Ерте орта ғасырлардағы Түрік Қағанаттарына қатысты Қытай деректеріндегі мәліметтер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2.Түрік қағанатының қүрылуына және өркендеуіне байланысты қытай жылнамаларындағы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚЫТАЙ ЖЫЛНАМАЛАРЫНДАҒЫ ТҮРІКТЕРДІҢ ҚЫТАЙМЕН САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
2.1.Түркі, Батыс түрік қағанаттарының қытайлармен саяси қарым.қатынас туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2.Сауда.Экономикалық байланыстары жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ...32
2.3.Түріктердің қытайлармен мәдени байланыстары жөніндегі деректік
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
1. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2.Түрік қағанатының қүрылуына және өркендеуіне байланысты қытай жылнамаларындағы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚЫТАЙ ЖЫЛНАМАЛАРЫНДАҒЫ ТҮРІКТЕРДІҢ ҚЫТАЙМЕН САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
2.1.Түркі, Батыс түрік қағанаттарының қытайлармен саяси қарым.қатынас туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2.Сауда.Экономикалық байланыстары жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ...32
2.3.Түріктердің қытайлармен мәдени байланыстары жөніндегі деректік
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Кез-келген халық өзінің ұлттық тарихын тереңінен зерттеп-зерделеуге ұмтылыс жасайды. Патшалық, кейін Кеңестік дәуір тарихшылары түркі халқының бай тарихи мұраларын зерттеуде сыңаржақты пікір қалыптастырды.
Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрмаланып тарих бетінде ақтаңдаққа ұрынған жәйттерді қайта қолға алды. Сондықтан біз қарастырғалы отырған көне түркілердің көршілес орналасқан Қытай империясымен жүргізген саяси, экономикалық, мәдени байланыстарындағы бай тарихи мұраларды бітіру жұмысының тақырыбына арқау етіп отырмыз. Бұл мәселе бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті мәселе екенін айтқымыз келеді.
Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің, ол құрған мемлекеттің тарихы: түріктер қайдан пайда болды, сосын артына мол мұра қалдырып болып, көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті? – деген сауалға келіп құяды. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да одан ешбір нәтиже шықпады.
Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне түріктер саны аз болған, сол себепті де Қытай мен Иранға қоныстас көрші болуы олардың іс-әрекеттеріне әсер етпей тұра алмады. Демек, осынау елдердің әлеуметтік және саяси тарихы бірге өріліп, байланысып кеткен, сондықтан да оқиғалар желісін қалпына келтіру үшін біз олардың әрқайсысының тарихын назардан тыс қалдырмауға тырыстық.
Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрмаланып тарих бетінде ақтаңдаққа ұрынған жәйттерді қайта қолға алды. Сондықтан біз қарастырғалы отырған көне түркілердің көршілес орналасқан Қытай империясымен жүргізген саяси, экономикалық, мәдени байланыстарындағы бай тарихи мұраларды бітіру жұмысының тақырыбына арқау етіп отырмыз. Бұл мәселе бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті мәселе екенін айтқымыз келеді.
Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің, ол құрған мемлекеттің тарихы: түріктер қайдан пайда болды, сосын артына мол мұра қалдырып болып, көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті? – деген сауалға келіп құяды. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да одан ешбір нәтиже шықпады.
Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне түріктер саны аз болған, сол себепті де Қытай мен Иранға қоныстас көрші болуы олардың іс-әрекеттеріне әсер етпей тұра алмады. Демек, осынау елдердің әлеуметтік және саяси тарихы бірге өріліп, байланысып кеткен, сондықтан да оқиғалар желісін қалпына келтіру үшін біз олардың әрқайсысының тарихын назардан тыс қалдырмауға тырыстық.
1. Бичурин. Н.Я. Собрание сведений о народах, обитвших всредней Азии в древние времена. Т, І- ІІІ.- Москва, 1950.
2. Қазақстан тарихы.Т.І. – Алматы, 1996.
3. Гумилев Л.Н. Византия түпкі материалдарының негізінде Бірінші түрік қағанатындағы ұлы жаңжал: Византийлік шежіре. Т. 20. – Москва, 1960.
4. Гумилев.Л.Н. Көне түріктер. Алматы: Білім, 1994.
5. Бернштам.А.Н.Салидный социальный строй орхоно- енисейсеих тюрк
VІ- VІІІ в.в. –М Л., 1946.
6. Кюнер.Н.В. Оңтүстік сібір, Орталық Азия және Қиыр Шығыс халықтары жөніндегі қытай хабарлары.- Москва, 1961
7. Зуев.Ю.А. К этнической истори усуней.//Извещия АН.КазССР,- 1960.-N-4
8. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л., 1951
9. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунический памятники как источник по историй Средней Азии. М., 1964ғ С.185
10. Гумилев Л.Н. Хұндар. А., 1998.
11. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т.І-5, А., 1984-1985.
12. Қадырбаев М.К. Древняя культура Центрального Казахстана. Алматы, 1996.
13. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан. Летопись трехтысячилетии. Алматы, 1992.
14. Мұхамедханұлы Н. ХУІІІ-ХХ ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары (ХУІІІ ғасырдың 2-жартысы – ХХ ғасырдың басы). –Алматы: Санат, 1996.
15. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқыша тарихы.– Үрмші. Шыңжаң халық Баспасы, 1996.
16. Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары: IX-XII ғасыр. Астана. Елорда, 2001.
17. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.Т. V.- Алматы, Дайк-Пресс, 2006.
18. Таң әулетінің ескі тарихы.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003
19. Таң әулетінің жаңа тарихы7//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003
баспасы, 2003
20. Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
21. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқыша тарихы. Үрімші. Шыңжаң халық Баспасы, 1996.
22. Су Беихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші: Ұлттар Баспасы,2003.
23. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
24. Көне жоунама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
25. Суйнама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
26. Гумилев.Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
27. Жоунама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
28. Солтүстік әулеттер тарихы//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
29. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2000. 8-9 б.
30. Гумилев Л.Н. Түріктердің VІ-VІІІ ғасырлардағы үлесті-сатылы жүйесі (мемлекеттіліктің ерте түрлері жөніндегі мәселеге), - Советтік этнография, 1959, №3.
31. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
32. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
33. Солтүстік әулеттер тарихы//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
34. Көмеков Б.Е.
35. Су БеихайҚазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші. Ұлттар Баспасы,2003.
36. Шан Юэ, Қытай тарихының очерктері, М., 1959.
37. Су Беихай Қазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші. Ұлттар Баспасы,2003.
38. Қазақтың қысқаша тарихы. Қазақ тарихын зерттеу тобы. Үрімші: Шыңжан халық баспасы. 1987.
39. Моңғолдың қысқаша тарихы.//Қазақ тарихы 1997.№6 33б. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2000.56 б.
40. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті.А.,2000.8-9б. Суйнама.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
41. Марғұлан А.Х. Қазақ киіз үйі мен оның жабдықтары, - “Антропологиялық және этнографиялық ғалымдардың УІІ Халықаралық конгресі”, М., 1964.
42. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.Т. V.- Алматы, Дайк-Пресс, 2006. Суйнама.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
43. Су Беихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. Ұлттар Баспасы. Үрімші. 2003..
44. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
2. Қазақстан тарихы.Т.І. – Алматы, 1996.
3. Гумилев Л.Н. Византия түпкі материалдарының негізінде Бірінші түрік қағанатындағы ұлы жаңжал: Византийлік шежіре. Т. 20. – Москва, 1960.
4. Гумилев.Л.Н. Көне түріктер. Алматы: Білім, 1994.
5. Бернштам.А.Н.Салидный социальный строй орхоно- енисейсеих тюрк
VІ- VІІІ в.в. –М Л., 1946.
6. Кюнер.Н.В. Оңтүстік сібір, Орталық Азия және Қиыр Шығыс халықтары жөніндегі қытай хабарлары.- Москва, 1961
7. Зуев.Ю.А. К этнической истори усуней.//Извещия АН.КазССР,- 1960.-N-4
8. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л., 1951
9. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунический памятники как источник по историй Средней Азии. М., 1964ғ С.185
10. Гумилев Л.Н. Хұндар. А., 1998.
11. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. Т.І-5, А., 1984-1985.
12. Қадырбаев М.К. Древняя культура Центрального Казахстана. Алматы, 1996.
13. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан. Летопись трехтысячилетии. Алматы, 1992.
14. Мұхамедханұлы Н. ХУІІІ-ХХ ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары (ХУІІІ ғасырдың 2-жартысы – ХХ ғасырдың басы). –Алматы: Санат, 1996.
15. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқыша тарихы.– Үрмші. Шыңжаң халық Баспасы, 1996.
16. Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары: IX-XII ғасыр. Астана. Елорда, 2001.
17. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.Т. V.- Алматы, Дайк-Пресс, 2006.
18. Таң әулетінің ескі тарихы.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003
19. Таң әулетінің жаңа тарихы7//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003
баспасы, 2003
20. Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер. II-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
21. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқыша тарихы. Үрімші. Шыңжаң халық Баспасы, 1996.
22. Су Беихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші: Ұлттар Баспасы,2003.
23. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
24. Көне жоунама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
25. Суйнама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
26. Гумилев.Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
27. Жоунама//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
28. Солтүстік әулеттер тарихы//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
29. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2000. 8-9 б.
30. Гумилев Л.Н. Түріктердің VІ-VІІІ ғасырлардағы үлесті-сатылы жүйесі (мемлекеттіліктің ерте түрлері жөніндегі мәселеге), - Советтік этнография, 1959, №3.
31. Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 400 б.
32. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
33. Солтүстік әулеттер тарихы//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
34. Көмеков Б.Е.
35. Су БеихайҚазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші. Ұлттар Баспасы,2003.
36. Шан Юэ, Қытай тарихының очерктері, М., 1959.
37. Су Беихай Қазақ мәдениетінің тарихы. Үрімші. Ұлттар Баспасы,2003.
38. Қазақтың қысқаша тарихы. Қазақ тарихын зерттеу тобы. Үрімші: Шыңжан халық баспасы. 1987.
39. Моңғолдың қысқаша тарихы.//Қазақ тарихы 1997.№6 33б. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., 2000.56 б.
40. Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті.А.,2000.8-9б. Суйнама.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
41. Марғұлан А.Х. Қазақ киіз үйі мен оның жабдықтары, - “Антропологиялық және этнографиялық ғалымдардың УІІ Халықаралық конгресі”, М., 1964.
42. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.Т. V.- Алматы, Дайк-Пресс, 2006. Суйнама.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
43. Су Беихай. Қазақ мәдениетінің тарихы. Ұлттар Баспасы. Үрімші. 2003..
44. Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар.//Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер.ІІ-кітап. Пекин: Ұлттар баспасы, 2003.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ
ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..9
1.2.Түрік қағанатының қүрылуына және өркендеуіне байланысты қытай
жылнамаларындағы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚЫТАЙ ЖЫЛНАМАЛАРЫНДАҒЫ ТҮРІКТЕРДІҢ ҚЫТАЙМЕН САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
2.1.Түркі, Батыс түрік қағанаттарының қытайлармен саяси
қарым-қатынас туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2.Сауда-Экономикалық байланыстары жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3.Түріктердің қытайлармен мәдени байланыстары жөніндегі деректік
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Кез-келген халық өзінің ұлттық тарихын тереңінен зерттеп-зерделеуге ұмтылыс жасайды. Патшалық, кейін Кеңестік дәуір тарихшылары түркі халқының бай тарихи мұраларын зерттеуде сыңаржақты пікір қалыптастырды.
Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрмаланып тарих бетінде ақтаңдаққа ұрынған жәйттерді қайта қолға алды. Сондықтан біз қарастырғалы отырған көне түркілердің көршілес орналасқан Қытай империясымен жүргізген саяси, экономикалық, мәдени байланыстарындағы бай тарихи мұраларды бітіру жұмысының тақырыбына арқау етіп отырмыз. Бұл мәселе бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті мәселе екенін айтқымыз келеді.
Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің, ол құрған мемлекеттің тарихы: түріктер қайдан пайда болды, сосын артына мол мұра қалдырып болып, көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті? – деген сауалға келіп құяды. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да одан ешбір нәтиже шықпады.
Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне түріктер саны аз болған, сол себепті де Қытай мен Иранға қоныстас көрші болуы олардың іс-әрекеттеріне әсер етпей тұра алмады. Демек, осынау елдердің әлеуметтік және саяси тарихы бірге өріліп, байланысып кеткен, сондықтан да оқиғалар желісін қалпына келтіру үшін біз олардың әрқайсысының тарихын назардан тыс қалдырмауға тырыстық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Көне түркілер мен Қытай арасында,ы қарым-қатынас жөніндегі зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде ірі тарихшылар еңбектерінен көрініс тапты.
Оның ішінде Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[1.52б]. Үш томдық еңбекте қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің, қаңлылардың, янцайлар мен түрік тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған.
Қытай жылнамаларының материалдарына ауқымды тарихи филологиялық түсініктемелер берілген. Қытай деректемелеріне негізделген нақ сондай ертедегі зерттеулерді араб деректемелерін қоса отырып Абель Ремюза, Ст.Жюльен жүргізген[2.505б]. Оларда түріктердің, эфталиттердің тарихы Орта Азия мен Қазақстанда манихей, будда діндерінің таралуы қарастырылады. Орталық және Ішкі Азияның ортағасырлық тарихын жазуға, тарихи оқиғаларды ашатын қытай деректемелерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды. Қытай және Византия деректерін салыстыру негізінде Э.Шаванн (1903) ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы Жетісудың батыс түріктерінің тарихын зерттеді[3.97б]. Қытай, Үндістан, Алдыңғы Азия және Византия арасындағы өзара қатынастар мен мәдени алмасуды жеңілдету ісінде батыс түріктерінің атқарған рөлін анықтады: Сюань Цзанның маршрутын тарихи-географиялық тұрғыдан түсіндіріп берді, Сыма Цяннің “тарихи жазбаларын” аударуды жүзеге асырып, оған ауқымжы тарихи түсініктемелер жазды. Біршама уақыт өткен соң да Грот (1921) хуннулар туралы тарауды аудару және олар туралы неғұрлым толық текстологиялық мәліметтер келтіру үшін Сыма Цяннің шығармасын қайтадан қолға алады[4.77б]
Жазбаша (көне түрік және қытай) деректемелеріне жүгіне отырып, А.Н.Бернштам ежелгі түрік мемлекетінің әлеуметтік құрылымын зерттеп, әскери-демократиялық қоғамның ерте феодалдық қатынастар жүйесіне ұласуын айқындады. Ол сондай-ақ У-УІІ ғасырлардағы соғды қоныстанушылығының рөлі мен маңызын және оның Түрік қағанатымен өзара қатынасын анықтады.[5.87б]
Н.Я.Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В.Кюнер Орталық Азия халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын жариялады. Түріктер туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық жинағы шығарылды [6.85б]
Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай деректерінің хабарлары тартылды. Оларға үйсіндер, Түрік қағанаты кезіндегі түріктер, түркештер, қарлұқтар жөнінде Ю.А.Зуев [7.4б]жасаған талдау жемісті болып шықты. Қытай жылнамаларынан аудармалардың жариялануы, әулеттік хроникалардың мәліметтерін ежелгі түрік ескерткіштері мен генеологиялық аңыздардың материалдарымен, сол сияқты антик дәстүрімен салыстыру ертедегі Қазақстанның этникалық үрдістерінің, саяси оқиғалары мен тарихи географиясының кейбір жақтарын жаңаша түсінуге мүмкіндік берді.
Көне түрік жазуын зерттеу ісінде С.Е.Маловтың еңбектерінің маңызы ерекше. Ғалымдардың ежелгі түрік ескерткіштерінің материалдарына негізделген зерттеулерінің нәтижелері түрік қағанаттары шеңберінде болған этногенетикалық үрдістердің Орталық Азия мен Сібірдің түркі тілдес халықтарының қалыптасу тарихына өте елеулі ықпал жасағанын көрсетт[8.78б].
С.Г.Кляшторный монографиясында ежелгі түріктердің руналық текстерінен алынған материалдар талданып, жүйеге келтірілген, олар басқа деректемелердің материалдарымен салғастырылып, қол жеткен нәтижелер Қазақстан мен Орта Азия тарихына сәйкес тарихнамалық тұрғыдан да, деректану тұрғысынан да қорытылған. Түріктер тарихын талдап жасаумен бірге, кангюй проблемасы, Жетісуға соғдылардың қоныстануы соншалықты мұқият зерттелді[9.185б].
Л.Н.Гумилев түрік халықтарының тарихы жөніндегі кітаптарының жарыққа шығуын да атап өту қажет. Олар хунну державасы мен ежелгі түріктердің мемлекетіне арналған. Сол әлеуметтік-саяси көшпелі қауымдастықтардың пайда болу, даму және жойылу заңдылықтары зерттеледі. Автор кең көлемді тарихи проблемаларға (хуннулар мен түріктердің саяси өміріне, олардың тұрмысына, дініне, мәдениетіне), сондай-ақ екі дәуір – ертедегі дәуір мен орта ғасырлар шебіндегі Ішкі және Орталық Азия көшпелілерінің географиялық орналасуына зор көңіл бөлген[10.197б].
Қазақстанның аса көрнекті ғалымы, ағартушы, саяхатшы, этнограф, Қазақстанның, Орта және Оралық Азияның тарихы мен мәдениетін зерттеуші Ш.Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына қарай 5 томдық Шығармалар жинағының жаңа басылымы жарыққа шықты. Ш. Уәлиханов шығармаларының өзектілігі негізінен ерте орта ғасырлар, түріктердің этникалық, саяси және этнографиясын зерттеуде, ең тұңғыш қазақ деректанушысы ретіндегі үлесі өте зор болып табылады[11.123б].
Осы орайда, 1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде “Орта ғасырлардағы Орталық Азиядағы мәдени-тарихи үрдістер” деген халықаралық конференция өткізілді. Онда ҮІІІ-ХҮІІ ғасырларда Орталық Азияда болып өткен этно-мәдени үрдістерге, аймақтың көшпелі және отырықшы халқы өркениетінің әлеуметтік-экономикалық базасы мен олардың арасындағы өзара қатынастарға, мемлекеттік құрылыс сипатына, мәдениеттердің өзара байланысы мен өзара ықпалына баса назар аударылғанын атап айтқан жөн.
Қытай жылнамаларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу, ертедегі және ортағасырлық Қазақстанның түрік тайпаларының тарихын талдап шешуде А.Ш.Қадырбаев бастаған ғалымдаржалғастырды [12.18б].
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың жазбаша деректемелер мен археологиялық деректердің бай материалына сүйеніп жазған “Қазақстан ІІІ мыңжылдық жылнамасы” деген кітабының шығуы Қазақстан тарихнамасында елеулі құбылыс болды. Ғалымдар Қазақстанның шығыстанушы-тарихшылары мен археологтарының халықаралық үлкен қоғамдастығы жетістіктерін қорыту еңбегін өз мойнына алған. Қазақ халқы этногенезінің жалпы үрдісін авторлар 2-3 мың жыл бойы халықтың екі тобының: үнді-европалық және орталық-азиялық топтарының өзара әсері мен қосылуы деп көрсетеді.[13.66,68бб]. Сондай-ақ бүгінгі таңда мәдени бағдарлама аясында қазақ-қытай қатынасына байланысты еңбектерді жазған Мұхамедханұлы Н [14.128б], Мыңжан Н [15.161б], Қинаятұлы З [16.297б] есімдерін атауға тиіспіз. Аталған авторлар еңбектері бітіру жұмысының мазмұнын ашуда үлкен көмекші құрал болды. Осы мәдени баңдарламаның соңғы жылдарағы ерекше олжасы, қытай деректемелерін Сүлейменов атындағы Шығыстану инистутының қызметкерлерінің бастамасымен қазақша аудармасының жарық көргенін ерекше атап айтуға болады[17].
Деректік негізі:Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Таң әулеті билік еткен кезеңге (618-907 ж.ж) тұстас келеді. Орталық Азия халықтары, олардың тарихы туралы мәліметтердің келесі үлкен кешені сол дәуірге арналған екі жылнамада бар. “Таң әулетінің ескі тарихын” (“Цзю Таншу”) Қытайдың бөлшектенуі кезінде – автордың тобы[18.4б], ал “Таң әулетінің жаңа тарихын” (“Синь Таншу”) [19.4б]да Сун дәуірінде (1043-60ж.ж) Қытайдың аса көрнекті ғалымы әрі ақыны Суян Сю (1007-72 ж.ж) бастаған авторлар ұжымы жазған[20.8б]. Таң әулетінің тарихы жөніндегі екінші еңбек біріншісінен жаңсақтықтар мен қателер көп табылуына байланысты жазылған. Жылнамаларда батыс түріктер, түркештер, олардың этногенезі, Батыс түрік қағанатының, Түркеш қағанатының құрылуы мен олардың ыдырауы туралы саяси тарих пен этнологиялық мәліметтер берілген.
Қарлұқтар, олардың Жетісуда және Қазақстанның оңтүстігінде, сондай-ақ қазіргі Қырғызстанда орналасуы туралы қытай материалдары өте құнды[21.177б]. Ертедегі дәуір мен б.з. УІІІ ғасырына дейінгі Орталық Азия тайпалары мен олардың мемлекеттік құрылымдары тарихыныңнегізі арқауын нақ қытай деректемелері бойынша біршама толық жасауға болады, бұл әсіресе үйсіндердің, қаңлылардың, ежелгі түріктердің, түркештердің, қарлұқтардың саяси тарихына байланысты.
Орталық Азияға саясатшылардың жазбалар Таң әулеті билеген кезеңде де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала береді. “Сянь Таншу” мен “Цзю Таншуда” Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен қытай саяхатшыларының маршруттары: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары, Ыстықкөл суреттелген. Алайда олардың ішінде буддаға тауап етуші Сюань Цзан (шамамен 596-664 ж.ж ) қалдырған жазбалар мейлінше толық болып табылады[22.10б]. Ол жазған шығарма “Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар” (“Да Таң Сиюйцзи”) деп аталады және Сюань Цзанның Орта Азия арқылы Үндістанға саяхатына арналған. Сюань Цзан Суяб, Невакет, Талас арқылы жүріп өткен. Ол қаһан сарайын, түрік тайпалары мен басқа да тайпалар кәсібінің әдет-ғұрпын суреттеген[23.320б].
Ертедегі және орта ғасырлардағы қытай деректемелері, сыңаржақ болғанына қарамастан, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше құнды.
Біздің заманымыздағы мыңжылдықта ежелгі түрік және түркі тілдес тайпалар мекендеген жерлерден шыққан көне түрік жазбаша ескерткіштерінің құны баға жеткісіз.
Түрік авторлар жазған бұл жазбаша деректемелердің елеулі және даусыз екі қасиеті бар, олар – автохтондылығымен, яғни жерлекті сипатта болуымен және түпнұсқалылығымен ерекшеленеді – автор өзінің көз алдында не болғаны немесе болғанынан көп уақыт өтпеген оқиғалар жайында, өзі жақсы білетін фактілер туралы жазған. Сол арқылы ежелгі түрік деректемелері түрік қоғамындағы этникалық, әлеуметтік және мәдени үрдістер туралы жат жерлік байқаушылар жазған мәліметтерге неғұрлым дәл түсінік береді. Монғолия жерінен мейлінше құнды ежелгі түр текстері табылды.Деректануда Енисей мен Таластан ашылған ескерткіштердің зор маңызы бар.
Ең алдымен түрік хандары Күл-тегін (732) мен Білге қаған (735) құрметіне қойылған ескерткіштер – Кошоцайдам құлпытастарын атап өту керек. Бұл жазбалардың авторы, басқа да көпшілігіндегі сияқты, қаған әулетінен шыққан Йолығ-тегін болған, ол түрік тілінде жазған есімі бізге белгілі тұңғыш жазушы. Осы екі ескерткіш басқа да руна жазбаларының бәрі дерлік салыстырылатын өзінше бір өлшемдерге айналды. Тоныкөк ескерткіші (шамамен 716), Құлшора құрметіне орнатылған ескерткіш (722), Онгин жазбасы қосылатын Кошоцайдамның мәнерлі тексі негізінен Шығыс түрік қағанаты жөнінде мәліметтер береді.
Сонымен бірге оларда Қазақстан мен Орта Азияның батыс түріктері тарихының оқиғаларына қатысты маңызды естеліктер бар, оларға талдау жасау тарихи-географиялық, тарихи-саяси және этнографиялық прроблемалардың тұтас кешенін зерттеу жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Ең құндысы – “он оқ” (он жебе) халқы, түргештер, қарлұқтар, оғыздар, кенгерестер, Жетісу соғдылары туралы мәліметтер.
Елтеміш Білге қаған (747-759) құрметіне жазылған эпитафия болып табылатын Селенга тасы (яғ,и Шине Усу ескерткіші) орхон есерткіштеріне жатады. Бұл жазбада түріктермен бірге ұйғырлардың тайпалық бірлестігіне билік еткен қыпшақтар уақыты жағынан бірінші рет ауызға алынады. Елтеміш қағанның түріктермен, түркештермен, қарлұқтармен және басмылдармен өзара қатынастарының тарихы да баяндалады.
Батыс түрік қағанатының Жетісудан (Талас өңірінен) табылған ескерткіштері елеулі мәдени тарихи қазына болып табылады, оған қабірлерге қойылған құлпытастарға, теңгелерге, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқшаларға жазылған ое екі жазба жатады. Бұл ескерткіштердің жоғарғы мерзімі едәуір айқын – ҮІІІ ғасыр, ал төменгі хронологиялық шегі тегінде, ҮІ-ҮІІ ғасырлар шегі болуы ықтимал.
Қорыта айтқанда, ежелгі түрік ескерткіштерінің алдыңғы ортағасырлық Қазақстанның тарихи географиясы мәселелерін талдап шешуге айқын жарық беретін дерек ретіндегі маңызы бағалау қиын.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті:
ҮІ-ҮІІІ ғасырлар аралығындағы көне түріктер мен қытай елі арасындағы қарым-қатынасты қарастыру үшін біз алдымызға мынадай мақсаттар мен міндеттерді қойдық:
- ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түріктердің мемлекеттіліктің ерте түрлері жөніндгі мәселеге ден қою;
- Қытай деректеріндегі түрік атауының шығуы туралы мәліметтерге назар аудару;
- ҮІ-ҮІІІ ғасырдардағы қытай тарихын хронологиялық деңгейде түркі қағанаттарымен өзара саяси байланысын баяндау;
- Түркі қағанатынан батыс қағанатының бөлініп шығу барысын Қытай мемлекетімен туындаған саяси қайшылықтар негізінде талдау;
- Түрік-қытай арасындағы мәдени қарым-қатынасындағы Жібек жолының рөлін айқындау;
Қытай деректеріндегі Түркілер жайлы мағлұматтарға талдау жасау,
Түріктердің салт – дәстүріне байланысты қытай жылнамаларындағы мәліметтерге талдау жасау;
Сауда-экономикалық байланыстары жөніндегі деректік мәліметтер саралау
Қытай деректеріндегі Түркі мәдениеті туралы мәліметтердің құндылығын ашып көрсету;
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері
Түрік қағанатының құрылу тарихы заманымызға дейінгі VI ғасырдан, заманымызға дейінгі XII ғасырға дейін созылды. Бұл ұлыстар мен қағанаттықтан, нәсілдік белгілерінде, экономикалық тұрмыс қалпында, мәдениетінде мен тілінде жақындық және біркелкілік бар. Олар Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына, және Қазақ халқының тарихында өте жоғары маңызға ие.
VI ғасырдан , XII ғасырға дейінгі аралық, Түрік қағанатының құрылуынан бастап, гүлдену, даму, кезеңдерін бастан кешірді. Осы мемлекет төңірегіндегі ұлыстар мен тайпалар бір тұтас үкіметке бағынып, ұзақ уақыт бойы аралас – құралас өмір сүрді.
Түріктер туралы алғаш рет Қытай деректері мен, жылнамаларында түрік атауы 542 жылы кездеседі. Түріктер VI ғасырдан бастап Алтай тауының күн бетін мекендеген көшпелі тайпалар еді. Қытай деректерінде Көне жоунаме түріктер туралы былай баяндалады: “Түріктер Ғұндардың бір тармағы. Олардың арғы тегі - Ашина. Олар өз алдына ұлыс құрды. Кейін оларды көршілес мемлекет талқандады да, халқын түгел қырды. Бірақ он жасар ер баланы жасақтар баласынып , өлтіруге қимай аяқтарын кесіп шалғынды иен далаға тастап кетті. Бұл баланы бір қаншық қасқыр үнемі ет әкеліп беріп оны асырады. Бала ер жеткен соң Қасқырмен жақындасып оны буаз қылды”[24.93б].
Көршілес мемлекеттің ханы бұл баланың тірі екенін білі, оны өлтіруге тағыда адам жіберді. жіберген адамы баланың қасындағы Қасқырды көріп, баламен бірге оны да өлтірмекші болды. қасқыр қашып құтылып елінің терістігіндегі бір тауға келіп, паналады. Ол тауда үңгір бар еді. Қасқыр онда аумағы бірнеше жүз шақырым(哩)* келетін төрт жағы таумен қоршалған шалғынды жазыққа кезікті. қасқыр сол араға бой жасырып, он ұл тапты. Бұлар ержеткен соң әйел алып бала сүйді. әр қайсысының өз Ауғысы(тегі ) болды. Ашина – солардың бірінің тегі. олар өсіп - өніп бірнеше жүз отбасы болды. Талай замандардан кейін олар бірінен соң бірі үңгір ден шығып Нане ег( жу жандар) бағынышты болды. Алтын тауды мекендеп жужандардың темірін соғатын теміршісі болды. Алтын таудың пішіні Дулығаға ұқсайтын еді, олар дулығаны өз тілінде Түрік дейді. сонымен Түрік сөзі олардың халқының намы болып қала берді ”[25.92-93б.].
Жоғарыдағы аңызға келетін болсақ Қытайлар оларды Ғұндардың бір тармағы дейді. Және оларды Қасқырдан тараған деп қарайды. Әрине бұл бір аңыз. Ата тегін білу және оларды әдейі жаттап алып айту, Орта Азиялық халықтардың өзгеше сипаты деп түсіндіреді әйгілі ғалым зерттеуші Л. Гумилев[26.25б]. Бұл дәстүр қазақ халқында күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мысалға алып айтса
Тегін білу, Тектіліктің белгісі дейтін атамыз. Қазақ бұл мәтелді тегін айтпаса керек.
Сол үшінде, Түріктердің мейлі қасқырдан тарасын – тарамасын, олардың басқалай наным – сенімдерімен қатысты болсын, әйтеуір қасқыр олар үшін өте маңызды, өте қасиетті ұғым екендігінде күмән жоқ.
Ал, түріктер туралы екінші аңызға келетін болсақ қытайдың Жоунамасында былай баяндайды: “ Түріктердің арғы аталары Ғұндардың терістігіндегі Сақ(塞国) елінен шықты. Олардың ұлыс Аббасы Абам Бек деп аталды. Олар он жеті ағайынды еді. Оның бірі Іді Ншида еді, ол қасқырдан туды. Абам Бектер тумысынан ақымақ болды да мемлекеттері жойылып кетті. Ал, Ншиданың табиғаттың өзгеше құбылысын сезетін қасиеті бар еді. Ол күнді жауғызып, жел соқтыра алатын еді. Ол екі әйел алды. оларды жаз бен қыс тәңірлерінің қызы дейді. Оның біреуінен төрт ұл көрді. Оның біреуі Аққуға айналып кетті; біреуі Абасу* мен Кем өзендер арасынан Қырғұр деген мемлекет құрды; енді бірі Щатша суының бойынан мемлекет құрды. тағы бірі Бас Щатшаш тауында мекендеді. Бұл оның үлкен ұлы еді. Бұл тауда Абам Бектің ұрпақтары да болды. олар көбінде аш – жалаңаш жүруші еді. Үлкен ұлы от шығарып олардың бойын жылытты, асырады және барлығына қолғабыс тигізді. сонымен олар үлкен ұлды қошаметтеп, өздерінің Билеуші етіп сайлады. бұған түрік деген нам берілді. оның өз аты – Нғыд Түрік Шад еді. оның он әйелі болды. балаларының барлығы Шешелерінің тегімен аталды. Нғыд түрік өлгеннен кейін он әйелдің балалары өздерінің ішінен біреуін Таққа отырғызуды ұйғарды. олар бір Бәйтеректің түбіне жиналды . Олар: Қайсысымыз осы Бәйтерекке жоғары секірсек, сол таққа отырады деп уәделесті. Ашина жасының кішілігіне қарамай бәрінен биік секірді. Сонан бауырлары Ағыш Шад деген наммен қошаметтеп таққа отырғызды”[27 ,93б.].
Бұл аңыздың бірінші аңыздан ,бір өзгешелігі онда түріктерді Сақ елінен шықты дейді. Бірақ оларды айналып келіп Қасқырмен байланыстырады. айналып келіп жоғарыдағы екі аңыз Түрік халықтарының шыққан тегін түгел қамтымайды, тек олардың билеуші әулетінің тегі ғана айтылады. Түріктердің шығуы жөніндегі бұл нұсқаларда аңыз деуге татырлық ештеңе жоқ. Бірақ жоғарыда айтылған екі аңыздың айтылуы екі түрлі болғанымен, бұл аңыздардың барлығының түйіні түріктердің арғы тегі қасқырдың тұқымы дегенге саяды, әрі Бөрі ( қасқыр ) сөзі VI ғасырда, түріктер үшін аса мәнді сөз болғаны айдан анық. Қытай авторлары “ түрік ханы ” мен “ бөрі ” ұғымын мағыналас деп есептейді, сонда тегі түрік хандарының көз қарасына сүйенсе керек.
Қытайлардың түріктерге шабуыл жасаған кезде айтқан мына бір сөзінде: “ оларға мынадай шаралар қолдану керек: көшпенділерін қуып, бөрілеріне бассалу керек ” [26] деп нұсқау қағаздарында айқын көрсеткен.
Жоғаырда айтқанымыздай түріктер жу жан дарға бағынышты болып, олардың темірін соғатын теміршілері болғанымен күннен – күнге өсіп, көркейе түскен болатын. Бұл кездері солтүстік қытайда жаңа соғыс бұрқ етеді. Шығыс Рэй империясының билеушісі Гао-Хуань жу жан ханы Науан мен және Тоғын ханы Куалгуй мен одақтасып , батыс вэи империясына шабуыл жасап, бәсекеші – бақталасы Юйвынь Тайды қатты тықсырды. Алайда одақтастар шешуші жеңіске жете алмайды. Батыс Рэй императоры Вэнь- дик қытай жылнамасы бойынша 11-жылы яғни 545 жылы Анд Нопаньто деген адамын достық қатынас жасау үшін көп тарту – таралғымен түрік қағаны Румынға аттандырады.
Осындай қысылтаяң жағыдайда қытайлардың түріктерді одаққа тартуының өзіндік себебі бар болатын. Өйткені қытайлар көршілерінің күннен – күнге күшейіп келе жатқанын көріп, олардың ұйқысы қашты. Ол туралы қытай деректерінде былай баяндалады:Түріктің ШыБар қағаны және оның інісі Ябғу мен Пана қағандар жүз шақты мың әскермен, оңтүстікке шапқыншылық жасады. қытай императоры қатты сасып, оларға қарсы әскер аттандырды. нәтижеде олардың (түріктер) әскер саны бізден өте көп сол үшін шегінуге мәжбүр болдық [25.128б] деп жазады.
Ал, тағы бір деректе Түріктер – құтырған қауым, сылтау қымыс етсе шекарамызға сұғанақтық жасайды. Оның үстіне адамдары өте көп, таумен далының сай – саласынан өріп шыға келеді [26.129б]дейді. Міне бүл фактілерден біз Түріктердің өте қуатты, жауынгер екендігін, оның үстіне барынша күшейгендігін көреміз.
Түріктерге келген елшіні Бумын қуанышпен қарсы алады. “ордадағылар : бүгін бізге ұлы мемлекеттен елші келді, көп ұзамай біздің мемлекетімізде өрге өрлейді – деп бірін – бірі құттықтай бастайды ”. Осынау елеусіз фактінің өзі жу жандар өктемдігінің түркілерге ауыр тигені, бостандық жолындағы қашса – құтылмайтын соғыстан олардың тайсалмайтындығы айқын көрінді.
Халқының көңіл – күйін бейімделген Бумын қаған жу жан ханы алдында өзінің адал еместігін танытып, батыс вэй астанасына өзінің елшілерін тарыту – таралғымен аттандырады. Осылайша өз мырзасының жауымен одақ құрды. Алайда бұдан жу жандармен ара қатынасы бір жола үзілмейді.Үйткені бұл келісім өте құпия жағыдайда жүргізілгенге ұқсайды. Осы бір елшілік түрік мемлекетінің Батыс Вэй және оның мұрагері Бэй-Чжоу империясының одақтасы ретінде, 550 ж. бастап Вэй әулеті бекіп алған Солтүстік – Шығыс қытайға қарсы бағытталған шығыстың саясатын алдағы ширек ғасыр бойы белгілеп берді. Алайда әлемдік саясатқа араласқан Бумын, өзі кіріптар болып отырған жу жандарға қарсы күресуге әлі де әлсіз екенін анық түсінген. Бумын сол себепті де әрі одақтас, әрі бағынышты ролін адал орындауға бел байлаған секілді.
Батыс теле тайпалары жу жан құлдығынан зар иледі. Ақыры олардың төзімі таусылып, көтеріліске шықты.546 жылы жу жан хандығының езгісінен құтылуға талпынған телелер жу жан дарға қарсы аттанды. Бұл қабарды естіген түмен өз жасақтарымен тосқауылдап оларды талқандады. Сонымен олардың 50 000- нан астам отбасын өзіне бағындырды. Түріктер едәуір күшейген соң, жу жандардан қыз айттырмақшы болып араға жаушы аттандырды. бұған бұлқан – талқан болған Анағыи кемсіткен, балағаттаған жауаппен:Менің темірімді соғатын құлым бола тұра, бұлай сөйлеуге қалай батылың барады [27.94б] деп арнайы елші жібереді. Бұған шамданған Бумын оның елшісін өлтіріп тастады да олар мен қатынасты бір жолата үзді.
551 жылы тумен қаған қытайдың Вэи әулетінен қыз айттыру талабын қойды. Сол жылы 17- маусымда вэи әулетінен Чанленді әйелдікке алады. 552 жылы тумен өзін Ел қаған деп жариялайды. бұл ежелгі ғұндардың тәңір құты мен бірдей. Өзінің әйелін қатұн (Қатұн-түріктердің нанымында жоғары мәртебелі қағанның әйелі деген мағынаны білдірсе керек). деп, інісін және ұлдарын тегін, сардарларын Шад деп атады[21]. Осылайша Буымн түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерді. Тумен билік еткен жылдары қағанат барынша күшейіп халқы өсе бастады
Жоғарыдағы айтқанымызға келетін болсақ Бумының қытай ханшасына үйленуі енді ғана көркейіп келе жатқан түрік қағанаты үшін өздеріне мықты бір сүйеніш табу, сол арқылы өздерінің жауларынан құтылу. Ал қытайлардың түріктердің талабына бірден қосылуы, олардың көктен тілегенін жерден біреумен тең болды. Олай дейтініміз жоғарыда айтқандай күшейіп келе жатқан түріктерді, өздеріне тарту арқылы оларды әлсірету, бұл ежелден келе жатқан қытайлардың бақай қулығы.Түріктермен құдандалық қатынасты ортаға тарыту арқылы оларды өз дегеніне көндіру.
Сөзімізді дәлелдесек: осындай бір ала сапыран кезде 584 жылы қытай императоры жіберген елшіні түрік қағаны қабылдамай қойса керек, сонда қытай елшісінің қағанға айтқаны: Түрік қағанаты мен Суэи сынды екі ірі елдегі көктің ұлымыз( көктің ұлы деп өздерін айтады) деп қаған орныңыздан түр май мұратыңызға қайшы келсеңіз қалай болар. Қатұныңыз патшамыздың қызы, ал қаған сіз ұлы Суэи әулетіне кұиеусіз. Солай бола тура ибасыздыққа барып атаңызға иіліп тағзым жасаудан қалайша бас тартасыз? [25.116б]деген екен. міне бұл факті сөзімізге дәлел бола алады.
Тумен қаған қайтыс болғаннан кейін, оның кіші інісі Мұқан қаған билік жүргізген кезде, түрік қағанаты мейілінше күшейді. Олар жу жандарды бір жолата талқандап, шығыста кедендерді, солтүстікте қырғыздарды өзіне бағындырып, батыста эпталиттерді талқандап, орта Азия өңіріндегі елдерді қол астына қаратты[21.159б]. Осылайша шығыста қытайдың ЛиауХэи теңізінің батыс жағалауынан бастап, батыста Каспий теңізіне дейінгі 10 мың шақырымдық өңір, оңтүстікте Гоби шөлінің солтүстігінен бастап, солтүстікте Байқал көлінен , дейінгі 5-6 мың шақырым жер түгелмен түрік қағанатына қарады.
Қытайдың қазіргі шығыс солтүстік өлкелерінен бастап, кәспий теңізіне дейінгі ұлан – байтақ өңірде түрік қағанаты билік жүргізді. Олардың ордасы орхон өзенің басына көшіп орналасады. Моңғолия мен орта Азияны мекендеген түркі тілдес тәйпәлар мен ұлыстар түгелмен түрік қағанатына бағынды.
Түменнің тағы бір інісі Эстеми 552 – 553 жылдардан бастап, Батысқа жорық жасаған түрік әскерлеріне қолбасшылық жасады. Жорық барысында Жоңғария мен Жетісу өңірлеріндегі және Сыр дария алқабындағы түрік тілдес тайпаларды өзіне бағындырды. 563 -567 жылдары орта Азиядағы эпталиттер мемлекетін талқандады. Бұл кезде Эстемидің қол астында он Чад басқарған 100 мың әскер болған. Ол батыс өңірдегі елдерді бағындырғаннан кейін өзін қаған деп жариялады. Оның қол астындағы тайпалар он оқ бод он( он оқ халық ) деп атады[18.365б].Эстемидің эпталиттерді талқандап, батыс өңірдегі елдерді бағындыруы батыс түрік қағанатының негізін қалады. 576 жылы эстеми қайтыс болып, оның орнына отырған баласы өзін Дарту қаған деп жариялады.
Осы мезгілде түрік қағатының ордасында аға – інілер арасында үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыс туылып, ұлы қаған Шыбарға қарсы шыққан Апа қаған батыста Арту қағанмен тізе қосып шабыр қағанға қарсы күресті. ақырында, 582 жылы түрік қағанаты өз ішінен Шығыс түрік және Батыс түрік деп екіге бөлінді. Бұл туралы қытай деректерінде былай баяндайды: Түрік мемлекеті әуелде бір тұтас мемлекет еді, қазір бір – бірмен жауласқан екі мемлекетке айналды дейді.[19.205б].
VII ғасырдың 30 жылдарынан бастап Батыс түрік қағанаты ішкі ыдыраушылық өріс алды. Билеуші топтардың арасында билікке таласқан қырқыстар өршіді. Оның үстіне толассыз жүргізілген шапқыншылық жорықтар мен аламан – салықтың ауыртпалығын арқалаған халық Батыс түрік қағанатына қарсы көтеріліске шықты. Батыс түрік қағанатына қарсы шыққан тайпалар Таң империясының қол астына барып паналады. Таң үкіметі оларды мейілінше қолдап, олардың билеушілеріне шен – шекпен беріп сыйлап отырды. Таң үкіметі қолдаған тайпалар көтерілісі Батыс түрік қағанатын мейілінше әлсіретті.
Әрине түрік қағанатының екіге ыдырауына қытайлардың да өз әсері болды. Жоғарыда да айттық қытайлардың ежелден келе жатқан салты, күшті мемлекеттерді араларына іріткі салу арқылы, оларды бір – бірімен жауластырып қойып, олардың күшін әлсірету. Ол туралы деректе:Түріктер өте ақымақ халық олардың арасына іріткі салу оп – оңай. Тек олардың арасында Ғулардың бір тобы бар. Түріктер қулық – сұмдықты солардан үйреніп жүр. Естуімше бүкіл адамзат баласы ойлап таппайтын қулықты,ойлап табатын Шыжуға Сет дейтін біреу бар көрінеді, Шыбар қаған оны жанындай жақсы көреді мүмкін болса мен оны шырғалап өлтірер едім - патшам деп қытай ақылшысы патшасына мәлімет берген екен. Мұның өзі қытай империясының түріктердің арасына іріткі салу арқылы оларды ыдыратып, әлсіретіп отырғаны айдан анық.
Жалпы түріктердің шығуы туралы және мемлекеттігіне байланысты қытайдың көне деректерінде жоғарыда баяндағанымыздай шығу тегі туралы екі түрлі аңыз келтірілген. Бұл екі аңыз бір – біріне, қарама – қайшы болғанымен олардың айтатыны бірғана нәрсе түріктерді “Қасқыр„ дан тарады дейді. Бүл әрине аңыз, ол туралы әйгілі зерттеуші ғалым Л. Гумилев.былай дейді:Ата тегін білу және оларды жаттап алып айту, орта азиялық халықтардың өзгеше сипаты. олардың ең бір қызық жері, олардың көпшілігі әуелгі ата тегін әр түрлі аңдармен байланыстырады. Мысалы, тибеттер өздерін маймылмен еркегі мен раушастың (орман –аруақ ) ұрғашысынан шыққан, маңғолдар көк бөрі мен ақ маралдан, десе түріктер өздерін қасқырмен байланыстырады. [26.10б]деп қарайды.
Жоғарыда айтқандай ата тегін білу қазіргі қазақ қоғамында ежелден келе жатқан салт. Атамыз қазақ айтқандай Тегін білу, тектіліктің белгісі деп қарайтын қазақ халқы үшін тек мәселесі өте жоғары бағаланады. Оның үстіне қасқырды киелі деп қарап, оның атын атамай тергеу мағынадағы атпен атауы тектен – текке емес.Сол үшінде түріктердің қасқырды өз ата тегі ретінде, өздері сыйынатын қасиетті, киелі деген мағынада қолданып, өздерінің ата тегі ретінде қолдануының да ешбір оғаштығы болмаса керек.
Ал, мемлекеттік мәселесіне келетін болсақ қытайлар түрік қағанаттығының құрылу туралы жоғарыдағыдай мәліметтер береді. Бірақ бұл мемлекеттік мәселесінде олар өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоғарыда баяндағандай түрік қағанатының құрылуы, гүлденуі, дамуы және тарих сахнасынан мемлекеттік дәрежесінен айырылуы, осы қытай империясының ықпалы нәтижесінде болған жоқ па? деген сұрақ туады. Біз бұған мына бір дәлелді келтіру арқылы жауап іздейміз.
Сол түрік дәуірінен қалған бірден – бір жәдігер, ол “ Білге қаған ”, “ Күлтегін ”, “ Тонық көк ” жырларында айтылады. Онда бір тұтас түрік елін қайткенде сақтап қалу туралы айтады. Йоллығ-тегін халыққа елдігін сақтап қылаудың нақты бағдарламасын ұсына білген: қытайдың қол астына кірсең,түрік халқы, жоқ боласың, ал Өткен жеріңде елдігіңді сақтап отыра берсең, мәңгі ел болып, тоқ боласың дейді.
Йоллығ-тегін қытай мәдениетін, оған еліктегіш өз халқының мінез – құлқын сынға алады. Түріктердің эпиграфиялық текстері консервативтік мүддені алға тосады: кез – келген әдет – ғұрыптың, саяси, әлеуметтік немесе діни өзгерістердің барлығын зиянды деп есептейді. Бұдан VIII ғасырда, орталық Азиядағы түріктерге және олардың көршілеріне қытайдың экономикалық және мәдени ықпалы күшті болғаны байқалады. “ Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті соншама шексіз беріп жатқан табғаш халқының сөзі тәтті, бұйымы асыл еді.Олар тәтті сөз, асыл қазынасын беріп, жырақтағы халықты өзіне сонша жақындатар еді, Жақын қонып, сосын олардан әдепсіз қылықты үйренуші еді ” – дейді Білге қаған. Оны Тонық көк те қуаттайды: “ Бағынғаның үшін басқаға, Тәңір сені өлімші етті. Түрік халқы қырылды. Әлсіреді, жойылды. Түрік – Cір халқы жерінде тіршілік қалмады”[29.64б]
Жоғардағы зарлы жоқтау түрік халқының мұң – зары бейнеленген, әрі жоғарыдағы сұрағымызға жауап болып табылады. Ол өткен ғасырлардан бізге жеткен аса құнды жәдігері.
1.2. Қытай жылнамаларындағы Түрік қағанатының қүрылыуына және өркендеуіне байланысты мәліметтер
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта ғасыр кезеңінде немесе түркі дәуірінде Еуразия даласында кеңінен қоныстанды. Түрік, Түргеш, Ұйғыр қағанаттарын, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерінің құрған ашина, түргеш, басмыл, қарлұқ, қимақ, қырғыз, оғыз, қыпшақ тайпаларын жалпылама түркі тектес тайпалар деп атаймыз.
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы, далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші – қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайтадан жанданып бүкіл ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа – түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз[30].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады.
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз, қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты.
Ерте ортағасырлық мемлекеттер ішіде ру – тайпалық бөлінуге, жекешеленуге алғаш рет біртұтас империялық идеология қарсы бой көтерді. Біртұтас империя шеңберінде бірдей әдеби тіл мен жазу, материалдық мәдениет, саяси - әлеуметтік жазбаша қорлар пайда болып, түркі империясы тарағаннан кейін де қолданыста болып келді. Құрылған кезеңінің алғашқы жылдарынан бастап түркілер мемлекеті мен Қытай мемлекеті арасында тығыз саяси қарым-қатынас орнады. 545 жылы Солтүстік Қытайда Шығыс Вэй империясымен Шығыс Вэй империясы соғысты. Батыс Вэй императоры қарсыласына қарсы соғыста одақ іздеп, түркілер мемлекетіне елші жібереді. Түркілер қағаны Бумын Батыс Вэй астанасы Чаньанға көп сыйлықпен елшілер жіберіп, одақ құруды қабылдады[30.308б].
Бумын қаған түрік елінің ата жауы болып келген аварлар (жужандар немесе жуань-жуань) қағаны Анағұйдың қызына үйленбекші болып, ханға сөз салу арқылы аварлармен арада жанжал тудырады. Анағұй келісім бермеді. Өзіне тәуелді түркілер қағанының бұл қылығына қаһарланды. Бұл жағдай Бумынның Батыс Вэй мемлекетімен жасаған одағын жандандырып, аварларға қарсы көмек сұрауға итермеледі. Нәтижесінде, 551 жылы Бумын Анағұйға тосыннан шабуыл жасап, толығымен жеңді, Бумын Елхан лауазымын алады.
Кейінгі жылдары да түркілер мен аварлар арасындағы қақтығыстар тиылмады. 555 жылы Батыс Вэй территориясына көшіп барған аварларды Батыс Вэй императоры түркілерге ұстап берді. Өйткені Батыс Вэй басшысы империясына қарсы соғыста түркілерге үлкен үміт артқан еді. Батыс Вэй мемлекетінің көмегімен түркілер аварларды тарих сахнасынан жойып жіберді. Бұл оқиға Мұқан қаған (553-572) билік құрған жылдардың алғашқы ширегінде орын алды.
VІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, түркі мемлекеті территориясы шығысында Кәріс түбегінен, батысында Каспий теңізіне дейін, оңтүстігінде Алашань, Гоби шөлдерінен, солтүстігінен Байкал теңізіне дейін созылды.
Түрік қағанатындағы билеуші әулеттің ішіндегі 20 жылға созылған, өзара билікке бөлінуіне, Орта Азияда Батыс Түрік қағанатының, Моңғолияда Шығыс Түрік қағанатының құрылуына алып келді. Батыс түрік қағанатының Шегу (611-618) жыл Тон Ябғу (618-630) қағандары тұсында гүлденуі территориялық отарлау кезеңіне айналды. Шегу қаған Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы етіп, билігін бүкіл Тарым бассейніне, Шығыс Памирге кеңейтті.
Тон Ябғу қысқы сарайын Суябқа – Шу өзенінің бойындағы ірі сауда – қолөнер орталығына (қазіргі Тоқтамақ қаласының маңындағы Ақ – бешім қалашығы) жазғы сарайын, Исфиджаб маңындағы Мыңбұлаққа (қазіргі Түркістан қаласының маңында) орналастырды [31].
Жаңа жорықтар қағанат шекарасын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа дейін кеңейтті. 634 жылы билікке Нушибилерге сүйенген Елтерес қаған келді. Ол “он ақ” әскери - әкімшілік жүйесін жандандыруға тырысты. Жаңа реформалар ру басыларын (ырқын мен горлар) қағанға тікелей тәуелді етті. Сонымен қатар, - “оқты” басқаруға қаған отбасының мүшесі – Шад жіберілді, оның ру басыларымен ешбір туыстық байланысы болмады [30]. Осылайша жергілікті көсемдердің билігі шектелді. Ал қоғамының әскери – саяси күші тайпаларды бағынышта ұстауға жетпеді. Сондықтан 638 жылы дулу тайпалары Шадын қаған етіп жариялады. Қанды қақтығыстардан кейін дулу мен Нушиби тайпалыры екіге бөлініп, шекараларын Іле өзені арқылы белгіледі. 640-657 жж 17 жылға созылған тайпааралық күрес Жетісуға қытайлардың баса көптеп енуіне алып келді. “Он оқ” елі жеңіліп, Нивар Ышбара Ябғу қаған (Қытай деректерінде Ашина Хелу) тұтқындалып, 2 жылдан соң, 659 жылы сонда қайтыс болды.
Таң қытай – империясы батыс түрік тайпаларын қаған руынан шыққан “қуыршақтармен” билеуге тырысты. VII ғасырдың аяғында түркілердің толастамаған күрестерінің нәтижесінді Үш – елін бастаған түргештер батыс түркілердің тәуелсіздігін қалпына келтіріп. Түргеш қағанатын құрды.
Бұл кезде Орталық Азияда Шығыс Түрік қағанатының да қайта жандануымен және Орта Азияны араб жаулапалушылығымен аяқталған жаңа саяси жағдай қалыптасты.
Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатынан ерекшеленді. Егер Шығыста көшпенді өмір басым болса, батыста халықтың көшпелілігі отырықшы болды, егіншілікпен, қолөнер, саудамен айналысты. Батыс түркілердің мемлекеті шығысқа қарағанда феодалдық қатынастары дамыған мемлекет болды. Ерте ортағасырлық қалалық және жер өңдеу мәдениеті Батыс Түрік қағанатында Соғдылықтардың қатысуымен қалыптасты.
Түркі елінің мәдениетінің дамуына б.ғ.д. ІІ ғасырда ашылған Қиыр жіне Таяу Шығыс елдерінің арасындағы Керуен жолы үлкен рөл атқарды. Бұл қатынастарды суреттеген алғашқы құжаттар Орта Азиялық Иран диалектілерінің бірінде жазылған заттай ескерткіш. Ол В.Хеннингтің анықтауы бойынша, IV ғасырға жатады. Оны Булунузур маңынан саяхатшы Штейн тапқан. Бұл құжаттардың тілі кеңінен (VIIғ) Орта Азиядан табылған буддизм, христиан, Манихей діни әдебиетінің ескерткіштерінің тіліне ұқсас [31]. Ол тіл ғылымда ХІ ғасырдағы мұсылман ғалымы Бируни айтқандай, Түркістанның мұсылмандықты қабылдауына дейінгі екі әдеби тілдің біреуінің айтуымен “Соғдылық” тіл деп аталған [29].
Бируни соғдылықтар мен хорезмдіктердің күнтізбелері туралы мәлімет беріп, бұндағы терминдер Орта Азиядан табылған ескерткіштердің терминдеріне ұқсас екендігін анықтаған. Иранды зерттеген француз ғалымы Готоның пікірі бойынша соғды тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ
ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..9
1.2.Түрік қағанатының қүрылуына және өркендеуіне байланысты қытай
жылнамаларындағы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. ҚЫТАЙ ЖЫЛНАМАЛАРЫНДАҒЫ ТҮРІКТЕРДІҢ ҚЫТАЙМЕН САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ ЖӨНІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
2.1.Түркі, Батыс түрік қағанаттарының қытайлармен саяси
қарым-қатынас туралы қытай деректері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2.Сауда-Экономикалық байланыстары жөніндегі деректер ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3.Түріктердің қытайлармен мәдени байланыстары жөніндегі деректік
мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Кез-келген халық өзінің ұлттық тарихын тереңінен зерттеп-зерделеуге ұмтылыс жасайды. Патшалық, кейін Кеңестік дәуір тарихшылары түркі халқының бай тарихи мұраларын зерттеуде сыңаржақты пікір қалыптастырды.
Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрмаланып тарих бетінде ақтаңдаққа ұрынған жәйттерді қайта қолға алды. Сондықтан біз қарастырғалы отырған көне түркілердің көршілес орналасқан Қытай империясымен жүргізген саяси, экономикалық, мәдени байланыстарындағы бай тарихи мұраларды бітіру жұмысының тақырыбына арқау етіп отырмыз. Бұл мәселе бүкіл түркі халықтарын ойландыратын үлкен өзекті мәселе екенін айтқымыз келеді.
Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің, ол құрған мемлекеттің тарихы: түріктер қайдан пайда болды, сосын артына мол мұра қалдырып болып, көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті? – деген сауалға келіп құяды. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да одан ешбір нәтиже шықпады.
Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне түріктер саны аз болған, сол себепті де Қытай мен Иранға қоныстас көрші болуы олардың іс-әрекеттеріне әсер етпей тұра алмады. Демек, осынау елдердің әлеуметтік және саяси тарихы бірге өріліп, байланысып кеткен, сондықтан да оқиғалар желісін қалпына келтіру үшін біз олардың әрқайсысының тарихын назардан тыс қалдырмауға тырыстық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Көне түркілер мен Қытай арасында,ы қарым-қатынас жөніндегі зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде ірі тарихшылар еңбектерінен көрініс тапты.
Оның ішінде Н.Я.Бичуриннің ғылыми қызметі ерекше. Н.Я.Бичуриннің қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын бастырып шығаруы синологиядағы аса көрнекті құбылыс болды[1.52б]. Үш томдық еңбекте қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың (сюннулардың), үйсіндердің, қаңлылардың, янцайлар мен түрік тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған.
Қытай жылнамаларының материалдарына ауқымды тарихи филологиялық түсініктемелер берілген. Қытай деректемелеріне негізделген нақ сондай ертедегі зерттеулерді араб деректемелерін қоса отырып Абель Ремюза, Ст.Жюльен жүргізген[2.505б]. Оларда түріктердің, эфталиттердің тарихы Орта Азия мен Қазақстанда манихей, будда діндерінің таралуы қарастырылады. Орталық және Ішкі Азияның ортағасырлық тарихын жазуға, тарихи оқиғаларды ашатын қытай деректемелерін басып шығару өз кезінде одан әрі жалғастырылды. Қытай және Византия деректерін салыстыру негізінде Э.Шаванн (1903) ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы Жетісудың батыс түріктерінің тарихын зерттеді[3.97б]. Қытай, Үндістан, Алдыңғы Азия және Византия арасындағы өзара қатынастар мен мәдени алмасуды жеңілдету ісінде батыс түріктерінің атқарған рөлін анықтады: Сюань Цзанның маршрутын тарихи-географиялық тұрғыдан түсіндіріп берді, Сыма Цяннің “тарихи жазбаларын” аударуды жүзеге асырып, оған ауқымжы тарихи түсініктемелер жазды. Біршама уақыт өткен соң да Грот (1921) хуннулар туралы тарауды аудару және олар туралы неғұрлым толық текстологиялық мәліметтер келтіру үшін Сыма Цяннің шығармасын қайтадан қолға алады[4.77б]
Жазбаша (көне түрік және қытай) деректемелеріне жүгіне отырып, А.Н.Бернштам ежелгі түрік мемлекетінің әлеуметтік құрылымын зерттеп, әскери-демократиялық қоғамның ерте феодалдық қатынастар жүйесіне ұласуын айқындады. Ол сондай-ақ У-УІІ ғасырлардағы соғды қоныстанушылығының рөлі мен маңызын және оның Түрік қағанатымен өзара қатынасын анықтады.[5.87б]
Н.Я.Бичуриннің жақсы дәстүрін жалғастыра отырып, Н.В.Кюнер Орталық Азия халықтары туралы қытайдың құнды хабарларының үлкен топтамасын жариялады. Түріктер туралы тарихи мәліметтердің қытай тілінде екі томдық жинағы шығарылды [6.85б]
Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай деректерінің хабарлары тартылды. Оларға үйсіндер, Түрік қағанаты кезіндегі түріктер, түркештер, қарлұқтар жөнінде Ю.А.Зуев [7.4б]жасаған талдау жемісті болып шықты. Қытай жылнамаларынан аудармалардың жариялануы, әулеттік хроникалардың мәліметтерін ежелгі түрік ескерткіштері мен генеологиялық аңыздардың материалдарымен, сол сияқты антик дәстүрімен салыстыру ертедегі Қазақстанның этникалық үрдістерінің, саяси оқиғалары мен тарихи географиясының кейбір жақтарын жаңаша түсінуге мүмкіндік берді.
Көне түрік жазуын зерттеу ісінде С.Е.Маловтың еңбектерінің маңызы ерекше. Ғалымдардың ежелгі түрік ескерткіштерінің материалдарына негізделген зерттеулерінің нәтижелері түрік қағанаттары шеңберінде болған этногенетикалық үрдістердің Орталық Азия мен Сібірдің түркі тілдес халықтарының қалыптасу тарихына өте елеулі ықпал жасағанын көрсетт[8.78б].
С.Г.Кляшторный монографиясында ежелгі түріктердің руналық текстерінен алынған материалдар талданып, жүйеге келтірілген, олар басқа деректемелердің материалдарымен салғастырылып, қол жеткен нәтижелер Қазақстан мен Орта Азия тарихына сәйкес тарихнамалық тұрғыдан да, деректану тұрғысынан да қорытылған. Түріктер тарихын талдап жасаумен бірге, кангюй проблемасы, Жетісуға соғдылардың қоныстануы соншалықты мұқият зерттелді[9.185б].
Л.Н.Гумилев түрік халықтарының тарихы жөніндегі кітаптарының жарыққа шығуын да атап өту қажет. Олар хунну державасы мен ежелгі түріктердің мемлекетіне арналған. Сол әлеуметтік-саяси көшпелі қауымдастықтардың пайда болу, даму және жойылу заңдылықтары зерттеледі. Автор кең көлемді тарихи проблемаларға (хуннулар мен түріктердің саяси өміріне, олардың тұрмысына, дініне, мәдениетіне), сондай-ақ екі дәуір – ертедегі дәуір мен орта ғасырлар шебіндегі Ішкі және Орталық Азия көшпелілерінің географиялық орналасуына зор көңіл бөлген[10.197б].
Қазақстанның аса көрнекті ғалымы, ағартушы, саяхатшы, этнограф, Қазақстанның, Орта және Оралық Азияның тарихы мен мәдениетін зерттеуші Ш.Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына қарай 5 томдық Шығармалар жинағының жаңа басылымы жарыққа шықты. Ш. Уәлиханов шығармаларының өзектілігі негізінен ерте орта ғасырлар, түріктердің этникалық, саяси және этнографиясын зерттеуде, ең тұңғыш қазақ деректанушысы ретіндегі үлесі өте зор болып табылады[11.123б].
Осы орайда, 1985 жылы Алматыда ЮНЕСКО шеңберінде “Орта ғасырлардағы Орталық Азиядағы мәдени-тарихи үрдістер” деген халықаралық конференция өткізілді. Онда ҮІІІ-ХҮІІ ғасырларда Орталық Азияда болып өткен этно-мәдени үрдістерге, аймақтың көшпелі және отырықшы халқы өркениетінің әлеуметтік-экономикалық базасы мен олардың арасындағы өзара қатынастарға, мемлекеттік құрылыс сипатына, мәдениеттердің өзара байланысы мен өзара ықпалына баса назар аударылғанын атап айтқан жөн.
Қытай жылнамаларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу, ертедегі және ортағасырлық Қазақстанның түрік тайпаларының тарихын талдап шешуде А.Ш.Қадырбаев бастаған ғалымдаржалғастырды [12.18б].
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың жазбаша деректемелер мен археологиялық деректердің бай материалына сүйеніп жазған “Қазақстан ІІІ мыңжылдық жылнамасы” деген кітабының шығуы Қазақстан тарихнамасында елеулі құбылыс болды. Ғалымдар Қазақстанның шығыстанушы-тарихшылары мен археологтарының халықаралық үлкен қоғамдастығы жетістіктерін қорыту еңбегін өз мойнына алған. Қазақ халқы этногенезінің жалпы үрдісін авторлар 2-3 мың жыл бойы халықтың екі тобының: үнді-европалық және орталық-азиялық топтарының өзара әсері мен қосылуы деп көрсетеді.[13.66,68бб]. Сондай-ақ бүгінгі таңда мәдени бағдарлама аясында қазақ-қытай қатынасына байланысты еңбектерді жазған Мұхамедханұлы Н [14.128б], Мыңжан Н [15.161б], Қинаятұлы З [16.297б] есімдерін атауға тиіспіз. Аталған авторлар еңбектері бітіру жұмысының мазмұнын ашуда үлкен көмекші құрал болды. Осы мәдени баңдарламаның соңғы жылдарағы ерекше олжасы, қытай деректемелерін Сүлейменов атындағы Шығыстану инистутының қызметкерлерінің бастамасымен қазақша аудармасының жарық көргенін ерекше атап айтуға болады[17].
Деректік негізі:Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Таң әулеті билік еткен кезеңге (618-907 ж.ж) тұстас келеді. Орталық Азия халықтары, олардың тарихы туралы мәліметтердің келесі үлкен кешені сол дәуірге арналған екі жылнамада бар. “Таң әулетінің ескі тарихын” (“Цзю Таншу”) Қытайдың бөлшектенуі кезінде – автордың тобы[18.4б], ал “Таң әулетінің жаңа тарихын” (“Синь Таншу”) [19.4б]да Сун дәуірінде (1043-60ж.ж) Қытайдың аса көрнекті ғалымы әрі ақыны Суян Сю (1007-72 ж.ж) бастаған авторлар ұжымы жазған[20.8б]. Таң әулетінің тарихы жөніндегі екінші еңбек біріншісінен жаңсақтықтар мен қателер көп табылуына байланысты жазылған. Жылнамаларда батыс түріктер, түркештер, олардың этногенезі, Батыс түрік қағанатының, Түркеш қағанатының құрылуы мен олардың ыдырауы туралы саяси тарих пен этнологиялық мәліметтер берілген.
Қарлұқтар, олардың Жетісуда және Қазақстанның оңтүстігінде, сондай-ақ қазіргі Қырғызстанда орналасуы туралы қытай материалдары өте құнды[21.177б]. Ертедегі дәуір мен б.з. УІІІ ғасырына дейінгі Орталық Азия тайпалары мен олардың мемлекеттік құрылымдары тарихыныңнегізі арқауын нақ қытай деректемелері бойынша біршама толық жасауға болады, бұл әсіресе үйсіндердің, қаңлылардың, ежелгі түріктердің, түркештердің, қарлұқтардың саяси тарихына байланысты.
Орталық Азияға саясатшылардың жазбалар Таң әулеті билеген кезеңде де, ХІІІ ғасырда да ең басты дерек болып қала береді. “Сянь Таншу” мен “Цзю Таншуда” Жетісуға Шығыс Түркістан полистері арқылы жүріп өткен қытай саяхатшыларының маршруттары: Шу, Талас өзендерінің аңғарлары, Ыстықкөл суреттелген. Алайда олардың ішінде буддаға тауап етуші Сюань Цзан (шамамен 596-664 ж.ж ) қалдырған жазбалар мейлінше толық болып табылады[22.10б]. Ол жазған шығарма “Ұлы Таң әулеті кезіндегі Батыс өлкесі туралы жазбалар” (“Да Таң Сиюйцзи”) деп аталады және Сюань Цзанның Орта Азия арқылы Үндістанға саяхатына арналған. Сюань Цзан Суяб, Невакет, Талас арқылы жүріп өткен. Ол қаһан сарайын, түрік тайпалары мен басқа да тайпалар кәсібінің әдет-ғұрпын суреттеген[23.320б].
Ертедегі және орта ғасырлардағы қытай деректемелері, сыңаржақ болғанына қарамастан, Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше құнды.
Біздің заманымыздағы мыңжылдықта ежелгі түрік және түркі тілдес тайпалар мекендеген жерлерден шыққан көне түрік жазбаша ескерткіштерінің құны баға жеткісіз.
Түрік авторлар жазған бұл жазбаша деректемелердің елеулі және даусыз екі қасиеті бар, олар – автохтондылығымен, яғни жерлекті сипатта болуымен және түпнұсқалылығымен ерекшеленеді – автор өзінің көз алдында не болғаны немесе болғанынан көп уақыт өтпеген оқиғалар жайында, өзі жақсы білетін фактілер туралы жазған. Сол арқылы ежелгі түрік деректемелері түрік қоғамындағы этникалық, әлеуметтік және мәдени үрдістер туралы жат жерлік байқаушылар жазған мәліметтерге неғұрлым дәл түсінік береді. Монғолия жерінен мейлінше құнды ежелгі түр текстері табылды.Деректануда Енисей мен Таластан ашылған ескерткіштердің зор маңызы бар.
Ең алдымен түрік хандары Күл-тегін (732) мен Білге қаған (735) құрметіне қойылған ескерткіштер – Кошоцайдам құлпытастарын атап өту керек. Бұл жазбалардың авторы, басқа да көпшілігіндегі сияқты, қаған әулетінен шыққан Йолығ-тегін болған, ол түрік тілінде жазған есімі бізге белгілі тұңғыш жазушы. Осы екі ескерткіш басқа да руна жазбаларының бәрі дерлік салыстырылатын өзінше бір өлшемдерге айналды. Тоныкөк ескерткіші (шамамен 716), Құлшора құрметіне орнатылған ескерткіш (722), Онгин жазбасы қосылатын Кошоцайдамның мәнерлі тексі негізінен Шығыс түрік қағанаты жөнінде мәліметтер береді.
Сонымен бірге оларда Қазақстан мен Орта Азияның батыс түріктері тарихының оқиғаларына қатысты маңызды естеліктер бар, оларға талдау жасау тарихи-географиялық, тарихи-саяси және этнографиялық прроблемалардың тұтас кешенін зерттеу жолдарын белгілеуге мүмкіндік береді. Ең құндысы – “он оқ” (он жебе) халқы, түргештер, қарлұқтар, оғыздар, кенгерестер, Жетісу соғдылары туралы мәліметтер.
Елтеміш Білге қаған (747-759) құрметіне жазылған эпитафия болып табылатын Селенга тасы (яғ,и Шине Усу ескерткіші) орхон есерткіштеріне жатады. Бұл жазбада түріктермен бірге ұйғырлардың тайпалық бірлестігіне билік еткен қыпшақтар уақыты жағынан бірінші рет ауызға алынады. Елтеміш қағанның түріктермен, түркештермен, қарлұқтармен және басмылдармен өзара қатынастарының тарихы да баяндалады.
Батыс түрік қағанатының Жетісудан (Талас өңірінен) табылған ескерткіштері елеулі мәдени тарихи қазына болып табылады, оған қабірлерге қойылған құлпытастарға, теңгелерге, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқшаларға жазылған ое екі жазба жатады. Бұл ескерткіштердің жоғарғы мерзімі едәуір айқын – ҮІІІ ғасыр, ал төменгі хронологиялық шегі тегінде, ҮІ-ҮІІ ғасырлар шегі болуы ықтимал.
Қорыта айтқанда, ежелгі түрік ескерткіштерінің алдыңғы ортағасырлық Қазақстанның тарихи географиясы мәселелерін талдап шешуге айқын жарық беретін дерек ретіндегі маңызы бағалау қиын.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті:
ҮІ-ҮІІІ ғасырлар аралығындағы көне түріктер мен қытай елі арасындағы қарым-қатынасты қарастыру үшін біз алдымызға мынадай мақсаттар мен міндеттерді қойдық:
- ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түріктердің мемлекеттіліктің ерте түрлері жөніндгі мәселеге ден қою;
- Қытай деректеріндегі түрік атауының шығуы туралы мәліметтерге назар аудару;
- ҮІ-ҮІІІ ғасырдардағы қытай тарихын хронологиялық деңгейде түркі қағанаттарымен өзара саяси байланысын баяндау;
- Түркі қағанатынан батыс қағанатының бөлініп шығу барысын Қытай мемлекетімен туындаған саяси қайшылықтар негізінде талдау;
- Түрік-қытай арасындағы мәдени қарым-қатынасындағы Жібек жолының рөлін айқындау;
Қытай деректеріндегі Түркілер жайлы мағлұматтарға талдау жасау,
Түріктердің салт – дәстүріне байланысты қытай жылнамаларындағы мәліметтерге талдау жасау;
Сауда-экономикалық байланыстары жөніндегі деректік мәліметтер саралау
Қытай деректеріндегі Түркі мәдениеті туралы мәліметтердің құндылығын ашып көрсету;
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЕРТЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРІК ҚАҒАНАТТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
1.1. Түрік атауының шығуы туралы қытай деректері
Түрік қағанатының құрылу тарихы заманымызға дейінгі VI ғасырдан, заманымызға дейінгі XII ғасырға дейін созылды. Бұл ұлыстар мен қағанаттықтан, нәсілдік белгілерінде, экономикалық тұрмыс қалпында, мәдениетінде мен тілінде жақындық және біркелкілік бар. Олар Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына, және Қазақ халқының тарихында өте жоғары маңызға ие.
VI ғасырдан , XII ғасырға дейінгі аралық, Түрік қағанатының құрылуынан бастап, гүлдену, даму, кезеңдерін бастан кешірді. Осы мемлекет төңірегіндегі ұлыстар мен тайпалар бір тұтас үкіметке бағынып, ұзақ уақыт бойы аралас – құралас өмір сүрді.
Түріктер туралы алғаш рет Қытай деректері мен, жылнамаларында түрік атауы 542 жылы кездеседі. Түріктер VI ғасырдан бастап Алтай тауының күн бетін мекендеген көшпелі тайпалар еді. Қытай деректерінде Көне жоунаме түріктер туралы былай баяндалады: “Түріктер Ғұндардың бір тармағы. Олардың арғы тегі - Ашина. Олар өз алдына ұлыс құрды. Кейін оларды көршілес мемлекет талқандады да, халқын түгел қырды. Бірақ он жасар ер баланы жасақтар баласынып , өлтіруге қимай аяқтарын кесіп шалғынды иен далаға тастап кетті. Бұл баланы бір қаншық қасқыр үнемі ет әкеліп беріп оны асырады. Бала ер жеткен соң Қасқырмен жақындасып оны буаз қылды”[24.93б].
Көршілес мемлекеттің ханы бұл баланың тірі екенін білі, оны өлтіруге тағыда адам жіберді. жіберген адамы баланың қасындағы Қасқырды көріп, баламен бірге оны да өлтірмекші болды. қасқыр қашып құтылып елінің терістігіндегі бір тауға келіп, паналады. Ол тауда үңгір бар еді. Қасқыр онда аумағы бірнеше жүз шақырым(哩)* келетін төрт жағы таумен қоршалған шалғынды жазыққа кезікті. қасқыр сол араға бой жасырып, он ұл тапты. Бұлар ержеткен соң әйел алып бала сүйді. әр қайсысының өз Ауғысы(тегі ) болды. Ашина – солардың бірінің тегі. олар өсіп - өніп бірнеше жүз отбасы болды. Талай замандардан кейін олар бірінен соң бірі үңгір ден шығып Нане ег( жу жандар) бағынышты болды. Алтын тауды мекендеп жужандардың темірін соғатын теміршісі болды. Алтын таудың пішіні Дулығаға ұқсайтын еді, олар дулығаны өз тілінде Түрік дейді. сонымен Түрік сөзі олардың халқының намы болып қала берді ”[25.92-93б.].
Жоғарыдағы аңызға келетін болсақ Қытайлар оларды Ғұндардың бір тармағы дейді. Және оларды Қасқырдан тараған деп қарайды. Әрине бұл бір аңыз. Ата тегін білу және оларды әдейі жаттап алып айту, Орта Азиялық халықтардың өзгеше сипаты деп түсіндіреді әйгілі ғалым зерттеуші Л. Гумилев[26.25б]. Бұл дәстүр қазақ халқында күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мысалға алып айтса
Тегін білу, Тектіліктің белгісі дейтін атамыз. Қазақ бұл мәтелді тегін айтпаса керек.
Сол үшінде, Түріктердің мейлі қасқырдан тарасын – тарамасын, олардың басқалай наным – сенімдерімен қатысты болсын, әйтеуір қасқыр олар үшін өте маңызды, өте қасиетті ұғым екендігінде күмән жоқ.
Ал, түріктер туралы екінші аңызға келетін болсақ қытайдың Жоунамасында былай баяндайды: “ Түріктердің арғы аталары Ғұндардың терістігіндегі Сақ(塞国) елінен шықты. Олардың ұлыс Аббасы Абам Бек деп аталды. Олар он жеті ағайынды еді. Оның бірі Іді Ншида еді, ол қасқырдан туды. Абам Бектер тумысынан ақымақ болды да мемлекеттері жойылып кетті. Ал, Ншиданың табиғаттың өзгеше құбылысын сезетін қасиеті бар еді. Ол күнді жауғызып, жел соқтыра алатын еді. Ол екі әйел алды. оларды жаз бен қыс тәңірлерінің қызы дейді. Оның біреуінен төрт ұл көрді. Оның біреуі Аққуға айналып кетті; біреуі Абасу* мен Кем өзендер арасынан Қырғұр деген мемлекет құрды; енді бірі Щатша суының бойынан мемлекет құрды. тағы бірі Бас Щатшаш тауында мекендеді. Бұл оның үлкен ұлы еді. Бұл тауда Абам Бектің ұрпақтары да болды. олар көбінде аш – жалаңаш жүруші еді. Үлкен ұлы от шығарып олардың бойын жылытты, асырады және барлығына қолғабыс тигізді. сонымен олар үлкен ұлды қошаметтеп, өздерінің Билеуші етіп сайлады. бұған түрік деген нам берілді. оның өз аты – Нғыд Түрік Шад еді. оның он әйелі болды. балаларының барлығы Шешелерінің тегімен аталды. Нғыд түрік өлгеннен кейін он әйелдің балалары өздерінің ішінен біреуін Таққа отырғызуды ұйғарды. олар бір Бәйтеректің түбіне жиналды . Олар: Қайсысымыз осы Бәйтерекке жоғары секірсек, сол таққа отырады деп уәделесті. Ашина жасының кішілігіне қарамай бәрінен биік секірді. Сонан бауырлары Ағыш Шад деген наммен қошаметтеп таққа отырғызды”[27 ,93б.].
Бұл аңыздың бірінші аңыздан ,бір өзгешелігі онда түріктерді Сақ елінен шықты дейді. Бірақ оларды айналып келіп Қасқырмен байланыстырады. айналып келіп жоғарыдағы екі аңыз Түрік халықтарының шыққан тегін түгел қамтымайды, тек олардың билеуші әулетінің тегі ғана айтылады. Түріктердің шығуы жөніндегі бұл нұсқаларда аңыз деуге татырлық ештеңе жоқ. Бірақ жоғарыда айтылған екі аңыздың айтылуы екі түрлі болғанымен, бұл аңыздардың барлығының түйіні түріктердің арғы тегі қасқырдың тұқымы дегенге саяды, әрі Бөрі ( қасқыр ) сөзі VI ғасырда, түріктер үшін аса мәнді сөз болғаны айдан анық. Қытай авторлары “ түрік ханы ” мен “ бөрі ” ұғымын мағыналас деп есептейді, сонда тегі түрік хандарының көз қарасына сүйенсе керек.
Қытайлардың түріктерге шабуыл жасаған кезде айтқан мына бір сөзінде: “ оларға мынадай шаралар қолдану керек: көшпенділерін қуып, бөрілеріне бассалу керек ” [26] деп нұсқау қағаздарында айқын көрсеткен.
Жоғаырда айтқанымыздай түріктер жу жан дарға бағынышты болып, олардың темірін соғатын теміршілері болғанымен күннен – күнге өсіп, көркейе түскен болатын. Бұл кездері солтүстік қытайда жаңа соғыс бұрқ етеді. Шығыс Рэй империясының билеушісі Гао-Хуань жу жан ханы Науан мен және Тоғын ханы Куалгуй мен одақтасып , батыс вэи империясына шабуыл жасап, бәсекеші – бақталасы Юйвынь Тайды қатты тықсырды. Алайда одақтастар шешуші жеңіске жете алмайды. Батыс Рэй императоры Вэнь- дик қытай жылнамасы бойынша 11-жылы яғни 545 жылы Анд Нопаньто деген адамын достық қатынас жасау үшін көп тарту – таралғымен түрік қағаны Румынға аттандырады.
Осындай қысылтаяң жағыдайда қытайлардың түріктерді одаққа тартуының өзіндік себебі бар болатын. Өйткені қытайлар көршілерінің күннен – күнге күшейіп келе жатқанын көріп, олардың ұйқысы қашты. Ол туралы қытай деректерінде былай баяндалады:Түріктің ШыБар қағаны және оның інісі Ябғу мен Пана қағандар жүз шақты мың әскермен, оңтүстікке шапқыншылық жасады. қытай императоры қатты сасып, оларға қарсы әскер аттандырды. нәтижеде олардың (түріктер) әскер саны бізден өте көп сол үшін шегінуге мәжбүр болдық [25.128б] деп жазады.
Ал, тағы бір деректе Түріктер – құтырған қауым, сылтау қымыс етсе шекарамызға сұғанақтық жасайды. Оның үстіне адамдары өте көп, таумен далының сай – саласынан өріп шыға келеді [26.129б]дейді. Міне бүл фактілерден біз Түріктердің өте қуатты, жауынгер екендігін, оның үстіне барынша күшейгендігін көреміз.
Түріктерге келген елшіні Бумын қуанышпен қарсы алады. “ордадағылар : бүгін бізге ұлы мемлекеттен елші келді, көп ұзамай біздің мемлекетімізде өрге өрлейді – деп бірін – бірі құттықтай бастайды ”. Осынау елеусіз фактінің өзі жу жандар өктемдігінің түркілерге ауыр тигені, бостандық жолындағы қашса – құтылмайтын соғыстан олардың тайсалмайтындығы айқын көрінді.
Халқының көңіл – күйін бейімделген Бумын қаған жу жан ханы алдында өзінің адал еместігін танытып, батыс вэй астанасына өзінің елшілерін тарыту – таралғымен аттандырады. Осылайша өз мырзасының жауымен одақ құрды. Алайда бұдан жу жандармен ара қатынасы бір жола үзілмейді.Үйткені бұл келісім өте құпия жағыдайда жүргізілгенге ұқсайды. Осы бір елшілік түрік мемлекетінің Батыс Вэй және оның мұрагері Бэй-Чжоу империясының одақтасы ретінде, 550 ж. бастап Вэй әулеті бекіп алған Солтүстік – Шығыс қытайға қарсы бағытталған шығыстың саясатын алдағы ширек ғасыр бойы белгілеп берді. Алайда әлемдік саясатқа араласқан Бумын, өзі кіріптар болып отырған жу жандарға қарсы күресуге әлі де әлсіз екенін анық түсінген. Бумын сол себепті де әрі одақтас, әрі бағынышты ролін адал орындауға бел байлаған секілді.
Батыс теле тайпалары жу жан құлдығынан зар иледі. Ақыры олардың төзімі таусылып, көтеріліске шықты.546 жылы жу жан хандығының езгісінен құтылуға талпынған телелер жу жан дарға қарсы аттанды. Бұл қабарды естіген түмен өз жасақтарымен тосқауылдап оларды талқандады. Сонымен олардың 50 000- нан астам отбасын өзіне бағындырды. Түріктер едәуір күшейген соң, жу жандардан қыз айттырмақшы болып араға жаушы аттандырды. бұған бұлқан – талқан болған Анағыи кемсіткен, балағаттаған жауаппен:Менің темірімді соғатын құлым бола тұра, бұлай сөйлеуге қалай батылың барады [27.94б] деп арнайы елші жібереді. Бұған шамданған Бумын оның елшісін өлтіріп тастады да олар мен қатынасты бір жолата үзді.
551 жылы тумен қаған қытайдың Вэи әулетінен қыз айттыру талабын қойды. Сол жылы 17- маусымда вэи әулетінен Чанленді әйелдікке алады. 552 жылы тумен өзін Ел қаған деп жариялайды. бұл ежелгі ғұндардың тәңір құты мен бірдей. Өзінің әйелін қатұн (Қатұн-түріктердің нанымында жоғары мәртебелі қағанның әйелі деген мағынаны білдірсе керек). деп, інісін және ұлдарын тегін, сардарларын Шад деп атады[21]. Осылайша Буымн түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерді. Тумен билік еткен жылдары қағанат барынша күшейіп халқы өсе бастады
Жоғарыдағы айтқанымызға келетін болсақ Бумының қытай ханшасына үйленуі енді ғана көркейіп келе жатқан түрік қағанаты үшін өздеріне мықты бір сүйеніш табу, сол арқылы өздерінің жауларынан құтылу. Ал қытайлардың түріктердің талабына бірден қосылуы, олардың көктен тілегенін жерден біреумен тең болды. Олай дейтініміз жоғарыда айтқандай күшейіп келе жатқан түріктерді, өздеріне тарту арқылы оларды әлсірету, бұл ежелден келе жатқан қытайлардың бақай қулығы.Түріктермен құдандалық қатынасты ортаға тарыту арқылы оларды өз дегеніне көндіру.
Сөзімізді дәлелдесек: осындай бір ала сапыран кезде 584 жылы қытай императоры жіберген елшіні түрік қағаны қабылдамай қойса керек, сонда қытай елшісінің қағанға айтқаны: Түрік қағанаты мен Суэи сынды екі ірі елдегі көктің ұлымыз( көктің ұлы деп өздерін айтады) деп қаған орныңыздан түр май мұратыңызға қайшы келсеңіз қалай болар. Қатұныңыз патшамыздың қызы, ал қаған сіз ұлы Суэи әулетіне кұиеусіз. Солай бола тура ибасыздыққа барып атаңызға иіліп тағзым жасаудан қалайша бас тартасыз? [25.116б]деген екен. міне бұл факті сөзімізге дәлел бола алады.
Тумен қаған қайтыс болғаннан кейін, оның кіші інісі Мұқан қаған билік жүргізген кезде, түрік қағанаты мейілінше күшейді. Олар жу жандарды бір жолата талқандап, шығыста кедендерді, солтүстікте қырғыздарды өзіне бағындырып, батыста эпталиттерді талқандап, орта Азия өңіріндегі елдерді қол астына қаратты[21.159б]. Осылайша шығыста қытайдың ЛиауХэи теңізінің батыс жағалауынан бастап, батыста Каспий теңізіне дейінгі 10 мың шақырымдық өңір, оңтүстікте Гоби шөлінің солтүстігінен бастап, солтүстікте Байқал көлінен , дейінгі 5-6 мың шақырым жер түгелмен түрік қағанатына қарады.
Қытайдың қазіргі шығыс солтүстік өлкелерінен бастап, кәспий теңізіне дейінгі ұлан – байтақ өңірде түрік қағанаты билік жүргізді. Олардың ордасы орхон өзенің басына көшіп орналасады. Моңғолия мен орта Азияны мекендеген түркі тілдес тәйпәлар мен ұлыстар түгелмен түрік қағанатына бағынды.
Түменнің тағы бір інісі Эстеми 552 – 553 жылдардан бастап, Батысқа жорық жасаған түрік әскерлеріне қолбасшылық жасады. Жорық барысында Жоңғария мен Жетісу өңірлеріндегі және Сыр дария алқабындағы түрік тілдес тайпаларды өзіне бағындырды. 563 -567 жылдары орта Азиядағы эпталиттер мемлекетін талқандады. Бұл кезде Эстемидің қол астында он Чад басқарған 100 мың әскер болған. Ол батыс өңірдегі елдерді бағындырғаннан кейін өзін қаған деп жариялады. Оның қол астындағы тайпалар он оқ бод он( он оқ халық ) деп атады[18.365б].Эстемидің эпталиттерді талқандап, батыс өңірдегі елдерді бағындыруы батыс түрік қағанатының негізін қалады. 576 жылы эстеми қайтыс болып, оның орнына отырған баласы өзін Дарту қаған деп жариялады.
Осы мезгілде түрік қағатының ордасында аға – інілер арасында үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыс туылып, ұлы қаған Шыбарға қарсы шыққан Апа қаған батыста Арту қағанмен тізе қосып шабыр қағанға қарсы күресті. ақырында, 582 жылы түрік қағанаты өз ішінен Шығыс түрік және Батыс түрік деп екіге бөлінді. Бұл туралы қытай деректерінде былай баяндайды: Түрік мемлекеті әуелде бір тұтас мемлекет еді, қазір бір – бірмен жауласқан екі мемлекетке айналды дейді.[19.205б].
VII ғасырдың 30 жылдарынан бастап Батыс түрік қағанаты ішкі ыдыраушылық өріс алды. Билеуші топтардың арасында билікке таласқан қырқыстар өршіді. Оның үстіне толассыз жүргізілген шапқыншылық жорықтар мен аламан – салықтың ауыртпалығын арқалаған халық Батыс түрік қағанатына қарсы көтеріліске шықты. Батыс түрік қағанатына қарсы шыққан тайпалар Таң империясының қол астына барып паналады. Таң үкіметі оларды мейілінше қолдап, олардың билеушілеріне шен – шекпен беріп сыйлап отырды. Таң үкіметі қолдаған тайпалар көтерілісі Батыс түрік қағанатын мейілінше әлсіретті.
Әрине түрік қағанатының екіге ыдырауына қытайлардың да өз әсері болды. Жоғарыда да айттық қытайлардың ежелден келе жатқан салты, күшті мемлекеттерді араларына іріткі салу арқылы, оларды бір – бірімен жауластырып қойып, олардың күшін әлсірету. Ол туралы деректе:Түріктер өте ақымақ халық олардың арасына іріткі салу оп – оңай. Тек олардың арасында Ғулардың бір тобы бар. Түріктер қулық – сұмдықты солардан үйреніп жүр. Естуімше бүкіл адамзат баласы ойлап таппайтын қулықты,ойлап табатын Шыжуға Сет дейтін біреу бар көрінеді, Шыбар қаған оны жанындай жақсы көреді мүмкін болса мен оны шырғалап өлтірер едім - патшам деп қытай ақылшысы патшасына мәлімет берген екен. Мұның өзі қытай империясының түріктердің арасына іріткі салу арқылы оларды ыдыратып, әлсіретіп отырғаны айдан анық.
Жалпы түріктердің шығуы туралы және мемлекеттігіне байланысты қытайдың көне деректерінде жоғарыда баяндағанымыздай шығу тегі туралы екі түрлі аңыз келтірілген. Бұл екі аңыз бір – біріне, қарама – қайшы болғанымен олардың айтатыны бірғана нәрсе түріктерді “Қасқыр„ дан тарады дейді. Бүл әрине аңыз, ол туралы әйгілі зерттеуші ғалым Л. Гумилев.былай дейді:Ата тегін білу және оларды жаттап алып айту, орта азиялық халықтардың өзгеше сипаты. олардың ең бір қызық жері, олардың көпшілігі әуелгі ата тегін әр түрлі аңдармен байланыстырады. Мысалы, тибеттер өздерін маймылмен еркегі мен раушастың (орман –аруақ ) ұрғашысынан шыққан, маңғолдар көк бөрі мен ақ маралдан, десе түріктер өздерін қасқырмен байланыстырады. [26.10б]деп қарайды.
Жоғарыда айтқандай ата тегін білу қазіргі қазақ қоғамында ежелден келе жатқан салт. Атамыз қазақ айтқандай Тегін білу, тектіліктің белгісі деп қарайтын қазақ халқы үшін тек мәселесі өте жоғары бағаланады. Оның үстіне қасқырды киелі деп қарап, оның атын атамай тергеу мағынадағы атпен атауы тектен – текке емес.Сол үшінде түріктердің қасқырды өз ата тегі ретінде, өздері сыйынатын қасиетті, киелі деген мағынада қолданып, өздерінің ата тегі ретінде қолдануының да ешбір оғаштығы болмаса керек.
Ал, мемлекеттік мәселесіне келетін болсақ қытайлар түрік қағанаттығының құрылу туралы жоғарыдағыдай мәліметтер береді. Бірақ бұл мемлекеттік мәселесінде олар өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Жоғарыда баяндағандай түрік қағанатының құрылуы, гүлденуі, дамуы және тарих сахнасынан мемлекеттік дәрежесінен айырылуы, осы қытай империясының ықпалы нәтижесінде болған жоқ па? деген сұрақ туады. Біз бұған мына бір дәлелді келтіру арқылы жауап іздейміз.
Сол түрік дәуірінен қалған бірден – бір жәдігер, ол “ Білге қаған ”, “ Күлтегін ”, “ Тонық көк ” жырларында айтылады. Онда бір тұтас түрік елін қайткенде сақтап қалу туралы айтады. Йоллығ-тегін халыққа елдігін сақтап қылаудың нақты бағдарламасын ұсына білген: қытайдың қол астына кірсең,түрік халқы, жоқ боласың, ал Өткен жеріңде елдігіңді сақтап отыра берсең, мәңгі ел болып, тоқ боласың дейді.
Йоллығ-тегін қытай мәдениетін, оған еліктегіш өз халқының мінез – құлқын сынға алады. Түріктердің эпиграфиялық текстері консервативтік мүддені алға тосады: кез – келген әдет – ғұрыптың, саяси, әлеуметтік немесе діни өзгерістердің барлығын зиянды деп есептейді. Бұдан VIII ғасырда, орталық Азиядағы түріктерге және олардың көршілеріне қытайдың экономикалық және мәдени ықпалы күшті болғаны байқалады. “ Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті соншама шексіз беріп жатқан табғаш халқының сөзі тәтті, бұйымы асыл еді.Олар тәтті сөз, асыл қазынасын беріп, жырақтағы халықты өзіне сонша жақындатар еді, Жақын қонып, сосын олардан әдепсіз қылықты үйренуші еді ” – дейді Білге қаған. Оны Тонық көк те қуаттайды: “ Бағынғаның үшін басқаға, Тәңір сені өлімші етті. Түрік халқы қырылды. Әлсіреді, жойылды. Түрік – Cір халқы жерінде тіршілік қалмады”[29.64б]
Жоғардағы зарлы жоқтау түрік халқының мұң – зары бейнеленген, әрі жоғарыдағы сұрағымызға жауап болып табылады. Ол өткен ғасырлардан бізге жеткен аса құнды жәдігері.
1.2. Қытай жылнамаларындағы Түрік қағанатының қүрылыуына және өркендеуіне байланысты мәліметтер
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта ғасыр кезеңінде немесе түркі дәуірінде Еуразия даласында кеңінен қоныстанды. Түрік, Түргеш, Ұйғыр қағанаттарын, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерінің құрған ашина, түргеш, басмыл, қарлұқ, қимақ, қырғыз, оғыз, қыпшақ тайпаларын жалпылама түркі тектес тайпалар деп атаймыз.
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы, далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші – қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайтадан жанданып бүкіл ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа – түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз[30].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады.
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз, қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты.
Ерте ортағасырлық мемлекеттер ішіде ру – тайпалық бөлінуге, жекешеленуге алғаш рет біртұтас империялық идеология қарсы бой көтерді. Біртұтас империя шеңберінде бірдей әдеби тіл мен жазу, материалдық мәдениет, саяси - әлеуметтік жазбаша қорлар пайда болып, түркі империясы тарағаннан кейін де қолданыста болып келді. Құрылған кезеңінің алғашқы жылдарынан бастап түркілер мемлекеті мен Қытай мемлекеті арасында тығыз саяси қарым-қатынас орнады. 545 жылы Солтүстік Қытайда Шығыс Вэй империясымен Шығыс Вэй империясы соғысты. Батыс Вэй императоры қарсыласына қарсы соғыста одақ іздеп, түркілер мемлекетіне елші жібереді. Түркілер қағаны Бумын Батыс Вэй астанасы Чаньанға көп сыйлықпен елшілер жіберіп, одақ құруды қабылдады[30.308б].
Бумын қаған түрік елінің ата жауы болып келген аварлар (жужандар немесе жуань-жуань) қағаны Анағұйдың қызына үйленбекші болып, ханға сөз салу арқылы аварлармен арада жанжал тудырады. Анағұй келісім бермеді. Өзіне тәуелді түркілер қағанының бұл қылығына қаһарланды. Бұл жағдай Бумынның Батыс Вэй мемлекетімен жасаған одағын жандандырып, аварларға қарсы көмек сұрауға итермеледі. Нәтижесінде, 551 жылы Бумын Анағұйға тосыннан шабуыл жасап, толығымен жеңді, Бумын Елхан лауазымын алады.
Кейінгі жылдары да түркілер мен аварлар арасындағы қақтығыстар тиылмады. 555 жылы Батыс Вэй территориясына көшіп барған аварларды Батыс Вэй императоры түркілерге ұстап берді. Өйткені Батыс Вэй басшысы империясына қарсы соғыста түркілерге үлкен үміт артқан еді. Батыс Вэй мемлекетінің көмегімен түркілер аварларды тарих сахнасынан жойып жіберді. Бұл оқиға Мұқан қаған (553-572) билік құрған жылдардың алғашқы ширегінде орын алды.
VІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, түркі мемлекеті территориясы шығысында Кәріс түбегінен, батысында Каспий теңізіне дейін, оңтүстігінде Алашань, Гоби шөлдерінен, солтүстігінен Байкал теңізіне дейін созылды.
Түрік қағанатындағы билеуші әулеттің ішіндегі 20 жылға созылған, өзара билікке бөлінуіне, Орта Азияда Батыс Түрік қағанатының, Моңғолияда Шығыс Түрік қағанатының құрылуына алып келді. Батыс түрік қағанатының Шегу (611-618) жыл Тон Ябғу (618-630) қағандары тұсында гүлденуі территориялық отарлау кезеңіне айналды. Шегу қаған Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы етіп, билігін бүкіл Тарым бассейніне, Шығыс Памирге кеңейтті.
Тон Ябғу қысқы сарайын Суябқа – Шу өзенінің бойындағы ірі сауда – қолөнер орталығына (қазіргі Тоқтамақ қаласының маңындағы Ақ – бешім қалашығы) жазғы сарайын, Исфиджаб маңындағы Мыңбұлаққа (қазіргі Түркістан қаласының маңында) орналастырды [31].
Жаңа жорықтар қағанат шекарасын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа дейін кеңейтті. 634 жылы билікке Нушибилерге сүйенген Елтерес қаған келді. Ол “он ақ” әскери - әкімшілік жүйесін жандандыруға тырысты. Жаңа реформалар ру басыларын (ырқын мен горлар) қағанға тікелей тәуелді етті. Сонымен қатар, - “оқты” басқаруға қаған отбасының мүшесі – Шад жіберілді, оның ру басыларымен ешбір туыстық байланысы болмады [30]. Осылайша жергілікті көсемдердің билігі шектелді. Ал қоғамының әскери – саяси күші тайпаларды бағынышта ұстауға жетпеді. Сондықтан 638 жылы дулу тайпалары Шадын қаған етіп жариялады. Қанды қақтығыстардан кейін дулу мен Нушиби тайпалыры екіге бөлініп, шекараларын Іле өзені арқылы белгіледі. 640-657 жж 17 жылға созылған тайпааралық күрес Жетісуға қытайлардың баса көптеп енуіне алып келді. “Он оқ” елі жеңіліп, Нивар Ышбара Ябғу қаған (Қытай деректерінде Ашина Хелу) тұтқындалып, 2 жылдан соң, 659 жылы сонда қайтыс болды.
Таң қытай – империясы батыс түрік тайпаларын қаған руынан шыққан “қуыршақтармен” билеуге тырысты. VII ғасырдың аяғында түркілердің толастамаған күрестерінің нәтижесінді Үш – елін бастаған түргештер батыс түркілердің тәуелсіздігін қалпына келтіріп. Түргеш қағанатын құрды.
Бұл кезде Орталық Азияда Шығыс Түрік қағанатының да қайта жандануымен және Орта Азияны араб жаулапалушылығымен аяқталған жаңа саяси жағдай қалыптасты.
Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатынан ерекшеленді. Егер Шығыста көшпенді өмір басым болса, батыста халықтың көшпелілігі отырықшы болды, егіншілікпен, қолөнер, саудамен айналысты. Батыс түркілердің мемлекеті шығысқа қарағанда феодалдық қатынастары дамыған мемлекет болды. Ерте ортағасырлық қалалық және жер өңдеу мәдениеті Батыс Түрік қағанатында Соғдылықтардың қатысуымен қалыптасты.
Түркі елінің мәдениетінің дамуына б.ғ.д. ІІ ғасырда ашылған Қиыр жіне Таяу Шығыс елдерінің арасындағы Керуен жолы үлкен рөл атқарды. Бұл қатынастарды суреттеген алғашқы құжаттар Орта Азиялық Иран диалектілерінің бірінде жазылған заттай ескерткіш. Ол В.Хеннингтің анықтауы бойынша, IV ғасырға жатады. Оны Булунузур маңынан саяхатшы Штейн тапқан. Бұл құжаттардың тілі кеңінен (VIIғ) Орта Азиядан табылған буддизм, христиан, Манихей діни әдебиетінің ескерткіштерінің тіліне ұқсас [31]. Ол тіл ғылымда ХІ ғасырдағы мұсылман ғалымы Бируни айтқандай, Түркістанның мұсылмандықты қабылдауына дейінгі екі әдеби тілдің біреуінің айтуымен “Соғдылық” тіл деп аталған [29].
Бируни соғдылықтар мен хорезмдіктердің күнтізбелері туралы мәлімет беріп, бұндағы терминдер Орта Азиядан табылған ескерткіштердің терминдеріне ұқсас екендігін анықтаған. Иранды зерттеген француз ғалымы Готоның пікірі бойынша соғды тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz