Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты қатынастарға көшіру міндеті тұр.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй, шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй, шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы.
1. Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ
Тақырып 1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері.
Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің теориясы және
методологиясымен танысу.
Сүрақтар:
1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықтың жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты
қатынастарға көшіру міндеті тұр.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің
заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті
шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және
ұйымдастырылуын білу табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және
сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін
алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй,
шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған
маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі
қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау
болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және
сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен
шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену
мен пайдалануға деген ынталылығы.
Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір
игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу
және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну
болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір
сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық
қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша
жүреді.
Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның
әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс
факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал,
кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды.
Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа
жауап беру қажет:
1. Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың
қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін?
2. Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар
қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның
көмегімен өндіріледі.
3. Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін өндіру
қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына
түседі?
Осы проблемаларды шешу барысында адамдар табиғатпен белгілі бір
байланыста болып, жаратылыс байлықтары мен энергиясына деген қажеттілік
туындайды. Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда
айтылған проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.
Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды.
Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі
айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.
Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе,
микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу
және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге
бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және
сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің
зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.
Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-
айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы
әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке
болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез,
индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке
әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық,
баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы,
қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және
сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде
қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының
жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі
нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған
жөн.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды.
Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның
нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және
сегменттеу қатынастар жиынтығы.
Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.
Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын
зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.
Әдибиеттер:
1. 1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие
(Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
Бақылау сүрактар:
1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықты жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны қандай
Тақырып 2.Нарықтың даму тарихы және теориясы.
Пәннің тақырыбы: Пәннің ғылыми негізін және ерекшеліктерін қарастыру
Сүрақтар:
1. Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы
айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық
қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық
элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар
баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда –
саттық көріністерге кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 - Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы
калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас
болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Т1 - Т2,, балама Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне
тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан
ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің
белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар
қабығынсыз өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары
байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т1 тауар емес балама
Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері –
несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның
өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын
құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия
нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы
кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін
бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік
зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790
ж.ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу”
деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі
өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы
күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер
немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі
даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы
мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз
ететін “түнгі күзетшінің” рөлін атқаруы қажет.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың
бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы
сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі
монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның
өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық
қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр.
Оны тек қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар
ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық
конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін
тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын,
жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші
рөлін атап көрсету керек.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал –
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі
жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің
шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша
қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады.
Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда
болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің
мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан
бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу
үшін өңдіріліп отырған.
Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған
қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен
мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді,
киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін,
тауар ретінде де шығарылатын болды.
Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи әділетсіздікті
жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті
қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып
табылады.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М
1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактар:
1. Нарық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
Тақырып 3. Зерттеу және сегменттеу жүйелері.
Тақырып мақсаты: Әкімщілдік - әміршілдік және нарықты жүйенің
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру
Қоғамдық байлықтың сипаттамасы.
Зерттеу және сегменттеу тиімділік және зерттеу және сегменттеу өсім көрсету
Сүрақтар:
1. Әкімшілдік - әміршілдік жүеден нарықты жүйеге бейімделу.
2. Өтпелі зерттеу және сегменттеудің негізгі заңдылықтары.
3. Қазақстан зерттеу және сегменттеусының әлеуметтік – зерттеу және
сегменттеу дамуының стратегиясы
Жүйе грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген
мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан құбылыстардың,
заңдылықтардың объективті бірлігі.
Жүйенің келесі қасиеттері бар:
- ол элементтердің жиынтығы;
- оның элементтері арасында байланыс болады;
- оған бір ұйымдастыру тән;
- оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән
қасиеттер пайда болады.
Зерттеу және сегменттеу жүйе келесі қызметтерді атқарады:
1. өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету;
2. техникалық прогрессті қамтамасыз ету.
Зерттеу және сегменттеу жүйе-өзарабайланысқан және ретке келтірілген
зерттеу және сегменттеу элементтерінің жиынтығы. Зерттеу және сегменттеу
күрделі көпдеңгейлі жүйе. Зерттеу және сегменттеудің келесі деңгейлерін
көрсетуге болады: элементарлы зерттеу және сегменттеу, кәсіпорын және үй
шаруашылығы, нарықтар, ұлттық зерттеу және сегменттеу, дүниежүзілік зерттеу
және сегменттеу.
Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және
сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.
Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру
формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және
әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.
Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың
салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.
Бұл заңның қызметінің негізінде екі жағдай жатады:
1.Адам қажеттіліктерінің үнемі өсуі.
2.Оларды қанағаттандыру үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтердің
шектеулі болуы.
Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары,
салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың
көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және
сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін
белгілі бір сандық белгілер қажет.
Оларға:
- зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
- жоспарлаудың даму деңгейі;
- нарықты қатынастардың ролі жатады.
Зерттеу және сегменттеу төрт зерттеу және сегменттеу жүйеге бөлінеді:
1.Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
2.Нарықты зерттеу және сегменттеу
3.Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеу
4.Аралас зерттеу және сегменттеу.
Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған
шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт,
қандай тауарды, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және
сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка
елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу
және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған
дәстүрлер.
Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке
меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады.
Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы
үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді
ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген
басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай
зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде
қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері:
жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі,
бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.
Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: Қазіргі
өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау
байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы
реттеумен алмастырылады. Негізгі белгілері: барлық материалдық
ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген
жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және
сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану
арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы
көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу
барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан
басым.
Әкімшілік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және
сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты,
өндірістің құлдырауын болдырмайды.
Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға американ экономисі Пол
Самуэльсон былай деген: Аралас зерттеу және сегменттеу зерттеу және
сегменттеу өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі
болып табылады, әрі қарай ол Аралас зерттеу және сегменттеу-бұл нарықпен,
команда, дәстүр элементімен болатын зерттеу және сегменттеу-дейді. Аралас
зерттеу және сегменттеу нарықты және жоспарлы жүйеден тұрады. Оның негізгі
белгілері: әміршілдік зерттеу және сегменттеу мен нарықты зерттеу және
сегменттеудің ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы,
мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді.
Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері :
- американ;
- жапон;
- швед;
- неміс;
- француз;
- қытай;
- оңтүстік корея.
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под
ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы
деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы:
Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сүрактары:
1. Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
2. Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы
3. Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің
4. Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға
5. Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері
Тақырып 4. Меншік-зерттеу және сегменттеу жүйесінің негізі.
Тақырыптың мақсаты: Меншіктің әр формаларының артықшылықтары мен
кемшіліктерін табу
Сүрақтар:
1. Меншіктің мәні, нысандары және зерттеу және сегменттеу жүйенің
типтері.
2. Меншік – зерттеу және сегменттеу категория.
3. Меншіктің турлері және олардың зерттеу және сегменттеу қызметтері.
4. Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан
Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
5. Зерттеу және сегменттеу мүдделер мен қажеттіліктер және олардың
түрлері.
Меншік - меншік объектілерінің, қатыстылығы жөніндегі адамдар
арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар. Меншік нысаны меншік
объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді. Меншіктің заңдық мазмұны
меншік иелерінің қоғамдық өндірісте әр түрлі еңбек өнімдерін иелену
құқықтары арқылы анықталады.
Меншік қүқығы - белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық
емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң
нормаларының жиынтығы. Не, қалай және кім үшін өндіру - зерттеу және
сегменттеудің іргелі сұрақтарын шешу шаруашылық жүргізіп жатқан
субъектілердің өндіріс құралдарына меншік құқығына тәуелді.
Қазіргі қазақстандық заңнамаға сәйкес меншік иесі (өз қалауы бойынша)
меншік объектісін иеленеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінде келесі категорияларға түсінік беріледі:
Иелену - мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде
қамтамасыз етілуі.
Пайдалану - мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан
пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Билік ету - мүліктің тағдырын айқындаудың заңмен қамтамасыз етілуі.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік
және аралас нысандарының қүқықтық ауқымын анықтайды. Әлемдік тәжірибеде
және батыс ғылымында мемлекеттік болып табылмайтын барлық меншік "жеке" деп
танылады. "Жеке" жеке-дара және топтық (аралас меншік) бола алады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің қалыптасуы меншік қатынастарын
өзгертудің заңды қажеттілігін туындатты. Бұл мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекетсіздендіру-мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей шаруашылық
жүргізуші субъектілерге шаруашылық жүргізу және сәйкес өкілеттіктерді беру
арқылы түрлендіру.
Жекешелендіру-заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттен мемлекеттік
меншік объектілерін, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
өзгертілуі арқылы құрылған акционерлік қоғамдардың акциялар үлесін алуы.
2 сурет.
Жекешелендіру түрлері:
1. Шағын - жүмысшылар саны 200 адамға дейінгі объектілерді жекешелендіру.
2.Жаппай(купондық) -жұмысшылар саны 200 адамнан асатын орта кәсіпорындарды
жекешелендіру.
3.Жеке жоба бойынша -ірі (5000 адамнан астам) және стратегиялық маңызды
мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру.
Жекшелендіру кезеңдері:
1 кезең-1991-1992 жылдар. Негізгі мақсаты-мемлекеттік меншікті басқа
нысандарға айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін
сатып алу.
2 кезең-1993-1995 жылдар. Негізгі мақсаты-нарықты зерттеу және сегменттеуға
көшуге жағдай жасау.
3 кезең-1996-1998 жж. Негізгі мақсаты-жекешелендіру үрдісін аяқтап зерттеу
және сегменттеуда жеке сектордың басымдылығына жету.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М
1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактары:
1. Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан
Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
2. Қазақстан Республикасындағы аралас меншіктер.
3. Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру проблемаралы.
Тақырып 5. Нарықты зерттеу және сегменттеудің жалпы сипаттамасы.
Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің түсінігін, құрылымын
білу Нарық моделдерін білу. Әр мемлекет бойынша сипаттау.
Сүрақтар:
1. Нарық – зерттеу және сегменттеу категория ретінде.
2. Нарық құрылымы.
3. Түтыну тауарлар нарығы.
4. Өндіріс факторлар нарығы.
5. Қаржы, қызметтер, инновация, рухани өнім нарығы.
Зерттеу және сегменттеу байланыстар өнімнің өндірушіден тұтынушыға
қозғалуын қамтамасыз етеді. Бір жағынан өндірушілер арасында көпжақты
айырбас, екінші жағынан тұтынушылар арасында пайда болады. Мындай
процесстер тауарлы қатынастарға ауысады, ал тауарлы-ақша қатынастар
жағдайындағы айырбас процестер нарықты қатынастардың формасына ие болады.
Нарықты қатынастардың мәнін қарастырғанда кез-келген зерттеу және
сегменттеу әдебиетте олардың әртүрлі анықтамалары беріледі. Нарық-адамдар
бір-бірін сатушы сатып алушы ретінде іздейтін- табатын орын. Нарық екі
жақты мағынаға ие: 1.нарық айырбас, айналыс сферасында іске асырылады.
2.нарық-өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыныс процестерін қамтитын адамдар
арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастарының жүйесі.
Нарықты жүйе жеке меншіктің үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша
арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады.
Бұл жүйе зерттеу және сегменттеудің орындылық қағидасына, яғни минималды
шығындар арқылы максималды нәтижеге жетуге ұмтылысқа негізделеді.
Нарықты зерттеу және сегменттеу - өндірушілер мен тұтынушылар нарық
арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны. Осыған сүйенсек,
нарық - бұл нарықты зерттеу және сегменттеудің іске асырылу механизмі, бұл
"не, қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері баға, сұраныс пен ұсыныстың
көмегімен шешілетін өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастар жүйесі. Сатуға арналған өнімдерді өндіру орын алған
жердің бәрінде нарық пайда болады.Нарықты зерттеу және сегменттеудің қызмет
етуі белгілі оның элементтерінің болуын қажет етеді. Бұл элементтер
жиынтығы нарықты жүйені құрайды.
• өнірушілер мен тұтынушылар;
• жеке меншік немесе аралас меншік;
• баға белгілеу;
• сұраныс пен ұсыныс;
• бәсеке;
• шектелген мемлекеттік араласу.
Нарықты шаруашылықтың субъектілері:
1. Үй шаруашылықтары - адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін
қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік иесі болып табылатын,
өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-
дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және
сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.
2. Фирма (кәсіпорын) - өнімдерді сату мақсатында дайындау үшін
өндіріс факторларын қолданатын, пайданы максималдандыруға талпынатын,
шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.
3. Мемлекет - бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер.
Нарықты шаруашылықтың бұл субъектілері әрқашан сатушы және сатып алушы
рольдерін атқарады. Олай болса, нарық мүмкін болатын барлық арымдардың
ортасында болады: ақшалай - сатып алушылардан сатушыларға сатып
алынған тауарлар үшін төлем түрінде; материалдық ағымдар -
сатушылардан сатып алушыларға ресурстар, өнімдер, қызметтер, тауарлар
түрінде. Мұндай жағдай кері байланыс жүйесін құрады, мұның өзі кез-
келген зерттеу және сегменттеудің тұрақтылығы мен тиімділігінің шарты
және ең бастысы нарьқтың негізгі функциясы болып табылады.
Нарықтың күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы
бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты
қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі
зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын
тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар
объектілерінің зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып
табылады.
Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, "нарықты зерттеу және сегменттеудан
жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу
және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық
тудырады".
Нарықтың атқаратын қызметтері:
• реттеуші;
• ақпараттық;
• санациялық;
• делдалдық;
• баға белгілеу.
Нарық күрделі құрылымнан тұрады. Зерттеу және сегменттеу құрылым келесімен
анықталады:
- меншік формасы;
- тауарөндірушілер құрылымы;
- сауда түрлері;
- жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.
Құрылымы бойынша нарықты келесі критерий бойынша бөлуге болады:
1.Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:
• тауар мен қызмет нарығы;
• өндіріс факторлар нарығы;
• қаржы нарығы;
• ақпарат нарығы.
2.Географиялық орналасуы бойынша:
• жергілікті;
• аумақтық;
• ұлттық;
• әлемдік.
3.Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:
• жетілдірілген бәсеке нарығы;
• монополистік бәсеке нарығы;
• олигополия нарығы;
• монополия нарығы.
4.Нарық қатынас субъектілерінің түрлері бойынша:
• көтерме сауда нарығы;
• бөлшек сауда нарығы;
• ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.
5.Заң нормаларына сәйкестігі бойынша:
• ресми нарығы;
• қара базар нарығы.
Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер)
жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін
қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты
инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық
және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер,
көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған
қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет
жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе
акционерлік негізде құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы
маркетингтік бөлімдер;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық
қызметтер жатады.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. 2 Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактары:
1. Нарық моделдерін білу.
2. Әр мемлекет бойынша сипаттау
Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныстың нарықты тетігі.
Тақырып мақсаты:
Сұраныс пен ұсыныс – нарықты зерттеу және сегменттеудің мәселелерін шешетін
категорияларымен таныстыру
Сүрақтар:
1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Сұраныс қисығы.
4. Сұранысты анықтайтын факторлар.
5. Ұсыныс кисығы.
6. Ұсынысты анықтайтын факторлар.
7. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
8. Нарықты тепе-тендік.
Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара
әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып
алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа
ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі
деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым
жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық
бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты:
1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді; 2) түтынушының сатып алу
қабілеті өседі; 3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді
болады. Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы
бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және
сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде)
ысырады.
Ұсыныс дегеніміз - сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы
талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер
етеді. Ұсыныс заңы -ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі:
баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды. Ұсыныстың қисық
сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар
ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда),
сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.
Сүраныс мен ұсыныстың өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке
негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең
бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан
артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы
тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен
бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл
жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.
Тауардың бағасының өзгеруі, тұтынушылардың кірісі мен басқа тауарлардың
бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың
екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну
реакциясы.
Тауар баға икемділігіне көбірек ие болған сайын оның алмастырушылары
көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың
икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ
мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір
түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер
етеді.
Қисық сұраныс нәтижелері
°э Q
Сұраныстың қисық сұраныс Бағадан тыс факторлардың
әрекет нәтижесінде
бойынша қозғалу бағаның өзгеруіне сұраныс өзгереді (қисық
сызықтық ысырылуы).
орай сұраныстың ұлғаюын білдіреді Оң жаққа ығысуы - сұраныстың
ұлгаюы
Сұраныстың бағадан тыс факторлары.
Ұсыныстың бағадан тыс факторлары.
Икемділік түрлерімен өзгеруі процесстері
Әдибиеттер:
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под
ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы
деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы:
Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сұрактары:
1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
4. Нарықты тепе-тендік.
Тақырып 7. Нарықтық бәсеке.
Тақырып мақсаты: Бәсеке нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі белгісі
екендігін дәлелдеу
Сүрактар:
1. Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу рөлі.
2. Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3. Монополиялық бірлістіктер.
4. Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру
проблемалары мен жолдары.
Бәсеке латын сөзі бірге жүгіру деген мағына. Оны халық адамдар
арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп
қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты
шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс
факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-
қарсылықты бақталастық пен бәсеке.
Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты
құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім
көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім
бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.
Жетілдірілмеген бәсеке белгілі бір монополиялық билігімен ерекшеленеді.
Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер
етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не
монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.
Монополиялар мен монополистік бәсекедегі фирма өнімдеріне сұраныс
ауытқымасы нарықты сұраныстың ауытқымасы болып табылады да, теріс еңкіш
сызықты болады. Сондықтан фирмалар тауардың өндірілуін бақылай отырып
(монополистік бәсеке үшін бақылау толық емес), бағаға ықпал ете алады.
Монополия жағдайында (бағалың кемсі-тушілікке бармайтын) тауардың қосымша
бірлігін сатудан алатын шекті кіріс (MR) оның бағасынан төмен.
Фирманың табысы максималды болған жағдайда өндіру келемі MR = МС ережесімен
анықталады. Кестеде бұл шекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері.
Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің теориясы және
методологиясымен танысу.
Сүрақтар:
1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықтың жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты
қатынастарға көшіру міндеті тұр.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің
заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті
шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және
ұйымдастырылуын білу табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және
сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін
алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй,
шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған
маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі
қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау
болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және
сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен
шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену
мен пайдалануға деген ынталылығы.
Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір
игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу
және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну
болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір
сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық
қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша
жүреді.
Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның
әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс
факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал,
кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды.
Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа
жауап беру қажет:
1. Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың
қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін?
2. Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар
қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның
көмегімен өндіріледі.
3. Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін өндіру
қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына
түседі?
Осы проблемаларды шешу барысында адамдар табиғатпен белгілі бір
байланыста болып, жаратылыс байлықтары мен энергиясына деген қажеттілік
туындайды. Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда
айтылған проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.
Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды.
Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі
айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.
Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе,
микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу
және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге
бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және
сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің
зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.
Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-
айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы
әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке
болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез,
индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке
әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық,
баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы,
қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және
сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде
қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының
жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі
нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған
жөн.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды.
Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның
нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және
сегменттеу қатынастар жиынтығы.
Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.
Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын
зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.
Әдибиеттер:
1. 1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие
(Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
4. Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
Бақылау сүрактар:
1. Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
2. Ғылымның әдістемесі.
3. Нарықты жалпы сипаттамасы.
4. Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны қандай
Тақырып 2.Нарықтың даму тарихы және теориясы.
Пәннің тақырыбы: Пәннің ғылыми негізін және ерекшеліктерін қарастыру
Сүрақтар:
1. Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы
айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық
қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық
элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар
баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда –
саттық көріністерге кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 - Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы
калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас
болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Т1 - Т2,, балама Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне
тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан
ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің
белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар
қабығынсыз өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары
байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т1 тауар емес балама
Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері –
несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның
өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын
құбылыс болып табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық, монополия
нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы
кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін
бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік
зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 – 1790
ж.ж.) өзінің “Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу”
деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі
өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың қозғаушы
күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.Смит, екі кәсіпкер
немесе саудагердің арасындағы әңгіме әрқашанда бағаны өсіру ниеттігіндегі
даумен аяқталады деп кқрсетті. Оның пікірінше, мемлекет мұндай даулы
мәселелерді шешуге араласпауы керек, ол тек қана жалпы тәртіпті қамтамасыз
ететін “түнгі күзетшінің” рөлін атқаруы қажет.
Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың
бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы
сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі
монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның
өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық
қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр.
Оны тек қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар
ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық
конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін
тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын,
жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші
рөлін атап көрсету керек.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал –
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі
жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің
шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.
Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша
қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады.
Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда
болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің
мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан
бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу
үшін өңдіріліп отырған.
Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған
қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен
мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді,
киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін,
тауар ретінде де шығарылатын болды.
Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи әділетсіздікті
жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті
қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып
табылады.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М
1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактар:
1. Нарық қатынастардың даму кезендері.
2. Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
3. Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
Тақырып 3. Зерттеу және сегменттеу жүйелері.
Тақырып мақсаты: Әкімщілдік - әміршілдік және нарықты жүйенің
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру
Қоғамдық байлықтың сипаттамасы.
Зерттеу және сегменттеу тиімділік және зерттеу және сегменттеу өсім көрсету
Сүрақтар:
1. Әкімшілдік - әміршілдік жүеден нарықты жүйеге бейімделу.
2. Өтпелі зерттеу және сегменттеудің негізгі заңдылықтары.
3. Қазақстан зерттеу және сегменттеусының әлеуметтік – зерттеу және
сегменттеу дамуының стратегиясы
Жүйе грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген
мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан құбылыстардың,
заңдылықтардың объективті бірлігі.
Жүйенің келесі қасиеттері бар:
- ол элементтердің жиынтығы;
- оның элементтері арасында байланыс болады;
- оған бір ұйымдастыру тән;
- оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән
қасиеттер пайда болады.
Зерттеу және сегменттеу жүйе келесі қызметтерді атқарады:
1. өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету;
2. техникалық прогрессті қамтамасыз ету.
Зерттеу және сегменттеу жүйе-өзарабайланысқан және ретке келтірілген
зерттеу және сегменттеу элементтерінің жиынтығы. Зерттеу және сегменттеу
күрделі көпдеңгейлі жүйе. Зерттеу және сегменттеудің келесі деңгейлерін
көрсетуге болады: элементарлы зерттеу және сегменттеу, кәсіпорын және үй
шаруашылығы, нарықтар, ұлттық зерттеу және сегменттеу, дүниежүзілік зерттеу
және сегменттеу.
Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және
сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.
Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру
формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және
әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.
Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың
салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.
Бұл заңның қызметінің негізінде екі жағдай жатады:
1.Адам қажеттіліктерінің үнемі өсуі.
2.Оларды қанағаттандыру үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтердің
шектеулі болуы.
Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары,
салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың
көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және
сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін
белгілі бір сандық белгілер қажет.
Оларға:
- зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
- жоспарлаудың даму деңгейі;
- нарықты қатынастардың ролі жатады.
Зерттеу және сегменттеу төрт зерттеу және сегменттеу жүйеге бөлінеді:
1.Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
2.Нарықты зерттеу және сегменттеу
3.Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеу
4.Аралас зерттеу және сегменттеу.
Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған
шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт,
қандай тауарды, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және
сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка
елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу
және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған
дәстүрлер.
Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке
меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады.
Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы
үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді
ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген
басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай
зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде
қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері:
жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі,
бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.
Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: Қазіргі
өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау
байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы
реттеумен алмастырылады. Негізгі белгілері: барлық материалдық
ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген
жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және
сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану
арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы
көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу
барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан
басым.
Әкімшілік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және
сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты,
өндірістің құлдырауын болдырмайды.
Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға американ экономисі Пол
Самуэльсон былай деген: Аралас зерттеу және сегменттеу зерттеу және
сегменттеу өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі
болып табылады, әрі қарай ол Аралас зерттеу және сегменттеу-бұл нарықпен,
команда, дәстүр элементімен болатын зерттеу және сегменттеу-дейді. Аралас
зерттеу және сегменттеу нарықты және жоспарлы жүйеден тұрады. Оның негізгі
белгілері: әміршілдік зерттеу және сегменттеу мен нарықты зерттеу және
сегменттеудің ұштастырылуы, көптүрлі меншік, күшті кәсіподақ қозғалысы,
мемлекеттің реттеу және түзету ролі белсенді.
Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері :
- американ;
- жапон;
- швед;
- неміс;
- француз;
- қытай;
- оңтүстік корея.
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под
ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы
деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы:
Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сүрактары:
1. Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
2. Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы
3. Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің
4. Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға
5. Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері
Тақырып 4. Меншік-зерттеу және сегменттеу жүйесінің негізі.
Тақырыптың мақсаты: Меншіктің әр формаларының артықшылықтары мен
кемшіліктерін табу
Сүрақтар:
1. Меншіктің мәні, нысандары және зерттеу және сегменттеу жүйенің
типтері.
2. Меншік – зерттеу және сегменттеу категория.
3. Меншіктің турлері және олардың зерттеу және сегменттеу қызметтері.
4. Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан
Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
5. Зерттеу және сегменттеу мүдделер мен қажеттіліктер және олардың
түрлері.
Меншік - меншік объектілерінің, қатыстылығы жөніндегі адамдар
арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар. Меншік нысаны меншік
объектілерінің кімге тиесілі екендігін көрсетеді. Меншіктің заңдық мазмұны
меншік иелерінің қоғамдық өндірісте әр түрлі еңбек өнімдерін иелену
құқықтары арқылы анықталады.
Меншік қүқығы - белгілі бір тұлғаларға материалдық және материалдық
емес игіліктердің тиістілігін бекітетін және осы құқықтарды қорғайтын заң
нормаларының жиынтығы. Не, қалай және кім үшін өндіру - зерттеу және
сегменттеудің іргелі сұрақтарын шешу шаруашылық жүргізіп жатқан
субъектілердің өндіріс құралдарына меншік құқығына тәуелді.
Қазіргі қазақстандық заңнамаға сәйкес меншік иесі (өз қалауы бойынша)
меншік объектісін иеленеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінде келесі категорияларға түсінік беріледі:
Иелену - мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде
қамтамасыз етілуі.
Пайдалану - мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан
пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Билік ету - мүліктің тағдырын айқындаудың заңмен қамтамасыз етілуі.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік
және аралас нысандарының қүқықтық ауқымын анықтайды. Әлемдік тәжірибеде
және батыс ғылымында мемлекеттік болып табылмайтын барлық меншік "жеке" деп
танылады. "Жеке" жеке-дара және топтық (аралас меншік) бола алады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің қалыптасуы меншік қатынастарын
өзгертудің заңды қажеттілігін туындатты. Бұл мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекетсіздендіру-мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей шаруашылық
жүргізуші субъектілерге шаруашылық жүргізу және сәйкес өкілеттіктерді беру
арқылы түрлендіру.
Жекешелендіру-заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттен мемлекеттік
меншік объектілерін, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
өзгертілуі арқылы құрылған акционерлік қоғамдардың акциялар үлесін алуы.
2 сурет.
Жекешелендіру түрлері:
1. Шағын - жүмысшылар саны 200 адамға дейінгі объектілерді жекешелендіру.
2.Жаппай(купондық) -жұмысшылар саны 200 адамнан асатын орта кәсіпорындарды
жекешелендіру.
3.Жеке жоба бойынша -ірі (5000 адамнан астам) және стратегиялық маңызды
мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру.
Жекшелендіру кезеңдері:
1 кезең-1991-1992 жылдар. Негізгі мақсаты-мемлекеттік меншікті басқа
нысандарға айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін
сатып алу.
2 кезең-1993-1995 жылдар. Негізгі мақсаты-нарықты зерттеу және сегменттеуға
көшуге жағдай жасау.
3 кезең-1996-1998 жж. Негізгі мақсаты-жекешелендіру үрдісін аяқтап зерттеу
және сегменттеуда жеке сектордың басымдылығына жету.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М
1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактары:
1. Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан
Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
2. Қазақстан Республикасындағы аралас меншіктер.
3. Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және
жекешелендіру проблемаралы.
Тақырып 5. Нарықты зерттеу және сегменттеудің жалпы сипаттамасы.
Тақырып мақсаты: Нарықты зерттеу және сегменттеудің түсінігін, құрылымын
білу Нарық моделдерін білу. Әр мемлекет бойынша сипаттау.
Сүрақтар:
1. Нарық – зерттеу және сегменттеу категория ретінде.
2. Нарық құрылымы.
3. Түтыну тауарлар нарығы.
4. Өндіріс факторлар нарығы.
5. Қаржы, қызметтер, инновация, рухани өнім нарығы.
Зерттеу және сегменттеу байланыстар өнімнің өндірушіден тұтынушыға
қозғалуын қамтамасыз етеді. Бір жағынан өндірушілер арасында көпжақты
айырбас, екінші жағынан тұтынушылар арасында пайда болады. Мындай
процесстер тауарлы қатынастарға ауысады, ал тауарлы-ақша қатынастар
жағдайындағы айырбас процестер нарықты қатынастардың формасына ие болады.
Нарықты қатынастардың мәнін қарастырғанда кез-келген зерттеу және
сегменттеу әдебиетте олардың әртүрлі анықтамалары беріледі. Нарық-адамдар
бір-бірін сатушы сатып алушы ретінде іздейтін- табатын орын. Нарық екі
жақты мағынаға ие: 1.нарық айырбас, айналыс сферасында іске асырылады.
2.нарық-өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыныс процестерін қамтитын адамдар
арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастарының жүйесі.
Нарықты жүйе жеке меншіктің үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша
арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады.
Бұл жүйе зерттеу және сегменттеудің орындылық қағидасына, яғни минималды
шығындар арқылы максималды нәтижеге жетуге ұмтылысқа негізделеді.
Нарықты зерттеу және сегменттеу - өндірушілер мен тұтынушылар нарық
арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны. Осыған сүйенсек,
нарық - бұл нарықты зерттеу және сегменттеудің іске асырылу механизмі, бұл
"не, қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері баға, сұраныс пен ұсыныстың
көмегімен шешілетін өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастар жүйесі. Сатуға арналған өнімдерді өндіру орын алған
жердің бәрінде нарық пайда болады.Нарықты зерттеу және сегменттеудің қызмет
етуі белгілі оның элементтерінің болуын қажет етеді. Бұл элементтер
жиынтығы нарықты жүйені құрайды.
• өнірушілер мен тұтынушылар;
• жеке меншік немесе аралас меншік;
• баға белгілеу;
• сұраныс пен ұсыныс;
• бәсеке;
• шектелген мемлекеттік араласу.
Нарықты шаруашылықтың субъектілері:
1. Үй шаруашылықтары - адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін
қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік иесі болып табылатын,
өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-
дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және
сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.
2. Фирма (кәсіпорын) - өнімдерді сату мақсатында дайындау үшін
өндіріс факторларын қолданатын, пайданы максималдандыруға талпынатын,
шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.
3. Мемлекет - бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер.
Нарықты шаруашылықтың бұл субъектілері әрқашан сатушы және сатып алушы
рольдерін атқарады. Олай болса, нарық мүмкін болатын барлық арымдардың
ортасында болады: ақшалай - сатып алушылардан сатушыларға сатып
алынған тауарлар үшін төлем түрінде; материалдық ағымдар -
сатушылардан сатып алушыларға ресурстар, өнімдер, қызметтер, тауарлар
түрінде. Мұндай жағдай кері байланыс жүйесін құрады, мұның өзі кез-
келген зерттеу және сегменттеудің тұрақтылығы мен тиімділігінің шарты
және ең бастысы нарьқтың негізгі функциясы болып табылады.
Нарықтың күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы
бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты
қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі
зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын
тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар
объектілерінің зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып
табылады.
Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, "нарықты зерттеу және сегменттеудан
жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу
және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық
тудырады".
Нарықтың атқаратын қызметтері:
• реттеуші;
• ақпараттық;
• санациялық;
• делдалдық;
• баға белгілеу.
Нарық күрделі құрылымнан тұрады. Зерттеу және сегменттеу құрылым келесімен
анықталады:
- меншік формасы;
- тауарөндірушілер құрылымы;
- сауда түрлері;
- жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.
Құрылымы бойынша нарықты келесі критерий бойынша бөлуге болады:
1.Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:
• тауар мен қызмет нарығы;
• өндіріс факторлар нарығы;
• қаржы нарығы;
• ақпарат нарығы.
2.Географиялық орналасуы бойынша:
• жергілікті;
• аумақтық;
• ұлттық;
• әлемдік.
3.Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:
• жетілдірілген бәсеке нарығы;
• монополистік бәсеке нарығы;
• олигополия нарығы;
• монополия нарығы.
4.Нарық қатынас субъектілерінің түрлері бойынша:
• көтерме сауда нарығы;
• бөлшек сауда нарығы;
• ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.
5.Заң нормаларына сәйкестігі бойынша:
• ресми нарығы;
• қара базар нарығы.
Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер)
жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін
қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты
инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық
және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер,
көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі
элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты
зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
- топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
- бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
- өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
көтерме сауда кәсіпорындары;
- акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған
қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
- коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет
жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе
акционерлік негізде құрылуы керек;
- коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы
маркетингтік бөлімдер;
- жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
- сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық
қызметтер жатады.
Әдибиеттер:
1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. 2 Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
Бақылау сүрактары:
1. Нарық моделдерін білу.
2. Әр мемлекет бойынша сипаттау
Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныстың нарықты тетігі.
Тақырып мақсаты:
Сұраныс пен ұсыныс – нарықты зерттеу және сегменттеудің мәселелерін шешетін
категорияларымен таныстыру
Сүрақтар:
1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Сұраныс қисығы.
4. Сұранысты анықтайтын факторлар.
5. Ұсыныс кисығы.
6. Ұсынысты анықтайтын факторлар.
7. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
8. Нарықты тепе-тендік.
Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара
әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып
алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа
ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі
деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым
жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық
бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты:
1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді; 2) түтынушының сатып алу
қабілеті өседі; 3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді
болады. Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы
бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және
сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде)
ысырады.
Ұсыныс дегеніміз - сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы
талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер
етеді. Ұсыныс заңы -ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі:
баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды. Ұсыныстың қисық
сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар
ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда),
сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.
Сүраныс мен ұсыныстың өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке
негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең
бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан
артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы
тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен
бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл
жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.
Тауардың бағасының өзгеруі, тұтынушылардың кірісі мен басқа тауарлардың
бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың
екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну
реакциясы.
Тауар баға икемділігіне көбірек ие болған сайын оның алмастырушылары
көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың
икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ
мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір
түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер
етеді.
Қисық сұраныс нәтижелері
°э Q
Сұраныстың қисық сұраныс Бағадан тыс факторлардың
әрекет нәтижесінде
бойынша қозғалу бағаның өзгеруіне сұраныс өзгереді (қисық
сызықтық ысырылуы).
орай сұраныстың ұлғаюын білдіреді Оң жаққа ығысуы - сұраныстың
ұлгаюы
Сұраныстың бағадан тыс факторлары.
Ұсыныстың бағадан тыс факторлары.
Икемділік түрлерімен өзгеруі процесстері
Әдибиеттер:
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под
ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы
деятельности. М. Ось-89. 1998г.
3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в
условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы:
Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Бақылау сұрактары:
1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
4. Нарықты тепе-тендік.
Тақырып 7. Нарықтық бәсеке.
Тақырып мақсаты: Бәсеке нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі белгісі
екендігін дәлелдеу
Сүрактар:
1. Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу рөлі.
2. Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3. Монополиялық бірлістіктер.
4. Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру
проблемалары мен жолдары.
Бәсеке латын сөзі бірге жүгіру деген мағына. Оны халық адамдар
арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп
қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты
шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс
факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-
қарсылықты бақталастық пен бәсеке.
Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты
құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім
көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім
бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.
Жетілдірілмеген бәсеке белгілі бір монополиялық билігімен ерекшеленеді.
Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер
етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не
монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.
Монополиялар мен монополистік бәсекедегі фирма өнімдеріне сұраныс
ауытқымасы нарықты сұраныстың ауытқымасы болып табылады да, теріс еңкіш
сызықты болады. Сондықтан фирмалар тауардың өндірілуін бақылай отырып
(монополистік бәсеке үшін бақылау толық емес), бағаға ықпал ете алады.
Монополия жағдайында (бағалың кемсі-тушілікке бармайтын) тауардың қосымша
бірлігін сатудан алатын шекті кіріс (MR) оның бағасынан төмен.
Фирманың табысы максималды болған жағдайда өндіру келемі MR = МС ережесімен
анықталады. Кестеде бұл шекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz