Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 Жоғары білім жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2 Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.1 Отандық жоғары білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... 31
2.2 Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизміне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.3 Жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3 Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық даму жағдайында жоғары білім беру жүйесін жетілдіру үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.1 Жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.2 Жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделі ... ... ... ... ... . 61
3.3 Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
3
1 Жоғары білім жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық.әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2 Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.1 Отандық жоғары білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... 31
2.2 Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизміне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
2.3 Жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3 Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық даму жағдайында жоғары білім беру жүйесін жетілдіру үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.1 Жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3.2 Жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделі ... ... ... ... ... . 61
3.3 Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 85
Әлемдік үрдістердің дамуын талдау ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір дәрежеде адами капиталдың жоғары білім деңгейімен анықталатынын көрсетеді. Яғни, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму болашағы жоғары білім жүйесінің даму үрдісі мен жағдайына байланысты болады. Еліміздегі жоғары білім жүйесінің мәселелері әсіресе қазіргі таңда үлкен мәнге ие. Себебі, білім беру қызметтері нарығының дамуы жоғары дәрежеде болмайынша, экономикалық өсу мүмкін емес.
Әлемдік тәжірибеде жоғары білім және экономикалық өсуді байланыстыратын көптеген факторлар белгілі. Халықаралық зерттеулерге шолу жоғары білім жүйесінің деңгейі мен ғылым, өнімділік және мемлекеттің жалпы экономикалық дамуы арасындағы тығыз байланыс бар екенін дәлелдейді. Сонымен қатар, зерттеулер білім беруді дамытудағы инвестициялар рөлінің маңызды екенін көрсетеді, себебі экономика неғұрлым білімді болған сайын, оның тұрақтылығы да соғұрлым өседі. Экономикалық серіктестік ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, жұмысқа қабілетті халықтың орта білім деңгейін бір жылға жоғарылатқан жағдайда, экономика 3–6% көтеріліп, ал экономикалық өсу қарқыны 1%-дан жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында: «Біздің жастарымыз оқуға, жаңа ғылым-білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс. Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмауы тиіс. Олар қолданбалы және ғылыми-зерттеушілік бөлімшелерін құруы және дамытуы қажет» –деп айтқан болатын[1]. Аталған стратегияда Жоғары және орта білім беру жүйесін дамыту үшін мемлекеттік-жекеменшік әріптестігі желісін құру, көпсатылы оқу гранттары жүйесін әзірлеу, жоғары оқу орындарындағы оқудың екінші курсынан бастап кәсіпорындардағы міндетті өндірістік тәжірибені заңнамалық тұрғыда бекіту секілді шараларды жүзеге асырудың маңыздылығы көрсетілген. Осыған байланысты жоғары білім саласының қазіргі жағдайына талдау жүргізіліп және болашақта мықты білім жүйесін қалыптастыру үшін басым мақсаттар мен міндеттер анықталуы керек.
Әлемдік тәжірибеде жоғары білім және экономикалық өсуді байланыстыратын көптеген факторлар белгілі. Халықаралық зерттеулерге шолу жоғары білім жүйесінің деңгейі мен ғылым, өнімділік және мемлекеттің жалпы экономикалық дамуы арасындағы тығыз байланыс бар екенін дәлелдейді. Сонымен қатар, зерттеулер білім беруді дамытудағы инвестициялар рөлінің маңызды екенін көрсетеді, себебі экономика неғұрлым білімді болған сайын, оның тұрақтылығы да соғұрлым өседі. Экономикалық серіктестік ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, жұмысқа қабілетті халықтың орта білім деңгейін бір жылға жоғарылатқан жағдайда, экономика 3–6% көтеріліп, ал экономикалық өсу қарқыны 1%-дан жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында: «Біздің жастарымыз оқуға, жаңа ғылым-білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс. Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмауы тиіс. Олар қолданбалы және ғылыми-зерттеушілік бөлімшелерін құруы және дамытуы қажет» –деп айтқан болатын[1]. Аталған стратегияда Жоғары және орта білім беру жүйесін дамыту үшін мемлекеттік-жекеменшік әріптестігі желісін құру, көпсатылы оқу гранттары жүйесін әзірлеу, жоғары оқу орындарындағы оқудың екінші курсынан бастап кәсіпорындардағы міндетті өндірістік тәжірибені заңнамалық тұрғыда бекіту секілді шараларды жүзеге асырудың маңыздылығы көрсетілген. Осыған байланысты жоғары білім саласының қазіргі жағдайына талдау жүргізіліп және болашақта мықты білім жүйесін қалыптастыру үшін басым мақсаттар мен міндеттер анықталуы керек.
1. «Қазақстан-2050» Стратегиясықалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 2012 жылғы 14 қаңтардағы ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
2. Садовничий В.А. Университетское образование. Приглашение к размышлению: учебное пособие для вузов/ Садовничий В.А., Белокуров В.В., Сушко В.Г. – М.: МГУ, 1998. – 352 с.
3. Задонская И.А. История развития университетского образования // Философский век. Альманах – 2013. - №29. – с. 142-143.
4. Налетова И.В. Становление, развитие и модернизация современного университета // Материал международного семинара «Университет как системообразующий фактор региона и модели его управления». – Москва. МГУ, 2013. – с. 29-31.
5. Білімге деген құқық // ЮНЕСКО-ның білім туралы баяндамасы. – Париж. Editions UNESCO – 2000. – 150-155 б.
6. Чаленко А.А. О неопределенности термина «механизм» в экономических исследованиях, 2011// http://kapital-rus.ru/article176697
7. Воссенштейн Х.А. Финансовое напряжение: тенденции финансирования высшего образования и политический курс в ситуации ограниченных стредств //Университетское управление: практика и анализ. – 2003. - №3. – с. 51-60
8. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
9. Тараканов В.В. Реформирование системы бюджетного финансирования высшего образования // Вестник Волгоградского государственного университета. – 2009. - № 1(14). – с. 190
10. Гончаренко Л. И., Журавлева И. А., Липатова И. В. Налоговые стимулы привлечения инвестиций в образовательный процесс вузов // Бухгалтерский учет в бюджетных инекоммерческих организациях. – 2009. - № 4(220) - c.32-33.
11. Скоблева Э.И. Модернизация системы высшего образования: организационно-экономический аспект. – А.: «Астраханский университет», 2010. – 280 с.
12. Tinbergen J. Input-Output Analysis in Education // Economics of education. Oxford,2010. – p. 336-338.
13. Сравнительный анализ образовательных систем США, Германии, Японии и Китая. – 2014 // http://www.politforums.net/culture/
14. Рисин И.Е., Рыжкова Л.А. Зарубежный опыт государственное управления развитием высшей школы // Современная экономика: проблемы и решения. – 2010. -№1. – с. 24-31
15. Абинова А.Ю. Инновационные тенденции высшего образования в современных условиях развития экономики Республики Казахстан. НЭУ имени Т.Рыскулова. – 2014. – с.15-16
16. Қалкеева Қ.Р.,Оқытудың кредиттік технологиясының теориялық-практикалық негіздері – 2014//http://repository.enu.kz/pdf
17. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жағдайы мен даму туралы ұлттық баяндама. – 2014 //http://www.edu.gov.kz/kk/analytics
18. «Қазақстан республикасы білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинақ. – 2014 // http//: edu.gov.kz/analytics
19. «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы.
20. Кофтанюк Н.В. Разработка организационно-экономического механизма устойчивого развития высших учебных заведений // Вестник КарГУ – 2014. // www.article.kz/article/8506
21. Федулин А. А. Цены на образовательные услуги в конкурентной среде вуза. – 2009 // http://www.marketing.spb.ru/
22. Саурықов Е. Заманауи білім беру заман талабы – 2013 // http:// baq.kz/regionalmedia/
23. Доскеева Г.Ж. Современное состояние государственного финансирования сферы высшего образования Казахстана. – 2013 // http://articlekz.com/article/9461
24. ҚР банктерінен оқуға білім несиелері // http://egov.kz/wps/portal/
25. ҚР инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы. ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1308 Қаулысы
26. Қазақстан ғаламдық БЭФ бәсекеге қабілеттілік Индексінде. – 2013 // http://www.economy.kz/analytics/972/9390/
27. The World Competitiveness Yearbook. International Institute for Management Development. – 2015 // http://www.imd.org/wcc/news-wcy/ranking/
28. Адами әлеуеттің даму индексі – зерттеу туралы ақпарат. – 2014 // http://gtmarket.ru/rating/human-development-index/
29. The Global Innovation Index 2014. The Human Factor in Innovation. – Cornell University; INSEAD; WIPO, 2014. – 417 p.
30. KEI and KI Indexes // http://info.worldbank.org/etools/kam2/KAM
31. Сайлау Б. Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға еніуінің артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау // http://group-global.org/ru/publication/22266-kazakstan-respublikasynyn-dsu-ga-eniuinin-artykshylyktary-men-kemshilikterin
32. Аккредиттеу және рейтингтің тәуелсіз агенттігінің баяндамасы. – 2014 // http://www.iaar.kz/ru/rejting/rejting-vuzov
33. Конина О.В. Формирование маркетинговой мобильности российских вузов на рынке дополнительных образовательных услуг – Волгоград, 2012. – с. 45-49
34. Қожаева С.К. Білім берудің жаһандануы – педагогика ғылымы мен практикасының тиімді формасы // «Болон үдерісі және Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ: проблемалар, ізденістер, шешімдер» – Астана: ЕҰУ, 2012. - 48-50 б
35. Верес Ю. Модели высшего профессионального образования. - 2012 // http://enu.kz/repository/repository2012/modeli-vyswego.pdf
36. Минцберг Г. Альстренд Б., Лэмпел Дж. Школы стратегий. СПб Питер, 2001. 336 с.
37. Хиллман А. Государство и экономическая политика: возможности и ограниченияуправления. М., 2009. с. 165.
38. Мухтарова К.С., Ахметова З.Б., Джулаева А.М. «Методические аспекты реализации компетентностного подхода в учебном процессе» // научно-методической конференция «Компетентностно-ориентированная система оценки знаний» КазНУ им.аль-Фараби, Алматы, 2014 – с.121
39. Куликова О.В.Особенности инновационной модели высшего образования // Социологические науки. – 2014. - №6. – с.15-19
40. Сансызбаева Г.Н. Некоторые аспекты повышения конкурентоспособности вузов// КазНУ им.аль-Фараби, Алматы, 2014
41. Колганова А.И. «Социум ХХI века: рынок, фирма, человек в информационном обществе». –М.: ТЕИС, 1998. – С. 53.
42. Алашеев С.Ю. Кутейницына Т.Г. Обзор мировых практик организации взаимодействия рынка труда и системы профессионального образования. // Центр профессионального образования – Самара, 2013. – с.23-25
2. Садовничий В.А. Университетское образование. Приглашение к размышлению: учебное пособие для вузов/ Садовничий В.А., Белокуров В.В., Сушко В.Г. – М.: МГУ, 1998. – 352 с.
3. Задонская И.А. История развития университетского образования // Философский век. Альманах – 2013. - №29. – с. 142-143.
4. Налетова И.В. Становление, развитие и модернизация современного университета // Материал международного семинара «Университет как системообразующий фактор региона и модели его управления». – Москва. МГУ, 2013. – с. 29-31.
5. Білімге деген құқық // ЮНЕСКО-ның білім туралы баяндамасы. – Париж. Editions UNESCO – 2000. – 150-155 б.
6. Чаленко А.А. О неопределенности термина «механизм» в экономических исследованиях, 2011// http://kapital-rus.ru/article176697
7. Воссенштейн Х.А. Финансовое напряжение: тенденции финансирования высшего образования и политический курс в ситуации ограниченных стредств //Университетское управление: практика и анализ. – 2003. - №3. – с. 51-60
8. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
9. Тараканов В.В. Реформирование системы бюджетного финансирования высшего образования // Вестник Волгоградского государственного университета. – 2009. - № 1(14). – с. 190
10. Гончаренко Л. И., Журавлева И. А., Липатова И. В. Налоговые стимулы привлечения инвестиций в образовательный процесс вузов // Бухгалтерский учет в бюджетных инекоммерческих организациях. – 2009. - № 4(220) - c.32-33.
11. Скоблева Э.И. Модернизация системы высшего образования: организационно-экономический аспект. – А.: «Астраханский университет», 2010. – 280 с.
12. Tinbergen J. Input-Output Analysis in Education // Economics of education. Oxford,2010. – p. 336-338.
13. Сравнительный анализ образовательных систем США, Германии, Японии и Китая. – 2014 // http://www.politforums.net/culture/
14. Рисин И.Е., Рыжкова Л.А. Зарубежный опыт государственное управления развитием высшей школы // Современная экономика: проблемы и решения. – 2010. -№1. – с. 24-31
15. Абинова А.Ю. Инновационные тенденции высшего образования в современных условиях развития экономики Республики Казахстан. НЭУ имени Т.Рыскулова. – 2014. – с.15-16
16. Қалкеева Қ.Р.,Оқытудың кредиттік технологиясының теориялық-практикалық негіздері – 2014//http://repository.enu.kz/pdf
17. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің жағдайы мен даму туралы ұлттық баяндама. – 2014 //http://www.edu.gov.kz/kk/analytics
18. «Қазақстан республикасы білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинақ. – 2014 // http//: edu.gov.kz/analytics
19. «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы.
20. Кофтанюк Н.В. Разработка организационно-экономического механизма устойчивого развития высших учебных заведений // Вестник КарГУ – 2014. // www.article.kz/article/8506
21. Федулин А. А. Цены на образовательные услуги в конкурентной среде вуза. – 2009 // http://www.marketing.spb.ru/
22. Саурықов Е. Заманауи білім беру заман талабы – 2013 // http:// baq.kz/regionalmedia/
23. Доскеева Г.Ж. Современное состояние государственного финансирования сферы высшего образования Казахстана. – 2013 // http://articlekz.com/article/9461
24. ҚР банктерінен оқуға білім несиелері // http://egov.kz/wps/portal/
25. ҚР инновацияларды дамыту және технологиялық жаңғыртуға жәрдемдесу жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы. ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1308 Қаулысы
26. Қазақстан ғаламдық БЭФ бәсекеге қабілеттілік Индексінде. – 2013 // http://www.economy.kz/analytics/972/9390/
27. The World Competitiveness Yearbook. International Institute for Management Development. – 2015 // http://www.imd.org/wcc/news-wcy/ranking/
28. Адами әлеуеттің даму индексі – зерттеу туралы ақпарат. – 2014 // http://gtmarket.ru/rating/human-development-index/
29. The Global Innovation Index 2014. The Human Factor in Innovation. – Cornell University; INSEAD; WIPO, 2014. – 417 p.
30. KEI and KI Indexes // http://info.worldbank.org/etools/kam2/KAM
31. Сайлау Б. Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға еніуінің артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау // http://group-global.org/ru/publication/22266-kazakstan-respublikasynyn-dsu-ga-eniuinin-artykshylyktary-men-kemshilikterin
32. Аккредиттеу және рейтингтің тәуелсіз агенттігінің баяндамасы. – 2014 // http://www.iaar.kz/ru/rejting/rejting-vuzov
33. Конина О.В. Формирование маркетинговой мобильности российских вузов на рынке дополнительных образовательных услуг – Волгоград, 2012. – с. 45-49
34. Қожаева С.К. Білім берудің жаһандануы – педагогика ғылымы мен практикасының тиімді формасы // «Болон үдерісі және Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ: проблемалар, ізденістер, шешімдер» – Астана: ЕҰУ, 2012. - 48-50 б
35. Верес Ю. Модели высшего профессионального образования. - 2012 // http://enu.kz/repository/repository2012/modeli-vyswego.pdf
36. Минцберг Г. Альстренд Б., Лэмпел Дж. Школы стратегий. СПб Питер, 2001. 336 с.
37. Хиллман А. Государство и экономическая политика: возможности и ограниченияуправления. М., 2009. с. 165.
38. Мухтарова К.С., Ахметова З.Б., Джулаева А.М. «Методические аспекты реализации компетентностного подхода в учебном процессе» // научно-методической конференция «Компетентностно-ориентированная система оценки знаний» КазНУ им.аль-Фараби, Алматы, 2014 – с.121
39. Куликова О.В.Особенности инновационной модели высшего образования // Социологические науки. – 2014. - №6. – с.15-19
40. Сансызбаева Г.Н. Некоторые аспекты повышения конкурентоспособности вузов// КазНУ им.аль-Фараби, Алматы, 2014
41. Колганова А.И. «Социум ХХI века: рынок, фирма, человек в информационном обществе». –М.: ТЕИС, 1998. – С. 53.
42. Алашеев С.Ю. Кутейницына Т.Г. Обзор мировых практик организации взаимодействия рынка труда и системы профессионального образования. // Центр профессионального образования – Самара, 2013. – с.23-25
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
Жоғары білім жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2
Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
12
1.3
Жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2
Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.1
Отандық жоғары білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ...
31
2.2
Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизміне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.3
Жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық даму жағдайында жоғары білім беру жүйесін жетілдіру үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
54
3.1
Жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.2
Жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделі ... ... ... ... ... .
61
3.3
Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Әлемдік үрдістердің дамуын талдау ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір дәрежеде адами капиталдың жоғары білім деңгейімен анықталатынын көрсетеді. Яғни, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму болашағы жоғары білім жүйесінің даму үрдісі мен жағдайына байланысты болады. Еліміздегі жоғары білім жүйесінің мәселелері әсіресе қазіргі таңда үлкен мәнге ие. Себебі, білім беру қызметтері нарығының дамуы жоғары дәрежеде болмайынша, экономикалық өсу мүмкін емес.
Әлемдік тәжірибеде жоғары білім және экономикалық өсуді байланыстыратын көптеген факторлар белгілі. Халықаралық зерттеулерге шолу жоғары білім жүйесінің деңгейі мен ғылым, өнімділік және мемлекеттің жалпы экономикалық дамуы арасындағы тығыз байланыс бар екенін дәлелдейді. Сонымен қатар, зерттеулер білім беруді дамытудағы инвестициялар рөлінің маңызды екенін көрсетеді, себебі экономика неғұрлым білімді болған сайын, оның тұрақтылығы да соғұрлым өседі. Экономикалық серіктестік ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, жұмысқа қабілетті халықтың орта білім деңгейін бір жылға жоғарылатқан жағдайда, экономика 3 - 6% көтеріліп, ал экономикалық өсу қарқыны 1%-дан жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауында: Біздің жастарымыз оқуға, жаңа ғылым-білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс. Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмауы тиіс. Олар қолданбалы және ғылыми-зерттеушілік бөлімшелерін құруы және дамытуы қажет - деп айтқан болатын [1]. Аталған стратегияда Жоғары және орта білім беру жүйесін дамыту үшін мемлекеттік-жекеменшік әріптестігі желісін құру, көпсатылы оқу гранттары жүйесін әзірлеу, жоғары оқу орындарындағы оқудың екінші курсынан бастап кәсіпорындардағы міндетті өндірістік тәжірибені заңнамалық тұрғыда бекіту секілді шараларды жүзеге асырудың маңыздылығы көрсетілген. Осыған байланысты жоғары білім саласының қазіргі жағдайына талдау жүргізіліп және болашақта мықты білім жүйесін қалыптастыру үшін басым мақсаттар мен міндеттер анықталуы керек.
Қазақстанның Болон үдерісіне белсенді қатысуы отандық жоғары білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет, бірақ мемлекеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігі, және ең бастысы ол қаражаттарды тиімді бөлу механизмінің жоқ болуы алдыға қойған мақсатқа жетуге кедергі келтіреді. Жоғары білімнің сапасын көтеру мәселесі жоғары білімді басқарудың жүйесін жетілдіруді талап етеді. Сонымен қатар, бұл мәселенің шешімін табуда мемлекеттік басқарудың тиімділігі үлкен рөл атқарады, себебі әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық механизмдер білім беру қызметтерінің сапасын көтеруді қамтамасыз ете алмайды.
Қазіргі қалыптасқан жағдай жоғары білім саласын басқаруда жаңа тәсілдерін құрастыруды, әлемдік тәжірибені зерттеуді, жоғары білімді реформалаудың ғылыми қамтамасыз етілуін, білім саласын қаржыландырудың жаңа көздерін іздестіруді талап етеді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайларында жоғары білімді жетілдіру үрдісінің теориялық және методологиялық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі және қиындығы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасының жоғары білім жүйесін мемлекеттік басқару үдерісіне талдау жүргізу, бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін анықтау, қазіргі жағдайды саралау арқылы жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеудің міндеті. Мақсатқа қол жеткізу үшін жұмысты жазу барысында төмендегі міндеттер қойылған:
oo жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін анықтау;
oo Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау;
oo жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау;
oo жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделін әзірлеу.
Зерттеу жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының жоғары білім беру орындары.
Зерттеу жұмысының пәні - нарықтық экономика жағдайында жоғары білім беруді мемлекеттік басқару жүйесінде қалыптасатын қатынастар.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың, сонымен қатар жоғары білім саласын мемлекеттік реттеу саласындағы мамандардың еңбектері алынды. Зерттеу барысында талдау және синтездеу, экономико-статистикалық, жүйелік, құрылымдық-деңгейлік, тарихи-логикалық және басқада жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Дипломды даярлау барысында ақпараттық-аналитикалық база ретінде осы бағыттағы әдебиеттермен қоса Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актілері және ҚР Білім туралы Заңы пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық негізін білім берудің мемлекеттік бағдарламалары, Білім және ғылым министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің ресми мәліметтері, методологиялық және нормативтік басылымдар және сарапшылардың бағалаулары құрады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жоғары білімнің қалыптасуы туралы теориялар мен экономика дамуындағы білімнің рөлін зерттеуге үлкен үлес
қосқан шетелдік ғалымдар мен экономистер ішінде Ж.Делор, А.Мэддисон, Т.Шульц, В.Роуг, Х.Ортега-и-Гассет, В.Гумбольдты атауға болады. Қазақстанда жоғары білім саласының қазіргі жағдайы мен өзекті мәселелерін, оның бәсекеге қабілеттілігі мен даму бағыттарындағы әртүрлі аспектілерін зерттеген Қ.С. Мұхтарова, Г.Н.Сансызбаева, Г.С.Смағұлова, Л.Ж. Аширбекова, С.К. Қожаева атты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
Бірінші бөлімде жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері, білім саласын мемлекеттік реттеудің жкономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері мен жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі туралы мәліметтер келтірілген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайына, жоғары білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштеріне талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру, Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ұсынылған.
Қорытынды бөлім диплом жұмысын жазу барысында алынған тұжырымдар мен ұсыныстарды қамтиды.
Диплом жұмысы 87 бет көлемінде баяндалып, 10 кесте және 24 суретті қамтиды.
1 Жоғары білім беру жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі
0.1 Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері
Қазіргі жаңа жоғары оқу орындарындағы білім жүйесі ұзақ даму жолынан өтті. Жоғары оқу орындарының тарихы өзінің қызметінде тұрақтылық пен өзгерістерге бейімділік, сонымен қатар қоғамдағы қайта құрулар мен серпінді ілгерілеуге жәрдемдесе алатынын көрсете білген, бірнеше жүзжылдықтарды қамтиды. Университет (лат. тілінен universitas - жиынтық, қосынды) - бұл әмбебап білім беру арқылы оқыту ғана емес, сонымен қатар ғылыми зерттеулер, мәдени даму, жаңа білім салаларын енгізу шаралары іске асырылатын және әлеуметтік-мәдени саланың қызмет көрсету ортасы болып табылатын жоғары оқу орны. Университеттің мұндай ерекшеліктері оның еуропалық мәдениетте ең алғашқы даму мерзімінде, яғни XI-XII ғасырларда қалыптаса бастаған. Жоғары оқу орындарының алғашқы түп бейнелері ретінде атақты антикалық орталықтар - Пифагорейлік мектеп, Аристотель Ликейі және Птолемей құрған, өте бай кітапханасымен әйгілі, Александрийлік мусейонды атауға болады. Бұл антикалық оқу орындары әлемдік мәдениетте үлкен із қалдырды, бірақ өз уақытынан озғандықтан, олардың тек бірліктері ғана қызметін ұзақ уақыт жалғастыра алды. Мұндай жоғары оқу орындарына деген сұраныс салыстырмалы түрде кейін ғана өсе бастаған болатын. Алғаш рет университет сөзінің мағынасына толық сәйкес келетін, Болон жоғары оқу орны 1088 жылы ашылды. Жоғары оқу орнына, оның идеясы және үлгісінің нақты жүзеге асыруына деген мұқтаждық қоғам дамуының жаңа деңгейіне көшуімен байланысты.
Әлеуметтанудағы білім берудің марксистік тәсілі университеттердің пайда болуын экономикалық және саяси факторлармен, дәлірек айтқанда - ақшалай экономиканың дамуы, сауда, қалалардың өсуі, ауылшаруашылық өндірістің жетілдірілуі, халықтың тұрмыс жағдайының өсуімен байланыстырады. Бірақ, көптеген зерттеушілер бұл фактілер әрбір нақты жағдайда университеттің пайда болуына алып келмеген деген пікір ұстанып, марксистік әдісті жоққа шығаруда. Ресейлік зерттеушілердің пікірі бойынша, қоғам университеттердің қалыптасуына белсенді ықпал етті. Осылайша, профессор В.Роуг, университеттер қоғамның әртүрлі таптары жоғары оқу орнына белсенді қызығушылық таныта бастағанда пайда болған деген пікірде. Университеттік білімнің қалыптасу тарихын зерттеушілер тобы, М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің ректоры В.А. Садовничпен бірге ортағасырлардағы қоғам негізінен оқымаған адамдардан құрылғанына қарамастан, сол кездің өзінде қоғамдық топтар білімді шоғырландыруға мүмкіндік беретін мекемелер қажет екенін сезіне білген, деген пікір ұстануда [2; 89б]. Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан, латын тіліндегі universitas сөзінің бір мағынасы корпорация болып табылатыны көрнекті құбылыс. Дәлірек айтқанда, Universitas (лат., - жиынтық) ортағасырларда осылай әртүрлі серіктестіктер, көпестік гильдиялар, сауда-өнеркәсіптік цехтар аталынған. Бұл жерде, ортағасырларда кәсіби белгі бойынша адамдардың кез-келген ұйымдасуы осындай атқа ие болғандығын айта кету керек. Осыған байланысты сол кездері ашылған еркін мектептер universitas magistrorum et scholarum (оқытушылар және студенттер корпорациясы) деп аталатын болған. Сондықтан, жоғары оқу орындарының кәсіби университет атауы салыстырмалы түрде кеш, нақты айтқанда XV ғасырдың басында ғана қолданысқа енген. Ең бірінші университеттер өз кезегінде, адамдардың зияткерлік еңбегінің корпорациясы бейнесінде көрініс тапқан. Олар оқытушылар мен студенттердің ұйымы ретінде құрылып, Болоньеде студенттердің басқаруымен, ал Парижде - оқытушылардың басқаруымен жұмыс істеді. Қазіргі заманғы университеттік білім берудің астарында екі қарама-қарсы үрдіс жатыр: біреуі - білім алу және оның таралымын көбейтуді көздеу; басқасы - практикалық жоғары кәсіби дайындық алуға бағытталу. Бұл екі үрдіс университеттік білімнің негізгі екі теориясының қалыптасуына ықпал етті: либералық білім және тәжірибелік (утилитаристік) білім теориялары. Либералдық білім теориясын жақтаушылар білім беру жалпы қоғамға емес, тек жеке тұлғаның қажеттілігіне ғана бағытталуы керек деген пікірді ұстанған. Олардың қарсыластары, яғни тәжірибелік білімді қолдаушылар, қоғам үшін білімнің маңыздылығын және пайдалылығын ерекше бөліп көрсеткен. Олардың көзқарасы бойынша, білім беру жүйесі барлық қоғамға бірдей қолжетімді және маңызды әлеуметтік мәселелерді шешуге арқау болуы керек. Бірақ, утилитаристер бір шектен екінші шекке шығып, білім арқылы жеке тұлғаның ішкі жан дүниесінің өсетінін жоққа шығарған болатын [3; 9-13б]. Профессор В.Роуг университет ұғымының дамуындағы либералдық және утилитарлық бағыттарының мағынасын келісідей түсіндірді: бірінші үрдіс шындықты табуға бағытталған фундаменталды алғашқы шабытпен байланысты, ал екіншісі прагматикалық кәсіби дайындық алуға ұмтылыспен байланыстырылады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарының жандана түсуіне ортағасырлардағы жаңа философиялық ағымдардың пайда болып, және бір жағынан ақыл-ой және сенімді, философия және дінді бітістіруге ұмтылған, ал екінші жағынан формалды-логикалық ойлауды дамытуға ат салысқан схоластика ілімінің дамуы өз үлесін қосты. Алғашқы университеттер XII ғасырда экономикасы дамыған Батыс Еуропа (Италия, Испания, Франция) елдерінде ашылды.
Зайырлы университеттерге қарсы, шіркеу өзінің шіркеулік оқу орындарын ашып, ғылымға деген әсер ету дәрежесін сақтап қалғысы келді. Бұл оқу орындарында болашақ дін басылар, дәрігерлер және заңгерлер ілім алды. XII ғасырда шіркеу билігі астындағы епископтың өкілі - канцлермен басқарылатын Париждік университет ашылды. Бұл университеттің дербестігі өте шектеулі болды: лауазымдық тұлғаларды тағайындауға студенттер қатыстырылмады, профессорлар таңдау арқылы емес, шіркеудің қаулысы бойынша жұмысқа алынатын болған. Кейінгі уақытта Францияның, Германияның, Англияның басқа қалаларында да Париждік университеттің үлгісі бойынша жоғары оқу орындары ашыла бастады. XII ғасырда Испанияда (Саламанка, Вальядолид), Португалияда (Коимбра) және Неапольда корольдік билік күшімен қаланған және қамтамасыз етілген университет түрлері пайда болды. Ол оқу орындарында профессорларды тағайындау, емтихандардың өткізілу ережелерін бекіту, ғылыми дәрежелерді беру тәртібін король анықтаған.
Қоғамның ықпалында пайда болған университеттер өз кезегінде, оларды тудырған социумды толықтырып және байытып, еуропалық ғылым, мәдениет және білім саласына ықпалын тигізіп, оны өзгерте бастады. Алғашқы университеттер замандастарымен шынайы өмірден үзілген, зайырлы монастырь ретінде қабылданғанына қарамастан, Alma Mater еуропалықтардың қоғамдық өміріне қашанда белсенді қатысқан. Уақыт өте келе университеттер қоғам арасында танымал бола бастады, ал алғашқы факультеттердің (өнер, заң, педагогика, медицина) түлектері маңызды мемлекеттік мәселелерді шешуге ат салыса бастаған. Мәселен, олар мемлекетті басқаруға қатысып, қоғамның рухани өмірінің дамуын қамтамасыз еткен. Университеттегі діни догматиканың кең етек жайғанына қарамастан, олар ғылымдардың дамуына мүмкіндік берді, ал университет қабырғасында жүргізілген жүйелі пікірталастар түлектердің ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізген. Ол кездегі университеттің стандартты құрылымы келесідей төрт факультеттен тұрған болатын:
Сурет 1. Ежелгі университеттердегі факультеттер құрамы
Ескерту - [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Біртіндеп білім беру саласында нақты дәстүрлер қалыптасып, олар Өркендеу дәуірінде (XV - XVI ғғ. ғылым мен өнердің қайта өркендеген дәуірі) және жаңа заманда дами бастады. Осы кезеңде Оксфорд, Кембридж секілді университеттердің ашылуы ғылымдардың тез дамуына ықпал етіп, бұл бірінші өнеркәсіптік революцияның алдын анықтаған болатын.
Х.Ортега-и-Гассет өзінің Университет міндеті атты жұмысында XII-XV ғасырларда университеттер Еуропаның интеллектуалды дамуындағы көшбасшы рөлін атқарғанын ерекше атап өткен. Бұл уақыт аралығында қоғамдағы маңызды саяси және идеялық әсер етуші қабілеті бар 46 университеттер ашылған. Ал XVIII ғасырдан бастап, қоғам ішінде оқу және оқыту еркіндігін қалыптастырған, еркін ғылыми зерттеу қағидасы мойындалған еді. Қоғам дамуының және ұлттық мемлекеттердің қалыптасу ықпалында бірте-бірте университеттік білім беруде ұлттық дәстүрлер қалыптаса бастап, ғылыми-педагогикалық мектептер, ғылыми дәстүрлер орын алып, орта тап үшін жоғары білім алуға деген мүмкіндіктер кеңею үстінде болды. Университеттің ерекше тәрбиелік жүйе ретінде даму тарихы, білім беру механизмі нақты тарихи жағдайлармен қалыптасатынын дәлелдейді, сонымен қатар бұл кезден бастап университеттер мәдениеттің ерекше даму үлгісі ретінде көріне бастайды.
XIX ғасырда Пруссияда Вильгельм фон Гумбольдтың реформасының ықпалы нәтижесінде идеалды, классикалық университет үлгісі пайда болды. Жаңа модельдің қалыптасуы мемлекет маңыздылығының артуымен және ұлттық талпыныстың көтерілуімен қабаттаса жүргізілген болатын. Ғалымдар мемлекеттен теңдессіз институционалды мүмкіндіктер алып, ал өз кезегінде мемлекет университтерді ұлттық мәдениетке қолдау көрсетуге, ұлттық нышандарды және азаматтардың жеке тұлға болып қалыптасуына көмектесуге шақырды. Университеттің жаңа үлгісінің негізінде оның қоғам және мәдениетке тәуелділігі жатты. Олар белгілі бір талаптар қойып, университет формасын, міндеттерін, функцияларын анықтаған [4; 149б]. Гумбольдт университетті толық академиялық еркіндікке жол беретін, университеттік автономия шарты негізінде білім және ғылымның жинақталуы жүзеге асатын, элиталық жоғары оқу орны деп түсінген. Жаңа университет кәсібилілік, мәдениет және зерттеушілік институт ретіндегі үш функцияны орындаған. Классикалық, идеалды гумбольдтық модель бірнеше онжылдықтар бойы қолданылып, XX ғасырға дейін жоғары университеттік білім беру жүйесін қалыптастырып, дамытты.
XX ғасырдың ортасында жаңа әлеуметтік-мәдени жағдай туындап, университеттік білім беру үлгісі өзгеріске ұшырай бастады. А. Вебер өзінің Университет және тарихи жағдай атты еңбегінде атап өткендей, жаңа заманда бой көтерген бұқаралықтандырудың жаңа көптеген мәселелерімен бірге, сол мәселелерді шешуге бағытталған жаппай жаңа ұйымдар пайда болды. Мұндай жағдайда университет, Гумбольдтың идеалды үлгісінен қатты ерекшеленетін, үлкен ұйымға айналады. Әлеуметтік өзгерістердің тереңдігі білім беру құрылымымен қатар, университеттердің өздерінде революциялық қайта құруларға алып келді. Университеттердің мамандандырылуы белсенді түрде басталды, ал бұл өз кезегінде жаңа заманға тән тоқтаусыз өзгерістердің салдары болып табылды. XX ғасырдың 40-50 жылдары кеңестік университеттік білім беру жүйесінің көтерілуі байқалады. Ғарышты зерттеу саласындағы, ядролық энергетиканы дамытудағы жетістіктер жоғары университеттік білім жүйесінің беделін көтеруге септігін тигізген болатын. Сонымен бірге, бір мезгілде Батыста университеттік біліммен қатар, университеттік емес сектордың жандана басталауы кезеңінде, жоғары білім берудің дифференциациялануының бірінші толқыны орын алды.
Қазіргі заманда университет барлық білім түрлерінің қосындысы ретінде әмбебап білім алу бойынша оқу орны болып табылады. Университет - жастар үшін барынша қолжетімді, жаңа қоғамның әлеуметтік-мәдени институты. Университет сөзінің мағынасының және оған баламалы жоғары оқу орындарының айырмашылығы әр елде әр түрлі түсіндірілетіндіктен, жалпы әлемдік деңгейдегі жоғары білімнің құрылымдық өзгерістерін бақылау қиынға соғады. Осыған қарамастан, ЮНЕСКО-ның білім бойынша Дүниежізілік баяндамасындағы (2000 ж.) әлемдегі университеттердің баламасы деп есептелетін жоғары оқу орындарында үшінші деңгейдегі жалпы оқушылар санының көбеюі байқалуда. Осылай, дүниежүзіндегі он ең дамыған аймақтарда университет қабырғасында 66% студенттер білім алуда, ал 34% - басқа жоғары оқу орындарында оқуда. Қазіргі заманғы университет қоғамның инттелектуалды капиталын тудырады. XXI ғасырда университеттер профессор Жак Делордың пікірінше, өзінің алғашқы функциясын атқаруда, яғни мәдени даму және әмбебап құндылықтардың кепілгері ретінде көрініс табады. Басқа жағынан дәстүрлі университеттер, бүгінгі күні жоғары білім беру үлгілері және әр түрлі типтегі жаңа ұйымдармен қатаң бәсекелестікке түсуде. Соңғы кездері пайда болған виртуалды, лицензиялық, корпоративтік университеттер, басқадай жоғары мектептің институттары жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың артықшылығын пайдалана отырып, бір жағынан жоғары білім алудың мүмкіндіктерін кеңейтіп, екінші жағынан басқа білім сапасының төмендеуі, артық мамандықтардың көбеюі, білім саласының коммерциялануы секілді мәселелердің туындануына алып келді. Бірақ, осыған қарамастан, дәстүрлі университеттер, әсіресе кәсіби дайындық және жоғары деңгейде ғылыми зерттеулер жүргізу саласындағы жоғары оқу орындары, барлық мемлекеттерде дерлік өз беделін сақтап тұруда. Алайда университеттер қазірдің өзінде күрделі қайта құруларға ұшырау үстінде, олардың көбі қоғамның өзгеруімен, оның постиндустриалды және ақпараттық даму сатысына ауысуына байланысты.
Бұл өзгертулер және өзгерістер толқынында, жоғары білім жүйесінің сапалылығын көтеру мақсатында Болон үдерісінің маңыздылығы артып келуде. Болон үдерісі - еуропалық жоғары кәсіби білімде біртұтас жалпы-еуропалық білім кеңістігін қалыптастыруға бағытталған жаһандану үрдісінің көрінісі. Болон үдерісінің басталуын 1970 жылы Еуропалық одақтың министрлер Кеңесінің білім саласындағы ынтымақтастықтың бірінші бағдарламасы бекітілген кезге жатқызуға болады. 1998 жылы төрт еуропалық мемлекеттердің (Франция, Германия, Ұлыбритания және Италия) білім министрлері еуропалық жоғары білімнің сегментациясы Еуропадағы білім және ғылымның дамуына кедергі келтіреді деген қорытындыға келіп, Сорбонндық декларацияға қол қойылды. Декларацияның мақсаты - Еуропалық кеңістіктегі жоғары білімнің стандартталуының жалпы тәртібін қалыптастыру және мобильділікті тек студенттер мен түлектер ғана емес, сонымен қатар, персонал біліктілігін көтеру үшін қолдануды ынталандыру, еңбек нарығының қазіргі заман талаптарына сәйкес келуін қамтамасыз ету болып табылады. Сорбонндық декларацияның мақсаттары 1999 жылы Болондық декларацияға қол қойылған сәтте бекітіліп, 29 мемлекет барлық жоғары оқу мекемелерінің бостандығы мен дербестігін сақтау маңыздылығына ерекше назар аударып, еуропалық кеңістіктегі жоғары білімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бойынша міндеттемелерді өз мойнына алуға дайын екендерін білдірді. Декларация жеті негізгі ережелерден тұрады:
1. Салыстырмалы дәрежелер жүйесін қабылдау, сонымен қатар дипломға қосымша ендіру арқылы еуропалық азаматтардың жұмысқа тұру мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету және жоғары білімнің еуропалық жүйесінің халықаралық бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
2. Екі кезеңді оқыту жүйесін енгізу: алдын ала (undergraduate) және бітіруші (graduate). Бірінші кезең үш жылдан кем емес уақыт аралығын алады, ал екінші кезең магистр немесе доктор дәрежесін алуға бағытталған.
3. Ірі ауқымды студенттік мобильділікті қолдау үшін еуропалық кредиттік жүйе үлгісін енгізу. Бұл жүйе сонымен қатар, студенттің пәндерді өз еркі бойынша таңдауды көздейді. Жүйенің негізі ретінде ECTS (European Credit Transfer System) үлгісін енгізу ұсынылады. Бұл үлгі жинақтаушы жүйе ретінде қарастырылады және бүкіл өмір бойы оқу концепциясының аясында жұмыс жасауға мүмкіндік береді.
4. Студенттердің мобильділігін барынша дамыту (алдыңғы екі пункті орындау негізінде). Еуропалық аймақтағы жұмысқа кеткен уақыт аралығын есептеу жолымен оқытушылық және басқа да персоналдың мобильділігін кеңейту. Трансұлттық білімнің стандарттарын белгілеу.
5. Салыстармалы өлшемдер мен методологияларды әзірлеу мақсатында Еуропалық ынтымақтастыққа сапалылықты қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
6. Білім сапасын бақылаудың университет ішіндегі жүйелерін енгізу және университет қызметін сыртқы бағалау үшін студенттер және оқытушыларды жұмылдыру.
7. Оқу жоспарларын дамыту, институт аралық ынтымақтастық, біріккен оқу бағдарламаларын және мобильділік үлгілерін енгізу, ғылыми зерттеулер жүргізу және практикалық дайындықтарды ұйымдастыру салаларында қажетті жоғары білімнің еуропалық көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу [5].
Болон үдерісінің басты мақсаттары ретінде: еуропалық мәдени құндылықтарды дамытудағы университеттердің негізгі басты орнын мойындау; жоғары білімді қоғам талаптарына сай бейімдеу қажеттігі; білім орталықтарына қол жеткізу мақсатындағы азаматтардың жұмылуы; түлектердің кәсібін айқындауда түсінуге жеңіл, салыстыруға боларлықтай дәрежелер мен мамандықтар қабылдауды атауға болады.
Екі жылда бір рет Болондық декларацияның аясында министірлер конференциялары өтіп, онда министірлер өздерінің ұсыныстарын коммюнике арқылы білдіреді. Бұл конференцияларда еуропалық білім беру жүйесінің тартымдылығын және бәсекегеқабілеттілігін арттыру мәселелері, білім сапасын көтеру, жоғары білімнің барынша қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар талқыланады. 2010 жылы наурыз айында Будапеште және Венада болып өткен конференцияда жоғары білімнің еуропалық кеңістігі құрылғандығы туралы ресми түрде жарияланды. Бұл Болондық декларацияда қойылған мақсаттың жүзеге асқанын білдірді. Қазіргі кезде 47 мемлекет және Еуропалық Комиссия Болондық үдерістің мүшесі болып табылады.
Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы жоғары кәсіби білімнің модернизациясына жаңа түрткі беріп, қазақстандық университеттердің Еуропалық комиссияларымен қаржыландырылатын жобаларға қатысуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, студенттер және жоғары оқу орындарының оқытушыларына - еуропалық мемлекеттердің университеттерімен академиялық ауысуларды жүзеге асыруға жолдар ашады. Ал, ресми заңдық тұрғыда Болон процесі Батыс Еуропа мен Қазақстанда қалыптасқан кәсіби білім деңгейін біркелкі бакалавр-магистр формуласымен теңестіріп, қазақстандық жоғары білім құжаттарының Еуропада мойындалуына жол ашады. Бұл үдерісті тиімді ендіру, және оның еліміздегі қалыптасқан білім жүйесіне ыңғайлап икемдеу мемлекет алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі. Сондықтан, алдыңғы тарауларда жоғары білім жүйесінің мемлекеттік реттеудің экономикалық механиздеріне анализ жасалып, оның басты мәселелері мен міндеттері қарастырылады.
1.2 Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері
Қазіргі таңда экономикалық механизм түсінігі теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда өте кең мағыналы болып табылады. Экономикалық механизм шаруашылық механизмнің жүйесіндегі орталық мәнге ие. Ол қоғамдық, топтық және жеке қызығушылықтардың байланысын қамтамасыз етіп, ұлттық экономиканың дамуы мен қызмет жасауына ықпал етеді. Экономикалық механизм түсінігінің мәнін анықтау үшін оның макетін құрастыру үдерісіне сипаттама беріп кеткен жөн. Экономикалық механизмнің макетін құрастыру мағынасында белгілі бір гипотезалық үрдіс түсініледі, сонымен қатар бұл үлгі көптеген экономикалық мәселелерге бейімделуі мүмкін және оның нәтижесінде біріктірілген экономикалық ресурстар топтары шығарылуы мүмкін. Құрастыру келесі реттілік бойынша жүргізіледі:
oo механизмнің бар ресурстарын көрсететін, үрдістің кіруі талданады;
oo үрдістің шығуы талданады - экономикалық механизм - ресурстардың құрамымен өзара әрекеттесуі, оның негізгі параметрлері мен сипаттамалары, бағыты, экономикалық тиімділігі, базалық үрдіске сәйкес келуі;
oo үрдісті басқару әзірленеді: негізгі заңнамалық, нормативтік-құқықтық актілер, басқарма, бағдарламалар, рәсімдер мен ережелер және т.б.;
oo бизнес-аналитик түрінде көрініс табатын, үрдісті құрастыру ресурсы қалыптастырылады.
Барлық салалардағы экономикалық механизмнің құрылымы ұқсас болып келеді. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Сурет 2. Экономикалық механизмді құрастыру үдерісі
Ескерту - [6] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
2-суретте көріп отырғанымыздай, үдеріске кіру барысына жекеленген ресурстар қатысады. Үдерістен шығу барысында біз бір-бірімен байланысты және бір-бірімен әрекеттес ресурстар жүйесі түріндегі механизмді аламыз. Мысалы, білім беру механизмі үшін келесі ресурстар қызмет етеді:
oo материалды ресурстар - білім беру үдерісіне қатысатын объектілер;
oo қаржылық ресурстар - білім беру үдерісіне жұмсалатын қаржы, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражат, басқадай қаржылық қорлар;
oo еңбек ресурсы - білім беру саласында қызмет ететін персонал құрамы;
oo инфрақұрылым - барлық деңгейдегі білім беру мекелемелерінің жиынтығы және олардың өзара байланысы.
Үдерісті басқару ұғымымен білім беру механизмін құрастыру үшін қажет ережелер жүйесі түсініледі. Бизнес-талдаушы көрсетілген ресурстарды қабылданған ережелермен байланыстыруды жүзеге асырады, нәтижесінде білім берудің механизмі қалыптасады (материалды, қаржылық, еңбек ресурстары және инфрақұрылым біріктіріледі). Қалыптасқан бизнес-талдаушымен жасалған экономикалық механизм қимылсыз болады, себебі өздігінен бұл механизм жұмыс істей алмайды. Сол себепті, тек сәйкес бағдарлама қабылданғаннан кейін (мемлекеттік заңнама, рәсімдер, нұсқамалар, мемлекеттік басқару) экономикалық механизм толыққанды қызмет жасайды.
Осы құрылымға сүйене отырып, білім саласын мемлекеттік реттеудегі экономикалық механизмнің негіздерін талдауға салуға болады. Алдымен білімді басқару механизміндегі басты проблемалар мен өзекті мәселелерге тоқталып өтейік.
Механизм термині экономикалық ұғымда бір нәрсені іс-қимылға келтіретін, белгілі бір қызметке түрткі болатын құралды білдіреді. Бұл мағынада термин басқаруда қолданылады және оның мәні экономикалық міндеттерімен анықталатын басқарушы субъектінің басқарылатын объектіге ықпалының мазмұнымен байланысты. Жоғары білім беру жүйесінде басқаратын объект мемлекет болып саналатындықтан, жоғары білім беруді дамыту мен реттеуде мемлекет түрлі механизмдерді қолдануға құқығы бар. Бұл жердегі басты сұрақ мемлекеттің қатысуы қаншалықты және қандай дәрежеде болуы керектігінде. Білім беруді жоспарлы орталықтанған түрде басқару механизмі нарықтық экономикалық жүйе қалыптасып, дамыған кезеңде өз күшін жойған болатын. Жоғары мектепке қазіргі таңда үлкен дәрежеде нарықтық қатынастар ендірілуде, ал бұл өз кезегінде оның құрылымының түрленуіне, функцияларының өзгеруіне, қаржыландырудың жаңа көздерінің пайда болуына, оқыту мен білімді бақылаудың жаңа тәсілдерін іздеуге ынталандырады. Осыған байланысты, жоғарыда қойылған сұраққа жауап табу білім саласындағы жеке және қоғамдық шығындарды және түсетін пайданы түсінуді талап етеді, ал бұл сәйкесінше шығындарды талдауды және оның нәтижесін қарастыруды қажетсінеді.
Төмендегі кестеде жинақталған мәліметтер жоғары білім бүкіл қоғам және жеке студент үшін маңызды қаржылық және қаржылық емес пайдаға ие екенін көрсетеді.
Кесте 1 - Жоғары білімнің жеке және қоғамдық шығындары мен табыстары
Жеке
Қоғамдық
Шығындар
Оқу ақысы және оқу
материалдары үшін төлеу;
арнайы жиналымдар;
Бағдарламаларға арналған ағымдағы шығындар; студенттік қолдау;
студенттерді қамтамасыз етуге
кететін шығындар;
Қаржылық пайда
Жоғары өнімділік және соның
нәтижесінде жоғары таза пайда;
жұмыстағы мүмкіндіктердің
кеңеюі; жиналымдардың
жоғарырақ болуы; жеке және
кәсіптік мобильділік.
Өндірістің жоғары деңгейі; жоғары салықтық аударымдар;
жұмыс күші икемділігінің
жоғарырақ болуы;
тұтынудың жоғарылауы;
үкіметтен тәуелділіктің төмендеуі.
Қаржылық емес пайда
Жеке даму және білім алуға деген қызығушылық; жеке мәртебенің
жоғарырақ болуы; еңбек
жағдайларының жақсырақ болуы;
жұмыстан алынатын қанағаттың жоғары болуы; өмір деңгейінің жақсаруы;
Қоғамдық бірігу, әлеуметтік әр
түрлілік және әлеуметтік мұраны
бағалау; жоғары әлеуметтік
мобильділік; қылмыстықтың төмен
дәрежесі; жаңа технологияларға
бейімделудің жоғары дәрежесі;
жоғары әлеуметтік және саяси қатысу.
Ескерту - [7] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Білім беру саласы өзінің ерекшеліктеріне байланысты басқа салалардағы нарықтық механизммен дами алмайды. Сондықтан, білім беру саласының тұрақты жұмыс істеуі мен дамуының экономикалық механизмін өзін-өзі ұйымдастырудың нарықтық механизмі және мемлекеттік даму механизмін біріктіретін әртараптандырылған жүйе ретінде қарастыру мен зерттеу мәселесі туындап отыр.
Қарастырылып отырған мәселе ғылыми назарды екі аспектіде тудырады. Ең алдымен, білімді мемлекеттік реттеу жалпы экономиканы мемлекеттік реттеудің аз зерттелген бөлігі болып табылуы. Бұл қатынаста білімді мемлекеттік реттеу саласындағы теориялық тәсілдемелер мен үрдістер әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеудің жалпы бағыттарына ұқсас болып келеді. Екінші маңызды аспект, білімді мемлекеттік реттеу білім жүйесінің жұмыс істеуінің экономикалық механизмінің маңызды элементі болып табылады. Білім саласының механизмінің жұмыс істеу қиындығы мен бір қатарлы еместігінің басты себебі білім үдерісінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіріледі, оның ішіндегі ең негізгі өзгешелік - білім өнімдерінің көптігі. Бірдей білім үдерісінің нәтижесі ретінде сапалылығы және саны бойынша ерекшеленетін ең кемінде жеті өнім түрін анықтауға болады. Бұл өнімдердің мағынасы мен мазмұнын белгілеуді екі критерий негізінде жүзеге асыруға болады: біріншісі - білім өнімдерін қолданушы экономикалық субъектілер, екіншісі - білім өнімдерін заттандыру түрі мен тәсілдері. Әртүрлі білім өнімдерін бір мезгілде келесідей экономикалық субъектілер алады: жеке тұлғалар, топтар, ұжымдар және жалпы экономикалық субъекті ретінде көрініс табатын қоғам. Екінші критерий ретінде келесідей өнімдер көрінеді: адам қасиетінде заттанған материалды өнім, материалды емес қызмет көрсетулер мен әлеуметтік өнім. Аталған критерийлер негізінде келесідей білім өнімдерін айқындауға болады: жеке тұлғаның ортақ әлеуметтік қасиеттері - ой-өріс және ортақ мәдениет; адамның еңбек күші сапасы - адами капитал; оқыту қызметі - танымдық қызығушылықты қанағаттандыру; аралас ұжымдық игілік; әлеуметтік мәртебе; адами әлеует; оң сыртқы әсерлер. Алғашқы үш өнімді жеке тұлғалар алады, сонымен бірге олардың ішіндегі екеуі адамда заттанады, ал үшіншісі тікелей қызмет болып табылады. Төртінші және бесінші өнімдер ұжымдық субъектілер деңгейінде жүзеге асырылады, ал ұжым сыртында олар өндіріле алмайды немесе өзінің мазмұнын жоғалтады. Соңғы екі өнім білімнің жалпы қоғам үшін нәтижесін көрсетеді. Шығарылатын өнімдердің әркелкілігі білім саласының тек нарықтық механизмде жұмыс жасай алмайтынын көрсетеді. Себебі, білім беру өнімдерінің ішінен тек жеке репетиторлық қызмет көрсетулер ғана таза нарықтық қатынас негізінде жүзеге асырылуы мүмкін, ал қалғандарының барлығы күрделі механизм негізінде қызмет етеді және тікелей мемлекеттің қатысуын және реттеуін талап етеді [7].
Жоғары білім беруді реттеу экономикалық және ұйымдастырушылық әдістер мен механизмдерінің біртұтас жүйесінен тұрады. Ұйымдастырушылық әдістер - жоғары оқу орындарының барлық адамға қолжетімді болуын, адамдардың конституциялық құқығының сақталуын және заң арқылы жоғары оқу орындары қызметтерінің реттелуін қамтамасыз етеді. Бұл әдістер тобына жатады: тегін берілетін білім қызметін анықтау, мемлекеттік гранттарды мамандық пен жоғары оқу орындары арасында әділ бөлу және жоғары оқу орындарымен студенттер үшін қабылданған ережелер, заңдар және қаулылар.
Екінші топ - бұл жоғары білім беруді реттеудің экономикалық әдістері. Бұл әдіске еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты, жоғары оқу орындарының жағдайын, орналасуын, білім беру сапасын, оқытушылық-профессорлық құрамын саралап зерттеу арқылы оқу бағасын анықтау және реттеу жатады. Экономикалық әдістерді екі санатқа жіктеп қарастыруға болады: бірінші - мемлекеттік және жергілікті деңгейде құрастырылатын, мемлекеттік ықпал ету әдісі. Бұл санатқа аймақтағы жоғары оқу орындарындағы оқу құны, мемлекеттен немесе жергілікті биліктен бөлінетін гранттар, жеңілдіктер мен арнайы гранттар саны, жоғары оқу орындарына бөлінетін ақша қаражаттары жатады.
Білім беру гранты - кәсіптік білім алуға төлеу үшін Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген шарттармен білім алушыға берілетін ақшаның нысаналы сомасы. Қазақстан Республикасының Білім беру грантын тағайындау ережесіне сай, білім беру гранттарын бөлу жөніндегі конкурсты білім саласындағы уәкілетті орган құратын Комиссия өткізеді. Білім беру гранттары талапкерлер өтініш білдірген нақты мамандықтар, тіл бөлімдері мен оқу нысандары бойынша мамандықтар кезектілігіне сай білім беру грантын беру туралы куәлікті табыстаумен қоса, ұлттық бірыңғай тестілеудің немесе кешенді тестілеудің нәтижелері бойынша сертификаттар баллдарына сәйкес конкурстық негізде беріледі. Мемлекеттік гранттардан өзге арнайы гранттарда бар. Оны көбіне қайырымдылық қорлары, ұлттық кәсіпорындар, халықаралық компаниялар арнайы конкурстық немесе әлеуметтік жағдайлар негізінде ұсынады.
Мемлекеттiк жоғары оқу орындарын қаржыландырудың негiзiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiнен бөлiнетiн қаражаттар құрайды. Шектiк шамалардың абсолюттiк мөлшерi ақшаның құнсыздану қарқынына сәйкес индекстелiп отыруға тиiс.
Мемлекеттiк жоғары оқу орындарын қаржыландырудың негiзгi көздерi:
oo мамандарды жергiлiктi жерлерде одан әрi пайдалану үшiн оларды даярлауға республикалық және жергiлiктi бюджеттен бөлiнетiн қаражаттар;
oo шаруашылық және өзге де шарттарды орындағаны үшiн алынатын қаражаттар;
oo банк кредиттерi, депозиттiк салымдардан, бағалы қағаздардан түсетiн кiрiстер;
oo ғылыми, баспагерлiк, тауарлы өнiмдi сатудан алынатын қаражаттар;
oo бiлiм берудi iске асырудан және өзге де қызметтер көрсетуден алынатын қаражаттар және т.б. болуы мүмкін [8].
Ерекше дарынды жас адамдарға арналған элитарлық үлгiдегi мемлекеттік жоғары оқу орындары, автономиялы жоғары оқу орындары немесе эксперимент режимiнде жұмыс iстейтiн жоғары оқу орындары жеке шектiк шамалар бойынша қаржыландырылады.
Әртүрлi көздерден түсетiн барлық қаражаттар жоғары оқу орындарын мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырудың шектiк шамалары мен абсолюттi мөлшерiн кемiтпейдi. Қызметтiң барлық түрлерi бойынша шығындардан жасалған үнем алынбайды, керісінше жоғары оқу орындарының билiгiнде қалады және белгiленген тәртiппен олардың өз қажеттерiне пайдаланылады. Мемлекеттiк емес жоғары оқу орындарын қаржыландыру республика заңдарына сәйкес құрылтайшылардың қаражаттары, жоғары оқу орындарының өз қаражаттары және басқа көздер есебiнен жүзеге асырылады.
Озық тәжiрибе алмасу, студенттер мен қызметкерлердiң мәдени және шығармашылық дамуы, жоғары мектептiң материалдық-техникалық базасын нығайту жөнiндегi шараларды жүзеге асыру үшiн, сондай-ақ жоғары оқу орындары ұжымдарының әлеуметтiк мұқтаждарына республикалық бюджеттен бөлiнген қаражаттарды үнемдеу, жоғары оқу орындарының ақылы қызмет көрсету, кәсiпорындармен және ұйымдармен шарт бойынша тапсырыстарды, басқа да өндiрiстiк қызметтен алынған табыстар есебiнен орталықтандырылған даму қоры мен қаржы резервтерi құрылады.
Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмдерінің екінші санатына нарықтық реттеуіштер, яғни еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұраныс негізінде оқу бағасын белгілеу жатады. Ал баға белгілеу өз кезегінде субсидиялау және несиелеу мәселелерімен бір жүйеде қарастырылады.
Қазіргі кезде білім беру саласын қаржыландыру жүйесі тік принципке негізделген а): студенттердің жалпы саны 0Y3, оның бір бөлігі оқу ақысын өздері төлейді (Y1B1B2Y3 ауданы), ал бір бөлігі бюджеттік негізде білім алады (OBB1Y1 ауданы).
a) b)
Сурет 3. Жоғары білім беру жүйесін қаржыландыру
Ескерту: [9]
Дегенмен, оқуға бөлінетен оқу ақысы бюджеттік негізде білім алып жатқан студенттерге мемлекеттен бөлінетін қаржыдан айтарлықтай өзгеше болмайды, себебі, тек бюджеттік шығыстар көлемі оқу ақысының кұнын анықтайды, ал бұл өз кезегінде халықтың кірістеріне тәуелді. Халықтың кірісінің аздығы ғана жоғары білім беруді қаржыландыруда соңғы есептілік нүктесі болып табылады. Нақты айтатын болсақ, қаржыландыру деңгейі а-суретінде бейнеленген В нүктесіне көрсетілген орташа мәнге сай келмейді.
Білім беру қызметіне сұраныстың өсуі мен төмендеуі кезінде студент басына есептелген мемлекеттік қаржыландыру көлемі сәйкесінше өзгеріссіз қалады, ал студенттер есебінен қаржыландыру масштабы өзгеріске ұшырайды. Себебі, тек бюджеттік емес қаражаттар ғана білім беру мекемесіндегі материалдық базаны жаңартуға, оқытушы-профессорлық құрамды материалдық қолдауға, кітапхана қорын қалыптастыруға, зертхананы жабдықтауға мүмкіндік береді. Бюджеттік емес көздерден қаржыландырудың төмендеуі барлық студенттердің, оның ішінде бюджеттік негізде білім алатын студеттердің де сапалы білім алуына кедергі келтіреді. Көлденең принцип бойынша құрастырылған білім жүйесін қаржыландыруда (b суреті), негізгі есептілік халықтың кіріс деңгейіне тәуелсіз бір студентке қажет шығындардың орташасы болып есептелінеді. Бұл принцип бойынша, шығандардың бір бөлігін (A1A2C2C1 ауданы) мемлекет өз жауапкершілігіне алуы керек, себебі осы бөлік ғана білім берудің қоғамдық пайдасын қамтамасыз етеді (P3BBC3). Өйткені, жоғарыда айтылғандай барлық студенттер өз оқу ақыларын төлей алмайтын болғандықтан, қаражаттың бір бөлігі грант, субсидия, шәкіртақы арқылы мемлекетпен ұсынылады (AA1C1C). Ол үшін арнайы органдар мен қорлар конкурстық негізде грантты студенттер арасында бөлуі тиіс.
Білім беру шығындарының екінші бөлігі (OACY3 ауданы) студенттермен қаржыландырылуы мүмкін. Тек осы бөлікте ғана шығындардың бір бөлінін жабу үшін ссудалар, білім беру несиелері қолданылуы мүмкін.
Көлденең принцип бойынша қаржыландырудағы маңызды сәт, ақша қаражаттары белгілі бір уақыт аралығында білім алып жатқан студенттердің жалпы санына байланысты емес. Егерде нарықтағы сұраныстың төмендеуі себебінен студенттер саны азайса, көлденең қаржыландыру принципі сақталып, тек қаржыландыру формасы мен пропорциялары өзгереді.
Жоғары білім беру жүйесін реттеудің экономикалық механизмін құрастырудың тұжырымдамасы келесідей көзқарастарды қарастыруы керек:
oo жоғары оқу орындарына берілетін білім сапасы мемлекеттен және жеке тұлғалардан бөлінетін қаржы сомасына лайықты және қызметті пайдаланушы студенттер үшін болашақта қызмет етуге қажетті болу;
oo мемлекеттен жоғары оқу орындарына бөлінетін және студенттерге берілетін шәкіртақы сомасы қазіргі нарықтық және әлемдік жағдайды екере отырып тағайындалу;
oo жоғары оқу орындарындағы оқу ақысының әртүрлілігін біртұтас әдістемелік негізде реттеу;
oo жеке жоғары оқу орындарындарының экономикалық жағдайын қадағалау.
Осы жоғарыда аталған тұжырымдамалардың орындалуы үшін мемлекеттік реттеудің керек екендігі айқын. Жоғары білім беру саласын экономикалық механизмдер арқылы мемлекеттік реттеуді үш деңгейде қарастыруға болады. Олар: макродеңгей, мезодеңгей және микродеңгей. Жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизмінің макродеңгейіне ұлттық экономикада бар және керек құралдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1
Жоғары білім жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1
Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2
Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
12
1.3
Жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2
Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.1
Отандық жоғары білім беру жүйесінің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ...
31
2.2
Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизміне талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.3
Жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық даму жағдайында жоғары білім беру жүйесін жетілдіру үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
54
3.1
Жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.2
Жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделі ... ... ... ... ... .
61
3.3
Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
85
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Әлемдік үрдістердің дамуын талдау ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір дәрежеде адами капиталдың жоғары білім деңгейімен анықталатынын көрсетеді. Яғни, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму болашағы жоғары білім жүйесінің даму үрдісі мен жағдайына байланысты болады. Еліміздегі жоғары білім жүйесінің мәселелері әсіресе қазіргі таңда үлкен мәнге ие. Себебі, білім беру қызметтері нарығының дамуы жоғары дәрежеде болмайынша, экономикалық өсу мүмкін емес.
Әлемдік тәжірибеде жоғары білім және экономикалық өсуді байланыстыратын көптеген факторлар белгілі. Халықаралық зерттеулерге шолу жоғары білім жүйесінің деңгейі мен ғылым, өнімділік және мемлекеттің жалпы экономикалық дамуы арасындағы тығыз байланыс бар екенін дәлелдейді. Сонымен қатар, зерттеулер білім беруді дамытудағы инвестициялар рөлінің маңызды екенін көрсетеді, себебі экономика неғұрлым білімді болған сайын, оның тұрақтылығы да соғұрлым өседі. Экономикалық серіктестік ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, жұмысқа қабілетті халықтың орта білім деңгейін бір жылға жоғарылатқан жағдайда, экономика 3 - 6% көтеріліп, ал экономикалық өсу қарқыны 1%-дан жоғарылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауында: Біздің жастарымыз оқуға, жаңа ғылым-білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, білім мен технологияны күнделікті өмірде шебер де тиімді пайдалануға тиіс. Біз бұл үшін барлық мүмкіндіктерді жасап, ең қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етуіміз керек. Жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмауы тиіс. Олар қолданбалы және ғылыми-зерттеушілік бөлімшелерін құруы және дамытуы қажет - деп айтқан болатын [1]. Аталған стратегияда Жоғары және орта білім беру жүйесін дамыту үшін мемлекеттік-жекеменшік әріптестігі желісін құру, көпсатылы оқу гранттары жүйесін әзірлеу, жоғары оқу орындарындағы оқудың екінші курсынан бастап кәсіпорындардағы міндетті өндірістік тәжірибені заңнамалық тұрғыда бекіту секілді шараларды жүзеге асырудың маңыздылығы көрсетілген. Осыған байланысты жоғары білім саласының қазіргі жағдайына талдау жүргізіліп және болашақта мықты білім жүйесін қалыптастыру үшін басым мақсаттар мен міндеттер анықталуы керек.
Қазақстанның Болон үдерісіне белсенді қатысуы отандық жоғары білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажет, бірақ мемлекеттік қаржыландырудың жеткіліксіздігі, және ең бастысы ол қаражаттарды тиімді бөлу механизмінің жоқ болуы алдыға қойған мақсатқа жетуге кедергі келтіреді. Жоғары білімнің сапасын көтеру мәселесі жоғары білімді басқарудың жүйесін жетілдіруді талап етеді. Сонымен қатар, бұл мәселенің шешімін табуда мемлекеттік басқарудың тиімділігі үлкен рөл атқарады, себебі әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық механизмдер білім беру қызметтерінің сапасын көтеруді қамтамасыз ете алмайды.
Қазіргі қалыптасқан жағдай жоғары білім саласын басқаруда жаңа тәсілдерін құрастыруды, әлемдік тәжірибені зерттеуді, жоғары білімді реформалаудың ғылыми қамтамасыз етілуін, білім саласын қаржыландырудың жаңа көздерін іздестіруді талап етеді.
Нарықтық қатынастардың даму жағдайларында жоғары білімді жетілдіру үрдісінің теориялық және методологиялық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі және қиындығы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасының жоғары білім жүйесін мемлекеттік басқару үдерісіне талдау жүргізу, бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін анықтау, қазіргі жағдайды саралау арқылы жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеудің міндеті. Мақсатқа қол жеткізу үшін жұмысты жазу барысында төмендегі міндеттер қойылған:
oo жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін анықтау;
oo Қазақстанның жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайын талдау;
oo жоғары білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін талдау;
oo жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo жоғары білім беру жүйесін реттеудің жетілдірілген моделін әзірлеу.
Зерттеу жұмысының объектісі - Қазақстан Республикасының жоғары білім беру орындары.
Зерттеу жұмысының пәні - нарықтық экономика жағдайында жоғары білім беруді мемлекеттік басқару жүйесінде қалыптасатын қатынастар.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың, сонымен қатар жоғары білім саласын мемлекеттік реттеу саласындағы мамандардың еңбектері алынды. Зерттеу барысында талдау және синтездеу, экономико-статистикалық, жүйелік, құрылымдық-деңгейлік, тарихи-логикалық және басқада жалпы ғылыми әдістер қолданылды.
Дипломды даярлау барысында ақпараттық-аналитикалық база ретінде осы бағыттағы әдебиеттермен қоса Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актілері және ҚР Білім туралы Заңы пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық негізін білім берудің мемлекеттік бағдарламалары, Білім және ғылым министрлігінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің ресми мәліметтері, методологиялық және нормативтік басылымдар және сарапшылардың бағалаулары құрады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Жоғары білімнің қалыптасуы туралы теориялар мен экономика дамуындағы білімнің рөлін зерттеуге үлкен үлес
қосқан шетелдік ғалымдар мен экономистер ішінде Ж.Делор, А.Мэддисон, Т.Шульц, В.Роуг, Х.Ортега-и-Гассет, В.Гумбольдты атауға болады. Қазақстанда жоғары білім саласының қазіргі жағдайы мен өзекті мәселелерін, оның бәсекеге қабілеттілігі мен даму бағыттарындағы әртүрлі аспектілерін зерттеген Қ.С. Мұхтарова, Г.Н.Сансызбаева, Г.С.Смағұлова, Л.Ж. Аширбекова, С.К. Қожаева атты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
Бірінші бөлімде жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері, білім саласын мемлекеттік реттеудің жкономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері мен жоғары білім беру жүйесінің дамуын реттеудің әлемдік тәжірибесі туралы мәліметтер келтірілген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының жоғары білім беру саласы және оны мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі жағдайына, жоғары білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштеріне талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде жаһандану жағдайында жоғары білім беру жүйесін реттеу механизмін жетілдіру, Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесі мен еңбек нарығының өзара әрекетінің тиімділігін арттыру жолдары ұсынылған.
Қорытынды бөлім диплом жұмысын жазу барысында алынған тұжырымдар мен ұсыныстарды қамтиды.
Диплом жұмысы 87 бет көлемінде баяндалып, 10 кесте және 24 суретті қамтиды.
1 Жоғары білім беру жүйесін реттеудің теориялық және әдістемелік негізі
0.1 Жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері
Қазіргі жаңа жоғары оқу орындарындағы білім жүйесі ұзақ даму жолынан өтті. Жоғары оқу орындарының тарихы өзінің қызметінде тұрақтылық пен өзгерістерге бейімділік, сонымен қатар қоғамдағы қайта құрулар мен серпінді ілгерілеуге жәрдемдесе алатынын көрсете білген, бірнеше жүзжылдықтарды қамтиды. Университет (лат. тілінен universitas - жиынтық, қосынды) - бұл әмбебап білім беру арқылы оқыту ғана емес, сонымен қатар ғылыми зерттеулер, мәдени даму, жаңа білім салаларын енгізу шаралары іске асырылатын және әлеуметтік-мәдени саланың қызмет көрсету ортасы болып табылатын жоғары оқу орны. Университеттің мұндай ерекшеліктері оның еуропалық мәдениетте ең алғашқы даму мерзімінде, яғни XI-XII ғасырларда қалыптаса бастаған. Жоғары оқу орындарының алғашқы түп бейнелері ретінде атақты антикалық орталықтар - Пифагорейлік мектеп, Аристотель Ликейі және Птолемей құрған, өте бай кітапханасымен әйгілі, Александрийлік мусейонды атауға болады. Бұл антикалық оқу орындары әлемдік мәдениетте үлкен із қалдырды, бірақ өз уақытынан озғандықтан, олардың тек бірліктері ғана қызметін ұзақ уақыт жалғастыра алды. Мұндай жоғары оқу орындарына деген сұраныс салыстырмалы түрде кейін ғана өсе бастаған болатын. Алғаш рет университет сөзінің мағынасына толық сәйкес келетін, Болон жоғары оқу орны 1088 жылы ашылды. Жоғары оқу орнына, оның идеясы және үлгісінің нақты жүзеге асыруына деген мұқтаждық қоғам дамуының жаңа деңгейіне көшуімен байланысты.
Әлеуметтанудағы білім берудің марксистік тәсілі университеттердің пайда болуын экономикалық және саяси факторлармен, дәлірек айтқанда - ақшалай экономиканың дамуы, сауда, қалалардың өсуі, ауылшаруашылық өндірістің жетілдірілуі, халықтың тұрмыс жағдайының өсуімен байланыстырады. Бірақ, көптеген зерттеушілер бұл фактілер әрбір нақты жағдайда университеттің пайда болуына алып келмеген деген пікір ұстанып, марксистік әдісті жоққа шығаруда. Ресейлік зерттеушілердің пікірі бойынша, қоғам университеттердің қалыптасуына белсенді ықпал етті. Осылайша, профессор В.Роуг, университеттер қоғамның әртүрлі таптары жоғары оқу орнына белсенді қызығушылық таныта бастағанда пайда болған деген пікірде. Университеттік білімнің қалыптасу тарихын зерттеушілер тобы, М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің ректоры В.А. Садовничпен бірге ортағасырлардағы қоғам негізінен оқымаған адамдардан құрылғанына қарамастан, сол кездің өзінде қоғамдық топтар білімді шоғырландыруға мүмкіндік беретін мекемелер қажет екенін сезіне білген, деген пікір ұстануда [2; 89б]. Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан, латын тіліндегі universitas сөзінің бір мағынасы корпорация болып табылатыны көрнекті құбылыс. Дәлірек айтқанда, Universitas (лат., - жиынтық) ортағасырларда осылай әртүрлі серіктестіктер, көпестік гильдиялар, сауда-өнеркәсіптік цехтар аталынған. Бұл жерде, ортағасырларда кәсіби белгі бойынша адамдардың кез-келген ұйымдасуы осындай атқа ие болғандығын айта кету керек. Осыған байланысты сол кездері ашылған еркін мектептер universitas magistrorum et scholarum (оқытушылар және студенттер корпорациясы) деп аталатын болған. Сондықтан, жоғары оқу орындарының кәсіби университет атауы салыстырмалы түрде кеш, нақты айтқанда XV ғасырдың басында ғана қолданысқа енген. Ең бірінші университеттер өз кезегінде, адамдардың зияткерлік еңбегінің корпорациясы бейнесінде көрініс тапқан. Олар оқытушылар мен студенттердің ұйымы ретінде құрылып, Болоньеде студенттердің басқаруымен, ал Парижде - оқытушылардың басқаруымен жұмыс істеді. Қазіргі заманғы университеттік білім берудің астарында екі қарама-қарсы үрдіс жатыр: біреуі - білім алу және оның таралымын көбейтуді көздеу; басқасы - практикалық жоғары кәсіби дайындық алуға бағытталу. Бұл екі үрдіс университеттік білімнің негізгі екі теориясының қалыптасуына ықпал етті: либералық білім және тәжірибелік (утилитаристік) білім теориялары. Либералдық білім теориясын жақтаушылар білім беру жалпы қоғамға емес, тек жеке тұлғаның қажеттілігіне ғана бағытталуы керек деген пікірді ұстанған. Олардың қарсыластары, яғни тәжірибелік білімді қолдаушылар, қоғам үшін білімнің маңыздылығын және пайдалылығын ерекше бөліп көрсеткен. Олардың көзқарасы бойынша, білім беру жүйесі барлық қоғамға бірдей қолжетімді және маңызды әлеуметтік мәселелерді шешуге арқау болуы керек. Бірақ, утилитаристер бір шектен екінші шекке шығып, білім арқылы жеке тұлғаның ішкі жан дүниесінің өсетінін жоққа шығарған болатын [3; 9-13б]. Профессор В.Роуг университет ұғымының дамуындағы либералдық және утилитарлық бағыттарының мағынасын келісідей түсіндірді: бірінші үрдіс шындықты табуға бағытталған фундаменталды алғашқы шабытпен байланысты, ал екіншісі прагматикалық кәсіби дайындық алуға ұмтылыспен байланыстырылады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарының жандана түсуіне ортағасырлардағы жаңа философиялық ағымдардың пайда болып, және бір жағынан ақыл-ой және сенімді, философия және дінді бітістіруге ұмтылған, ал екінші жағынан формалды-логикалық ойлауды дамытуға ат салысқан схоластика ілімінің дамуы өз үлесін қосты. Алғашқы университеттер XII ғасырда экономикасы дамыған Батыс Еуропа (Италия, Испания, Франция) елдерінде ашылды.
Зайырлы университеттерге қарсы, шіркеу өзінің шіркеулік оқу орындарын ашып, ғылымға деген әсер ету дәрежесін сақтап қалғысы келді. Бұл оқу орындарында болашақ дін басылар, дәрігерлер және заңгерлер ілім алды. XII ғасырда шіркеу билігі астындағы епископтың өкілі - канцлермен басқарылатын Париждік университет ашылды. Бұл университеттің дербестігі өте шектеулі болды: лауазымдық тұлғаларды тағайындауға студенттер қатыстырылмады, профессорлар таңдау арқылы емес, шіркеудің қаулысы бойынша жұмысқа алынатын болған. Кейінгі уақытта Францияның, Германияның, Англияның басқа қалаларында да Париждік университеттің үлгісі бойынша жоғары оқу орындары ашыла бастады. XII ғасырда Испанияда (Саламанка, Вальядолид), Португалияда (Коимбра) және Неапольда корольдік билік күшімен қаланған және қамтамасыз етілген университет түрлері пайда болды. Ол оқу орындарында профессорларды тағайындау, емтихандардың өткізілу ережелерін бекіту, ғылыми дәрежелерді беру тәртібін король анықтаған.
Қоғамның ықпалында пайда болған университеттер өз кезегінде, оларды тудырған социумды толықтырып және байытып, еуропалық ғылым, мәдениет және білім саласына ықпалын тигізіп, оны өзгерте бастады. Алғашқы университеттер замандастарымен шынайы өмірден үзілген, зайырлы монастырь ретінде қабылданғанына қарамастан, Alma Mater еуропалықтардың қоғамдық өміріне қашанда белсенді қатысқан. Уақыт өте келе университеттер қоғам арасында танымал бола бастады, ал алғашқы факультеттердің (өнер, заң, педагогика, медицина) түлектері маңызды мемлекеттік мәселелерді шешуге ат салыса бастаған. Мәселен, олар мемлекетті басқаруға қатысып, қоғамның рухани өмірінің дамуын қамтамасыз еткен. Университеттегі діни догматиканың кең етек жайғанына қарамастан, олар ғылымдардың дамуына мүмкіндік берді, ал университет қабырғасында жүргізілген жүйелі пікірталастар түлектердің ойлау қабілетін дамытуға септігін тигізген. Ол кездегі университеттің стандартты құрылымы келесідей төрт факультеттен тұрған болатын:
Сурет 1. Ежелгі университеттердегі факультеттер құрамы
Ескерту - [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Біртіндеп білім беру саласында нақты дәстүрлер қалыптасып, олар Өркендеу дәуірінде (XV - XVI ғғ. ғылым мен өнердің қайта өркендеген дәуірі) және жаңа заманда дами бастады. Осы кезеңде Оксфорд, Кембридж секілді университеттердің ашылуы ғылымдардың тез дамуына ықпал етіп, бұл бірінші өнеркәсіптік революцияның алдын анықтаған болатын.
Х.Ортега-и-Гассет өзінің Университет міндеті атты жұмысында XII-XV ғасырларда университеттер Еуропаның интеллектуалды дамуындағы көшбасшы рөлін атқарғанын ерекше атап өткен. Бұл уақыт аралығында қоғамдағы маңызды саяси және идеялық әсер етуші қабілеті бар 46 университеттер ашылған. Ал XVIII ғасырдан бастап, қоғам ішінде оқу және оқыту еркіндігін қалыптастырған, еркін ғылыми зерттеу қағидасы мойындалған еді. Қоғам дамуының және ұлттық мемлекеттердің қалыптасу ықпалында бірте-бірте университеттік білім беруде ұлттық дәстүрлер қалыптаса бастап, ғылыми-педагогикалық мектептер, ғылыми дәстүрлер орын алып, орта тап үшін жоғары білім алуға деген мүмкіндіктер кеңею үстінде болды. Университеттің ерекше тәрбиелік жүйе ретінде даму тарихы, білім беру механизмі нақты тарихи жағдайлармен қалыптасатынын дәлелдейді, сонымен қатар бұл кезден бастап университеттер мәдениеттің ерекше даму үлгісі ретінде көріне бастайды.
XIX ғасырда Пруссияда Вильгельм фон Гумбольдтың реформасының ықпалы нәтижесінде идеалды, классикалық университет үлгісі пайда болды. Жаңа модельдің қалыптасуы мемлекет маңыздылығының артуымен және ұлттық талпыныстың көтерілуімен қабаттаса жүргізілген болатын. Ғалымдар мемлекеттен теңдессіз институционалды мүмкіндіктер алып, ал өз кезегінде мемлекет университтерді ұлттық мәдениетке қолдау көрсетуге, ұлттық нышандарды және азаматтардың жеке тұлға болып қалыптасуына көмектесуге шақырды. Университеттің жаңа үлгісінің негізінде оның қоғам және мәдениетке тәуелділігі жатты. Олар белгілі бір талаптар қойып, университет формасын, міндеттерін, функцияларын анықтаған [4; 149б]. Гумбольдт университетті толық академиялық еркіндікке жол беретін, университеттік автономия шарты негізінде білім және ғылымның жинақталуы жүзеге асатын, элиталық жоғары оқу орны деп түсінген. Жаңа университет кәсібилілік, мәдениет және зерттеушілік институт ретіндегі үш функцияны орындаған. Классикалық, идеалды гумбольдтық модель бірнеше онжылдықтар бойы қолданылып, XX ғасырға дейін жоғары университеттік білім беру жүйесін қалыптастырып, дамытты.
XX ғасырдың ортасында жаңа әлеуметтік-мәдени жағдай туындап, университеттік білім беру үлгісі өзгеріске ұшырай бастады. А. Вебер өзінің Университет және тарихи жағдай атты еңбегінде атап өткендей, жаңа заманда бой көтерген бұқаралықтандырудың жаңа көптеген мәселелерімен бірге, сол мәселелерді шешуге бағытталған жаппай жаңа ұйымдар пайда болды. Мұндай жағдайда университет, Гумбольдтың идеалды үлгісінен қатты ерекшеленетін, үлкен ұйымға айналады. Әлеуметтік өзгерістердің тереңдігі білім беру құрылымымен қатар, университеттердің өздерінде революциялық қайта құруларға алып келді. Университеттердің мамандандырылуы белсенді түрде басталды, ал бұл өз кезегінде жаңа заманға тән тоқтаусыз өзгерістердің салдары болып табылды. XX ғасырдың 40-50 жылдары кеңестік университеттік білім беру жүйесінің көтерілуі байқалады. Ғарышты зерттеу саласындағы, ядролық энергетиканы дамытудағы жетістіктер жоғары университеттік білім жүйесінің беделін көтеруге септігін тигізген болатын. Сонымен бірге, бір мезгілде Батыста университеттік біліммен қатар, университеттік емес сектордың жандана басталауы кезеңінде, жоғары білім берудің дифференциациялануының бірінші толқыны орын алды.
Қазіргі заманда университет барлық білім түрлерінің қосындысы ретінде әмбебап білім алу бойынша оқу орны болып табылады. Университет - жастар үшін барынша қолжетімді, жаңа қоғамның әлеуметтік-мәдени институты. Университет сөзінің мағынасының және оған баламалы жоғары оқу орындарының айырмашылығы әр елде әр түрлі түсіндірілетіндіктен, жалпы әлемдік деңгейдегі жоғары білімнің құрылымдық өзгерістерін бақылау қиынға соғады. Осыған қарамастан, ЮНЕСКО-ның білім бойынша Дүниежізілік баяндамасындағы (2000 ж.) әлемдегі университеттердің баламасы деп есептелетін жоғары оқу орындарында үшінші деңгейдегі жалпы оқушылар санының көбеюі байқалуда. Осылай, дүниежүзіндегі он ең дамыған аймақтарда университет қабырғасында 66% студенттер білім алуда, ал 34% - басқа жоғары оқу орындарында оқуда. Қазіргі заманғы университет қоғамның инттелектуалды капиталын тудырады. XXI ғасырда университеттер профессор Жак Делордың пікірінше, өзінің алғашқы функциясын атқаруда, яғни мәдени даму және әмбебап құндылықтардың кепілгері ретінде көрініс табады. Басқа жағынан дәстүрлі университеттер, бүгінгі күні жоғары білім беру үлгілері және әр түрлі типтегі жаңа ұйымдармен қатаң бәсекелестікке түсуде. Соңғы кездері пайда болған виртуалды, лицензиялық, корпоративтік университеттер, басқадай жоғары мектептің институттары жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың артықшылығын пайдалана отырып, бір жағынан жоғары білім алудың мүмкіндіктерін кеңейтіп, екінші жағынан басқа білім сапасының төмендеуі, артық мамандықтардың көбеюі, білім саласының коммерциялануы секілді мәселелердің туындануына алып келді. Бірақ, осыған қарамастан, дәстүрлі университеттер, әсіресе кәсіби дайындық және жоғары деңгейде ғылыми зерттеулер жүргізу саласындағы жоғары оқу орындары, барлық мемлекеттерде дерлік өз беделін сақтап тұруда. Алайда университеттер қазірдің өзінде күрделі қайта құруларға ұшырау үстінде, олардың көбі қоғамның өзгеруімен, оның постиндустриалды және ақпараттық даму сатысына ауысуына байланысты.
Бұл өзгертулер және өзгерістер толқынында, жоғары білім жүйесінің сапалылығын көтеру мақсатында Болон үдерісінің маңыздылығы артып келуде. Болон үдерісі - еуропалық жоғары кәсіби білімде біртұтас жалпы-еуропалық білім кеңістігін қалыптастыруға бағытталған жаһандану үрдісінің көрінісі. Болон үдерісінің басталуын 1970 жылы Еуропалық одақтың министрлер Кеңесінің білім саласындағы ынтымақтастықтың бірінші бағдарламасы бекітілген кезге жатқызуға болады. 1998 жылы төрт еуропалық мемлекеттердің (Франция, Германия, Ұлыбритания және Италия) білім министрлері еуропалық жоғары білімнің сегментациясы Еуропадағы білім және ғылымның дамуына кедергі келтіреді деген қорытындыға келіп, Сорбонндық декларацияға қол қойылды. Декларацияның мақсаты - Еуропалық кеңістіктегі жоғары білімнің стандартталуының жалпы тәртібін қалыптастыру және мобильділікті тек студенттер мен түлектер ғана емес, сонымен қатар, персонал біліктілігін көтеру үшін қолдануды ынталандыру, еңбек нарығының қазіргі заман талаптарына сәйкес келуін қамтамасыз ету болып табылады. Сорбонндық декларацияның мақсаттары 1999 жылы Болондық декларацияға қол қойылған сәтте бекітіліп, 29 мемлекет барлық жоғары оқу мекемелерінің бостандығы мен дербестігін сақтау маңыздылығына ерекше назар аударып, еуропалық кеңістіктегі жоғары білімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бойынша міндеттемелерді өз мойнына алуға дайын екендерін білдірді. Декларация жеті негізгі ережелерден тұрады:
1. Салыстырмалы дәрежелер жүйесін қабылдау, сонымен қатар дипломға қосымша ендіру арқылы еуропалық азаматтардың жұмысқа тұру мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету және жоғары білімнің еуропалық жүйесінің халықаралық бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
2. Екі кезеңді оқыту жүйесін енгізу: алдын ала (undergraduate) және бітіруші (graduate). Бірінші кезең үш жылдан кем емес уақыт аралығын алады, ал екінші кезең магистр немесе доктор дәрежесін алуға бағытталған.
3. Ірі ауқымды студенттік мобильділікті қолдау үшін еуропалық кредиттік жүйе үлгісін енгізу. Бұл жүйе сонымен қатар, студенттің пәндерді өз еркі бойынша таңдауды көздейді. Жүйенің негізі ретінде ECTS (European Credit Transfer System) үлгісін енгізу ұсынылады. Бұл үлгі жинақтаушы жүйе ретінде қарастырылады және бүкіл өмір бойы оқу концепциясының аясында жұмыс жасауға мүмкіндік береді.
4. Студенттердің мобильділігін барынша дамыту (алдыңғы екі пункті орындау негізінде). Еуропалық аймақтағы жұмысқа кеткен уақыт аралығын есептеу жолымен оқытушылық және басқа да персоналдың мобильділігін кеңейту. Трансұлттық білімнің стандарттарын белгілеу.
5. Салыстармалы өлшемдер мен методологияларды әзірлеу мақсатында Еуропалық ынтымақтастыққа сапалылықты қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
6. Білім сапасын бақылаудың университет ішіндегі жүйелерін енгізу және университет қызметін сыртқы бағалау үшін студенттер және оқытушыларды жұмылдыру.
7. Оқу жоспарларын дамыту, институт аралық ынтымақтастық, біріккен оқу бағдарламаларын және мобильділік үлгілерін енгізу, ғылыми зерттеулер жүргізу және практикалық дайындықтарды ұйымдастыру салаларында қажетті жоғары білімнің еуропалық көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу [5].
Болон үдерісінің басты мақсаттары ретінде: еуропалық мәдени құндылықтарды дамытудағы университеттердің негізгі басты орнын мойындау; жоғары білімді қоғам талаптарына сай бейімдеу қажеттігі; білім орталықтарына қол жеткізу мақсатындағы азаматтардың жұмылуы; түлектердің кәсібін айқындауда түсінуге жеңіл, салыстыруға боларлықтай дәрежелер мен мамандықтар қабылдауды атауға болады.
Екі жылда бір рет Болондық декларацияның аясында министірлер конференциялары өтіп, онда министірлер өздерінің ұсыныстарын коммюнике арқылы білдіреді. Бұл конференцияларда еуропалық білім беру жүйесінің тартымдылығын және бәсекегеқабілеттілігін арттыру мәселелері, білім сапасын көтеру, жоғары білімнің барынша қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар талқыланады. 2010 жылы наурыз айында Будапеште және Венада болып өткен конференцияда жоғары білімнің еуропалық кеңістігі құрылғандығы туралы ресми түрде жарияланды. Бұл Болондық декларацияда қойылған мақсаттың жүзеге асқанын білдірді. Қазіргі кезде 47 мемлекет және Еуропалық Комиссия Болондық үдерістің мүшесі болып табылады.
Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы жоғары кәсіби білімнің модернизациясына жаңа түрткі беріп, қазақстандық университеттердің Еуропалық комиссияларымен қаржыландырылатын жобаларға қатысуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, студенттер және жоғары оқу орындарының оқытушыларына - еуропалық мемлекеттердің университеттерімен академиялық ауысуларды жүзеге асыруға жолдар ашады. Ал, ресми заңдық тұрғыда Болон процесі Батыс Еуропа мен Қазақстанда қалыптасқан кәсіби білім деңгейін біркелкі бакалавр-магистр формуласымен теңестіріп, қазақстандық жоғары білім құжаттарының Еуропада мойындалуына жол ашады. Бұл үдерісті тиімді ендіру, және оның еліміздегі қалыптасқан білім жүйесіне ыңғайлап икемдеу мемлекет алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі. Сондықтан, алдыңғы тарауларда жоғары білім жүйесінің мемлекеттік реттеудің экономикалық механиздеріне анализ жасалып, оның басты мәселелері мен міндеттері қарастырылады.
1.2 Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмінің теориялық-әдістемелік негіздері
Қазіргі таңда экономикалық механизм түсінігі теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда өте кең мағыналы болып табылады. Экономикалық механизм шаруашылық механизмнің жүйесіндегі орталық мәнге ие. Ол қоғамдық, топтық және жеке қызығушылықтардың байланысын қамтамасыз етіп, ұлттық экономиканың дамуы мен қызмет жасауына ықпал етеді. Экономикалық механизм түсінігінің мәнін анықтау үшін оның макетін құрастыру үдерісіне сипаттама беріп кеткен жөн. Экономикалық механизмнің макетін құрастыру мағынасында белгілі бір гипотезалық үрдіс түсініледі, сонымен қатар бұл үлгі көптеген экономикалық мәселелерге бейімделуі мүмкін және оның нәтижесінде біріктірілген экономикалық ресурстар топтары шығарылуы мүмкін. Құрастыру келесі реттілік бойынша жүргізіледі:
oo механизмнің бар ресурстарын көрсететін, үрдістің кіруі талданады;
oo үрдістің шығуы талданады - экономикалық механизм - ресурстардың құрамымен өзара әрекеттесуі, оның негізгі параметрлері мен сипаттамалары, бағыты, экономикалық тиімділігі, базалық үрдіске сәйкес келуі;
oo үрдісті басқару әзірленеді: негізгі заңнамалық, нормативтік-құқықтық актілер, басқарма, бағдарламалар, рәсімдер мен ережелер және т.б.;
oo бизнес-аналитик түрінде көрініс табатын, үрдісті құрастыру ресурсы қалыптастырылады.
Барлық салалардағы экономикалық механизмнің құрылымы ұқсас болып келеді. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Сурет 2. Экономикалық механизмді құрастыру үдерісі
Ескерту - [6] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
2-суретте көріп отырғанымыздай, үдеріске кіру барысына жекеленген ресурстар қатысады. Үдерістен шығу барысында біз бір-бірімен байланысты және бір-бірімен әрекеттес ресурстар жүйесі түріндегі механизмді аламыз. Мысалы, білім беру механизмі үшін келесі ресурстар қызмет етеді:
oo материалды ресурстар - білім беру үдерісіне қатысатын объектілер;
oo қаржылық ресурстар - білім беру үдерісіне жұмсалатын қаржы, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражат, басқадай қаржылық қорлар;
oo еңбек ресурсы - білім беру саласында қызмет ететін персонал құрамы;
oo инфрақұрылым - барлық деңгейдегі білім беру мекелемелерінің жиынтығы және олардың өзара байланысы.
Үдерісті басқару ұғымымен білім беру механизмін құрастыру үшін қажет ережелер жүйесі түсініледі. Бизнес-талдаушы көрсетілген ресурстарды қабылданған ережелермен байланыстыруды жүзеге асырады, нәтижесінде білім берудің механизмі қалыптасады (материалды, қаржылық, еңбек ресурстары және инфрақұрылым біріктіріледі). Қалыптасқан бизнес-талдаушымен жасалған экономикалық механизм қимылсыз болады, себебі өздігінен бұл механизм жұмыс істей алмайды. Сол себепті, тек сәйкес бағдарлама қабылданғаннан кейін (мемлекеттік заңнама, рәсімдер, нұсқамалар, мемлекеттік басқару) экономикалық механизм толыққанды қызмет жасайды.
Осы құрылымға сүйене отырып, білім саласын мемлекеттік реттеудегі экономикалық механизмнің негіздерін талдауға салуға болады. Алдымен білімді басқару механизміндегі басты проблемалар мен өзекті мәселелерге тоқталып өтейік.
Механизм термині экономикалық ұғымда бір нәрсені іс-қимылға келтіретін, белгілі бір қызметке түрткі болатын құралды білдіреді. Бұл мағынада термин басқаруда қолданылады және оның мәні экономикалық міндеттерімен анықталатын басқарушы субъектінің басқарылатын объектіге ықпалының мазмұнымен байланысты. Жоғары білім беру жүйесінде басқаратын объект мемлекет болып саналатындықтан, жоғары білім беруді дамыту мен реттеуде мемлекет түрлі механизмдерді қолдануға құқығы бар. Бұл жердегі басты сұрақ мемлекеттің қатысуы қаншалықты және қандай дәрежеде болуы керектігінде. Білім беруді жоспарлы орталықтанған түрде басқару механизмі нарықтық экономикалық жүйе қалыптасып, дамыған кезеңде өз күшін жойған болатын. Жоғары мектепке қазіргі таңда үлкен дәрежеде нарықтық қатынастар ендірілуде, ал бұл өз кезегінде оның құрылымының түрленуіне, функцияларының өзгеруіне, қаржыландырудың жаңа көздерінің пайда болуына, оқыту мен білімді бақылаудың жаңа тәсілдерін іздеуге ынталандырады. Осыған байланысты, жоғарыда қойылған сұраққа жауап табу білім саласындағы жеке және қоғамдық шығындарды және түсетін пайданы түсінуді талап етеді, ал бұл сәйкесінше шығындарды талдауды және оның нәтижесін қарастыруды қажетсінеді.
Төмендегі кестеде жинақталған мәліметтер жоғары білім бүкіл қоғам және жеке студент үшін маңызды қаржылық және қаржылық емес пайдаға ие екенін көрсетеді.
Кесте 1 - Жоғары білімнің жеке және қоғамдық шығындары мен табыстары
Жеке
Қоғамдық
Шығындар
Оқу ақысы және оқу
материалдары үшін төлеу;
арнайы жиналымдар;
Бағдарламаларға арналған ағымдағы шығындар; студенттік қолдау;
студенттерді қамтамасыз етуге
кететін шығындар;
Қаржылық пайда
Жоғары өнімділік және соның
нәтижесінде жоғары таза пайда;
жұмыстағы мүмкіндіктердің
кеңеюі; жиналымдардың
жоғарырақ болуы; жеке және
кәсіптік мобильділік.
Өндірістің жоғары деңгейі; жоғары салықтық аударымдар;
жұмыс күші икемділігінің
жоғарырақ болуы;
тұтынудың жоғарылауы;
үкіметтен тәуелділіктің төмендеуі.
Қаржылық емес пайда
Жеке даму және білім алуға деген қызығушылық; жеке мәртебенің
жоғарырақ болуы; еңбек
жағдайларының жақсырақ болуы;
жұмыстан алынатын қанағаттың жоғары болуы; өмір деңгейінің жақсаруы;
Қоғамдық бірігу, әлеуметтік әр
түрлілік және әлеуметтік мұраны
бағалау; жоғары әлеуметтік
мобильділік; қылмыстықтың төмен
дәрежесі; жаңа технологияларға
бейімделудің жоғары дәрежесі;
жоғары әлеуметтік және саяси қатысу.
Ескерту - [7] әдебиет негізінде автормен құрастырылған
Білім беру саласы өзінің ерекшеліктеріне байланысты басқа салалардағы нарықтық механизммен дами алмайды. Сондықтан, білім беру саласының тұрақты жұмыс істеуі мен дамуының экономикалық механизмін өзін-өзі ұйымдастырудың нарықтық механизмі және мемлекеттік даму механизмін біріктіретін әртараптандырылған жүйе ретінде қарастыру мен зерттеу мәселесі туындап отыр.
Қарастырылып отырған мәселе ғылыми назарды екі аспектіде тудырады. Ең алдымен, білімді мемлекеттік реттеу жалпы экономиканы мемлекеттік реттеудің аз зерттелген бөлігі болып табылуы. Бұл қатынаста білімді мемлекеттік реттеу саласындағы теориялық тәсілдемелер мен үрдістер әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеудің жалпы бағыттарына ұқсас болып келеді. Екінші маңызды аспект, білімді мемлекеттік реттеу білім жүйесінің жұмыс істеуінің экономикалық механизмінің маңызды элементі болып табылады. Білім саласының механизмінің жұмыс істеу қиындығы мен бір қатарлы еместігінің басты себебі білім үдерісінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіріледі, оның ішіндегі ең негізгі өзгешелік - білім өнімдерінің көптігі. Бірдей білім үдерісінің нәтижесі ретінде сапалылығы және саны бойынша ерекшеленетін ең кемінде жеті өнім түрін анықтауға болады. Бұл өнімдердің мағынасы мен мазмұнын белгілеуді екі критерий негізінде жүзеге асыруға болады: біріншісі - білім өнімдерін қолданушы экономикалық субъектілер, екіншісі - білім өнімдерін заттандыру түрі мен тәсілдері. Әртүрлі білім өнімдерін бір мезгілде келесідей экономикалық субъектілер алады: жеке тұлғалар, топтар, ұжымдар және жалпы экономикалық субъекті ретінде көрініс табатын қоғам. Екінші критерий ретінде келесідей өнімдер көрінеді: адам қасиетінде заттанған материалды өнім, материалды емес қызмет көрсетулер мен әлеуметтік өнім. Аталған критерийлер негізінде келесідей білім өнімдерін айқындауға болады: жеке тұлғаның ортақ әлеуметтік қасиеттері - ой-өріс және ортақ мәдениет; адамның еңбек күші сапасы - адами капитал; оқыту қызметі - танымдық қызығушылықты қанағаттандыру; аралас ұжымдық игілік; әлеуметтік мәртебе; адами әлеует; оң сыртқы әсерлер. Алғашқы үш өнімді жеке тұлғалар алады, сонымен бірге олардың ішіндегі екеуі адамда заттанады, ал үшіншісі тікелей қызмет болып табылады. Төртінші және бесінші өнімдер ұжымдық субъектілер деңгейінде жүзеге асырылады, ал ұжым сыртында олар өндіріле алмайды немесе өзінің мазмұнын жоғалтады. Соңғы екі өнім білімнің жалпы қоғам үшін нәтижесін көрсетеді. Шығарылатын өнімдердің әркелкілігі білім саласының тек нарықтық механизмде жұмыс жасай алмайтынын көрсетеді. Себебі, білім беру өнімдерінің ішінен тек жеке репетиторлық қызмет көрсетулер ғана таза нарықтық қатынас негізінде жүзеге асырылуы мүмкін, ал қалғандарының барлығы күрделі механизм негізінде қызмет етеді және тікелей мемлекеттің қатысуын және реттеуін талап етеді [7].
Жоғары білім беруді реттеу экономикалық және ұйымдастырушылық әдістер мен механизмдерінің біртұтас жүйесінен тұрады. Ұйымдастырушылық әдістер - жоғары оқу орындарының барлық адамға қолжетімді болуын, адамдардың конституциялық құқығының сақталуын және заң арқылы жоғары оқу орындары қызметтерінің реттелуін қамтамасыз етеді. Бұл әдістер тобына жатады: тегін берілетін білім қызметін анықтау, мемлекеттік гранттарды мамандық пен жоғары оқу орындары арасында әділ бөлу және жоғары оқу орындарымен студенттер үшін қабылданған ережелер, заңдар және қаулылар.
Екінші топ - бұл жоғары білім беруді реттеудің экономикалық әдістері. Бұл әдіске еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсынысты, жоғары оқу орындарының жағдайын, орналасуын, білім беру сапасын, оқытушылық-профессорлық құрамын саралап зерттеу арқылы оқу бағасын анықтау және реттеу жатады. Экономикалық әдістерді екі санатқа жіктеп қарастыруға болады: бірінші - мемлекеттік және жергілікті деңгейде құрастырылатын, мемлекеттік ықпал ету әдісі. Бұл санатқа аймақтағы жоғары оқу орындарындағы оқу құны, мемлекеттен немесе жергілікті биліктен бөлінетін гранттар, жеңілдіктер мен арнайы гранттар саны, жоғары оқу орындарына бөлінетін ақша қаражаттары жатады.
Білім беру гранты - кәсіптік білім алуға төлеу үшін Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген шарттармен білім алушыға берілетін ақшаның нысаналы сомасы. Қазақстан Республикасының Білім беру грантын тағайындау ережесіне сай, білім беру гранттарын бөлу жөніндегі конкурсты білім саласындағы уәкілетті орган құратын Комиссия өткізеді. Білім беру гранттары талапкерлер өтініш білдірген нақты мамандықтар, тіл бөлімдері мен оқу нысандары бойынша мамандықтар кезектілігіне сай білім беру грантын беру туралы куәлікті табыстаумен қоса, ұлттық бірыңғай тестілеудің немесе кешенді тестілеудің нәтижелері бойынша сертификаттар баллдарына сәйкес конкурстық негізде беріледі. Мемлекеттік гранттардан өзге арнайы гранттарда бар. Оны көбіне қайырымдылық қорлары, ұлттық кәсіпорындар, халықаралық компаниялар арнайы конкурстық немесе әлеуметтік жағдайлар негізінде ұсынады.
Мемлекеттiк жоғары оқу орындарын қаржыландырудың негiзiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiнен бөлiнетiн қаражаттар құрайды. Шектiк шамалардың абсолюттiк мөлшерi ақшаның құнсыздану қарқынына сәйкес индекстелiп отыруға тиiс.
Мемлекеттiк жоғары оқу орындарын қаржыландырудың негiзгi көздерi:
oo мамандарды жергiлiктi жерлерде одан әрi пайдалану үшiн оларды даярлауға республикалық және жергiлiктi бюджеттен бөлiнетiн қаражаттар;
oo шаруашылық және өзге де шарттарды орындағаны үшiн алынатын қаражаттар;
oo банк кредиттерi, депозиттiк салымдардан, бағалы қағаздардан түсетiн кiрiстер;
oo ғылыми, баспагерлiк, тауарлы өнiмдi сатудан алынатын қаражаттар;
oo бiлiм берудi iске асырудан және өзге де қызметтер көрсетуден алынатын қаражаттар және т.б. болуы мүмкін [8].
Ерекше дарынды жас адамдарға арналған элитарлық үлгiдегi мемлекеттік жоғары оқу орындары, автономиялы жоғары оқу орындары немесе эксперимент режимiнде жұмыс iстейтiн жоғары оқу орындары жеке шектiк шамалар бойынша қаржыландырылады.
Әртүрлi көздерден түсетiн барлық қаражаттар жоғары оқу орындарын мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырудың шектiк шамалары мен абсолюттi мөлшерiн кемiтпейдi. Қызметтiң барлық түрлерi бойынша шығындардан жасалған үнем алынбайды, керісінше жоғары оқу орындарының билiгiнде қалады және белгiленген тәртiппен олардың өз қажеттерiне пайдаланылады. Мемлекеттiк емес жоғары оқу орындарын қаржыландыру республика заңдарына сәйкес құрылтайшылардың қаражаттары, жоғары оқу орындарының өз қаражаттары және басқа көздер есебiнен жүзеге асырылады.
Озық тәжiрибе алмасу, студенттер мен қызметкерлердiң мәдени және шығармашылық дамуы, жоғары мектептiң материалдық-техникалық базасын нығайту жөнiндегi шараларды жүзеге асыру үшiн, сондай-ақ жоғары оқу орындары ұжымдарының әлеуметтiк мұқтаждарына республикалық бюджеттен бөлiнген қаражаттарды үнемдеу, жоғары оқу орындарының ақылы қызмет көрсету, кәсiпорындармен және ұйымдармен шарт бойынша тапсырыстарды, басқа да өндiрiстiк қызметтен алынған табыстар есебiнен орталықтандырылған даму қоры мен қаржы резервтерi құрылады.
Жоғары білім беруді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмдерінің екінші санатына нарықтық реттеуіштер, яғни еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұраныс негізінде оқу бағасын белгілеу жатады. Ал баға белгілеу өз кезегінде субсидиялау және несиелеу мәселелерімен бір жүйеде қарастырылады.
Қазіргі кезде білім беру саласын қаржыландыру жүйесі тік принципке негізделген а): студенттердің жалпы саны 0Y3, оның бір бөлігі оқу ақысын өздері төлейді (Y1B1B2Y3 ауданы), ал бір бөлігі бюджеттік негізде білім алады (OBB1Y1 ауданы).
a) b)
Сурет 3. Жоғары білім беру жүйесін қаржыландыру
Ескерту: [9]
Дегенмен, оқуға бөлінетен оқу ақысы бюджеттік негізде білім алып жатқан студенттерге мемлекеттен бөлінетін қаржыдан айтарлықтай өзгеше болмайды, себебі, тек бюджеттік шығыстар көлемі оқу ақысының кұнын анықтайды, ал бұл өз кезегінде халықтың кірістеріне тәуелді. Халықтың кірісінің аздығы ғана жоғары білім беруді қаржыландыруда соңғы есептілік нүктесі болып табылады. Нақты айтатын болсақ, қаржыландыру деңгейі а-суретінде бейнеленген В нүктесіне көрсетілген орташа мәнге сай келмейді.
Білім беру қызметіне сұраныстың өсуі мен төмендеуі кезінде студент басына есептелген мемлекеттік қаржыландыру көлемі сәйкесінше өзгеріссіз қалады, ал студенттер есебінен қаржыландыру масштабы өзгеріске ұшырайды. Себебі, тек бюджеттік емес қаражаттар ғана білім беру мекемесіндегі материалдық базаны жаңартуға, оқытушы-профессорлық құрамды материалдық қолдауға, кітапхана қорын қалыптастыруға, зертхананы жабдықтауға мүмкіндік береді. Бюджеттік емес көздерден қаржыландырудың төмендеуі барлық студенттердің, оның ішінде бюджеттік негізде білім алатын студеттердің де сапалы білім алуына кедергі келтіреді. Көлденең принцип бойынша құрастырылған білім жүйесін қаржыландыруда (b суреті), негізгі есептілік халықтың кіріс деңгейіне тәуелсіз бір студентке қажет шығындардың орташасы болып есептелінеді. Бұл принцип бойынша, шығандардың бір бөлігін (A1A2C2C1 ауданы) мемлекет өз жауапкершілігіне алуы керек, себебі осы бөлік ғана білім берудің қоғамдық пайдасын қамтамасыз етеді (P3BBC3). Өйткені, жоғарыда айтылғандай барлық студенттер өз оқу ақыларын төлей алмайтын болғандықтан, қаражаттың бір бөлігі грант, субсидия, шәкіртақы арқылы мемлекетпен ұсынылады (AA1C1C). Ол үшін арнайы органдар мен қорлар конкурстық негізде грантты студенттер арасында бөлуі тиіс.
Білім беру шығындарының екінші бөлігі (OACY3 ауданы) студенттермен қаржыландырылуы мүмкін. Тек осы бөлікте ғана шығындардың бір бөлінін жабу үшін ссудалар, білім беру несиелері қолданылуы мүмкін.
Көлденең принцип бойынша қаржыландырудағы маңызды сәт, ақша қаражаттары белгілі бір уақыт аралығында білім алып жатқан студенттердің жалпы санына байланысты емес. Егерде нарықтағы сұраныстың төмендеуі себебінен студенттер саны азайса, көлденең қаржыландыру принципі сақталып, тек қаржыландыру формасы мен пропорциялары өзгереді.
Жоғары білім беру жүйесін реттеудің экономикалық механизмін құрастырудың тұжырымдамасы келесідей көзқарастарды қарастыруы керек:
oo жоғары оқу орындарына берілетін білім сапасы мемлекеттен және жеке тұлғалардан бөлінетін қаржы сомасына лайықты және қызметті пайдаланушы студенттер үшін болашақта қызмет етуге қажетті болу;
oo мемлекеттен жоғары оқу орындарына бөлінетін және студенттерге берілетін шәкіртақы сомасы қазіргі нарықтық және әлемдік жағдайды екере отырып тағайындалу;
oo жоғары оқу орындарындағы оқу ақысының әртүрлілігін біртұтас әдістемелік негізде реттеу;
oo жеке жоғары оқу орындарындарының экономикалық жағдайын қадағалау.
Осы жоғарыда аталған тұжырымдамалардың орындалуы үшін мемлекеттік реттеудің керек екендігі айқын. Жоғары білім беру саласын экономикалық механизмдер арқылы мемлекеттік реттеуді үш деңгейде қарастыруға болады. Олар: макродеңгей, мезодеңгей және микродеңгей. Жоғары білім беру жүйесін мемлекеттік реттеу механизмінің макродеңгейіне ұлттық экономикада бар және керек құралдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz