Сыбайлас жемқорлық ұғымы, оның түрлері мен формалары
КІРІСПЕ
1. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
2. ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕДЕГІ ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕС ТӘСІЛДЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
2. ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕДЕГІ ЖЕМҚОРЛЫҚПЕН КҮРЕС ТӘСІЛДЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бiз мүлде жаңа қоғамда өмiр сүрiп жатырмыз. Жаңа қоғамның сипаты iскерлiк болса, бұл жолда жетiстiктерiмiз де аз емес. Ал шешiмi күрделi мәселелер де бар. Ол – әлеуметтiлiк мәселе. Бұл салада қоғам өмiрiнде түбегейлi шешiмi табылмай тұрған мәселе, ол – коррупция. Елiмiзде осы мәселеге арнайы қабылданған заңдар да, атқарылып жатқан жұмыстар да баршылық, бiрақ бұл мәселе әлi толық шешiмiн тапқан жоқ.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күнгі күрделі мәселесі болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік – экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады» деп атап көрсетті. Яғни бұл мемлекеттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күнгі күрделі мәселесі болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік – экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады» деп атап көрсетті. Яғни бұл мемлекеттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
1. Қайыржан Т. Жемқорлық жойылмай мемлекет гүлденбейді //Айқын. – 2003. - № 132. – Б. 19.
2. Шілдебаева А.Жемқорлық құбылыстар үшін шетелдік заңнамада көзделген қылмыстық жауапкершілік // Заң. – 2010.– № 34. – Б. 32-37.
3. Cейдің Н. Жемқорлық жүгенделмей жүрек тыншымайды // Ақиқат. – 2007. - № 11. – Б. 4-8.
4. Шәріп А. Жемқорлыққа күрес жана сатыға көтерелмек // Айқын. – 2013. - № 81. – Б. 4.
5. Алауханов, Е.Сыбайлас жемқорлықпен күресу / Е. Алауханов. – Алматы, 2009.
2. Шілдебаева А.Жемқорлық құбылыстар үшін шетелдік заңнамада көзделген қылмыстық жауапкершілік // Заң. – 2010.– № 34. – Б. 32-37.
3. Cейдің Н. Жемқорлық жүгенделмей жүрек тыншымайды // Ақиқат. – 2007. - № 11. – Б. 4-8.
4. Шәріп А. Жемқорлыққа күрес жана сатыға көтерелмек // Айқын. – 2013. - № 81. – Б. 4.
5. Алауханов, Е.Сыбайлас жемқорлықпен күресу / Е. Алауханов. – Алматы, 2009.
КІРІСПЕ
Бiз мүлде жаңа қоғамда өмiр сүрiп жатырмыз. Жаңа қоғамның сипаты iскерлiк болса, бұл жолда жетiстiктерiмiз де аз емес. Ал шешiмi күрделi мәселелер де бар. Ол - әлеуметтiлiк мәселе. Бұл салада қоғам өмiрiнде түбегейлi шешiмi табылмай тұрған мәселе, ол - коррупция. Елiмiзде осы мәселеге арнайы қабылданған заңдар да, атқарылып жатқан жұмыстар да баршылық, бiрақ бұл мәселе әлi толық шешiмiн тапқан жоқ.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күнгі күрделі мәселесі болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады деп атап көрсетті. Яғни бұл мемлекеттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
Сонымен қатар сыбайлас жемқорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігінің маңызы зор. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қандай да бір құқыққа қайшы іс-әрекет жасалған жағдайда қандай іс-қимыл қолдану керектігінің нақты жолдарын толық білулері қажет. Конституциялық тәртіпті қорғау, сыбайлас жемқорлықпен күрес аясында тиімді, бірыңғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтардың өмір сүруінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институттарына сенімін нығайту бүгінгі күндегі басты мақсат болып табылады.
СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
Кез келген күрделі әлеуметтік құбылыс сиякты сыбайлас жемқорлықка да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оган берілген алгашқы анықтама қүқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылмыстық заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рүқсаттар мен тыйымдар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекетіне бағдар береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады.
Бірақ мүнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, қүқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайлас жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайлас жемқорлықтың нышаны ғана болады. Оның үстіне қазір пара алу-берудің бүрынгы дәстүрлі сипаты да өзгерді: бүрындары параны қандай бір адам мемлекеттік қызметкерге оның көмегіне мүқтаж болып беретін болса, қазір көбіне мемлекеттік кызметкердің өзі пара алуга ынта білдіреді.
Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез жэне ойдағыдай шешілуіне параның көмегі болды ма? деген сүракқа респонденттердің 46,3%-ы иә деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасайтындыгын растап, 54,8% респондент жауап берді [8, 12-6].
Екіншіден, занда берілген аныктама демократиялык-құкықтық саяси және әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің өз қызметтік борышын орындамауы бүл принциптерді мойындамау болып табылады.
Коррупция термині латынша бұзу, сатып алу деген магына береді. Заң энциклопедиясында бұл терминге лауазымды адамның өзіне сеніп тапсырылған құқықтар мен мүмкіндіктерді бас пайдасына жұмсайтындығын көрсететін саясат немесе мемлекеттік басқару саласындагы қылмыстық әрекет деп анықтама берілген [9, 56-6].
17.12.1979 жылгы Лауазымды адамдардың қүқықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: сыбайлас жемқорлық үғымын үлттық қүқық анықтайды, ал лауазымды адамның өзі өкілетті салада кез келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүддесіне
лауазымдық нүсқаулықты бүзып та, бұзбай да қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы сол анықтамаға жатқызылған [10, 29-6].
БҰҰ-ның Анықтамалық қүжатында сыбайлас жемқорлық -- өз пайдасы үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану делінген 11, 45-6].
Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банк те береді [12, 123-6].
Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа мемлекеттік немесе өзгедей қызметкерлердің сатқындығы- мен сипатталатын әлеуметтік қүбылыс деп анықтама берген [13,501-6].
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік емес қүрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға кауіпті құбылыс дейді [14, 98-6].
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зерттеуші американдықтар бұл құбылыска саяси кызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өз ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы деп анықтама береді [15,5-6-6].
Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді:
-- лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқа адамдардың қүқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылык беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
-- лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен Дж. С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: өзі, озінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқуы [16, 9-6].
Профессор А.Н.Ағыбаев қоғамдағы өз орнын қанағат тұтатын адамдарды кездестіру қиын деп дұрыс айтады [17, 32-6]. Ал, қанағат таппаған адамның ерте ме, кеш пе заң бұзушылыққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекеттік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [18, 67-6].
Менің ойымша бір нәрсе анық -- криминологиялық зертгеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрестің -- авт.)
заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық- қүқыктық, іс жүргізу проблемаларын өз деңгейінде шешу мүмкін емес. (Е.О.Алауханов) [19, 21-6].
Профессор Т.С.Мауленов экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматтар санасының төмендігі сыбайлас жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [20, 34-6].
Сыбайлас жемқорлық қылмыс -- таптық қүбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жеке меншік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мүндай ұғым болған емес [21, 12-6].
Филиппиннің бүрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын өзі бас боп талан-таражга салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [22, 8-6].
Кейбір криминалистер мүндай пікірді жақтайды. Сыбай- лас жемқорлық -- әлеуметтік қүбылыс, ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайда- лануынан көрініс табады [23, 7-6].
Г.А.Сатаров, М.И.Левин жэне М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа қызмет бабын пайдақорлық мақсатта теріс пайдалану деген сипаттама береді [24, 93-6].
Сыбайлас жемқорлық -- мемлекеттік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану. Заңсыз термині мемлекеттік қызметтегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді [25, 16-6].
А.И.Кирпичников сыбайлас жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: Сыбайлас жемқорлық -- биліктің коррозиясы. Тат металды жейтіні сияқты, сыбайлас жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бүлдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жемқорлықтың деңгейіне қарап білуге болады. Металдың коррозиядан әлсірейтіні сияқты, қоғам да сыбайлас жемқорлықтан қажиды [26, 34-6].
Б.В.Волженкин сыбайлас жемқорлық үғымына кеңірек түсінік береді: Сыбайлас жемқорлық -- әлеуметтік қүбылыс, ол мемлекетгік қызметкердің немесе мемлекеттік функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайын, лауазымдық беделді және мәртебені өзінің баюы немесе топтың мүддесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді [27, 30-6].
Кейбір галымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзіниіе бөліп алады. Мысалы, профессор В.А.Шабалин, оны үстем дік жасаушы саяси элитаның өз билігін нығайту үшін мемлекеттік ресурстарды заңсыз пайдалануынан
көрініс табатын девитанттық саяси іс-әрекет деп санайды. Бұл пікірді профессор Е. О.Алауханов та құптайды [29, 3-4-6].
Саяси сыбайлас жемқорлықта аппарат шенеунігі мораль мен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси үпай алу үшін, туыстық байланыстар және т.б. үшін бүзады, -- дейді А.И.Гуров [30, 56-6].
Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрекеттерде (саяси қолдау көрсету) және қылмыстық-жазаланатын іс-әрекеттерде (парақорлық, сатып алу) көрініс табады [31, 64-6].
П.А.Кабанов саяси сыбайлас жемқорлықка мынадай анықтама береді: мемлекеттік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасын орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекеттік қызметті сақтап қалу немесе сол орынға түру үшін басқа адамдардың, қоғамның мүддесіне қайшы келетін әрекеттерінің жиынтығы [32, 27-6].
Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда билікті өкілеттік деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бүл өкілеттігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол занды бүзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайлас жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық қүрылымдардан, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар.
Саяси сыбайлас жемқорлықтың кең таралған қылмыстық- жазаланатын формасы -- пара беру (311-бап) және пара алу (312-бап).
Одан кейінгі кең таралган формасы -- саясат субъектілерін сатып алу (141-баптың 2-бөлігінің а тармағы). Бұл қүбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады:
Сайланатын қызметке кандидаттың немесе оның тобындагы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауысын) сатып алуы;
Сайланатын қызметке кандидатты сатып алу -- не оның басқа бір кандидаттың пайдасына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды пәс жүргізуі.
Халықаралық тәжірибеде мүндай жиі кездеседі.
ұлыбритания Парламентіне сайлау кезінде депутаттыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт стерлинг беріп, оны аса талпынбауға көндірген [33, 4-6].
Сайланбалы мемлекеттік қызметке кандидаттың сенім білдірген адамын оның бәсекелестерінің сатып алуы.
Сайлау комиссиясының мүшелерін сатып алу.
Осы аталған саяси сыбайлас жемқорлықты талдай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық:
Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен байланысты не белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты;
Бүл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси түлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады;
Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрекеті, бәрінен бұрын, өзі үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағытталған; Бул іс-әрекеттер мемлекеттін, қоғамның және басқа адамдардың мүдделеріне қайшы келеді, олар лауазымдық өкілеттік, материалдық ресурстар пайдаланылып жүзеге асырылады;
Мүнда өзінің баюын, қандай да бір топтың, саяси партияның мүддесін көздеген мақсат болады.
Сонымен, саяси сыбайлас жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық жэне оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады.
Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғарғы және вертикальды деп бөліп алдық.
Төменгі сыбайлас жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кең таралған және ол шенеуніктер мен азаматтардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппүл, лицензия беру жэне т.б.).
Жоғарғы сыбайлас жемқорлык жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім кабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекеттік тапсырыстар жэне т.б.). Мүндай мәмілелер мемлекеттік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі түрған шенеунік өзінің бастығына оның көмегі үшін пара береді.
Сыбайлас жемқорлықтың бүл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің қүрылымында жиі кездеседі. Бүл ретте сыбайлас жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпте қудаланады, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар
қүқықтың басқа салаларымен реттелінеді Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар барлык әрекеттер, ең алдымен, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы Заңда, ЭҚБтК-те және мемлекеттік қызметті реттейтін заңдарда қарастырылуы тиіс.
Қылмыс белгісі жоқ сыбайлас жемқорлық әрекеттер үшін мемлекегтік қызметкерлерге қойылатын шектеулер Мемлекеттік қызмет гуралы Заңда (23.07.99 ж.) берілген:
-- педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін қызметпен айналысуға;
-- өзі немесе басқа біреу арқылы кәсіпкерлік қызметпен айналысуға;
-- егер заңда өзгедей көзделмеген болса немесе егер заңда белгіленген тәртіпте оған сол ұйымды басқаруға катысу тапсырылмаған болса, коммерциялық үйымның басқару органының мүшесі болуға;
-- өзі қызметте түрган не тікелей бағынатын немесе бақылауында тұрган мемлекеттік органның сенім білдірген адамы немесе үшінші адамның істері жөніндегі екілі болуға;
-- материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету қаражатын, басқа да мемлекеттік мүліктер мен кызметтік ақпаратты қызметтен тыс мақсатқа пайдалануға;
-- лауазымдық міндетін атқарумен байланысты жеке және заңды түлғалардан сыйақы алуга;
-- халықаралық шарттарга сәйкес шыгатын іссапарларды қоспағанда, жеке және заңды түлғалардың есебінен шетелдерге қызметтік іссапарларға шығуға;
-- саяси партияларға, коғамдык, діни үйымдарга өзінің көзқарасын насихаттау үшін өз қызмет бабын пайдалануга.
Сыбайлас жемқорлыққа берілген анықтаманы ғалымдардың барлығы бірдей қүптамайды.
Мысалы, А.И.Долгова оны сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыстардың жиынтығы деп карастырады [34, 51-6].
П.Н.Панченконың ойынша, ол -- мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарының сатқындыгы, олардың қызмет бабын теріс пайдаланып ұрлық жасауы, пара алу, пара беруі немесе парақорлықта делдал болуы [35, 72-6].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының негізгі белгілері, бұл:
-- бәрінен бұрын, адамдардың белгілі бір санаты жасаған қылмыстардың жиынтығы;
-- арнайы субъектілердің болуы, ягни мемлекеттік басқару органына ресми тартылған, сондай-ақ жеке сектордың ұйымдарында лауазымды қызмет атқаратын адамдардың болуы;
-- бұл субъектілер өздерінің қызметін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бiз мүлде жаңа қоғамда өмiр сүрiп жатырмыз. Жаңа қоғамның сипаты iскерлiк болса, бұл жолда жетiстiктерiмiз де аз емес. Ал шешiмi күрделi мәселелер де бар. Ол - әлеуметтiлiк мәселе. Бұл салада қоғам өмiрiнде түбегейлi шешiмi табылмай тұрған мәселе, ол - коррупция. Елiмiзде осы мәселеге арнайы қабылданған заңдар да, атқарылып жатқан жұмыстар да баршылық, бiрақ бұл мәселе әлi толық шешiмiн тапқан жоқ.
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күнгі күрделі мәселесі болып отыр. Үлкен әлеуметтік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұрғысынан бір-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қай-қайсысын да қатты алаңдататыны анық.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында демократиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады деп атап көрсетті. Яғни бұл мемлекеттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
Сонымен қатар сыбайлас жемқорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігінің маңызы зор. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қандай да бір құқыққа қайшы іс-әрекет жасалған жағдайда қандай іс-қимыл қолдану керектігінің нақты жолдарын толық білулері қажет. Конституциялық тәртіпті қорғау, сыбайлас жемқорлықпен күрес аясында тиімді, бірыңғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтардың өмір сүруінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институттарына сенімін нығайту бүгінгі күндегі басты мақсат болып табылады.
СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ
Кез келген күрделі әлеуметтік құбылыс сиякты сыбайлас жемқорлықка да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оган берілген алгашқы анықтама қүқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылмыстық заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рүқсаттар мен тыйымдар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекетіне бағдар береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады.
Бірақ мүнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, қүқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайлас жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайлас жемқорлықтың нышаны ғана болады. Оның үстіне қазір пара алу-берудің бүрынгы дәстүрлі сипаты да өзгерді: бүрындары параны қандай бір адам мемлекеттік қызметкерге оның көмегіне мүқтаж болып беретін болса, қазір көбіне мемлекеттік кызметкердің өзі пара алуга ынта білдіреді.
Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез жэне ойдағыдай шешілуіне параның көмегі болды ма? деген сүракқа респонденттердің 46,3%-ы иә деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық қылмыс жасайтындыгын растап, 54,8% респондент жауап берді [8, 12-6].
Екіншіден, занда берілген аныктама демократиялык-құкықтық саяси және әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің өз қызметтік борышын орындамауы бүл принциптерді мойындамау болып табылады.
Коррупция термині латынша бұзу, сатып алу деген магына береді. Заң энциклопедиясында бұл терминге лауазымды адамның өзіне сеніп тапсырылған құқықтар мен мүмкіндіктерді бас пайдасына жұмсайтындығын көрсететін саясат немесе мемлекеттік басқару саласындагы қылмыстық әрекет деп анықтама берілген [9, 56-6].
17.12.1979 жылгы Лауазымды адамдардың қүқықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: сыбайлас жемқорлық үғымын үлттық қүқық анықтайды, ал лауазымды адамның өзі өкілетті салада кез келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүддесіне
лауазымдық нүсқаулықты бүзып та, бұзбай да қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы сол анықтамаға жатқызылған [10, 29-6].
БҰҰ-ның Анықтамалық қүжатында сыбайлас жемқорлық -- өз пайдасы үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану делінген 11, 45-6].
Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банк те береді [12, 123-6].
Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа мемлекеттік немесе өзгедей қызметкерлердің сатқындығы- мен сипатталатын әлеуметтік қүбылыс деп анықтама берген [13,501-6].
Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік аппараттың және мемлекеттік емес қүрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға кауіпті құбылыс дейді [14, 98-6].
Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зерттеуші американдықтар бұл құбылыска саяси кызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өз ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы деп анықтама береді [15,5-6-6].
Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді:
-- лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқа адамдардың қүқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылык беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
-- лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен Дж. С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама береді: өзі, озінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқуы [16, 9-6].
Профессор А.Н.Ағыбаев қоғамдағы өз орнын қанағат тұтатын адамдарды кездестіру қиын деп дұрыс айтады [17, 32-6]. Ал, қанағат таппаған адамның ерте ме, кеш пе заң бұзушылыққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекеттік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [18, 67-6].
Менің ойымша бір нәрсе анық -- криминологиялық зертгеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрестің -- авт.)
заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық- қүқыктық, іс жүргізу проблемаларын өз деңгейінде шешу мүмкін емес. (Е.О.Алауханов) [19, 21-6].
Профессор Т.С.Мауленов экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматтар санасының төмендігі сыбайлас жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [20, 34-6].
Сыбайлас жемқорлық қылмыс -- таптық қүбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жеке меншік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мүндай ұғым болған емес [21, 12-6].
Филиппиннің бүрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын өзі бас боп талан-таражга салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [22, 8-6].
Кейбір криминалистер мүндай пікірді жақтайды. Сыбай- лас жемқорлық -- әлеуметтік қүбылыс, ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайда- лануынан көрініс табады [23, 7-6].
Г.А.Сатаров, М.И.Левин жэне М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа қызмет бабын пайдақорлық мақсатта теріс пайдалану деген сипаттама береді [24, 93-6].
Сыбайлас жемқорлық -- мемлекеттік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану. Заңсыз термині мемлекеттік қызметтегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді [25, 16-6].
А.И.Кирпичников сыбайлас жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: Сыбайлас жемқорлық -- биліктің коррозиясы. Тат металды жейтіні сияқты, сыбайлас жемқорлық та мемлекеттік аппаратты бүлдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жемқорлықтың деңгейіне қарап білуге болады. Металдың коррозиядан әлсірейтіні сияқты, қоғам да сыбайлас жемқорлықтан қажиды [26, 34-6].
Б.В.Волженкин сыбайлас жемқорлық үғымына кеңірек түсінік береді: Сыбайлас жемқорлық -- әлеуметтік қүбылыс, ол мемлекетгік қызметкердің немесе мемлекеттік функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайын, лауазымдық беделді және мәртебені өзінің баюы немесе топтың мүддесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді [27, 30-6].
Кейбір галымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзіниіе бөліп алады. Мысалы, профессор В.А.Шабалин, оны үстем дік жасаушы саяси элитаның өз билігін нығайту үшін мемлекеттік ресурстарды заңсыз пайдалануынан
көрініс табатын девитанттық саяси іс-әрекет деп санайды. Бұл пікірді профессор Е. О.Алауханов та құптайды [29, 3-4-6].
Саяси сыбайлас жемқорлықта аппарат шенеунігі мораль мен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси үпай алу үшін, туыстық байланыстар және т.б. үшін бүзады, -- дейді А.И.Гуров [30, 56-6].
Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрекеттерде (саяси қолдау көрсету) және қылмыстық-жазаланатын іс-әрекеттерде (парақорлық, сатып алу) көрініс табады [31, 64-6].
П.А.Кабанов саяси сыбайлас жемқорлықка мынадай анықтама береді: мемлекеттік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасын орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекетте белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекеттік қызметті сақтап қалу немесе сол орынға түру үшін басқа адамдардың, қоғамның мүддесіне қайшы келетін әрекеттерінің жиынтығы [32, 27-6].
Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда билікті өкілеттік деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бүл өкілеттігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол занды бүзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайлас жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық қүрылымдардан, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар.
Саяси сыбайлас жемқорлықтың кең таралған қылмыстық- жазаланатын формасы -- пара беру (311-бап) және пара алу (312-бап).
Одан кейінгі кең таралган формасы -- саясат субъектілерін сатып алу (141-баптың 2-бөлігінің а тармағы). Бұл қүбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады:
Сайланатын қызметке кандидаттың немесе оның тобындагы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауысын) сатып алуы;
Сайланатын қызметке кандидатты сатып алу -- не оның басқа бір кандидаттың пайдасына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды пәс жүргізуі.
Халықаралық тәжірибеде мүндай жиі кездеседі.
ұлыбритания Парламентіне сайлау кезінде депутаттыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт стерлинг беріп, оны аса талпынбауға көндірген [33, 4-6].
Сайланбалы мемлекеттік қызметке кандидаттың сенім білдірген адамын оның бәсекелестерінің сатып алуы.
Сайлау комиссиясының мүшелерін сатып алу.
Осы аталған саяси сыбайлас жемқорлықты талдай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық:
Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен байланысты не белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты;
Бүл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси түлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады;
Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрекеті, бәрінен бұрын, өзі үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағытталған; Бул іс-әрекеттер мемлекеттін, қоғамның және басқа адамдардың мүдделеріне қайшы келеді, олар лауазымдық өкілеттік, материалдық ресурстар пайдаланылып жүзеге асырылады;
Мүнда өзінің баюын, қандай да бір топтың, саяси партияның мүддесін көздеген мақсат болады.
Сонымен, саяси сыбайлас жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық жэне оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады.
Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғарғы және вертикальды деп бөліп алдық.
Төменгі сыбайлас жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кең таралған және ол шенеуніктер мен азаматтардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппүл, лицензия беру жэне т.б.).
Жоғарғы сыбайлас жемқорлык жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім кабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекеттік тапсырыстар жэне т.б.). Мүндай мәмілелер мемлекеттік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі түрған шенеунік өзінің бастығына оның көмегі үшін пара береді.
Сыбайлас жемқорлықтың бүл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің қүрылымында жиі кездеседі. Бүл ретте сыбайлас жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпте қудаланады, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар
қүқықтың басқа салаларымен реттелінеді Сыбайлас жемқорлыққа қатысы бар барлык әрекеттер, ең алдымен, Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы Заңда, ЭҚБтК-те және мемлекеттік қызметті реттейтін заңдарда қарастырылуы тиіс.
Қылмыс белгісі жоқ сыбайлас жемқорлық әрекеттер үшін мемлекегтік қызметкерлерге қойылатын шектеулер Мемлекеттік қызмет гуралы Заңда (23.07.99 ж.) берілген:
-- педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін қызметпен айналысуға;
-- өзі немесе басқа біреу арқылы кәсіпкерлік қызметпен айналысуға;
-- егер заңда өзгедей көзделмеген болса немесе егер заңда белгіленген тәртіпте оған сол ұйымды басқаруға катысу тапсырылмаған болса, коммерциялық үйымның басқару органының мүшесі болуға;
-- өзі қызметте түрган не тікелей бағынатын немесе бақылауында тұрган мемлекеттік органның сенім білдірген адамы немесе үшінші адамның істері жөніндегі екілі болуға;
-- материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету қаражатын, басқа да мемлекеттік мүліктер мен кызметтік ақпаратты қызметтен тыс мақсатқа пайдалануға;
-- лауазымдық міндетін атқарумен байланысты жеке және заңды түлғалардан сыйақы алуга;
-- халықаралық шарттарга сәйкес шыгатын іссапарларды қоспағанда, жеке және заңды түлғалардың есебінен шетелдерге қызметтік іссапарларға шығуға;
-- саяси партияларға, коғамдык, діни үйымдарга өзінің көзқарасын насихаттау үшін өз қызмет бабын пайдалануга.
Сыбайлас жемқорлыққа берілген анықтаманы ғалымдардың барлығы бірдей қүптамайды.
Мысалы, А.И.Долгова оны сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыстардың жиынтығы деп карастырады [34, 51-6].
П.Н.Панченконың ойынша, ол -- мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарының сатқындыгы, олардың қызмет бабын теріс пайдаланып ұрлық жасауы, пара алу, пара беруі немесе парақорлықта делдал болуы [35, 72-6].
Сыбайлас жемқорлық қылмыстылығының негізгі белгілері, бұл:
-- бәрінен бұрын, адамдардың белгілі бір санаты жасаған қылмыстардың жиынтығы;
-- арнайы субъектілердің болуы, ягни мемлекеттік басқару органына ресми тартылған, сондай-ақ жеке сектордың ұйымдарында лауазымды қызмет атқаратын адамдардың болуы;
-- бұл субъектілер өздерінің қызметін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz