс істейді.11
Қазақстан Республикасында арнайы заңның жоқ екенін айта кету керек, мысалыға Ресей Федерациясындағы сияқты12. Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңына сәйкес, босқындардың ұғымы мен құқықтық статусы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсанындағы Халықтың көші – қоны туралы заңында анықталған.13 Көрсетілген заңға сәйкес (1 бап) босқындар – шетелдіктер, бұлар саяси көзқарасы, нәсілдік белгісі, дін тұтуы, азаматтығы, ұлты, белгілі бір әлеуметтік топқа қатысы бойынша қуғыншылық құрбаны болудың негізделген қауіпі болуына қарай өзінің азаматтық елінен сыртта болуға мәжбүрлі және өз елінің қорғауын қолдана алмайды немесе осындай қауіптердің болуына байланысты қорғануды қолданғысы келмейді, немесе өзінің бұрынғы мекен-жайынан сырттағы елде тұратын, азаматтығы жоқ тұлға немесе өз еліне қатерге байланысты келе алмайтын немесе келгісі келмейтін тұлға.
Босқын режиміне бассауғаның құқықтық институты байланыстырылады. Бассауға (баспана) құқығы, өз мемлекетінде саяси көзқарасы, қоғамдық қызметі үшін қуғыншылықтан қорғануға мәжбүрлі болып, басқа елдерден бассауға іздеу құқығының әрбір адамға берілетінімен қорытындыланады. Мұндай ереже, заң бойынша, Конституцияларда, елдің басқа заңдарында жазылады.
Ізгілікті әрекет бола отырып, адамға бассауға беру, достыққа жатпайтын акті ретінде қарастырыла алмайды. Бассауға құқығы - бұл саяси қызметі үшін өз елінде қуғынға ұшыраған шетелдік азаматты өз территориясына кіруге және тұруға рұқсат беруі және бұл азаматты оны қуғындаған мемлекетке бермеуі туралы мемлекет құқығы.
Бассауға екі пішінде болады: территориалдық – бұл азаматқа басқа территорияда бассауға беру; дипломатиялық – жеке тұлғаларға шетелдік мемлекеттердің дипломатиялық немесе елшілік өкілеттіктері территориясында бассауға (баспана) беру.
Территориялық бассауға туралы 1967 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен Мағлұмдама14 қабылданды, онда айтылу бойынша: Әрбір адам қуғындаудан басқа елдерден бассауға іздеуге және сол баспананы пайдалануға құқығы бар. Бұл құқық, шын мәнінде Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптеріне қарама-қайшылықта болатын әрекеттер мен саясаттық емес қылмыстар жасауға негізделген қуғындау жағдайында қолданыла алмайды. Әрбір адам кез – келген елді тастап кете алады, оның ішінде өзінің елінде, жәнеде 14 бапқа сілтеуге негізі бар тұлғаларға мемлекетпен бассауға беруді мойындай отырып, өзінің еліне қайта орала алады. Адам құқығының жалпыға бірдей мағлұмдамасы, бейбітшіл және қайырымды әрекеті болып табылады, жәнеде сондықтан басқа ешқандай мемлекетпен ынтымақсыздық актісі ретінде қарастырыла алмайды.
Дипломатиялық бассауға Латын Америкасы елдерінде таралған. 1976 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының XXII сессиясында территориялық бассауға туралы Мағлұмдама қабылданды, оған сәйкес мемлекеттер кімге бассауға (баспана) беру керек екенін өздері шешеді. Мағлұмдаманың 1 бабына сәйкес, отаршылдыққа қарсы күрескерлерде бассауға құқығын пайдалануы керек.
Алға өте отырып көрсетуге болады, Қазақстан Республикасында дипломатиялық бассауға құқығы институты жұмыс істемейді, яғни бассауға құқығы тек қана жалпы реттікте жүзеге аса алады. Мысалы, жекелеп айтсақ, Халықтың көші-қоны туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (25 бап), шетелдіктерге және азаматтығы жоқ тұлғаларға Қазақстан Республикасымен саяси бассауға беру туралы өтінішті қанағаттандыру немесе қабылдамай тастау, әрбір нақты жағдайда, Қазақстан Республикасының Президентімен жүргізіледі15. Бассауға беру ҚР Президентінің 1996 жылғы 15 шілдедегі Жарлығына сәйкес және ҚР Сыртқы істер Министрлігінің 1997 жылғы 3 ақпандағы Ережелеріне сәйкес жүргізіледі.16
1.2 Босқындар режимін беру принциптері.
Босқын статусы, халықаралық құқық тұрғысынан қарағанда, біржағынан мемлекеттер тәуелсіздігі принципімен және сонымен байланысты территориялық үстемдік пен дербес сақталу принциптерімен, ал екінші жағынан – жалпы халықаралық құқықтан (Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттар мен принциптерін қоса) және шарттардан шығатын бәсекелесті ізгілікті принциптармен сипатталатын құқықтық кеңістікті алады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен принциптері Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 1 және 2 бабының Кіріспесінде келтірілген17. Негізгі міндеттері – соғыстан сақтандыру, негізгі құқықтарға сенімді қайта бекіту, міндеттерге деген әділдік пен сыйластықты сақтайтын жағдайлар жасау, жәнеде әлеуметтік прогресс пен үлкен еркіндіктегі өмір жағдайының жақсатуына ықпал ету. Бұл міндеттерді шешу үшін 1 және 2 баптарда мақсаттар мен принциптері келтірілген, онда бейбітшілікке төнген қатерді және басқыншылық актілерін болдырмау және ескерту бойынша ұжымдық шаралар, айтыс – тартыстарды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттер арасындағы достық қатынасты дамыту, халықтар теңдігі мен өзін – өзі билеуін сыйлау, экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік және ізгіліктік мәселелердегі халықаралық ынтымақтастық және бәрша үшін айрықшалықсыз негізгі бостандыққа және адам құқығын дамыту мен көтермелеу енгізілген. 2 бап Ұйымның өзінеде, оның мүшелерінеде қатысты, ол олардың арасындағы қатынастарды реттейтін принциптерді бекітеді. Олардың арасында – ұлттардың тәуелсіз теңдікті принципін мойындау, халықаралық міндеттемелерді бұлжытпай орындау, айтыс – тартысты бейбіт құралдармен шешу, күшпен қатер төндіру немесе оны қолданудан бас тарту міндеті, Біріккен Ұлттар Ұйымының міндеті кез – келген мемлекеттің ішкі құзыретіне кіретін істерге араласпауы.
Мақсаттар мен принциптер туралы мәлімдеме мәні бойынша ұйымдастырушы болып табылады: ол БҰҰ шеңберінде әрекеттенуші мемлекет-мүшелер не істеуі керектігін және олар өзара қатынасты қалай құруы керектігін орнықтырады. Бірақ, көптеген құрылтайшылық құжаттар сияқты, БҰҰ Жарғысыда динамикалық аспектілі және кейбір аймақтарда жарияланған мақсаттар мен принциптердің нақты мазмұнын барынша жалпы уақиғаларға қатысты анықтау қажет.
Босқындардың халықаралық-құқықтық режимінің бекітілуі, сөзсіз белгілі құқықтық салдарды тартады, оның ішіндегі ең маңыздысы — мемлекеттердің, тұрақты түрде, non-refoulement принципін сақтау міндеттері. non-refoulement принциптері бірде-бір босқынның, оған қуғыншылық пен азаптау қатері төнуі ықтималды елге қайта қайтарылмауы керектігін қарастырады. 1954 ж. non-refoulement принципі туралы мәселе бойынша жүргізілген БҰҰ конференциясына қатысушы 27 мемлекет мәжбүрлі қайтарылуды болдырмаудың жалпы қабылданған принципінің көрінісі болып табылды. Қарастырылған принцип босқындарғада, сонымен қатар бассауға іздеуші тұлғаларғада таратылады. 1977 ж. УВКБ атқарушы комитеті, мүдделі тұлғалар босқын деп ресми түрде мойындалу, мойындалмауына тәуелсіз, принциптің маңыздылығын мақұлдады. Бассауға іздеуші тұлғаның көшіп-қону статусыда мәнді емес. Мұндай тұлғаның территорияға немесе мемлекеттің заңдық хұкіміне қалай келгенініңде мәні жоқ: ең маңыздысы мемлекет агенттерінің әрекеттерінің нәтижесі. Егер бассауға іздеушіні, ол толық негізді қуғыншылықтан қауіптенетін немесе зорлық көру тәуекелдігі бар елге мәжбүрлі қайтарылса, онда мұндай мәжбүрлі қайтарылу халықаралық құқыққа қарама – қайшылықты.
non-refoulement принципі қуғыншылық көру негізі бар баршаға таралады, немесе егер ол нақты елге қайта оралатын болса, оған азаптау қатері төнетініне негіз болған жағдайда әрекеттенеді.
Қарастырылатын принциптің ережелері кейбір құқықтық қайшылықтар енгізді. Мысалы, 1951 ж. бірқатар мемлекеттер 33 бап (non-refoulement) экстрадиция (беріп жіберу) принципіне зиян келтірмейді деп жорамалдады. Дегенмен, мемлекеттер тәжірибесі және пікірлердің кең шеңбері non-refoulement принципі қолайлы түрде босқынды экстрадициядан (беріп жіберуден) қорғайды деп болжайды.
Мемлекеттер non-refoulement принципімен байланысты болғанымен, олар белгілі бір еркін әрекетті өзінде сақтайды, мысалы, ұзақ мерзімді бассауға беру, немесе оның жүзеге асуы мен тоқтатылуының шарттары. Дегенмен мемлекеттер — Конвенция мен Хаттаманың қатысушылары — босқындарды жер аудару ерекше проблемалар туғызатынын мойындады, және 32 бапқа сәйкес олардың территориясында заңды түрде тұрып жатқан босқындарды қайтармауға, бұл мемлекеттік қауіпсіздік пен көпшілік тәртібінеде қатысты міндеттенеді. Одан өзге, жер аудару туралы шешім соттық тәртіпте шығарылуы керек, және босқындарға шағынуға құқық берілуі керек, тек қана, жер аудару мемлекет қауіпсіздігі жағдайынан мәжбүрлі болғанда ешқандай құқық қарастырылмайды. Сонымен қатар, жер аудару туралы қаулы қабылданған босқындарға, басқа елге заңды түрде енуі үшін құқық алуға қажетті жеткілікті мерзім берілуі керек, дегенмен мұндай ішкі сипаттағы, өздері қажетті деп табатын, шараларды қолдануда белгілі бір еркін әрекетті мемлекет өзінде сақтайды.
Құқықтық міндеттеме тәжірибесінде бұл принципті, оның барлық шартсыздығына және императивтілігіне қарай, сыйлау оңай болмайды, өйткені қандай шешімді таңдауға еріксіз көндіретін саясат мүмкіндіктерінен ажырату қиын. Соңғысы саясаттық факторларға сөзсіз тәуелді, оның ішінде адамдарды қашуға мәжбүр ететін жағдайларда; дегенмен шешім өзекті кезеңдер бойынша қанағаттанарлықтай болуы үшін, қандайда бір мемлекетпен байланысы бар адамның тілегіне толығымен көңіл аудармауға болмайды.
Мемлекет босқын статусының берілу салдарының бірімен байланысты (non-refoulement принципімен), бірақ бассауға беру туралы шешім олардың қарауына қалдырылады. Мемлекеттің міндеттемесі мен қарау еркіндігі арасындағы аралықта босқындар құқықтық анықсыздық аймағына түсіп қалуы мүмкін, ол жерде олардың құқықтық және әкімшілік қауіпсіздіктері әртүрлі болады. Тәжірибеде көптеген мемлекеттер, статусын орнықтыру бойынша процедуралар бітпейінше, бассауға іздеуші тұлғалардың болуына рұқсат береді немесе шыдайды. Келесі елдер, оларға үшінші елге баруға ұсыныс жасай алатынына қарамастан, шешім қабылданғанға дейін тұруға рұқсат береді. Уақытша тұру, әртүрлі жағдайлардағы сияқты, басқа елдерге орын ауыстыруды күтетін бассауға іздеушілермен шешіледі.
Көптеген елдерде босқын статусын ресми мойындаудан кейін, тәжірибеде оған заңды тұру рұқсаты пішінінде бассауға беру тұрады. Кейде бассауға заңмен немесе әкімшіліктік тәжірибесімен бекітілген құқық негізінде беріледі. Қазақстан Республикасында, мысалыға, көш-қоны және демография бойынша Агенттікпен, областардың, қалалардың, республикалық маңызы бар қалалардың және Республика астанасының, аудандардың және қала ішіндегі аудандардың ішкі істер бөлімдері мен басқармаларымен берілген, саяси бассауға беру туралы куәлік негізінде тұруға рұқсат рәсімделеді.18
Басқа жағдайларда, босқын деп мойындалған тұлғаларға, ашық немесе жасырын түрде басқа елге бару ұсынылады. Тұру рұқсаты пішінінде бассауға берілгеннен соң, адамға қараудың дәл стандарттарыда ұлттық құқықтағы халықаралық шарттарға сәйкес әрекет сипатына және, егер бар болса, олардың инкорпорациясы туралы заңның ережесіне тәуелді болады.
Енді, ақырында, шығарып жіберуден қорғау, беру және мәжбүрлі қайтарылу заңмен жанама (мысалы, қайтару туралы шешімге шағымды қарайтын, шағыну соттары істің барлық жағдайын ескеруге өкілетті) немесе тура (жер аудару және баруы керек ел үшін ұйғарынды негіздер шеңбері айқын шектеулі болғанда) қамтамасыздандыра алады.
Халықаралық құқық босқындар статусын беруге принципиалды тәсілдеме орнықтырады. Босқын статусын беру кейбір жағдайларда, айқын анықталған халықаралық құжаттарда, жекелеп айтсақ 1951 ж. БҰҰ Конвенциясында, болдырылмайды. Бұл, егер босқын статусын алушы келесідей қылмыстар жасаған жағдайда өтеді:
1 бейбітшілікке қарсы қылмыс;
2 әскери қылмыс;
3 саяси емес сипаттағы ауыр қылмыс;
4 БҰҰ мақсаттары мен принциптеріне қарсы келетін қылмыстық әрекеттер.
1946 жылы Бас Ассамблеямен қабылданған, босқындар істері бойынша Халықаралық ұйымның Жарғысы (БХҰ), әскери қылмыскерлерге, квислингтерге және сатқындарға, тұрғын халықты қудалауда дұшпанға көмек көрсеткендерге, шарт бойынша берілуге жататын қылмыскерлерге және кез-келген мемлекет үкіметін – БҰҰ мүшесін күшпен құлату мақсатын ұстанған кез-келген ұйымның әрекетіне қатысқан, немесе кез-келген террористік ұйымның әрекетіне қатысқандарға қорғауда тікелей бас тартады.19 1951 жылғы Конвенцияда әскери қылмыскерлерді қорғаудан бас тарту туралы сұрақ, алдымен бодандықсыз мәселелері бойынша Арнайы комитетпен қаралды және осыған байланысты 1950 жылғы қаңтар – ақпандағы сессияда қаралды; адам құқығының Баршаға жалпы декларациясының 14 (2) бабы ескерілді20.
Әскери қылмыстар басқыншылықты территорияның тұрғылықты халқын өлтіру, зорлау-зомбылау немесе құлдыққа салу немесе басқада мақсаттарда, соғыс жүргізу заңы мен дәстүрін бұзу; әскери тұтқындарды немесе теңіздегі адамдарды өлтіру мен қорлап азаптау; тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті тонау; қалалар мен ауылдарды ойсыз талқандау, қирату; әскери қажеттіліксіз күйзелту арқылы басып алады.
1994 жылы әзірленген Халықаралық қылмыстық сот Жарғысы жобасының 20 бабы, халықаралық құқық бойынша комиссиямен, Соттың юрисдикциясы таралатын қылмыстар қатарына – басқыншылық қылмысын жатқызады.
ХӘТ (Халықаралық әскери трибунал) Жарғысының VI бабы бейбітшілікке қарсы қылмыс үшін жеке жауапкершіліктерді қарастырды, оған келесідей анықтама берілді: басқыншылық соғысын жоспарлау, дайындау, өртін тұтандыру немесе жүргізу, немесе халықаралық шарттарды, келісімдерді немесе сендірулерді бұзу соғысын немесе жоғарыда айтылған әрекеттерді жүзеге асыруға бағытталған жалпы жоспарға немесе қастандыққа қатысу21. Одақтастардың әскери трибуналы Германияда өзінің, басқа әскери қылмыскерлердің соттық ізіне түсуі бойынша заңдық хұкімін негіздеген Бақылау кеңесінің № 10 заңы, ұқсас түрде, бейбітшілікке қарсы қылмыстар қатарына халықаралық құқық пен шарттарды бұзып басқа елдерге басып кіру мен басқыншылық соғыстарды ұйымдастыруды... жатқызуды қарастырды. Мұнда, сонымен қатар мемлекет ішіндегі әскери процестерде және айыпталушы басты әскери қылмыскерлер үстінде барлығы дерлік Оси мемлекеттерінің үкіметінің алдыңғы мүшелері мен жоғарғы қолбасшылары, ал мұндай айыппен айыпталушылар негізінен саясатты әзірлеуші тұлғалар болды. Сонымен қатар, осы ережелер негізінде соғыс даласында соғысқан солдаттыда; әскери шараларды қолдайтын азаматтық тұлғалардыда атауға болмайтыны белгіленді.22
ХӘТ Жарғысының принциптері 1949 жылғы Женева конвенциясымен және 1977 жылғы Қосымша хаттамамен нығайтылды. Осылай, әскери қылмыстар қатарына Женева конвенциясын қауіпті бұзушылығы жатады,23 оның 1993 жылғы Югославия бойынша Халықаралық трибунал Жарғысында келтірілген қысқаша тізімінде келесідей іс – әрекеттер енгізілген: қасақы өлтіру; азаптау және рақымсыз қарау, биологиялық эксперименттерді қоса; ауыр зардаптарды қасақы келтіру немесе ауыр жарақаттау немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіру; әскери қажеттіліксіз заңсыз, өз еркінше жүргізілетін үлкен масштабтағы қирату және мүлікті меншіктеніп алу; жаулас державаның әскери күштерінде әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны әскери қызмет атқаруға мәжбүрлендіру; әскери тұтқынды немесе азаматтық тұлғаны алалықсыз және дұрыс соттық өндіріске құқығын қасақы босату; азаматтық тұлғаны заңсыз елден қуу, аудару немесе тұтқындау; азаматтық тұлғаларды кепілгер (тұтқын) ретінде алу.
Қосымша хаттамада, шабуылда ескеріледі: оның ішінде азаматтық тұрғындарға қатысты сайлаусыз сипаттағы; әскери әрекеттерде қатысуын тоқтатқан тұлғаларға шабуыл жасау; халықтың орын ауыстырулары; нәсілдік кемсітушілікке негізделген, адамның намысын қорлаушы апартеид және басқа ізетсіз, зәбірлеуші әрекеттерді тәжірибеде қолдану; және қорғаныссыз жерлерге және қарусызданған аймақтарға шабуыл жасау.
ХӘТ Жарғысындағы анықтама бойынша, адамзатқа қарсы қылмыс әскери қылмыстарменнен ұқсас, бірақ өте үлкен масштабты болады. Бұл ұғым геноцидке қарсы қылмысты ескерту және сол үшін жазалау туралы Конвенцияны қабылдауға әкелді24 және апартеид қылмысын тоқтату және сол үшін жазалау туралы 1973 жылғы Халықаралық конвенцияның негізі болып табылды.25 Югославия мен руанда бойынша трибуналдар Жарғысы олардың құзыретіне адамзатқа қарсы қылмыстар бойынша істерді қарауды енгізеді, олардың қатарына жататындар: өлтірулер, қырып – жою, құлдыққа салу, елден қуу, түрмеге қамау, қинап азаптау, зорлау, саяси уәждер бойынша қудалау және басқа адамгершіліксіз актілер. Мемлекеттердің міндеттемелері туралы баптардың жобаларындада халықаралық қылмыс категориясы бар, онда адамды қорғау үшін өте үлкен маңызы бар халықаралық міндеттемелерді кең масштабта ауыр бұзу, мысалы құлдықты, геноцидті және апартеидті болдырмайтын болып табылады.26
Соғыстар арасындағы және соғыстан кейінгі бірінші жылдар кезеңіндегі құжаттар мен келісімдерде қылмыскерлер мен басқа тілеусіз босқындарға аз көңіл бөлінген. БХҰ Жарғысы шарт бойынша беруге жататын қылмыскер болып табылатын босқындарды қосқан жоқ, және осы тұжырым УВКБ Жарғысында қайта жазылды. БХҰ қорғау құқығы туралы Жетекшілігінде беру үшін негіз болып табылатын келесі қылмыстар тізілген: өлтіру, уландыру, зорлау, өртеу, арамдық, жалған ақша шығару, өтірік куәлендіру, ұрлық, банкроттық, ұрлық затты қабылдау, қазынаны ұрлау, екі әйелділік, соққыға жығу, ауыр дене жарататын түсіру және ауыр жағдайларда мүлікті жою.
Адам құқығының баршаға жалпы декларациясының 14(2) бабы шынымен қылмыс жасалынғаны негізінде қылмыстық із кесу жағдайында бассауға беру мүмкіндігін болдырмауды қарастырады.
Егер әскери қылмыскерлерді сотқа беруде мемлекеттердің тікелей мүдделігін ескермесе, онда 1951 жылғы Конвенцияның дайындық материалдары қылмыскерлерге босқын статусын беруде және сонымен байланысты жеңілдіктерді беруде жалпы бас тартуға қатысты көптеген шешілмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz