Бухгалтерлік есептің принциптері
ЖОСПАР
1 Бухгалтерлік есептің принциптері 1
2. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы керек. 3
3. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт анықталмай тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен бағалауды айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-ала артық бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз бағаланбауы керек. 3
4. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек. 4
5 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері 4
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады. 6
6. Бухгалтерлік баланс 7
7Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі 7
8 Меншікті капиталдың есебі 8
9 Негізгі құралдар есебі 10
10 Материалдық емес активтер есебі 13
11. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі 16
1 Бухгалтерлік есептің принциптері 1
2. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы керек. 3
3. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт анықталмай тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен бағалауды айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-ала артық бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз бағаланбауы керек. 3
4. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек. 4
5 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері 4
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады. 6
6. Бухгалтерлік баланс 7
7Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі 7
8 Меншікті капиталдың есебі 8
9 Негізгі құралдар есебі 10
10 Материалдық емес активтер есебі 13
11. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі 16
ЖОСПАР
1 Бухгалтерлік есептің принциптері 1
6. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер
мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және
аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы
керек. 3
8. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт анықталмай
тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен бағалауды
айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-ала артық
бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз бағаланбауы
керек. 3
12. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное
представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және
әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және
қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек. 4
2 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері 4
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес
шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге
арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады.
6
3. Бухгалтерлік баланс 7
4 Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі 7
5 Меншікті капиталдың есебі 8
6 Негізгі құралдар есебі 10
7 Материалдық емес активтер есебі 13
8. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі 16
1 Бухгалтерлік есептің принциптері
Бухгалтерлік есеп деп кәсіпорындарды ақпараттар және мәліметтермен
қамтамасыз ететін мәні мен пәні бар жүйені атайды. Бухгалтерлік есеп ең
алдымен өзінің бақылау, өлшеу, тіркеу принциптерін жүзеге асырады. Бақылау
приципі – бұл шаруашылық жүргізушілердегі фактіні немесе объектіні көзбен
көріп, бақылап түгендеу. Өлшеу принципі – натуралдық өлшем тұрғысындағы
есеп объектісін ақшалай өлшемге айналдыру. Тіркеу принципі – бухгалтерлік
есеп мәліметтері мен көрсеткіштерін ақпараттар тасушы құралдарға түсіру.
Сонымен, бақылау, өлшеу және тіркеу прициптері бірімен – бірі тығыз
байланысқан, бірінің мазмұнын бірі толықтырып отыратын сабақтас үрдіс.
Бухгалтерлік есептің маңызы мен мәні және бұл жүйені жүргізу мен аяқтау
үрдісі, ең алдымен бухгалтерлік есеп негізін біліп үйренуден, қаржы есебін
жүргізу тәсілдерінен, басқару есебіндегі көрсеткіштерді талдай білуден,
қаржылық қорытынды есепті жасаудан, сондай – ақ кәсіпорындардың қаржы –
шаруашылық қызметін талдаудан тұрады.
Есеп саясатын қалыптастыру, мұны есеп жүргізу тәжірибесінде дұрыс
қолдану үшін келесі арнайы принциптерді орындау қажет:
1 Есептеу принципі (начисление). Бухгалтерлік есепке алынып, қаржылық
қорытындыға жазылатын табыстар мен шығындар бұлардың түсуі немесе пайда
болуы кезеңінде (ақша кдражатының түсуіне немесе төленуіне қарамастан)
танылады. Өндірілген өнімдерді сатудан түскен табыстар, бұл өнімдерді
өндіріп дайындаған кезде емес, осы өнімдерді сатып алушыларға жеткізіп
берген кезде, (сатылған өнімдер үшін ақша қаражатының түсуі немесе
түспеуіне қарамастан) есептеу принципіне сай табыс көлемі сомасына
жазылады.
2. Үздіксіздік принципі (непрерывность). Кәсіпорындар өз жұмысын жылдан
- жылға жалғастырып отыру мүмкіндігінен айырылып калмауы керек. Есеп
саясатын қалыптастыру кезінде кәсіпорын өз жүмысын жылдан-жылға тиімді
атқаратындығы жөнінде түсініктеме жазуы керек. Үздіксіздік принципі
активтерді қайта бағалаумен байланысты. Кәсіпорын жойылған жағдайда, онда
бұл кәсіпорынның активтерін қайта бағалап, сату жөніндегі кәсіпорынның
ұсынысы есеп саясатында бекітілуі кажет.
3. Түсініктілік принципі (понятность). Қаржы есебінде көрсетілетін
ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті болуы үшін жасалынады.
Шаруашылық қызметі жөніндегі тіркелген барлық фактлер түсініктілік
принципіне сай, пайдаланушыларға түсінікгі және карапайым жолдармен
орындалуы керек. Бухгалтерлік есеп ақпараттары тек қана пайдаланушылар үшін
ғана емес, жоғары деңгейде тұратын кәсіби пайдаланушылар үшін,
басқарушылар, каржыгерлер, банкирлер, кәсіби аудиторлар үшін де кажет
екендігін түсінген жөн.
4. Маңыздылык принципі (значимость). Бухгалтерлік есеп акпараттарын
пайдаланушылардың талабын канағаттандыру және баскару шешімдерін қабылдау
мен кәсіпорын қызметіндегі орын алған фактілерді бағалау үшін қаржылық есеп
мәліметтері маңызды болуф керек.
5. Мәнділік принципі (существенность). Есеп саясаты қаржылық есептегі
ақпараттар маңызын ашып көрсету үшін, мәнді жасалынуы қажет. Егер мәнділік
тұрғыдан қарағанда қаржылық есеп ақпараттары дұрыс жасалынбаған немесе
кейбір мәліметтер қаржылық есепке түспей қалған жағдайда, кәсіпорынның
қаржылық қорытындысы мен экономикалық көрсеткіштері толық талданбайды.
6. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер
мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және
аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы
керек.
7. Бейтараптық принципі (нейтральность). Қаржылық қортынды есеп
жүйесіндегі ақпараттар сенімді жасалып, бұрын ойланған қателерді
болдырмауды қамтамасыз етуі керек.
8. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт
анықталмай тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен
бағалауды айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-
ала артық бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз
бағаланбауы керек.
9. Аяқтау принципі (завершенность). Айқын ақпараттар жүйесін қамтамасыз
ету үшін қаржылық қорытынды есеп толығымен жасалып аяқталуы керек.
10. Салыстырмалы принципі (сопоставимость). Қаржы жөніндегі ақпараттар
пайдалы және маңызды болуы үшін есепті жылдың көрсеткіштері басқа да өткен
жылдардың көрсеткіштерімен салыстырылуы керек.
11. Сабақтастық принципі (последовательность). Кәсіпорында
қалыптастырылып, таңдап алынған есеп саясаты бір жылдан басқа жылдар үшін
де пайдаланылады.
12. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное
представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және
әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және
қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек.
2 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері
Өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есепті қолданудың
негізгі учаскелері болып табылады. Онда оның көмегімен барлық шаруашылық
қызметінің үстінен қадағалау және бақылау жасау қамтамасыз етіледі.
Кәсіпорындар құрылған кезде қатысушылардың салымдары есебінен қорлар
жасалады. Олар өндіріс үрдісіне, бөлініске, айналым мен тұтынуға қызмет
етеді.
Бухгалтерлік есептің пәні болып қалыптастыру көздерімен байланыстағы
шаруашылық құралдары және шаруашылық қызметі үрдісіндегі олардың айналымы
табылады.
Шаруашылық құралдарының құжатпен ресімделген, қозғалысы мен өзгерісінің
фактісі шаруашылық операциясы болып табылады.
Біртектес шаруашылық операцияларының жиынтығы шаруашылық үрдісі деп
аталады. Кәсіпорынның қызметіне тән 3 шаруашылық үрдісін ажыратуға болады:
1) Өндірістік корларды дайындау. Дайындаудың мәні еңбек заттарын қажет
ететін кәсіпорынның оларды басқа кәсіпорындардан сатып алуынан тұрады. Бұл
жерде ақша қаражаттары еңбек заттарына айырбасталады. Аталған үрдісте
дайындалған материалдар мен оларды сатып алуға байланысты шығындар ақшалай
бағамен ескеріледі.
2) Өнім өндіру. Өндіріс үрдісінің мәні - жұмысшылар машиналар мен
еңбектің басқа құралдарының көмегімен еңбек заттарына әсер етіп, оларды
дайын өнімге айналдырады.
3) Сату (өткізу). Өнімдерді өткізу және сату үрдісінде кәсіпорындар
немесе фирмалар оны сатып алушыларға жөнелтеді және сол үшін ақша
қаражаттарын алады. Бұл жерде дайын өнім ақшалай нысанға айналады, өйткені
өнім сатылатын нарықтық (келісімді) бағалар әдетте осы өнімнің нақты
өзіндік кұнынан жоғары болады.
Бухгалтәрлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін әдістер мен
тәсілдер жүйесі қурайды. Олар құжаттау, тугендеу, бухгалтерлік баланс
жасау, шоттар және екі жақты жазу әдісі, муліктер мен міндеттемелерді
бағалау, калькуляциялау мен кәсіпорынның есеп беруі арқылы жүзеге
асырылады.
Қүжаттау - шаруашылық операцияларын құжаттардың кемегімен олар жасалған
сәтте және сол жерде бастапқы тіркеу. Қүжат бухгалтерлік жазбалар үшін
міндетті негіз болып саналады. Әрбір шаруашылық операциясына ол жасалған
сәтте құжат жасалады, онда құжаттың атауы, операцияның мазмұны, оның
жасалған күні, өлшем бірлігі, операцияның жасалуына жауапты адамдардың
қойған қолдары көрсетіледі. Сондықтан құжаттар заңдық растаушы күшке ие
болады.
Түгендеу - мүліктің нақты қолда барын бухгалтерлік есептің деректері
бойынша заттай сәйкестігін тексерудің әдісі. Ол бухгалтерлік есеп
деректерінің растығы мен кәсіпорын меншігінің сақталуын қамтамасыз ету
мақсатымен жүргізіледі. Негізгі құралдар, тауарлы-материалдық құндылықтар,
акша қаражаттары, аяқталмаған өндіріс, сауда кәсіпорнының тауарлары және
басқалар түгенделуге тиіс. Түгендеу белгіленген мерзімдерде материалды-
жауапты адамдар ауысқан кезде, аудиторлардың, тергеу органдарының талабы
бойынша және т.б. жағдайларда жүргізіледі. Түгендеудің деректері актімен
ресімделеді.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның мүлкі мен олардың пайда болу көздерін
ақшалай бағамен белгілі бір күнге, әдетте айдың 1-күніне экономикалык
топтастырудың әдісі. Кәсіпорынның қорлары бухгалтерлік баланста ақшалай
өлшеммен екі топтамада көрсетіледі: оның бірі кәсіпорыннын қандай қорлары
бар екендігін, екіншісі - олардың қандай көздерден пайда болғанын
көрсетеді, яғни баланс кесте турінде жасалады. Бухгалтерлік баланстың екі
жағы өзара тең, өйткені оларда бір ғана мулік көрсетіледі, бірақ бір
жағынан құрамы мен орналасуы бойынша, екінші жағынан оның пайда болу көздер
бойынша көрініс табады. Сонымен, баланстың негізінде кәсіпорындағы
шаруашылық қорларының жағдайы мен оларды пайдалануға қадағалауды жүзеге
асыруға болады.
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес
шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге
арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады.
Екіжақты жазу - шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарында
тіркеудің әдісі. Бүл әдістің мәні - әрбір шаруашылық операциясы екі рет тең
сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде жазылады.
Бағалау - бұл натуралды көрсеткіштерді ақшалай көрсеткіштерге аударудың
әдісі. Ол шаруашылық қорлар мен олардың қорлану көздері туралы жалпылама
деректерді алу үшін бухгалтерлік есепте ақшалай көрсеткіштерді міндетті
түрде пайдаланумен байланысты. Кәсіпорынның мүлкі мен оның көздерін
бағалаудың шынайылығы мен дұрыстығы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін
құру кезінде маңызды болады. Бағалаудың принциптері нормативтік актілермен
реттелінеді.
Калькуляция - шығындарды топтастыру мен сатып алынған материалдық
құндылықтардың, әзірленген өнімдер мен атқарылған жұмыстардың
өзіндік құнын анықтау әдісі. Өнімні өзіндік қунын калькуляциялау
нормативтік қужаттармен реттелінеді.
Есеп беру - кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі өндірістік-шаруашылық
және қаржы қызметтерін сипаттайтын көрсеткіштердің арнайы кестелерге
топтастырылған жуйесі.
Есеп берудің көрсеткіштері кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау үшін,
кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалау ушін тиісті басқарушылық шешімдерге
негіздеме әзірлеу және қабылдау үшін пайдаланылады.
3. Бухгалтерлік баланс
Баланс сөзі латын тілінен аударылғанда теңдікті, теңдестікті немесе
қандай да бір қызметтің тараптары арасындағы қатынастың сандық көрсеткішін
білдіреді. Баланстың негізінде кәсіпорында бар қорлар, олардың жағдайы
туралы, құрамы мен орналасуындағы өзгерістер, сондай-ақ олардың пайда болуы
көздері туралы мәліметтер алады. Бұл мәліметтер белгілі бір күнге жалпы
ақшалай көрсеткіштермен берілген.
Сыртқы түрі бойынша баланс кесте болып көрінеді де, оның сол жақ
бөлігінде мүліктер құрамы мен орналасуы бойынша, яғни баланс активі
көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни
баланс пассиві көрініс табады. Бухгалтерлік баланстың негізгі элементі –
баланстық бап. Балансты жасаған кезде баптар топқа, топтар – бөлімдерге
бөлінеді.
Баланстың активінде екі бөлім, пассивінде үш бөлім бар.
- Активтің бөлімдері: ұзақ мерзімді активтер; ағымдағы активтер.
- Пассивтің бөлімдері: меншікті капитал; ұзақ мерзімді міндеттемелер;
ағымдағы міндеттемелер.
Актив пен пассив жиынтықтарының арасында теңдік болуы тиіс. Баланстың
активі мен пассиві бойынша жиынтықтар баланс валютасы деп аталады.
4 Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі
Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес шаруашылық операцияларын
топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге арналған. Қорлардың әрбір түрі
мен олардың көздеріне жеке шот ашылады. ДТ-ін же КТ-ін шоттарды көрсету
шоттар корр-сы не бух. жазу деп аталады. Шоттар активті және пассивті
болады (сурет 1).
Активтік шот
Пассивтік шот
1) Дт Шоттың аты Кт Дт
Шоттың аты Кт
Сб (бастапқы Сб (бастапқы
қалдық) қалдық)
Шоттың сомасын Шоттың сомасын Шоттың сомасын Шоттың сомасын
өсіретін азайтатын азайтатын өсіретін
операциялар операциялар операциялар операциялар
Дебеттік айналымКредиттік айналым Дебеттік айналымКредиттік айналым
(Да) (Ка) (Да) (Ка)
Сс (соңғы Сс (соңғы қалдық)
қалдық)
Сс =Сб + Да - Ка Сс =Сб +
Ка -Да
Екі жақты жазу – бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің
шоттарында тіркеудің әдісі. Бұл әдістің мәні - әрбір шаруашылық операциясы
екі рет тең сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде
жазылады.
5 Меншікті капиталдың есебі
Жарғылық капитал есебі акционерлік қоғамдарға негізгі түсім акцияларды
сату бойынша бас жоспарлы шоттардың 50 – бөлімше шоттарында жүргізіледі.
Жарғылық капиталдың қолда бары мен қозғалысы 501 - Қарапайым акциялар,
502 – Артықшылығы бар акциялар, 503 – Салымдар және пай жарналары деген
шоттарда жүргізіледі.
Акционерлік қоғам – бұл комерциялық ұйым болып табылады, жарғылық
капитал акциялардың санына байланысты бөлінеді. Акция акционер қоғамдағы
өзіндік қаражатүлесіне байланысты бағалы қағаздарды иемденуге құқық
беретін, осы қызмет барысында табыс алуға және бұл қоғамда басқаруға қатысу
құқықтарын куәландыратын бағалы қағаз болып табылады. Қоғам екі түрлі акция
шығарады. Артықшылығы бар акциялардың көлемі қоғамдағы жарғылық капиталдың
25 пайызын құрайды. Артықшылығы бар акциялар ең алдымен есепті кезеңдегі
төлемді дивиденттерді мөлшеріне байланысты құрайды. Ал қарапайым акциялар
көп жағдайда көптеген мүмкіндікке жол ашады. Қарапайым акцияларды
шығарушылар кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты, және бөлінбеген
табыс саясатына қатысты дивиденд алады. Жай акциялардың иелері акционерлік
қоғамның жиналысына қатысуға құқылы. Жарғылық капиталдың сомасын
хабарландыру есебін шығаруда төмендегідей жазу қолданылады:
Дебет 511(төленбеген капитал) Кредит 502
Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 511 – Төленбеген капитал
шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық
серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы
туралы ақпарат жинақталады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521 – Қайтарып алынған
капитал шоты арналған.
Резервтік капитал құрылтайшылық құжаттарға сәйкес акционерлік қоғамды өз
калауынша ұшырады. Оны басқа ұйымдар да кұруы мүмкін. Акционерлік қоғамдағы
резервтік капитал залалдарды жабуға, сондай-ақ қоғамның облигациясьш жабуға
жэне басқа каражат болмаған жағдайда акдияны сатып алуға арналған.
Серіктестікте резервтік капиталды пайдалану бағыттары жарғы бойынша
анықталады.
Резервтік капитал жьш сайынғы таза табыстан аудару жолымен құрылады. Жыл
сайынғы аудару мөлшері акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді.
Резервтік капиталды пайдалану жағдайында көрсетілген шамаға дейін оны
толтыру үшін аударым жаңғыртылады.
Резервтік капиталдың қолда бар ақшасы мен қозғалысы туралы ақпаратты алу
үшін 55 Резервтік капитал бөлімше шоты пайдаланылады. Резервтік
капиталдың қүрылуы: 561 Бөлінбеген табыс (жабылмаған залал) шот
дебетіҚұрылтайшылық құжаттармен белгіленген резервтік капитал шот кредиті
Басқадай резервтік капитал шот кредиті
Резервтік капитал қаражатьш пайдалану:
а) құрылтайшьшардың шешімі бойьшша резервтік капитал (қатысушьшар)
есебінен төленген есептелген дивидендтер (үлесақы) сомасына:
551 Резервтік капитал шот дебеті
622 Артьщшылығы бар акциялар бойьшша есеп айырысу, 621 Қарапайым
акциялар бойьшша есеп айырысу; 623 Қатысушылар табысы бойынша есеп
айырысу шоттар кредиті
ә) резервтік капиталдьщ қаражат есебінен жабылған залал сомасына:
551 Резервтік капитал шот дебеті
561 Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есептік жылдың, 562 Бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян) өткен жылдың шоттар кредиті.
6 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдар – материалдық активтер, олар:
- компания немесе ТМҚ жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа
компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылады;
- әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі құралға: жер, үйлер, ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал жабдықтар (сонның ішінде автоматы машиналар мен
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы, басқа
машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдар; құрал – сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар, шаруашылық мүлік; жұмысшы және өнім беретін мал; көп
жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқада негізгі
құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі ҚР бухгалтер есеп жөніндегі
13.11.1996 ж. қаулысымен бекітілген №6 Негізгі құралдар есебі
Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт
негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын,
шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды. Инвентарлық
объектілер негізгі құрал есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объекті
күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың
басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда
бірнеше кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы
мүмкін. Негізгі құралдардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою, тозу
және қалдық құндары болады.
Бастапқы (өзіндік) құн – активті немесе ғимаратты алуға сол сәтінде
берілген, басқа өткелген әділ бағаның немесе ақшалай қаражаттың сомасы.
Ағымдағы құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланыстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруге
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдық
бастапқы немесе ағымдағы құн.
Сату (өткізу) құны – бірін-бірі жақсы білетін және мәмімге келуге дайын
тәуелсіз жақтардық тараптардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына
мүмкіндік беретін құн.
Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою
құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші Негізгі құралдар бөлімшесінің мынандай
мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі: 121-ші Жер, 122-ші Ғимараттар
мен құрылғылар, 123-ші Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер, 124-
ші Көлік құралдар, 125-ші Басқада негізгі құралдар. Сонымен бірге, 126-
шы Аяқталмаған құрылыс шотында аяқталмаған күрделі салымдар, көп жылдық
өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, жас малдарды өсіруге және
бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
2) Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуіне, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімдеоуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталу мен ұжымды
пайдалануын бақылайды; негізгі құралдардың есептелгенамортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор
қайтарымын анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа
әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша
шығындарының сенімді есебін; негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта
бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепте көрсетуін;
негізгі құралдарды сату олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты
көрсетуін қамтамасыз етуі керек.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің шоттары пайдаланады. Амортизация (№ 6 БЕС сәйкес) – активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі. Негізгі
құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар:
- құнын бірқалыпты жолмен есептен шығару – объект құны ай сайын тең
сомамен есептен шығарылады;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен
шығару (өндірісті) – амортизация объектісі пайдалану нәтижесі ғана
болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль
атқармайтынына негізделген;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару – амортизация сомасы
объектіні бірінші жыл қолданғанда бірден көбейеді және соңғысында
төмендейді;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша есептен шығару (кумулятивті) –
сандар сомасы бойынша құнды есептен шығару тәсілі есептік
коэффициенті табудан тұрады. Коэффициент бөлшігі қорытындысы
пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің
соңына дейін қалған жыл соңына тең болады
7 Материалдық емес активтер есебі
Материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи нысаны жоқ,
бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге
үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтады.
№ 38 Материалдық емес активтер ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық
стандартына) және № 28 Материалдық емес активтер есебі БЕС (бухгалтерлік
есеп стандартына) сәйкес материалдык емес активтер - әкімшілік мақсатқа
және басқа субъектілерге жалға беруде, өндірісте және тауарларды (жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізуде ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға
арналған, заттай формасы жок, үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады (егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса);
ә) субъект бақылайды (онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі
ашылады);
б) қолданудан субъект болашакта экономикалық пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді жэне мынадай жағдайда есепте тіркеледі:
– субъектінің осы активке тікелей байланысты болашақта
күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
-актив кұнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
– материалдык емес активтерді тану сәтінде олардың бастапкы
кұны бойынша бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуга кеткен және колдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдыр және т.б.) келтіруге
жұмсалған шығындар кіреді. Ұйымның материалдык емес актив объектілерін
қабылдау – тапсыруды құжатпен ресімдеу үшін материалдық емес актив түрінің
толық атауы, оның ұйымға берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні,
жылы), объектінің сипаттамасы, оның құны, амортизация нормасы және басқа
қажетті мәліметтер көрсетілуі тиіс. Материалды емес актив объектілерін
қабылдауды ресімдегенде материалды емес актив объектісінің әрбір
объектісіне бір данадан акт жасалады. Материалды емес активтердің бірнеше
біртектес объектілерін қабылдауды ресімдейтін жалпы акт жасауға болады. Акт
рәсімделгеннен кейін материалдық емес актив объектісін немесе оны қолдануды
жүйелеп баяндайтын құжаттама немесе осы объектіге қатысты ұйымның сондай
және тағы басқа мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп, ұйымның
бухгалтериясына беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым басшысы
немесе соған уәкілетті тұлға бекітеді. Басқа ұйымға материалдық емес
активтерді бергенде (сатқанда) акт екі дана болып жасалады, тапсыратын ұйым
және материалдық емес активтер есебі карточкасында тиісті жазба жасалады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
– лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополияльқ пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құкықтар;
– бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не
болмаса субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға
арналады;
– патенттер - заңды түрде танылған жэне тіркелген айрықша құқықтар. Патент
белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
– ұйымдастыру шығындары - субъект шеккен шығындар, олардан тек
болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашак кезеңдерге (ұйымның
мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ мерзімді алдын ала
төлеу - бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін) сақтандыру;
– гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының
сауда сәтінде пайда болған кұндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік
балансында сатылым (субъектінің тұтастай алғандағы құны) мен
таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы арасындағы айырма
ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты
бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтык бағасы
арасындағы айырма ретінде қарастырылады;
басқадай МЕА (авторлық құкықтар - шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық
белгілер, атаулар немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар
- мемлекеттік меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдык қызмет
көрсету және т.б. үшін үкіметтік органдар береді. МЕА құны, активтердің
белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін. МЕА амортизациясын
есепке алуға 11 МЕА амортизациясы Амортизацияланатын құн - бастапқы құн
минус жойылу құны болып айқындалады.
Жойылу кұны нөлге тең есептеледі, егер деп аталатын бөлімшесінің
шоттары (жұмыс шоттар жоспары бойынша 2740 шоты) арналған.
Материалдық емес амортизацияны есептегенде оларды қолдану орнына
байланысты мынадай бухгалтерлік жазбалар жасалады:
935 Материалдық емес активтердің амортизациясы, 811 Тауарларды
(жұмыстарды, көрсетілетін қызметті) өткізу бойынша шығындар, 821 Жалпы
жэне әкімшілік шығындар шоттарының дебеті.
111-116 Материалдық емес активтердің тозуы шоттарының кредиті.
8. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі
Тауарлы-материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі
еңбек заттары. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін
өнімге толығымен аударады.
Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі
стандарттарынаі сәйкес тауарлы-материалдық қорларға мыналар жатады:
– шикізат, материал, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар мен құрамдас бұйымдар, кұрылғылар мен
тетіктер, отын, ыдыс (қап, қорап, жәшік т.б.) және ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірісте қолдануға
немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған басқа
да материалдық қорлар;
– аяқталмаған өндіріс;
– субъектінің іс-әрекеті барысында сатуға арналған дайын
өнімдер, тауарлар.
Материалдык қорлар былайша жіктеледі:
– негізгі материалдар - шығарылатын өнімге заттық
негіз жасап, оның материалдық негізін (үн - нан
пісіргенде, тері - аяқ-киім тіккенде, ағаш - жиһаз
ондірісінде) қүрайды;
– көмекші материалдар - өндірілетін өнімге белгілі бір
қасиеттер дарытады (мысалы, бояулар, желімдер, лактар және
т.б.)
Тауарлы-материалдық қорларды бағалау 2 ҚЕБХС (есеп берудің халықаралық
стандарттары) сәйкес қорлар екі өлшемнің ең кішісімен өзіндік құнның және
өткізудің таза қунымен бағалануы тиіс.Қорлардың өзіндік құнына қорларды
қазіргі түрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға
жүмсалған шығындар кіреді. Тауарлы-материалдық қорлар есебі бухгалтерлік
есеп стандарттарына (БЕС 7) сәйкес алуға кеткен шығындарға сатып алу
бағасы, шеттен әкелу бажы, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық
(комиссиялык) сыйақылар, көліктік-дайындау шығындары мен қорларды алуға
тікелей байланысты басқа да шығындар (саудалык жеңілдіктер, артық төлеуді
қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса
есептеледі) кіреді.
7 БЕС сәйкес тауарлы-материалдық қорларды өткізудін таза құны әдеттегі
іс-әрекет барысында көзделетін сатуы алым бағасына тең минус сатуды
ұйымдастыру мен жинақтап, құрастыру шығындары алынады. Басқаша айтсақ, (2
ҚЕБХС сәйкес) егер корлардың өзіндік кұны отелмейтіндей болса, ойткені
қорлар бүлінген, толық немесе жарым-жартылай ескірген және соған сәйкес
бағасы да төмендеген, сондай-ақ сатылып алдындағы әзірлік немесе өткізуді
іске асыруга арналып бағаланған шығындар өсуі мүмкін болса, материалдар
өткізудің таза құны бойынша бағаланады. Мүндай жағдайда қорлардың баланстық
қүны өткізуден немесе материалдық корларды қолданудан алу күтілетін сомадан
артпайды.
Материалдар алу сәтінде нақты кұны (синтетикалық есепте) немесе есептік
баға (аналитикалық есепте) бойынша көрсетіледі. Материалдарды алудың нақты
құны субъектінің осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып
алу бағасынан қүралады. Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны
орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде
есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудын нақты құны арасындағы
айырма осы шоттағы есептеу аркылы айқындалады. Баланста материалдар есебі
нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте,
ал аналитикалық есепте - тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттык немесе
жоспарлы-есептік) есептеледі.
Материалдар есебіне, басқа шығындарға койылатын талаптар 7 БЕС 7-де
түжырымдалған және есепті ұтымды үйымдастыруға мүмкіндік беретін олардың
өзіндік құнын қалыптастыру тұрғысынан шешіледі. БЕС - 7-нің сәйкес Тауарлы
материалдық қорлардың өзіндік кұнына: қорларды алуға жүмсалған шығындар,
оларды қазіргі тұратын орнына жеткізуге байланысты көліктік-дайындау
шығындары кіреді.
Өндіріске босатылған материалдар құнын анықтаған кезде Тауарлық-
материалдык корлар есебі 7 БЕС мен ҚЕБХС 2 Қорлар ұсынган бағалау
тәсілдері қолданылуы мүмкін:
Орташа өлшемді құн бойынша - есепті кезеңде қозғалысы болған әрбір
түрдің, есепті кезең соңында қолданылмағандардың да, өндіріске
босатылғандардың да бірлік орташа кұнын есептеулер мен анықтауларды
қолдануга негізделген.
ФИФО - есепті кезең соңында есепте түрған материалдардың құнын ескеріп
есепті кезеңде алгашқы сатып алудың өзіндік кұны бойынша материалдарды
есептен шығаруды болжайды. Яғни алдымен есепті кезең соңында
пайдаланылмаған өзіндік кұн аныкталады.
ЛИФО - кейінгі сатып алулардың өзіндік құны бойынша материалдарды
есептен шығару ағымдағы кірістер мен шығындардың сәйкестілігін қамтамасыз
етеді және инфляцияның кұрылыс қызметі нәтижелеріне ықпалын ескеруге
мүмкіндік береді Ерекше теңестіру (идентификация), ұқсастыру - әдетте өзара
бірін-бірі ауыстырмайтын және арнайы жобалар, тапсырыстарға арналган
тауарлық-материалдық қорлар бірлігінің өзіндік құны есептеледі (жүмсалған
материалдарды бағалау мақсатымен әрбір партияны түгендеуді өткізуге
жалғасқан, материалдарды партиялық есептеуді ұйымдастыру мүмкіндігі бар
болса, қолданылады).
Шаруашылық жүргізуші субъектінің әр түрлі тәсілдерді таңдау, қорларды
бағалау мүмкіндігі бар, бірақ тәсіл таңдалғаннан кейін ол дәйекті түрде бір
есепті кезеңнен соң екіншісінде қолданылуы тиіс. Алайда материалдың түрі
үшін бір ғана тәсілді қолдануға болатынын есте ұстау қажет. Бағалау
тәсілдерін таңдауды субъектінің есеп саясаты белгілейді. Егер тұйінді негіз
болған жағдайда тәсілді өзгертуге болады, мүндайда ауыстырудың себеп-
салдарлары қаржылық есеп беруге түсініктеме хат-жазбада түсіндірілуі тиіс.
10. Табыстар мен шығыстар есебі
Табыстар мен шығындар капитал көлемін анықтайды. Шаруашылық
субъектісінің табыстары деп есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін, яғни экономикалық
пайда табуды айтады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің,
тауарларының, басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату,
есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы
субъектінің шығыстары болып танылады.
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі 70-бөлімшесінің “Негізгі
қызметтен түскен табыстар” шотында ұйымдастырылады. Бұл 701 “Дайын өнімді
(жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс” шоты. Бұл шотта өнімді
сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа көрсетілген қызметтерден
түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды және
қызметтерді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезең бойы 701-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомалары жинақталады.
3) Сатылған тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) өзіндік құнының
есебі. Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік
құнын есепке алуға 80 бөлімшесінің “Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны” деп аталатын шот жатады: 801 - “Сатылған
тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) өзіндік құны” шоты. Бұл
шот өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызмет көрсететін
материалдық өндіріс салаларында қолданылады және босатылған өнімнің,
орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнын
есепке алуға арналған. 801 шотқа сатылған дайын өнім түрі бойынша
субшоттар ашылуы мүмкін, бірақ бұндай шешімдер есеп саясатында көрініс
табуы тиіс.
Негізгі емес қызметтердің шығысын есептеу үшін 84 “Негізгі емес
қызметтер бойынша шығысы” деп аталатын бөлімше шоттарытарналған. Бұл
бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің өзіндік құны,
сондай-ақ бағам айырмашылықтарына алынған сомалары туралы ақпаратты жинауға
арналған.
4) ес қызметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды.Табыс сондай-ақ тауарлы-материалдардық запастарды
сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға
беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта анықталады. Ал мәлімеден шығатын табыс сомасы бағасынан немесе
сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың құндарын өлшейді.
Сатып алушылардың алған активтері үшін төленген сомасын сату құны деп
атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісімшартында
бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі: есептеу,
шындық, алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру, сақтық жасау т. б.
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағыдайды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен денгейдегі дәлдікпен бағалаганда, яғни екі тарап та
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда: мәмілемен байланысты
экономикалық олжаны және соны субъектіні алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім шартта көрсетілген (айтылған)
соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып табылады,
бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі ретінде
құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды: мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік денгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
– есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен денгейдегі
дәлдікпен анықталса;
– мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау
үшін қажет шығыстары да үлкен денгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субъекті барынша дәлдік денгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушыларымен төлем жағдайымен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әр бір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілелерге қатысушылармен
ортақ шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
5) Аралық негізде жұмсалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетүдің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі дәлдікпен
табысты анықтау мүмкін болмаған жағыдайда, табыс жұмсалған шығыс мөлшерінде
танылады, яғни ол сол шығыстың орынын жабады.
11. Инвестициялардың есебі
Инвестициялар – өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығы. Инвестициялық қызметтің мақсаты – түпкі
нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе пайыз алу болып табылады. Заңды
тұлға басқа кәсіпорындардың пакет акциясын, қатысу үлесін алу арқылы
қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың
деңгейіне байланысты олар бөлінеді:
- егер де инвестордың қатысу үлесі 50% және одан да көп болса немесе 50%
және одан да көп дауыс беру құқығы бар акциясы болса, онда ол
қаржыландыратын объект бойынша оның бақылауында болатын және еншілес
серіктестігі болып табылады;
- егер де инвестордың қатысу үлесі 20% - тен астам болса, бірақ оның
дауыс беруге құқы бар акциясы 50% - тен аспаса, онда ол қаржыландырылатын
объект бойынша оның едәуір әсер етуіне болатын және тәуелді серіктестік
болып табылады;
- егер де инвестордың қатысу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда ол
бірлесіп бақыланатын заңды тұлға болып табылады.
Инвестициялар есебі 14 Инвестициялар бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі, оның құрамына мынадай синтетикалық шоттар кіреді: 141 Еншілес
серіктестерге салынған инвестициялар, 142 Тәуелді серіктестерге салынған
инвестициялар, 143 Бірлесіп серіктестерге салынған инвестициялар, 144
Жылжымайтын мүліктерге саланған инвестициялар. Бұл бөлімнің шоттары
еншілес, тәуелді серіктестер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
акциялары мен жарналарындағы инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы
туралы мәліметті талдап қорытындылауға бағытталған.
Тәуелді шаруашылық серіктестерінің инвестициялық есебі. Тәуелді
серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал етуіне болады және ол еншілес
шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы бола
алмайды. Тәуелді серіктестер өз инвестициясын жүзеге асыру үшін мына екі
әдістің бірін пайдаланады:
- үлестік қатысу әдісі – инвестицияларды иеленген мезетте алу құнымен
көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза активтеріндегі
өзгерістерге инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының
өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза
кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық – шаруашылық
қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.
Тәуелді шаруашылық серікткстігінің активтерінің қайта бағалануына
байланысты инвестордың үлесінің өзгеруіне инвестициялардың баланстық құның
көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының бөлімшесінде көрсетіледі.
Инвестор өзінің тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза табысында үлестік
қатысын қайта жаңғырту керек. Егер де тәуелді серіктестіктердің активтері
қайта бағаланса, онда олардың баланстық құны да өзгереді. Баланстық құнның
өсуі меншік капиталындағы төленбеген қосымша капиталда көрініс табады, ал
егер ол азайса, онда сол төленбеген қосымша капиталды азайтады;
- құн әдісі – инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша
көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді
шаруашылық серіктестігі жинақталған жалпы таза табысының сомасынан
тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кеін барып мойындалады.
Инвестиция сатып алу құны бойынша есептелінеді, егер де
инвестицияны жақын арада сату мақсатында алса немесе
инвестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында
әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Бухгалтерлік есептің принциптері 1
6. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер
мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және
аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы
керек. 3
8. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт анықталмай
тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен бағалауды
айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-ала артық
бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз бағаланбауы
керек. 3
12. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное
представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және
әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және
қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек. 4
2 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері 4
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес
шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге
арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады.
6
3. Бухгалтерлік баланс 7
4 Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі 7
5 Меншікті капиталдың есебі 8
6 Негізгі құралдар есебі 10
7 Материалдық емес активтер есебі 13
8. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі 16
1 Бухгалтерлік есептің принциптері
Бухгалтерлік есеп деп кәсіпорындарды ақпараттар және мәліметтермен
қамтамасыз ететін мәні мен пәні бар жүйені атайды. Бухгалтерлік есеп ең
алдымен өзінің бақылау, өлшеу, тіркеу принциптерін жүзеге асырады. Бақылау
приципі – бұл шаруашылық жүргізушілердегі фактіні немесе объектіні көзбен
көріп, бақылап түгендеу. Өлшеу принципі – натуралдық өлшем тұрғысындағы
есеп объектісін ақшалай өлшемге айналдыру. Тіркеу принципі – бухгалтерлік
есеп мәліметтері мен көрсеткіштерін ақпараттар тасушы құралдарға түсіру.
Сонымен, бақылау, өлшеу және тіркеу прициптері бірімен – бірі тығыз
байланысқан, бірінің мазмұнын бірі толықтырып отыратын сабақтас үрдіс.
Бухгалтерлік есептің маңызы мен мәні және бұл жүйені жүргізу мен аяқтау
үрдісі, ең алдымен бухгалтерлік есеп негізін біліп үйренуден, қаржы есебін
жүргізу тәсілдерінен, басқару есебіндегі көрсеткіштерді талдай білуден,
қаржылық қорытынды есепті жасаудан, сондай – ақ кәсіпорындардың қаржы –
шаруашылық қызметін талдаудан тұрады.
Есеп саясатын қалыптастыру, мұны есеп жүргізу тәжірибесінде дұрыс
қолдану үшін келесі арнайы принциптерді орындау қажет:
1 Есептеу принципі (начисление). Бухгалтерлік есепке алынып, қаржылық
қорытындыға жазылатын табыстар мен шығындар бұлардың түсуі немесе пайда
болуы кезеңінде (ақша кдражатының түсуіне немесе төленуіне қарамастан)
танылады. Өндірілген өнімдерді сатудан түскен табыстар, бұл өнімдерді
өндіріп дайындаған кезде емес, осы өнімдерді сатып алушыларға жеткізіп
берген кезде, (сатылған өнімдер үшін ақша қаражатының түсуі немесе
түспеуіне қарамастан) есептеу принципіне сай табыс көлемі сомасына
жазылады.
2. Үздіксіздік принципі (непрерывность). Кәсіпорындар өз жұмысын жылдан
- жылға жалғастырып отыру мүмкіндігінен айырылып калмауы керек. Есеп
саясатын қалыптастыру кезінде кәсіпорын өз жүмысын жылдан-жылға тиімді
атқаратындығы жөнінде түсініктеме жазуы керек. Үздіксіздік принципі
активтерді қайта бағалаумен байланысты. Кәсіпорын жойылған жағдайда, онда
бұл кәсіпорынның активтерін қайта бағалап, сату жөніндегі кәсіпорынның
ұсынысы есеп саясатында бекітілуі кажет.
3. Түсініктілік принципі (понятность). Қаржы есебінде көрсетілетін
ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті болуы үшін жасалынады.
Шаруашылық қызметі жөніндегі тіркелген барлық фактлер түсініктілік
принципіне сай, пайдаланушыларға түсінікгі және карапайым жолдармен
орындалуы керек. Бухгалтерлік есеп ақпараттары тек қана пайдаланушылар үшін
ғана емес, жоғары деңгейде тұратын кәсіби пайдаланушылар үшін,
басқарушылар, каржыгерлер, банкирлер, кәсіби аудиторлар үшін де кажет
екендігін түсінген жөн.
4. Маңыздылык принципі (значимость). Бухгалтерлік есеп акпараттарын
пайдаланушылардың талабын канағаттандыру және баскару шешімдерін қабылдау
мен кәсіпорын қызметіндегі орын алған фактілерді бағалау үшін қаржылық есеп
мәліметтері маңызды болуф керек.
5. Мәнділік принципі (существенность). Есеп саясаты қаржылық есептегі
ақпараттар маңызын ашып көрсету үшін, мәнді жасалынуы қажет. Егер мәнділік
тұрғыдан қарағанда қаржылық есеп ақпараттары дұрыс жасалынбаған немесе
кейбір мәліметтер қаржылық есепке түспей қалған жағдайда, кәсіпорынның
қаржылық қорытындысы мен экономикалық көрсеткіштері толық талданбайды.
6. Айқындылық принципі (достоверность). Ақпараттар айқынды болады, егер
мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және
аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден айытқымауы
керек.
7. Бейтараптық принципі (нейтральность). Қаржылық қортынды есеп
жүйесіндегі ақпараттар сенімді жасалып, бұрын ойланған қателерді
болдырмауды қамтамасыз етуі керек.
8. Сақтық принципі (осмотрительность). Белгілі бір нақтылы бағыт
анықталмай тұрған дағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен
бағалауды айтады. Қаржы есебінде көрсетілген активтер мен табыстар алдын-
ала артық бағаланбауы, ал міндеттемелер мен шығындар кем және жеткіліксіз
бағаланбауы керек.
9. Аяқтау принципі (завершенность). Айқын ақпараттар жүйесін қамтамасыз
ету үшін қаржылық қорытынды есеп толығымен жасалып аяқталуы керек.
10. Салыстырмалы принципі (сопоставимость). Қаржы жөніндегі ақпараттар
пайдалы және маңызды болуы үшін есепті жылдың көрсеткіштері басқа да өткен
жылдардың көрсеткіштерімен салыстырылуы керек.
11. Сабақтастық принципі (последовательность). Кәсіпорында
қалыптастырылып, таңдап алынған есеп саясаты бір жылдан басқа жылдар үшін
де пайдаланылады.
12. Шындық және әділдік принципі (правдивое и беспристрастное
представление). Пайдаланушылар үшін қаржы қорытындысының есебі шындық және
әділеттік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және
қаржы қызметі жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек.
2 Бухгалтерлік есептің пәні мен әдістері
Өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтерлік есепті қолданудың
негізгі учаскелері болып табылады. Онда оның көмегімен барлық шаруашылық
қызметінің үстінен қадағалау және бақылау жасау қамтамасыз етіледі.
Кәсіпорындар құрылған кезде қатысушылардың салымдары есебінен қорлар
жасалады. Олар өндіріс үрдісіне, бөлініске, айналым мен тұтынуға қызмет
етеді.
Бухгалтерлік есептің пәні болып қалыптастыру көздерімен байланыстағы
шаруашылық құралдары және шаруашылық қызметі үрдісіндегі олардың айналымы
табылады.
Шаруашылық құралдарының құжатпен ресімделген, қозғалысы мен өзгерісінің
фактісі шаруашылық операциясы болып табылады.
Біртектес шаруашылық операцияларының жиынтығы шаруашылық үрдісі деп
аталады. Кәсіпорынның қызметіне тән 3 шаруашылық үрдісін ажыратуға болады:
1) Өндірістік корларды дайындау. Дайындаудың мәні еңбек заттарын қажет
ететін кәсіпорынның оларды басқа кәсіпорындардан сатып алуынан тұрады. Бұл
жерде ақша қаражаттары еңбек заттарына айырбасталады. Аталған үрдісте
дайындалған материалдар мен оларды сатып алуға байланысты шығындар ақшалай
бағамен ескеріледі.
2) Өнім өндіру. Өндіріс үрдісінің мәні - жұмысшылар машиналар мен
еңбектің басқа құралдарының көмегімен еңбек заттарына әсер етіп, оларды
дайын өнімге айналдырады.
3) Сату (өткізу). Өнімдерді өткізу және сату үрдісінде кәсіпорындар
немесе фирмалар оны сатып алушыларға жөнелтеді және сол үшін ақша
қаражаттарын алады. Бұл жерде дайын өнім ақшалай нысанға айналады, өйткені
өнім сатылатын нарықтық (келісімді) бағалар әдетте осы өнімнің нақты
өзіндік кұнынан жоғары болады.
Бухгалтәрлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негізін әдістер мен
тәсілдер жүйесі қурайды. Олар құжаттау, тугендеу, бухгалтерлік баланс
жасау, шоттар және екі жақты жазу әдісі, муліктер мен міндеттемелерді
бағалау, калькуляциялау мен кәсіпорынның есеп беруі арқылы жүзеге
асырылады.
Қүжаттау - шаруашылық операцияларын құжаттардың кемегімен олар жасалған
сәтте және сол жерде бастапқы тіркеу. Қүжат бухгалтерлік жазбалар үшін
міндетті негіз болып саналады. Әрбір шаруашылық операциясына ол жасалған
сәтте құжат жасалады, онда құжаттың атауы, операцияның мазмұны, оның
жасалған күні, өлшем бірлігі, операцияның жасалуына жауапты адамдардың
қойған қолдары көрсетіледі. Сондықтан құжаттар заңдық растаушы күшке ие
болады.
Түгендеу - мүліктің нақты қолда барын бухгалтерлік есептің деректері
бойынша заттай сәйкестігін тексерудің әдісі. Ол бухгалтерлік есеп
деректерінің растығы мен кәсіпорын меншігінің сақталуын қамтамасыз ету
мақсатымен жүргізіледі. Негізгі құралдар, тауарлы-материалдық құндылықтар,
акша қаражаттары, аяқталмаған өндіріс, сауда кәсіпорнының тауарлары және
басқалар түгенделуге тиіс. Түгендеу белгіленген мерзімдерде материалды-
жауапты адамдар ауысқан кезде, аудиторлардың, тергеу органдарының талабы
бойынша және т.б. жағдайларда жүргізіледі. Түгендеудің деректері актімен
ресімделеді.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның мүлкі мен олардың пайда болу көздерін
ақшалай бағамен белгілі бір күнге, әдетте айдың 1-күніне экономикалык
топтастырудың әдісі. Кәсіпорынның қорлары бухгалтерлік баланста ақшалай
өлшеммен екі топтамада көрсетіледі: оның бірі кәсіпорыннын қандай қорлары
бар екендігін, екіншісі - олардың қандай көздерден пайда болғанын
көрсетеді, яғни баланс кесте турінде жасалады. Бухгалтерлік баланстың екі
жағы өзара тең, өйткені оларда бір ғана мулік көрсетіледі, бірақ бір
жағынан құрамы мен орналасуы бойынша, екінші жағынан оның пайда болу көздер
бойынша көрініс табады. Сонымен, баланстың негізінде кәсіпорындағы
шаруашылық қорларының жағдайы мен оларды пайдалануға қадағалауды жүзеге
асыруға болады.
Шоттар және екіжақты жазу. Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес
шаруашылық операцияларын топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге
арналған. Қорлардың әрбір түрі мен олардың көздеріне жеке шот ашылады.
Екіжақты жазу - шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарында
тіркеудің әдісі. Бүл әдістің мәні - әрбір шаруашылық операциясы екі рет тең
сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде жазылады.
Бағалау - бұл натуралды көрсеткіштерді ақшалай көрсеткіштерге аударудың
әдісі. Ол шаруашылық қорлар мен олардың қорлану көздері туралы жалпылама
деректерді алу үшін бухгалтерлік есепте ақшалай көрсеткіштерді міндетті
түрде пайдаланумен байланысты. Кәсіпорынның мүлкі мен оның көздерін
бағалаудың шынайылығы мен дұрыстығы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін
құру кезінде маңызды болады. Бағалаудың принциптері нормативтік актілермен
реттелінеді.
Калькуляция - шығындарды топтастыру мен сатып алынған материалдық
құндылықтардың, әзірленген өнімдер мен атқарылған жұмыстардың
өзіндік құнын анықтау әдісі. Өнімні өзіндік қунын калькуляциялау
нормативтік қужаттармен реттелінеді.
Есеп беру - кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі өндірістік-шаруашылық
және қаржы қызметтерін сипаттайтын көрсеткіштердің арнайы кестелерге
топтастырылған жуйесі.
Есеп берудің көрсеткіштері кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау үшін,
кәсіпорынның нарықтағы жағдайын бағалау ушін тиісті басқарушылық шешімдерге
негіздеме әзірлеу және қабылдау үшін пайдаланылады.
3. Бухгалтерлік баланс
Баланс сөзі латын тілінен аударылғанда теңдікті, теңдестікті немесе
қандай да бір қызметтің тараптары арасындағы қатынастың сандық көрсеткішін
білдіреді. Баланстың негізінде кәсіпорында бар қорлар, олардың жағдайы
туралы, құрамы мен орналасуындағы өзгерістер, сондай-ақ олардың пайда болуы
көздері туралы мәліметтер алады. Бұл мәліметтер белгілі бір күнге жалпы
ақшалай көрсеткіштермен берілген.
Сыртқы түрі бойынша баланс кесте болып көрінеді де, оның сол жақ
бөлігінде мүліктер құрамы мен орналасуы бойынша, яғни баланс активі
көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни
баланс пассиві көрініс табады. Бухгалтерлік баланстың негізгі элементі –
баланстық бап. Балансты жасаған кезде баптар топқа, топтар – бөлімдерге
бөлінеді.
Баланстың активінде екі бөлім, пассивінде үш бөлім бар.
- Активтің бөлімдері: ұзақ мерзімді активтер; ағымдағы активтер.
- Пассивтің бөлімдері: меншікті капитал; ұзақ мерзімді міндеттемелер;
ағымдағы міндеттемелер.
Актив пен пассив жиынтықтарының арасында теңдік болуы тиіс. Баланстың
активі мен пассиві бойынша жиынтықтар баланс валютасы деп аталады.
4 Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу әдісі
Бухгалтерлік есептің шоттары біртектес шаруашылық операцияларын
топтастыруға және ағымдағы есебін жүргізуге арналған. Қорлардың әрбір түрі
мен олардың көздеріне жеке шот ашылады. ДТ-ін же КТ-ін шоттарды көрсету
шоттар корр-сы не бух. жазу деп аталады. Шоттар активті және пассивті
болады (сурет 1).
Активтік шот
Пассивтік шот
1) Дт Шоттың аты Кт Дт
Шоттың аты Кт
Сб (бастапқы Сб (бастапқы
қалдық) қалдық)
Шоттың сомасын Шоттың сомасын Шоттың сомасын Шоттың сомасын
өсіретін азайтатын азайтатын өсіретін
операциялар операциялар операциялар операциялар
Дебеттік айналымКредиттік айналым Дебеттік айналымКредиттік айналым
(Да) (Ка) (Да) (Ка)
Сс (соңғы Сс (соңғы қалдық)
қалдық)
Сс =Сб + Да - Ка Сс =Сб +
Ка -Да
Екі жақты жазу – бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің
шоттарында тіркеудің әдісі. Бұл әдістің мәні - әрбір шаруашылық операциясы
екі рет тең сомамен бір шоттың дебетінде және басқа шоттың кредитінде
жазылады.
5 Меншікті капиталдың есебі
Жарғылық капитал есебі акционерлік қоғамдарға негізгі түсім акцияларды
сату бойынша бас жоспарлы шоттардың 50 – бөлімше шоттарында жүргізіледі.
Жарғылық капиталдың қолда бары мен қозғалысы 501 - Қарапайым акциялар,
502 – Артықшылығы бар акциялар, 503 – Салымдар және пай жарналары деген
шоттарда жүргізіледі.
Акционерлік қоғам – бұл комерциялық ұйым болып табылады, жарғылық
капитал акциялардың санына байланысты бөлінеді. Акция акционер қоғамдағы
өзіндік қаражатүлесіне байланысты бағалы қағаздарды иемденуге құқық
беретін, осы қызмет барысында табыс алуға және бұл қоғамда басқаруға қатысу
құқықтарын куәландыратын бағалы қағаз болып табылады. Қоғам екі түрлі акция
шығарады. Артықшылығы бар акциялардың көлемі қоғамдағы жарғылық капиталдың
25 пайызын құрайды. Артықшылығы бар акциялар ең алдымен есепті кезеңдегі
төлемді дивиденттерді мөлшеріне байланысты құрайды. Ал қарапайым акциялар
көп жағдайда көптеген мүмкіндікке жол ашады. Қарапайым акцияларды
шығарушылар кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты, және бөлінбеген
табыс саясатына қатысты дивиденд алады. Жай акциялардың иелері акционерлік
қоғамның жиналысына қатысуға құқылы. Жарғылық капиталдың сомасын
хабарландыру есебін шығаруда төмендегідей жазу қолданылады:
Дебет 511(төленбеген капитал) Кредит 502
Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 511 – Төленбеген капитал
шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық
серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы
туралы ақпарат жинақталады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521 – Қайтарып алынған
капитал шоты арналған.
Резервтік капитал құрылтайшылық құжаттарға сәйкес акционерлік қоғамды өз
калауынша ұшырады. Оны басқа ұйымдар да кұруы мүмкін. Акционерлік қоғамдағы
резервтік капитал залалдарды жабуға, сондай-ақ қоғамның облигациясьш жабуға
жэне басқа каражат болмаған жағдайда акдияны сатып алуға арналған.
Серіктестікте резервтік капиталды пайдалану бағыттары жарғы бойынша
анықталады.
Резервтік капитал жьш сайынғы таза табыстан аудару жолымен құрылады. Жыл
сайынғы аудару мөлшері акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді.
Резервтік капиталды пайдалану жағдайында көрсетілген шамаға дейін оны
толтыру үшін аударым жаңғыртылады.
Резервтік капиталдың қолда бар ақшасы мен қозғалысы туралы ақпаратты алу
үшін 55 Резервтік капитал бөлімше шоты пайдаланылады. Резервтік
капиталдың қүрылуы: 561 Бөлінбеген табыс (жабылмаған залал) шот
дебетіҚұрылтайшылық құжаттармен белгіленген резервтік капитал шот кредиті
Басқадай резервтік капитал шот кредиті
Резервтік капитал қаражатьш пайдалану:
а) құрылтайшьшардың шешімі бойьшша резервтік капитал (қатысушьшар)
есебінен төленген есептелген дивидендтер (үлесақы) сомасына:
551 Резервтік капитал шот дебеті
622 Артьщшылығы бар акциялар бойьшша есеп айырысу, 621 Қарапайым
акциялар бойьшша есеп айырысу; 623 Қатысушылар табысы бойынша есеп
айырысу шоттар кредиті
ә) резервтік капиталдьщ қаражат есебінен жабылған залал сомасына:
551 Резервтік капитал шот дебеті
561 Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есептік жылдың, 562 Бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян) өткен жылдың шоттар кредиті.
6 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдар – материалдық активтер, олар:
- компания немесе ТМҚ жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа
компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылады;
- әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді. Осы
негізгі құралға: жер, үйлер, ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары;
машиналар және құрал жабдықтар (сонның ішінде автоматы машиналар мен
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы, басқа
машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдар; құрал – сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар, шаруашылық мүлік; жұмысшы және өнім беретін мал; көп
жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқада негізгі
құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі ҚР бухгалтер есеп жөніндегі
13.11.1996 ж. қаулысымен бекітілген №6 Негізгі құралдар есебі
Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт
негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын,
шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды. Инвентарлық
объектілер негізгі құрал есеп бірлігі болып табылады. Инвентарлық объекті
күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың
басты шарты оны жіктеу болып табылады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда
бірнеше кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы
мүмкін. Негізгі құралдардың бастапқы, ағымдағы, баланстық, сату, жою, тозу
және қалдық құндары болады.
Бастапқы (өзіндік) құн – активті немесе ғимаратты алуға сол сәтінде
берілген, басқа өткелген әділ бағаның немесе ақшалай қаражаттың сомасы.
Ағымдағы құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланыстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруге
көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдық
бастапқы немесе ағымдағы құн.
Сату (өткізу) құны – бірін-бірі жақсы білетін және мәмімге келуге дайын
тәуелсіз жақтардық тараптардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына
мүмкіндік беретін құн.
Жою құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайдалану мүмкіндігі бар бағасы бойынша бағаланған бөлшектердің,
металл сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою
құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық
жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің
шығысы ретінде таратылады.
Негізгі құралдардың есебі 12-ші Негізгі құралдар бөлімшесінің мынандай
мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі: 121-ші Жер, 122-ші Ғимараттар
мен құрылғылар, 123-ші Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер, 124-
ші Көлік құралдар, 125-ші Басқада негізгі құралдар. Сонымен бірге, 126-
шы Аяқталмаған құрылыс шотында аяқталмаған күрделі салымдар, көп жылдық
өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар, жас малдарды өсіруге және
бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.
2) Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуіне, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімдеоуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталу мен ұжымды
пайдалануын бақылайды; негізгі құралдардың есептелгенамортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор
қайтарымын анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа
әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша
шығындарының сенімді есебін; негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта
бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепте көрсетуін;
негізгі құралдарды сату олардың басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты
көрсетуін қамтамасыз етуі керек.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің шоттары пайдаланады. Амортизация (№ 6 БЕС сәйкес) – активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі. Негізгі
құралдардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар:
- құнын бірқалыпты жолмен есептен шығару – объект құны ай сайын тең
сомамен есептен шығарылады;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен
шығару (өндірісті) – амортизация объектісі пайдалану нәтижесі ғана
болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль
атқармайтынына негізделген;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару – амортизация сомасы
объектіні бірінші жыл қолданғанда бірден көбейеді және соңғысында
төмендейді;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша есептен шығару (кумулятивті) –
сандар сомасы бойынша құнды есептен шығару тәсілі есептік
коэффициенті табудан тұрады. Коэффициент бөлшігі қорытындысы
пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің
соңына дейін қалған жыл соңына тең болады
7 Материалдық емес активтер есебі
Материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи нысаны жоқ,
бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге
үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтады.
№ 38 Материалдық емес активтер ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық
стандартына) және № 28 Материалдық емес активтер есебі БЕС (бухгалтерлік
есеп стандартына) сәйкес материалдык емес активтер - әкімшілік мақсатқа
және басқа субъектілерге жалға беруде, өндірісте және тауарларды (жұмысты,
көрсетілген қызметті) өткізуде ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға
арналған, заттай формасы жок, үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады (егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса);
ә) субъект бақылайды (онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі
ашылады);
б) қолданудан субъект болашакта экономикалық пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді жэне мынадай жағдайда есепте тіркеледі:
– субъектінің осы активке тікелей байланысты болашақта
күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
-актив кұнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
– материалдык емес активтерді тану сәтінде олардың бастапкы
кұны бойынша бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең
болады, бұған оларды алуга кеткен және колдануға әзірлейтін жағдайға (сатып
алу бағасы, орны толып өтелмейтін салықтар мен алымдыр және т.б.) келтіруге
жұмсалған шығындар кіреді. Ұйымның материалдык емес актив объектілерін
қабылдау – тапсыруды құжатпен ресімдеу үшін материалдық емес актив түрінің
толық атауы, оның ұйымға берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні,
жылы), объектінің сипаттамасы, оның құны, амортизация нормасы және басқа
қажетті мәліметтер көрсетілуі тиіс. Материалды емес актив объектілерін
қабылдауды ресімдегенде материалды емес актив объектісінің әрбір
объектісіне бір данадан акт жасалады. Материалды емес активтердің бірнеше
біртектес объектілерін қабылдауды ресімдейтін жалпы акт жасауға болады. Акт
рәсімделгеннен кейін материалдық емес актив объектісін немесе оны қолдануды
жүйелеп баяндайтын құжаттама немесе осы объектіге қатысты ұйымның сондай
және тағы басқа мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп, ұйымның
бухгалтериясына беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым басшысы
немесе соған уәкілетті тұлға бекітеді. Басқа ұйымға материалдық емес
активтерді бергенде (сатқанда) акт екі дана болып жасалады, тапсыратын ұйым
және материалдық емес активтер есебі карточкасында тиісті жазба жасалады.
Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:
– лицензиялық келісімдер - кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополияльқ пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құкықтар;
– бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не
болмаса субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға
арналады;
– патенттер - заңды түрде танылған жэне тіркелген айрықша құқықтар. Патент
белгілі бір өнімді шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
– ұйымдастыру шығындары - субъект шеккен шығындар, олардан тек
болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашак кезеңдерге (ұйымның
мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ мерзімді алдын ала
төлеу - бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін) сақтандыру;
– гудвилл - субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының
сауда сәтінде пайда болған кұндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік
балансында сатылым (субъектінің тұтастай алғандағы құны) мен
таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы арасындағы айырма
ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты
бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтык бағасы
арасындағы айырма ретінде қарастырылады;
басқадай МЕА (авторлық құкықтар - шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға
заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық
белгілер, атаулар немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар
- мемлекеттік меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдык қызмет
көрсету және т.б. үшін үкіметтік органдар береді. МЕА құны, активтердің
белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін. МЕА амортизациясын
есепке алуға 11 МЕА амортизациясы Амортизацияланатын құн - бастапқы құн
минус жойылу құны болып айқындалады.
Жойылу кұны нөлге тең есептеледі, егер деп аталатын бөлімшесінің
шоттары (жұмыс шоттар жоспары бойынша 2740 шоты) арналған.
Материалдық емес амортизацияны есептегенде оларды қолдану орнына
байланысты мынадай бухгалтерлік жазбалар жасалады:
935 Материалдық емес активтердің амортизациясы, 811 Тауарларды
(жұмыстарды, көрсетілетін қызметті) өткізу бойынша шығындар, 821 Жалпы
жэне әкімшілік шығындар шоттарының дебеті.
111-116 Материалдық емес активтердің тозуы шоттарының кредиті.
8. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі
Тауарлы-материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі
еңбек заттары. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін
өнімге толығымен аударады.
Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі
стандарттарынаі сәйкес тауарлы-материалдық қорларға мыналар жатады:
– шикізат, материал, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар мен құрамдас бұйымдар, кұрылғылар мен
тетіктер, отын, ыдыс (қап, қорап, жәшік т.б.) және ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірісте қолдануға
немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған басқа
да материалдық қорлар;
– аяқталмаған өндіріс;
– субъектінің іс-әрекеті барысында сатуға арналған дайын
өнімдер, тауарлар.
Материалдык қорлар былайша жіктеледі:
– негізгі материалдар - шығарылатын өнімге заттық
негіз жасап, оның материалдық негізін (үн - нан
пісіргенде, тері - аяқ-киім тіккенде, ағаш - жиһаз
ондірісінде) қүрайды;
– көмекші материалдар - өндірілетін өнімге белгілі бір
қасиеттер дарытады (мысалы, бояулар, желімдер, лактар және
т.б.)
Тауарлы-материалдық қорларды бағалау 2 ҚЕБХС (есеп берудің халықаралық
стандарттары) сәйкес қорлар екі өлшемнің ең кішісімен өзіндік құнның және
өткізудің таза қунымен бағалануы тиіс.Қорлардың өзіндік құнына қорларды
қазіргі түрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға
жүмсалған шығындар кіреді. Тауарлы-материалдық қорлар есебі бухгалтерлік
есеп стандарттарына (БЕС 7) сәйкес алуға кеткен шығындарға сатып алу
бағасы, шеттен әкелу бажы, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық
(комиссиялык) сыйақылар, көліктік-дайындау шығындары мен қорларды алуға
тікелей байланысты басқа да шығындар (саудалык жеңілдіктер, артық төлеуді
қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса
есептеледі) кіреді.
7 БЕС сәйкес тауарлы-материалдық қорларды өткізудін таза құны әдеттегі
іс-әрекет барысында көзделетін сатуы алым бағасына тең минус сатуды
ұйымдастыру мен жинақтап, құрастыру шығындары алынады. Басқаша айтсақ, (2
ҚЕБХС сәйкес) егер корлардың өзіндік кұны отелмейтіндей болса, ойткені
қорлар бүлінген, толық немесе жарым-жартылай ескірген және соған сәйкес
бағасы да төмендеген, сондай-ақ сатылып алдындағы әзірлік немесе өткізуді
іске асыруга арналып бағаланған шығындар өсуі мүмкін болса, материалдар
өткізудің таза құны бойынша бағаланады. Мүндай жағдайда қорлардың баланстық
қүны өткізуден немесе материалдық корларды қолданудан алу күтілетін сомадан
артпайды.
Материалдар алу сәтінде нақты кұны (синтетикалық есепте) немесе есептік
баға (аналитикалық есепте) бойынша көрсетіледі. Материалдарды алудың нақты
құны субъектінің осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып
алу бағасынан қүралады. Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны
орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде
есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудын нақты құны арасындағы
айырма осы шоттағы есептеу аркылы айқындалады. Баланста материалдар есебі
нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте,
ал аналитикалық есепте - тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттык немесе
жоспарлы-есептік) есептеледі.
Материалдар есебіне, басқа шығындарға койылатын талаптар 7 БЕС 7-де
түжырымдалған және есепті ұтымды үйымдастыруға мүмкіндік беретін олардың
өзіндік құнын қалыптастыру тұрғысынан шешіледі. БЕС - 7-нің сәйкес Тауарлы
материалдық қорлардың өзіндік кұнына: қорларды алуға жүмсалған шығындар,
оларды қазіргі тұратын орнына жеткізуге байланысты көліктік-дайындау
шығындары кіреді.
Өндіріске босатылған материалдар құнын анықтаған кезде Тауарлық-
материалдык корлар есебі 7 БЕС мен ҚЕБХС 2 Қорлар ұсынган бағалау
тәсілдері қолданылуы мүмкін:
Орташа өлшемді құн бойынша - есепті кезеңде қозғалысы болған әрбір
түрдің, есепті кезең соңында қолданылмағандардың да, өндіріске
босатылғандардың да бірлік орташа кұнын есептеулер мен анықтауларды
қолдануга негізделген.
ФИФО - есепті кезең соңында есепте түрған материалдардың құнын ескеріп
есепті кезеңде алгашқы сатып алудың өзіндік кұны бойынша материалдарды
есептен шығаруды болжайды. Яғни алдымен есепті кезең соңында
пайдаланылмаған өзіндік кұн аныкталады.
ЛИФО - кейінгі сатып алулардың өзіндік құны бойынша материалдарды
есептен шығару ағымдағы кірістер мен шығындардың сәйкестілігін қамтамасыз
етеді және инфляцияның кұрылыс қызметі нәтижелеріне ықпалын ескеруге
мүмкіндік береді Ерекше теңестіру (идентификация), ұқсастыру - әдетте өзара
бірін-бірі ауыстырмайтын және арнайы жобалар, тапсырыстарға арналган
тауарлық-материалдық қорлар бірлігінің өзіндік құны есептеледі (жүмсалған
материалдарды бағалау мақсатымен әрбір партияны түгендеуді өткізуге
жалғасқан, материалдарды партиялық есептеуді ұйымдастыру мүмкіндігі бар
болса, қолданылады).
Шаруашылық жүргізуші субъектінің әр түрлі тәсілдерді таңдау, қорларды
бағалау мүмкіндігі бар, бірақ тәсіл таңдалғаннан кейін ол дәйекті түрде бір
есепті кезеңнен соң екіншісінде қолданылуы тиіс. Алайда материалдың түрі
үшін бір ғана тәсілді қолдануға болатынын есте ұстау қажет. Бағалау
тәсілдерін таңдауды субъектінің есеп саясаты белгілейді. Егер тұйінді негіз
болған жағдайда тәсілді өзгертуге болады, мүндайда ауыстырудың себеп-
салдарлары қаржылық есеп беруге түсініктеме хат-жазбада түсіндірілуі тиіс.
10. Табыстар мен шығыстар есебі
Табыстар мен шығындар капитал көлемін анықтайды. Шаруашылық
субъектісінің табыстары деп есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін, яғни экономикалық
пайда табуды айтады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің,
тауарларының, басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату,
есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы
субъектінің шығыстары болып танылады.
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі 70-бөлімшесінің “Негізгі
қызметтен түскен табыстар” шотында ұйымдастырылады. Бұл 701 “Дайын өнімді
(жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс” шоты. Бұл шотта өнімді
сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа көрсетілген қызметтерден
түсетін табыстар көрсетіледі. Аталған шотты өнімді, жұмыстарды және
қызметтерді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезең бойы 701-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомалары жинақталады.
3) Сатылған тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) өзіндік құнының
есебі. Сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік
құнын есепке алуға 80 бөлімшесінің “Сатылған тауарлардың (жұмыстардың,
қызметтердің) өзіндік құны” деп аталатын шот жатады: 801 - “Сатылған
тауарлардың (қызметтердің және жұмыстардың) өзіндік құны” шоты. Бұл
шот өнім өндіретін, жұмыстар істейтін және қызмет көрсететін
материалдық өндіріс салаларында қолданылады және босатылған өнімнің,
орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнын
есепке алуға арналған. 801 шотқа сатылған дайын өнім түрі бойынша
субшоттар ашылуы мүмкін, бірақ бұндай шешімдер есеп саясатында көрініс
табуы тиіс.
Негізгі емес қызметтердің шығысын есептеу үшін 84 “Негізгі емес
қызметтер бойынша шығысы” деп аталатын бөлімше шоттарытарналған. Бұл
бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің өзіндік құны,
сондай-ақ бағам айырмашылықтарына алынған сомалары туралы ақпаратты жинауға
арналған.
4) ес қызметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды.Табыс сондай-ақ тауарлы-материалдардық запастарды
сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға
беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім-
шартта анықталады. Ал мәлімеден шығатын табыс сомасы бағасынан немесе
сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олардың құндарын өлшейді.
Сатып алушылардың алған активтері үшін төленген сомасын сату құны деп
атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісімшартында
бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі: есептеу,
шындық, алаламау, яғни, екі жақты да бірдей көру, сақтық жасау т. б.
Тауарды сатқаннан түскен табыс келесі жағыдайды сақтаған кезде танылады:
табыс сомасын үлкен денгейдегі дәлдікпен бағалаганда, яғни екі тарап та
мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай
соманы сатып алушы төлейтіндігін білген жағдайда: мәмілемен байланысты
экономикалық олжаны және соны субъектіні алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бұл сатушының сатқан тауары үшін келісім шартта көрсетілген (айтылған)
соманы сатып алушының төлейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келесі шарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып табылады,
бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі ретінде
құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды: мәміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік денгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
– есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен денгейдегі
дәлдікпен анықталса;
– мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығындары да, мәмілені аяқтау
үшін қажет шығыстары да үлкен денгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субъекті барынша дәлдік денгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушыларымен төлем жағдайымен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әр бір
тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмілелерге қатысушылармен
ортақ шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
5) Аралық негізде жұмсалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған
аванстар, табыс болып танылмайды.
Қызмет көрсетүдің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі дәлдікпен
табысты анықтау мүмкін болмаған жағыдайда, табыс жұмсалған шығыс мөлшерінде
танылады, яғни ол сол шығыстың орынын жабады.
11. Инвестициялардың есебі
Инвестициялар – өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығы. Инвестициялық қызметтің мақсаты – түпкі
нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе пайыз алу болып табылады. Заңды
тұлға басқа кәсіпорындардың пакет акциясын, қатысу үлесін алу арқылы
қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың
деңгейіне байланысты олар бөлінеді:
- егер де инвестордың қатысу үлесі 50% және одан да көп болса немесе 50%
және одан да көп дауыс беру құқығы бар акциясы болса, онда ол
қаржыландыратын объект бойынша оның бақылауында болатын және еншілес
серіктестігі болып табылады;
- егер де инвестордың қатысу үлесі 20% - тен астам болса, бірақ оның
дауыс беруге құқы бар акциясы 50% - тен аспаса, онда ол қаржыландырылатын
объект бойынша оның едәуір әсер етуіне болатын және тәуелді серіктестік
болып табылады;
- егер де инвестордың қатысу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда ол
бірлесіп бақыланатын заңды тұлға болып табылады.
Инвестициялар есебі 14 Инвестициялар бөлімшесінің шоттарында
жүргізіледі, оның құрамына мынадай синтетикалық шоттар кіреді: 141 Еншілес
серіктестерге салынған инвестициялар, 142 Тәуелді серіктестерге салынған
инвестициялар, 143 Бірлесіп серіктестерге салынған инвестициялар, 144
Жылжымайтын мүліктерге саланған инвестициялар. Бұл бөлімнің шоттары
еншілес, тәуелді серіктестер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың
акциялары мен жарналарындағы инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы
туралы мәліметті талдап қорытындылауға бағытталған.
Тәуелді шаруашылық серіктестерінің инвестициялық есебі. Тәуелді
серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал етуіне болады және ол еншілес
шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы бола
алмайды. Тәуелді серіктестер өз инвестициясын жүзеге асыру үшін мына екі
әдістің бірін пайдаланады:
- үлестік қатысу әдісі – инвестицияларды иеленген мезетте алу құнымен
көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестерінің таза активтеріндегі
өзгерістерге инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының
өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза
кірісінде (шығысында) инвестор үлесінің өзгеруі қаржылық – шаруашылық
қызмет туралы есептегі табысқа (шығынға) жатқызылады.
Тәуелді шаруашылық серікткстігінің активтерінің қайта бағалануына
байланысты инвестордың үлесінің өзгеруіне инвестициялардың баланстық құның
көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының бөлімшесінде көрсетіледі.
Инвестор өзінің тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза табысында үлестік
қатысын қайта жаңғырту керек. Егер де тәуелді серіктестіктердің активтері
қайта бағаланса, онда олардың баланстық құны да өзгереді. Баланстық құнның
өсуі меншік капиталындағы төленбеген қосымша капиталда көрініс табады, ал
егер ол азайса, онда сол төленбеген қосымша капиталды азайтады;
- құн әдісі – инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша
көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді
шаруашылық серіктестігі жинақталған жалпы таза табысының сомасынан
тиісті дивиденттердің мөлшері алынғаннан кеін барып мойындалады.
Инвестиция сатып алу құны бойынша есептелінеді, егер де
инвестицияны жақын арада сату мақсатында алса немесе
инвестицияланған кәсіпорын қатаң ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында
әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz