Экспорттық операциялардың теориялық негіздері
Кіріспе
1 Экспорттық операциялардың теориялық негіздері
1.1 Экспорттық операциялардың түсінігі мен реттелуі
1.2 Экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
1.3 Экспортты дамытудың халықаралық тәжірибесі
2 АКФ «АРХАТ» ЖШС.і экспорттық операциялар есебінің ерекшеліктері 2.1 АКФ «АРХАТ» ЖШС.і экономикалық сипаттамасы
2.2 Экспорттық операцияларындағы шетел валютасының есебі
2.3 Экспорттық операциялары бойынша басқа операцияларының есебі
3 Экспорттық операциялардың аудиті
3.1 Аудиторлық тексерудің базасы мен ерекшеліктері
3.2 Экспортталатын өнімнің аудиті
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Экспорттық операциялардың теориялық негіздері
1.1 Экспорттық операциялардың түсінігі мен реттелуі
1.2 Экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
1.3 Экспортты дамытудың халықаралық тәжірибесі
2 АКФ «АРХАТ» ЖШС.і экспорттық операциялар есебінің ерекшеліктері 2.1 АКФ «АРХАТ» ЖШС.і экономикалық сипаттамасы
2.2 Экспорттық операцияларындағы шетел валютасының есебі
2.3 Экспорттық операциялары бойынша басқа операцияларының есебі
3 Экспорттық операциялардың аудиті
3.1 Аудиторлық тексерудің базасы мен ерекшеліктері
3.2 Экспортталатын өнімнің аудиті
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстары тереңдеген сайын тауар мен валюта-қаржы ағымдары қозғалысының жаһандану процессі тауарлар мен қызмет көрсетулер экспорты мен импорты, тартылған және шығарылған капиталдар, шетелдік инвестициялардан елге және отандық тауар өндірушілердің шетелге табыстарының ағымдары мен жылыстауы арасындағы тепе-теңдік жағдайына неғұрлым көп әсер етуде.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Елбасы тапсырмасына орай, еліміздің 2020 жылға дейінгі тұрақты да жан-жақты дамуы ұлттық экономиканың қарқынды әртараптандырылуы мен бәсекеге қабілеттігі есебінен қол жеткізіледі. Елбасы идеяларының одан ары қарай дамуы үшін Үкімет Үдемелі Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жасады. Алғаш рет мұндай құжатты жасау барысында, әсіресе, қызыл сөздер мен ұрандардан бас тарту мақсаты тұрды.
Қазіргі уақытта біздің компания Қазақстан Республикасының сыртқы экономикасының мүшесі болып, өз тұтынушыларының ыңғайлығына және жоғарғы деңгейдегі қызмет көрсету үшін Қазақстан Республикасының аумағында экспортты-импортты операциялар өткізу қызметін іске асырады.
Компания Америка, Еуропа, ТМД, Орта және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде қажетті жабдықтарды, материалдарды, шикізаттарды іздеу және оларды Қазақстан Республикасына/нан жеткізуге келісім шарттарға отырады, Қазақстан Республикасының заңы бойынша Республика аумағына келіп түсетін (жіберілетін) жүктерді кеденде тазартып, Республика бюджетіне қажетті салықтарды, баждарды, кедендік жиындарды төлеп, тұтынушыға еркін қолдануға жіберілген тауарды ұсынады.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Елбасы тапсырмасына орай, еліміздің 2020 жылға дейінгі тұрақты да жан-жақты дамуы ұлттық экономиканың қарқынды әртараптандырылуы мен бәсекеге қабілеттігі есебінен қол жеткізіледі. Елбасы идеяларының одан ары қарай дамуы үшін Үкімет Үдемелі Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жасады. Алғаш рет мұндай құжатты жасау барысында, әсіресе, қызыл сөздер мен ұрандардан бас тарту мақсаты тұрды.
Қазіргі уақытта біздің компания Қазақстан Республикасының сыртқы экономикасының мүшесі болып, өз тұтынушыларының ыңғайлығына және жоғарғы деңгейдегі қызмет көрсету үшін Қазақстан Республикасының аумағында экспортты-импортты операциялар өткізу қызметін іске асырады.
Компания Америка, Еуропа, ТМД, Орта және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде қажетті жабдықтарды, материалдарды, шикізаттарды іздеу және оларды Қазақстан Республикасына/нан жеткізуге келісім шарттарға отырады, Қазақстан Республикасының заңы бойынша Республика аумағына келіп түсетін (жіберілетін) жүктерді кеденде тазартып, Республика бюджетіне қажетті салықтарды, баждарды, кедендік жиындарды төлеп, тұтынушыға еркін қолдануға жіберілген тауарды ұсынады.
1. Стровский Л.Е., Казанцева С.К. Внешнеэкономическая деятельность предприятия М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. 847с.
2. ҚР «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепілік» туралы заңы 28 ақпан 2007ж. №234-ІІІ
3. Воронкова О.Н., Пузакова Е.П. Внешнеэкономическая деятельность М.: ЭкономистЪ 2005. 495с.
4. Гордеев Г.Д. Внешнеэкономическая деятельность предприятий. – М.: ЮНИТИ. – 2007. – 823 с.
5. Гофман Н.Ф., Маховикова Г.А. Основы внешнеэкономической деятельности. – СПб: Питер. – 2007. – 208 с.
5. Диденко Н.И. Основы внешнеэкономической деятельности в РФ. – СПб.: Питер. – 2004. – 560 с.
6. «Экспорттық бақылау туралы 2007 жылғы 21 шілдедегі № 300-ІІІ» заңы
7. Жданов А.И. Практическое руководство по внешнеэкономической деятельности. – СПб: Питер. – 2005. – 224 с.
8. Бухгалтерский учет операций в иностранной валюте. Алматы: Экономика 2005. Л.А. Нургазиева.
9.Бархатов А.П. Бухгалтерский учет внешнеэкономической деятельности М.: ЮНИТИ. – 2006. – 323 с
10. Внешнеэкономическая деятельность предприятия / Л.Е. Стровский, С.К. Казанцев, Е.А. Паршина и др.; Под ред. проф. Л.Е. Стровского. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ. – 2007. – 847 с.
11. Кулинина Г.В., Шалашова Н.М., Юшкова С.Д. Учет, анализ и аудит ВЭД. М.: Бухгалтерский учет. – 2008.
12. Нурсеитов, Э.О. Бухгалтерский учет в организациях: учебное пособие - Алматы: Издательство "LEM", 2009.- 444 c.
13. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Учебник/ Под общ. ред. Н.К. Мамырова. – Изд. 2-е, перераб. и доп. – Алматы: Экономика, 2004.-308с.
14.Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 маусымдағы N 57 заңы
15. ҚР Кеден iсi туралы—О таможенном деле в РК.—Алматы Жетi жарғы 2011г.
16.Прокушев Е.Ф. Внешнеэкономическая деятельность. Инкотермс 2000: Учеб. Пособие. – М.: Дашков и К0. – 2007. – 307 с.
РАН.
17. В.П.Оболенский, В. П.Смирнов и др.; Под ред. С.А.Ситаряна; РАН; Центр внешнеэкономических исследований. - М.:Наука, 2003.-327с.
18. Сотникова Л.В. Аудиторская проверка учета кредитов и займов: Практ.пособие учеб.пособие для вузов /Л.В.Сотникова; Под ред. В.И.Подольского. – М.:Юнити, 2006. – 206с.
19. Иванова М.Б. Внешнеэкономическая деятельность: Учеб. Пособие. – М.: Издательство РИОР. – 2007. – 105 с.
20. Грачев Ю. Н. Внешнеэкономическая деятельность: Организация и техника внешнеторговых операций: Учеб.- практ. Пособие / Ю. Н. Грачев.- М. :ЗАО "Бизнес-школа"Интел-Синтез". – 2008.-592с.
21. Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения. – М.: Бухгалтерский учет, 2008
22. Дегтярева О.И., Полянова Т.Н., Саркисов С.В. Внешнеэкономическая деятельность: Учеб. пособие. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Дело. – 2007. – 424 с.
23. АКФ «АРХАТ» ЖШС-ң жарғысы
24. АКФ «АРХАТ» ЖШС есеп саясаты
25. АКФ «АРХАТ» ЖШС-ң қаржылық есептілігі
26. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С., «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» Алматы 2006 ж.-255б
27. Проскурина В.П. Бухгалтерский учет от азов до баланса (практическое пособие). Изд. 2-е.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2010.- 368с. + CD
28. Проскурина В.П. Сборник задач по бухгалтерскому учету.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009.- 184с.
29. Радостовец В.К. Бухгалтерский учет на предприятии/ Учебник - Алматы, 2002.-728с.
30. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях: Учебник.- Алматы: Экономика, 2005.- 225с.
31. Мизюкаева Л.Н. Финансовый учет 1, учебное пособие с практическими заданиями, разработанное по программе САР на основе международных стандартов финансовой отчетности, 2009. – 144 с.
32. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит.Перевод с англ. – М.: Финансы истатистика, 2001
33. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит – Ростов н/Д: Феникс, 2003
34. Скобара В.В. Аудит: методология и организация – М.: Дело и Сервис, 1998
35. Абленов Д.О. Аудит: теория и практика - Алматы: Экономика, 2005
36.Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.Алматы,Экономика,2000
2. ҚР «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепілік» туралы заңы 28 ақпан 2007ж. №234-ІІІ
3. Воронкова О.Н., Пузакова Е.П. Внешнеэкономическая деятельность М.: ЭкономистЪ 2005. 495с.
4. Гордеев Г.Д. Внешнеэкономическая деятельность предприятий. – М.: ЮНИТИ. – 2007. – 823 с.
5. Гофман Н.Ф., Маховикова Г.А. Основы внешнеэкономической деятельности. – СПб: Питер. – 2007. – 208 с.
5. Диденко Н.И. Основы внешнеэкономической деятельности в РФ. – СПб.: Питер. – 2004. – 560 с.
6. «Экспорттық бақылау туралы 2007 жылғы 21 шілдедегі № 300-ІІІ» заңы
7. Жданов А.И. Практическое руководство по внешнеэкономической деятельности. – СПб: Питер. – 2005. – 224 с.
8. Бухгалтерский учет операций в иностранной валюте. Алматы: Экономика 2005. Л.А. Нургазиева.
9.Бархатов А.П. Бухгалтерский учет внешнеэкономической деятельности М.: ЮНИТИ. – 2006. – 323 с
10. Внешнеэкономическая деятельность предприятия / Л.Е. Стровский, С.К. Казанцев, Е.А. Паршина и др.; Под ред. проф. Л.Е. Стровского. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ. – 2007. – 847 с.
11. Кулинина Г.В., Шалашова Н.М., Юшкова С.Д. Учет, анализ и аудит ВЭД. М.: Бухгалтерский учет. – 2008.
12. Нурсеитов, Э.О. Бухгалтерский учет в организациях: учебное пособие - Алматы: Издательство "LEM", 2009.- 444 c.
13. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Учебник/ Под общ. ред. Н.К. Мамырова. – Изд. 2-е, перераб. и доп. – Алматы: Экономика, 2004.-308с.
14.Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 маусымдағы N 57 заңы
15. ҚР Кеден iсi туралы—О таможенном деле в РК.—Алматы Жетi жарғы 2011г.
16.Прокушев Е.Ф. Внешнеэкономическая деятельность. Инкотермс 2000: Учеб. Пособие. – М.: Дашков и К0. – 2007. – 307 с.
РАН.
17. В.П.Оболенский, В. П.Смирнов и др.; Под ред. С.А.Ситаряна; РАН; Центр внешнеэкономических исследований. - М.:Наука, 2003.-327с.
18. Сотникова Л.В. Аудиторская проверка учета кредитов и займов: Практ.пособие учеб.пособие для вузов /Л.В.Сотникова; Под ред. В.И.Подольского. – М.:Юнити, 2006. – 206с.
19. Иванова М.Б. Внешнеэкономическая деятельность: Учеб. Пособие. – М.: Издательство РИОР. – 2007. – 105 с.
20. Грачев Ю. Н. Внешнеэкономическая деятельность: Организация и техника внешнеторговых операций: Учеб.- практ. Пособие / Ю. Н. Грачев.- М. :ЗАО "Бизнес-школа"Интел-Синтез". – 2008.-592с.
21. Данилевский Ю.А. Аудит: организация и методика проведения. – М.: Бухгалтерский учет, 2008
22. Дегтярева О.И., Полянова Т.Н., Саркисов С.В. Внешнеэкономическая деятельность: Учеб. пособие. 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Дело. – 2007. – 424 с.
23. АКФ «АРХАТ» ЖШС-ң жарғысы
24. АКФ «АРХАТ» ЖШС есеп саясаты
25. АКФ «АРХАТ» ЖШС-ң қаржылық есептілігі
26. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С., «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» Алматы 2006 ж.-255б
27. Проскурина В.П. Бухгалтерский учет от азов до баланса (практическое пособие). Изд. 2-е.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2010.- 368с. + CD
28. Проскурина В.П. Сборник задач по бухгалтерскому учету.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009.- 184с.
29. Радостовец В.К. Бухгалтерский учет на предприятии/ Учебник - Алматы, 2002.-728с.
30. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях: Учебник.- Алматы: Экономика, 2005.- 225с.
31. Мизюкаева Л.Н. Финансовый учет 1, учебное пособие с практическими заданиями, разработанное по программе САР на основе международных стандартов финансовой отчетности, 2009. – 144 с.
32. Аренс А., Лоббек Дж. Аудит.Перевод с англ. – М.: Финансы истатистика, 2001
33. Богатая И.Н., Хахонова Н.Н. Аудит – Ростов н/Д: Феникс, 2003
34. Скобара В.В. Аудит: методология и организация – М.: Дело и Сервис, 1998
35. Абленов Д.О. Аудит: теория и практика - Алматы: Экономика, 2005
36.Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.Алматы,Экономика,2000
Кіріспе
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстары тереңдеген сайын тауар мен валюта-
қаржы ағымдары қозғалысының жаһандану процессі тауарлар мен қызмет
көрсетулер экспорты мен импорты, тартылған және шығарылған капиталдар,
шетелдік инвестициялардан елге және отандық тауар өндірушілердің шетелге
табыстарының ағымдары мен жылыстауы арасындағы тепе-теңдік жағдайына
неғұрлым көп әсер етуде.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық
және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың
арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл
процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және
валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Елбасы тапсырмасына орай, еліміздің 2020 жылға дейінгі тұрақты да жан-
жақты дамуы ұлттық экономиканың қарқынды әртараптандырылуы мен бәсекеге
қабілеттігі есебінен қол жеткізіледі. Елбасы идеяларының одан ары қарай
дамуы үшін Үкімет Үдемелі Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын
жасады. Алғаш рет мұндай құжатты жасау барысында, әсіресе, қызыл сөздер мен
ұрандардан бас тарту мақсаты тұрды.
Қазіргі уақытта біздің компания Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикасының мүшесі болып, өз тұтынушыларының ыңғайлығына және жоғарғы
деңгейдегі қызмет көрсету үшін Қазақстан Республикасының аумағында
экспортты-импортты операциялар өткізу қызметін іске асырады.
Компания Америка, Еуропа, ТМД, Орта және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде
қажетті жабдықтарды, материалдарды, шикізаттарды іздеу және оларды
Қазақстан Республикасынанан жеткізуге келісім шарттарға отырады, Қазақстан
Республикасының заңы бойынша Республика аумағына келіп түсетін
(жіберілетін) жүктерді кеденде тазартып, Республика бюджетіне қажетті
салықтарды, баждарды, кедендік жиындарды төлеп, тұтынушыға еркін қолдануға
жіберілген тауарды ұсынады.
Қазақстанда экспорттық және импорттық операциялар арасындағы баланс
теріс сальдоға ие, бұл өз кезегінде ағымдағы операциялар шотының теріс
мәнінің қалыптасуына айрықша әсер етеді. Теңгерімсіздік бойынша мұндай
жағдай халықаралық қызмет көрсетулер бойынша операциялар балансының ағымды
теріс сальдосына, тартылған шетелдік капиталға табыстарды және халықаралық
несиелер бойынша төлемдерге байланысты. Экспорттық және импорттық
операциялар арасындағы теңгерімдіктің жоқтығы ағымдағы операциялар шоты
бойынша тапшылықты жабатын және мемлекеттің халықаралық өтімді қорларының
өсімін қамтамасыз ететін сыртқы қаржы ресурстарының ауқымды ағымымен
теңгерімді жағдайға келтіріледі.
Экспорттық және импорттық операциялар арасындағы, капиталды тарту және
шығару операциялары арасындағы теңгерімділікке қол жеткізумен байланысты
мәселелерді анықтау және игеру әлі жеткілікті түрде пысықталмаған, өйткені
бұл салада қандай да бір болмасын іргелі еңбек жарияланған жоқ. Сондықтан
сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялар
арасындағы теңгерімділікті қамтамасыз ету жолдарын зерттеу аса өзекті болып
табылады.
Осындай қызмет тұтынушыға тауарды іздеу, оны жеткізуге келісім шарт
жасайтын, тауардың бағасын төлеу, жүкті жеткізу орнына дейін сақтандыру
және тасымалдау, келіп түсетін тауарға сапалық және сандық кепілділігін
ұсыну, жіберілетін және жеткізілетін тармақтарда кедендік ресімдеу, және де
қажетті салықтарды, баждарды төлеп, кедендік процедуралардан өтетін "door
to door" деген қызмет ұсынуға мүмкіндік береді.
Экспорт – тауарды‚ капиталды‚ жұмыстарды‚ қызметтерді‚ зияткерлік
қызмет нәтижелерін‚ соның ішінде оларға айрықша құқықтарды сыртқы
нарықтарға өткізу үшін шетелге әкету. Түрлері: тауарлар‚ бұйымдар‚
материалдық‚ заттай игіліктер экспорты; шетелдік серіктеске өндірістік
сипаттағы және тұтыну мақсатындағы қызметттерді көрсету; капитал экспорты –
капиталды шет елге ақшалай немесе тауарлы нысанда‚ қызмет көрсету саласы
арқылы (соның ішінде патенттер‚ лицензиялар‚ “ноу-хау” нысанында)
орналастыру.
Экспорт ақиқаты елдің кеден шекарасынан тауардың өтуі‚ қызметтер
көрсету және зияткерлік қызмет нәтижелеріне құқықтарды табыстау сәтінде
тіркеледі. Тауарларды елдің кеден аумағынан әкетпей жасалған‚ атап
айтқанда‚ шетелдік тұлғаның елдегі тұлғадан сатып алуы, қайта өңдеу және
қайта өңделген тауарды кейіннен шетелге әкету үшін оны елдегі тұлғаға
табыстау кезінде жасалған жекелеген коммерц. операциялары тауар экспортына
теңестіріледі.
Дамыған нарықтық қатынастар жағдайында экспорт халықар. экон.
ынтымақтастық пен еңбек бөлінісінің негізгі нысаны болып табылады. Сондай-
ақ экспорт импорттың материалдық алғы шарты‚ өйткені ол импортқа төлеудің
және сыртқы қарыз бойынша есеп айырысудың негізгі көзі.
Өз кезегінде, бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын
алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешіді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағыдалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпарттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымын, ұйымынң нысанына, айрықшы ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шарушылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпартсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге , оның
сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қарсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтары, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін айырықша бағаламауға болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелеренің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасынң даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі замаңдағы экспорттық
операциялардағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктерін терең зерттеу және
қарастыру қажеттілігімен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –экспорттық операциялардың теориялық
және тәжірибелік бухгалтерлік аспектілерін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- экспорттық операциялардың түсінігін мен реттелуін қарастыру;
- экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің
ерекшеліктерін зерттеу;
- АКФ АРХАТ ЖШС-і экономикалық сипаттамасын беру;
- экспорттық операцияларындағы шетел валютасының есебін ашу;
- экспорттық операциялары бойынша басқа операцияларын қарастыру;
- аудиторлық тексерудің базасын мен ерекшеліктерін ашу;
- экспортталатын өнімнің аудитін қарастыру.
1 Экспорттық операциялардың теориялық негіздері
1.1 Экспорттық операциялардың түсінігі мен реттелуі
Экспорт дегеніміз - Қазақстан Республикасының кеден аумағынан өнiмдi
осы аумақтан тыс жерде тұрақты орналастыру немесе тұтыну мақсатымен әкету,
шетелдiктерге қару-жарақпен және әскери техникамен, екi ұдай мақсаттағы
өнiммен байланысты қызметтер көрсету және санаткерлiк қызмет нәтижелерiне
құқықтар беру.
Экспортты дамыту түсінігі сыртқы нарыққа шығуға кәсіпорынды дайындау
үшін барлық қажетті іс-шаралардан тұрады. Әлеуетті нарықтың сапа
стандартына лайықты өнімінің болуы, әлеуетті елдердің тұтынушылығы мен
сұранысы туралы нарықтық ақпараттың болуы, шет елдік елдер деңгейіне
өндірістің лайықтылығы.
Экспортты дамыту ішкі әрі сыртқы нарықта да барынша қажетті және
бәсекеге қабілетті өнім шығаруға кәсіпорынды жақындатады. Себебі, жаһандану
деңгейі жоғарылап, осыған қарай ішкі нарықтағы сатып алушылардың қалауы
неғұрлым биіктей түсуде.
Экспортты алға бастыру мен дамыту сияқты мынандай анықтамалардың
арасындағы айырмашылықты түсіну қажет. Экспортты алға бастыру мен
дамыту ұғымдарының айырмашылығы мынада, демек дамыту кәсіпорынның
экспортқа ішкі дайындығына мән береді, ал экспортты алға бастыру
халықаралық талаптарға сәйкес дайын өнімді сыртқы нарыққа шығару бойынша іс
шараларды өзіне жинақтаған [1, 12б].
Бүгінгі күнде Қазақстанда қайта өнделген немесе дайын өнім экспортының
үлесі өте аз, бұдан басқа қазақстандық кәсіпорындардың тек қана алыс шет ел
нарықтарына ғана емес, алайда және ТМД нарықтарына да шығуына кедергі
келтіретін тарифті және тарифсіз басқа да көптеген шектеулер бар. Сонымен
бірге, бизнесті ынталандыру мен қолайлы жағдай туғызу, экспортты дамыту мен
алға бастыру идеясын мемлекет тарапынан да қолдауда ерекше мәнге ие.
Экспорттың тиімді дамуы үшін келесідей әсерлерге назар аудару керек: Бизнес-
қауымдастық үшін қолайлы жағдай туғызу жолымен мемлекеттік қолдау экспортты
дамытудың айтарлықтай маңызды аспектісі болып табылады. Мемлекет пен
кәсіпорынның ұлттық ауқымдағы бірлескен әрекетінен туындаған біріккен
жігерден ең үлкен қайтарым қамтамасыз етіледі. Мұндай кооперация
кәсіпкерліктің дамуына ықпал етіп, нәтижесінде инновация, жаңа білім
игеріледі.
Сыртқы нарыққа шығу үшін өз кәсіпорындарын дайындауға әрекеттегі және
бастаушы, әлеуетті экспорттаушыларға жәрдем беруге, сондай-ақ шет елдік
нарыққа өз өнімін жылжыту үшін Қазақстанда 2008 жылдың ақпанында Экспортты
дамыту мен алға бастыру бойынша Корпорациясы құрылды.
Маңызды әсерлердің бірі экспорттық қызметті реттейтін құқықтық-
нормативтік қор мәселесі болып табылады. Қазақстанда бар реттеуші шаралар
көріністік және нақты экспортты қолдауға бағытталмаған.
Саудалық заңнама негізінен ішкі саудаға шоғырланған. Осының салдарынан
құқықтық-нормативтік қор рәсімдерді оңтайландыру мен тиімді етуге
бағдарланбаған, осыдан бизнес пен экспорттың дамыуына толықтай жағымсыз
әсер береді.
Меншікті өндіріс пен экспорттық нарықта әрі қарай өнімнің жылжуын
дамыту үшін қаржы құралына қол жеткізу экспортта компанияның табысқа жетуін
анықтайтын ықпалдардың бірі болып саналады. Қазақстанда кәсіпорынның
негізгі қорын жаңартуға қаржылық қаражаттың жетіспеушілігі олардың
экспорттық қабілетін негізгі тежеуші ықпал болып табылады. Бұрынан белгілі
машина жасау кәсіпорнындағы негізгі қаражаттың тозуы 43 %, орташа
кәсіпорындар ақшалай қаражат жинақтау мөлшері бойынша өлшеулі уақыт өткен
соң ғана жабдықтарын жаңартуға мүмкіндік ала алады, себебі банктердің
пайыздық мөлшері тым жоғары.
Операциялық шығындарды төмендету – сыртқы нарықта кәсіпорынның
әлеуетті табысын маңызды құраушы. Өндіріске алаңдарды ұсыну, өзіндік өнімді
жақсарту үшін гранттар беру экспортқа бағдарланған елдер саясатының жиі
тәжірибесі болып табылады. Қазақстанда экспорттағы шығындардың үлкен
бөлігін көліктендіруге шығындар құрайды. Бұл шығындар кейде аса жоғары
болып және баға тұрғысынан тауардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Тарифті шектеулер мәселесі қордаланған сұрақтардың бірі, мәселен,
Қазақстаннан жабдықтар бажсыз шығарылады, ал оған бөлшектер мен қажетті
материалдарға баждар барынша жоғары. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді алып,
оның үстіңе жеткілікті қымбат болуы мүмкін экспорт-импорт операцияларды
жүргізудің әкімшілік, рұқсатнамалық рәсімдері шектеуші ықпал болып табылады
[1, 24б].
Өндірушінің өнімі үшін тартымды тұтынушылық орынды табу қандай да бір
шет елдік нарықты таңдауда шешуші әсерлердің бірі болып табылатыны ешкімге
құпия емес. Компанияның мүмкін сауда серіктестеріне, кәсіпорындар бойынша
мәліметтер қорына, жергілікті және халықаралық мәліметтер қорына қол
жеткізу маңызды құрам болып табылады. Қазақстанда осындай ақпараттар
өндірушілер үшін қол жетімсіз болып табылады. Бұл уақытта ірі
кәсіпорындардың шет елдік сарапшыларды тартып немесе қажетті шет елдік
маркетингтік зерттеулерді өткізу жағдайлары бар, ал шағын және орта
кәсіпорындарға бұл орасан зор шығындар. Қазақстандағы сауда-өнеркәсіп
палатасы мен қауымдастықтар ішкі сұранысты қанағаттандыру үшін
өндірушілерді қолдауға бағытталған және сыртқы нарыққа шығу кезінде керекті
ақпаратқа ие емес.
Экспортта қажетті дағдыны игеріп, сондай-ақ өндірістік пен
ұйымдастырушылық жүйені халықаралық деңгейге жеткізу үшін компанияларға
меншікті бизнесті тиімді ұйымдастырушылықтан бастап, компанияның
қызметкерін бағалауға дейінгі бизнесті жүргізудің барлық маңызды бағыты
бойынша білім деңгейін үнемі жоғарылату қажет. Компания қызметкерін,
негізінен топ-менеджменттерді оқыту кәсіпорынның стратегиялық дамуына әсер
етіп, түбірімен бизнесті жүргізудің тәсілін өзгертеді, сонымен кәсіпорынды
көрнеу пайдасыз шешімдерден сақтайды.
Қазақстанда халықаралық деңгейде тауар маркетингі, менеджмент
саласында білімнің жетіспеушілігі бар, бұл компанияның халықаралық нарықта
бәсекелесе білуіне және өзіне тартымды нарықта өзін қолдауға кері әсерін
тигізеді. Өнім сапасына талап басыңқы әсерлерді бірі болып табылады, себебі
өнім сапасының расталуы шет елдік нарыққа шығуға рұқсат болып саналады.
Талаптар тікелей сатып алушымен анықталуы мүмкін (дәм сапасы, қаптама
дизайны мен басқалары) және өндіруші ел мен (мысалға, өнім мен өндірістің
қауіпсіздігі, қаптама, материалдар, көліктердіру жағдайы) елдің заңдарымен
тағайындалады. Мұндай талаптардың жартысы стандартталған және халықаралық
пен ұлттық стандарт, тәртіптермен реттеледі, қалғандары сатып алушылармен
жеке анықталады. Қазақстандық стандарттардың халықаралыққа сәйкессіздігі
экспорттаушылардың ұлттық және халықаралық талаптарға лайықты болулары үшін
шығындарын ұлғайтады. Шет елде қайта сынау, тексерулер мен инспекциялар
экспорттаушылардың шығынын көбейтеді, бірақ тауарды жеткізу дайындығынан
бастап, экспорттық мәміленің нақты орындалуына дейін уақытты созады.
Бүгінгі күнде өндірістің ұйымдастырылу тиімділігі мен жаһандану мен
ырықтандыру жағдайында нарықтық өзгеріске бейімделе білу халықаралық
нарықта кәсіпорынның бәсекелестік артықшылығы болып табылады. Оның үстіңе
таяу болашақта өндірістің мамандануы мен өнімге тұтынушылар талаптарының
ұлғаюы ғаламдық нарықтың басты беталысы болады.
Дәл қазіргі уақытта экспортты дамыту қазақстандық экспорттық дайындық
табысының маңызды ықпал болып табылады. Корея, Австралия, Малайзия тәрізді
елдердің мысалында экспорттық қабілетті дамыту арқылы ел экономикасын
дамыту үшін өз уақытылы шара қабылдау қанжалықты маңызды екеніне көз
жеткізуге болады [2, 25б].
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары - экспорттық бақылауға жататын қару-жарақ пен әскери техниканың,
ядролық және арнаулы ядролық емес материалдардың, екi ұдай қолданылатын
(мақсаттағы) тауарлар мен технологиялардың, жекелеген шикiзат түрлерiнiң,
материалдардың, жабдықтардың, техникалық, ғылыми-техникалық ақпараттың,
жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтердiң экспортын, керi экспортын, импортын,
керi импортын және транзитiн бақылауды жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органдары.
Экспорттық бақылау саласында мемлекеттiк саясатты жүзеге
асырудың негiзгi принциптерiне келесілер жатады:
- жаппай қырып-жоятын қаруды, қарудың өзге де қауiптi түрлерi мен
оларды жеткiзу құралдарын таратпау жөнiндегi халықаралық мiндеттемелердi
сақтау;
- экспорттық бақылауды жүзеге асыру iсiнде саяси мүдделердiң
басым болуы;
- халықаралық мiндеттемелерге сәйкес қаруды таратпау режимi
ауқымында бақылауға жататын өнiмнiң түпкi пайдаланылуын тексеру;
- экспорттық бақылау туралы заңдар жөнiндегi ақпаратты оңай алу
мүмкiндiгi;
- халықаралық терроршылдықты қолдауға жол берiлмеуi;
- экспорттық бақылау саласында халықаралық ұйымдармен және шет
мемлекеттермен күш-жiгердi үйлестiру және өзара iс-қимыл жасау;
- экспорттық бақылау рәсімдері мен ережелерінің жалпыға
бiрдей танылған практикаға сәйкестiгi.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заңнан және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық
шарттарда осы Заңда көзделгендерден өзгеше нормалар белгiленген болса,
онда халықаралық шарттардың нормалары қолданылады.
Өнiмнiң экспортына, керi экспортына, импортына, керi импортына
және транзитiне, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың
(мәлiмдеушiлердiң) қызметiне де қолданылады [2].
Қазақстан Республикасының Yкiметi экспорттық операциялар
шегінде келесі операцияларды жүргізеді:
- экспорттық бақылау саласында мемлекеттiк саясаттың негiзгi
бағыттарын әзiрлейдi;
- Қазақстан Республикасында экспорттық бақылау жүйесiн жасап,
дамытады;
- экспорттық бақылау жөнiндегi ведомствоаралық консультациялық-
кеңесшi органды құрады және Экспорттық бақылау жөнiндегi ведомствоаралық
консультациялық-кеңесшi орган туралы ереженi бекiтедi;
- экспорттық бақылау саласында қаулылар шығарады;
- экспорттық бақылауға жататын тауарлар мен
өнiмдердiң бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн бекiтедi;
- экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк
органды және Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң басқа
да мемлекеттiк органдары мен олардың өкiлеттiгiн белгiлейдi;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспортына, импортына және
транзитiне саны жөнiнен шектеулер енгiзедi;
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органы келесі міндеттерді атқарады:
- мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз
етедi және Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жүйесiнiң мемлекеттiк органдарының қызметiн үйлестiредi;
- экспорттық бақылау жүйесiн iске асыруға, ережелер мен
рәсiмдердi бiр iзге түсiруге байланысты шараларды әзiрлейдi және жүзеге
асырады, Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң
мемлекеттiк органдарының ұсыныстары бойынша оларға түзету енгiзедi;
- экспорттық бақылауға жататын тауарлармен
өнiмдердiң бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн әзiрлейдi;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспортын, керi экспортын,
импортын, керi импортын, транзитiн және кеден аумағынан тыс жерде өңделуiн
бақылайды;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспорты
мен импортын лицензиялауды жүзеге асырады;
- халықаралық ұйымдармен және шет мемлекеттермен экспорттық
бақылау саласында шаралар әзiрлейдi және ынтымақтастықты жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң
мемлекеттiк органдарымен бiрлесе отырып, қажет болған кезде
экспорттық бақылауға жататын өнiмдi жөнелту алдындағы кезеңде
және оның түпкi пайдаланылуын тексерудi жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасында экспорттық бақылау жүйесiн жетiлдiредi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура
бойынша кепiлдiк мiндеттеме (түпкi пайдаланушының сертификатын) бередi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура бойынша
экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң транзитiне рұқсат бередi;
мәлiмдеушiлер мен мүдделi мемлекеттiк органдарға экспортталатын өнiмдi
экспорттық бақылауға жататын өнiмге жатқызу туралы қорытынды бередi;
- сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға (өтiнiм
берушiлерге) сыртқы экономикалық мәмiлелердi жүзеге асыруға рұқсат бередi.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары:
- экспорттық бақылау саласында нормативтiк құқықтық базаны
қалыптастыруға қатысады;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы заңсыз өткiзiлуiнiң алдын алады және оның жолын кеседi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура
бойынша халықаралық мiндеттемелерге сәйкес кепiлдi мiндеттемелер бередi.
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерi мен халықаралық
мiндеттемелерiн негiзге ала отырып, Қазақстан Республикасының
Yкiметi экспорттық бақылауға жататын тауарлар мен өнiмнiң
бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн белгiлейдi және бекiтедi [2].
Оларға мыналар жатады:
- жай қару-жарақ пен әскери техника, шикiзат,
материалдар, арнаулы жабдық пен технологиялар, оларды
өндiруге байланысты жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтер;
- ядролық және арнайы ядролық емес материалдар, жабдық,
қондырғылар, технологиялар, иондық сәуле шығаратын көздер, өнiм, екi ұдай
қолданылатын жабдық пен тиiстi технологиялар, оларды өндiруге байланысты
жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтер;
- таратпаудың халықаралық режимдерiмен белгiленетiн тiзiмдер, тiзбелер
бойынша химиялық қару жасау кезiнде пайдаланылуы мүмкiн екi ұдай
қолданылатын химикаттар мен технологиялар;
- тiзiмдерi, тiзбелерi таратпаудың халықаралық режимдерiмен
белгiленетiн бактериологиялық (биологиялық) және улы қару жасау кезiнде
пайдаланылуы мүмкiн ауру қоздырғыштар, олардың генетикалық жағынан өзгерген
нысандары мен генетикалық материалдың бөлшектерi;
- тiзiмдерi, тiзбелерi таратпаудың халықаралық режимдерiмен
белгiленетiн ракеталық техника, двигательдер, олардың компоненттерi,
жабдығы, ракеталық техника жасау кезiнде қолданылатын материалдар мен
технологиялар;
- қарудың өзге де қауіпті түрлерi;
- ғылыми-техникалық ақпарат, әскери мақсаттағы өнiмге
және екi ұдай қолданылатын технологияларға байланысты
көрсетiлетiн қызметтер мен санаткерлiк қызметтiң нәтижелерi.
Экспорттық бақылау Қазақстан Республикасының заңдарына, Қазақстан
Республикасының жаппай қырып-жоятын қаруды, өзге де қару түрлерi мен оларды
жасау технологияларын таратпау жөнiндегi халықаралық мiндеттемелерiне,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы бекiткен басқа да халықаралық шарттарға
сәйкес жүзеге асырылады.
Экспорттық бақылауды жүзеге асыру тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Мәлiмдеушi лицензияны алу үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiпке сәйкес құжаттар бередi.
Лицензияны алу үшiн берiлген мәлiметтердiң
дұрыстығына мәлiмдеушi жауапты болады [2].
Сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асыру кезiнде мәлiмдеушi
келiсiм-шарт жағдайында Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесi
мемлекеттiк органдарының экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң түпкi
пайдаланылуын тексеруiне қол жеткiзуiн қамтамасыз етуге мiндеттi.
Лицензия берген Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы, сыртқы экономикалық қызметке
қатысушы (мәлiмдеушi) экспорттық операцияларды жүргiзу тәртiбiн бұзған
жағдайда, оның күшiн тоқтата тұруға құқылы.
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары қажет болған жағдайларда экспорттық бақылауға жататын өнiмдi тиеп
жiберу алдындағы кезеңде қарап шығуды және халықаралық мiндеттемелерiне
сәйкес оның түпкi пайдаланылуын тексерудi жүзеге асыра алады. Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерi, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар
немесе басқа мемлекеттердiң Қазақстан Республикасы аумағында уақытша
орналасқан әскери құралымдары қаруланған (жарақтанған) экспорттық бақылауға
жататын жарақтарды, өнiмдердi жөндеу (жаңғырту) мақсатында Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы өткiзу, сондай-ақ экспорттық
бақылауға жататын өнiмдердi Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тыс
жерде өңдеу Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органының шешiмi бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы экспорттық бақылауға
жататын өнiмдi әкету мен әкелуге бақылау жасауды Қазақстан Республикасының
кеден органдары жүзеге асырады.
Экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң керi экспорты осы Заңда экспорт
үшiн белгiленген тәртiп бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасынан шығарылатын және экспорттық бақылауға жататын
өнiмнiң керi экспорты Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органының рұқсаты бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының кедендiк аумағына әкелiнген және экспорттық
бақылауға жататын өнiмнiң керi экспорты өнiм өндiрiлген елдiң құзыреттi
орталық атқарушы органының рұқсаты бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi
мемлекеттiк органы өнiм өндiрiлген елдiң құзыреттi мемлекеттiк
органы берген рұқсаттың заңдық күшiн анықтауға құқылы.
Экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң транзитi Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады [2].
Тұтастай қамтитын бақылау талаптарын қамтамасыз ету мақсатында, егер
сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға (өтiнiм берушiлерге) тауарлар,
ақпарат, жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер, санаткерлiк қызмет нәтижелерi
шет мемлекеттiң немесе шетелдiктiң жаппай қырып-жоятын қару мен оны жеткiзу
құралдарын жасау мақсатына пайдаланылатыны анық белгiлi болса, оларға бұл
тауарлармен, ақпаратпен, жұмыстармен, қызмет көрсетулермен, санаткерлiк
қызмет нәтижелерiмен сыртқы экономикалық мәмiлелер жасасуға
немесе оған өзге де кез келген түрде қатысуға тыйым салынады.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар (өтiнiм берушiлер)
Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленген
тәртiппен осы Заңның 6-бабында көрсетiлген тiзбелердiң қолданылу аясына
жатпайтын тауарлармен, ақпаратпен, жұмыстармен, қызмет көрсетулермен,
санаткерлiк қызмет нәтижелерiмен сыртқы экономикалық мәмiлелердi жүзеге
асыруға Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органынан мына жағдайларда:
олар Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi
мемлекеттiк органы немесе өзге де құзыреттi мемлекеттiк орган арқылы осы
тауарлар, ақпарат, жұмыстар, қызмет көрсетулер, санаткерлiк қызмет
нәтижелерi осы баптың бiрiншi бөлiгiнде аталған мақсаттарда
пайдаланылуы мүмкiн екендiгi туралы хабардар етiлгенде;
осы тауарлар, ақпарат, жұмыстар, қызмет көрсетулер, санаткерлiк қызмет
нәтижелерi осы баптың бiрiншi бөлiгiнде аталған мақсаттарда пайдаланылуы
мүмкiн екендiгiне олар негiз бар деп санағанда рұқсат алуға мiндеттi.
Сыртқы экономикалық қызметтi жүзеге асыру кезiнде осы Заңда және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнде
белгiленген экспорттық бақылау ережелерiнiң орындалуын қамтамасыз ету,
аталған салада құқық бұзушылықты болдырмау мақсатында Қазақстан
Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы
ұйымдарға фирма iшiндегi экспорттық бақылау жүйесiн құруға жәрдемдеседi
және оларға қажеттi ақпараттық- әдiстемелiк қолдау көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бiр мемлекетке немесе бiрқатар мемлекеттерге
қатысты экспорттық бақылауға байланысты халықаралық санкцияларға қатысуы
және бұл санкциялардың күшiне енгiзiлуi Бiрiккен Ұлттар Ұйымы немесе басқа
да халықаралық ұйымдар шешiмдерiнiң негiзiнде Қазақстан Республикасының
заңдарымен белгiленедi. Жекелеген жағдайларда мұндай санкцияларды Қазақстан
Республикасы бiржақты қолдана алады.
Халықаралық экономикалық санкциялар жарияланған жағдайда экспорттаушыларға
шығындарды өтеу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Қазақстан Республикасы шет мемлекеттер Қазақстан
Республикасы алдында алған мiндеттемелерiн бұзған жағдайда,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
ұйымдардың шешiмдерi бойынша экспорттық бақылауға жатқызылатын өнiм
экспорты, импорты және транзиті жөнiнде оларға қатысты шектеулер енгiзуге,
тiптi оған тыйым салуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Үкiметi ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету және
Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiн орындау мүдделерiн
негiзге ала отырып, экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң Қазақстан
Республикасының кедендiк аумағынан экспортталуына және импортталуына
шектеулер енгiзiлуi мүмкiн мемлекеттердiң тiзбесiн белгiлейдi.
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттік
органдары сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардан (өтiнiм берушiлерден)
өздерi алған ақпараттың құпиялылығын сақтауға мiндеттi.
Ақпараттың құпиялылық режимi ұлттық қауiпсіздiктi қамтамасыз ету
мүдделерiне терiс ықпал етуi мүмкiн болатын жағдайларда осы баптың бiрiншi
бөлiгiнiң ережелерi қолданылмайды [2].
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау және жаппай қырып-жоятын
қаруды таратпау режимдерiн нығайту саласында халықаралық ұйымдармен және
шет мемлекеттермен ынтымақтастық жасайды.
Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғалары, сондай-ақ
шетелдiк заңды және жеке тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан
Республикасының экспорттық бақылау туралы заңдарын бұзған жағдайда олар
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жауапты
болады.
Бүгінде экспорттың шикізат бағытынан шегінуі Қазақстан экономикасы
дамуының бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Осы оңай емес мақсатқа
жету үшін қазақстандық өндіруші кәсіпорындарға сыртқы нарыққа шығуға дайын
болу қажет.
1.2 Экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі түрлері тауарларды
экспорттау мен импорттау болып табылады. Тауарларды экспорттау - тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының еліне жөнелту арқылы шетелдік
сатып алушыға салу; импорттау – тауарды сатып алушының еліне әкелу арқылы
шетелдік сатушыдан алу.
Сыртқы экономикалық мәміле контрактімен рәсімделеді, онда олардың
құқы, міндеттемесі және тараптардың жауапкершілігі көрсетіледі. Сондықтан
дұрыс рәсімдеу үшін Халықаралық сауда палатасының әзірленген халықаралық
сауда терминін (Инкотермс) пайдалануды ұсынады.
Е тобының шарты бойынша сатып алушы сатушының қоймасынан жөнелтуге
дайын тұрған тауарды алады. Ғ тобының шарты бойынша, сатып алушы
көрсетсен транспорттық құралына дейін тауарды сатушының өзі жеткізіп беруге
міндеттенген [3, 102б].
С тобының шарты бойынша сатушы тасымалдаушылармен шартқа отырады,
бірақ жүкті жөнелткеннен кейін пайда болатын шығыстарға және тауардың
бұзылуына (жоғалуына) жауап бермейді. Д тобының шарты бойынша сатушы
барлық тәуекелділіктерді және жүкті белгіленген жеріне дейін жеткізіп
берумен байланысты шығындарды өзіне алады.
СІҒ тауарды жеткізіп беру кезіндегі жағдайында сатушы жүктің әрбір
тоннасын сақтандырады, фрахтысын анықтайды, жүкті жөнелтетін портқа
жеткізіп, оны өз есебінен мерзіміне сәйес порт кемесіне тийеді және сатып
алушыға құжаттарын қоса береді. Сатушының міндетіне тауардың транспорттық
тәуекелділігі де кіреді.
Сөйтіп, CIF шарты кезінде сатып алушының жабдықтаушыға төлейтін
бағасының ішіне тауарджың құны, фрахтысы және сақтандырулар кіреді.
DAF жағдайында экспорт үшін рұқсат етілген белгіленген орнына дейін
тауарды жеткізіп беру бойынша жауапкершілікті сатушы алады, ал сатып алушы
көрсетілген орында және көрсетілген уақытында тауарды қабылдап алуға
міндетті. Инкотермстің барлық термині төрт базалық ктегориясын 1 кестеден
көруге болады.
1 кесте - Инкотермстің барлық термині төрт базалық ктегорияға
топтастрылған:
Топ Жабдықтаудың Франкировка жағдайы
шартты белгілері (тасымалдау шарттары)
Е EXW Завод франкосы
F FCA Еркін тасымалдаушы
FAS Еркін кеме бортының жағасына дейін әкелу
FOB Еркін бортқа әкелу
C CFR Құны және фрахтысы
CIF Құны,сақтандыру және фрахтысы
CPT Тасымалдауға дейін төленген...
CIP Тасымалдау мен сақтандыру төлемі жүкті
тасымалдауға дейін төленген
D DAF Шекараға деәін жеткізілген
DES Кемеден жеткізілген
DEO Кеме тоқтайтын жерге дейін, яғни айлаққа
Дейін өткізілген (баж салығы қосылған)
DDU Баж салығын төлемей жеткізілген
DDP Баж салығын төлеп жеткізген
Ескертпе - АКФ АРХАТ ЖШС-ң қаржылық есептілігі негізінде жасалған
FAS – жабдықтау шартына сәйкес сатушы кеме бортына дейін тауарды өз
есебінен жеткізіп беруді мойнына алады, ал содан кейінгі шығыстарды (арту,
фрахт) сатып алушы алады. Транспорт құралына дейінгі тауардың бұзылуын және
басқа да шығыстарын сатушы өз мойнына алады.
ҒОВ - сату жағдайына сәйкес жабдықтаушының бағасына тауардың құнын,
кеме бортына арту және оған дейін жеткізу шығыстар, т.б. кіреді
Инкотермс ұсыныстық сипатта болады және оның белгілі бір бөлігін
немесе толық көлемін пайдаланылуы тараптардың келісіміне байланысты болып
келеді. Қазақатан Республикасы аймағына әкелінетін және оның шекарасынан
шығарылатын барлық тауралардың кедендік бақылаудан өтетіндігін көрсетеді.
Бұл кезде заңда қаралған кедендік төлемдер экспорттауға да, импорттауға да
салынады, оның құрамына мыналар кіреді:
- кедендік баж салығы;
- кедендік рәсімдеу үшін кедендік алымдар;
- таурады сақтауға алынатын кедендік алымдар;
- шығарып салғаны үшін кедендік алымдар;
Қазақстан Республикасының кедендік органына лицензия брегені үшін
алынатын алым;
- кеден ісін рәсімдеу бойынша машықтанған мамандық аттестатын бергені
үшін алым;
- алдын ала қабыладанатын шешімдер үшін төлем.
Бұл төлемдердің көбісінің мөлшерін кедендік тауар құнына тәуелді болып
келеді, олардың құрамына шет елдік валютамен есептелген тауардың нақты құны
және шетелдік төленеген үстеме шығысы кіреді. Егер де үстеме шығысыны
жабдықтаушының өзі төлесе , онда ол тауардың нақты құнына бағаның бір
элементі ретінде болады және сатып алушы өтейді.
Экспорттауға арналған тауарладың қозғалысын рәсімдеудің негізі болатын
құжаттар қатарына мыналар жатады:
- жабдықтаушылардың шоттары, көліктің барлық түріне жасалатын тауарлы-
көліктік наклоднойлары, спецификациялау, сертификаттар, коносаменттер және
тағы басқа да құжаттары қоса тіркелген төлемдік тапсырмалар;
- материалды қабылдауға жасалған тауарладың станция жанындағы және
тағы басқа да құжаттары қоса тіркелегн төлемдік талап-тапсырмалары;
- тауарладың кем түскені, артық шыққан, бүлінген не табиғи кему
фактілерін куәландыратын коммерциялық актілері;
- сақтандыру полисі (егер де жүк жабдықтаушымен сақтандырылса);
- контракт бойынша қарастырылған басқа да құжаттар.
Экспортқа шығарылған тауарлардан түсетін түсімдердің толық және дер
кезінде түсуін қадағалау мемлекеттің сыртқы сауда жүйесін қадағалап
отыратын органдарға жүктеледі [3, 111б].
Тауарды жабдықтауға шетел әріптестерімен контракт жасар алдында,
экспортер мәмілені екі данада рәсімдейді және онда түсетін түсімді
бақылап отыратын банкі көрсетіледі, сол банкте валюталық шот ашылады. Банк
мәміленің дұрыс жасалғанын тексеріп қол қояды. Жасалған мәміленің бір
данасы – экспортерда, екіншісі – банкіде сақталады. Экспортер кедендік
рәсімдеу кезінде кедендік жүк декларациясын және мәміленің төлқұжатын
ұсынады. Аталған екі құжаттың мәліметін бір-бірімен салыстырып,
нәтижесінде олар сәйкес келсе, онда кеден органы екеуіне мөр басады.
Олардың көшірмесі кеден органдарында қалады, ал екіншісі экспортерға
беріледі, ал бұл құжатты өзінің банкіне тапсырады.
Тауарды экспорттау бойынша жазылатын жазбаларды бухгалтерлік есепте
рәсімдеу мәміленің нақты жағдайына және валюталық есеп айырысу нысанына
көп жағдайда тәуелді бола келеді.
Экспорттан түсетін теңгедей немсе шетел валютасындай түсімнің дер
кезінде және толықтай болуы және оның бақылауының жүзеге асырылуы , сондай-
ақ импорттық мақсатқа теңгедей немесе валютасындай пайдалануы Қазақстан
Республикасының экспорттық – импорттық бақылауды ұйымдастыруы туралы
нұсқауында белгіленген. Егер де түсім контрактіде белгіленге мерзімде
түспесе және ол 180 күннен асып кетсе, ҚР құқықтық актілеріне сәйкес
контрактіні тіркеуді жүзеге асыруына болады [3, 132б].
Экспорттық операцияларының есебінің ерекшеліктері кәсіпорынның сыртқы
экономикалық қызметінің жалпы ерекшеліктеріне байланысты болып, келесі
маңызды есеп элементтерін қосады:
- кедендік бақылау;
- экспортты лицензиялау;
- валюталық операциялардың есебің;
- бағам айырмашылықтардың есебін;
- салық есебін.
Бухгалтерлік есептің нормативтік реттелуі Экспорттық бақылау туралы
2007 жылғы 21 шілдедегі № 300-ІІІ заңымен, Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13
маусымдағы N 57 заңымен, Азаматтық кодексімен, ҚР Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есепілік туралы заңы 28 ақпан 2007ж. №234-ІІІ, ҚР Салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексімен реттеледі.
Валюталық операцияларды жүргізуге қойылатын шектеулерді жою жөніндегі
бағыттар мен іс-шараларды көрсететін осы Бағдарлама Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы 28 шілдедегі № 753 қаулысымен мақұлданған Қазақстан
Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасына сәйкес, валюталық
режимді ырықтандыру мақсатында әзірленді. Осы Бағдарлама Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 жылғы 11 қыркүйектегі № 369
қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында валюталық режимді
ырықтандыру тұжырымдамасын одан әрі іске асырудың негізін қалайды. Осы
Бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеттері Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы 29 қаңтардағы № 103 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасында валюталық режимді ырықтандырудың 2003-2004 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асырудың нәтижелеріне негізделеді, онда оның
қисынды жалғасы болып табылатын ырықтандырудың бірінші кезеңінің іс-
шаралары айқындалды. Ырықтандырудың бірінші кезеңін іске асыру
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық кесімдеріне банк қызметі,
валюталық реттеу және валюталық бақылау мәселелері бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы
8 мамырдағы Заңының күшіне енуінен басталды. Осы заңға сәйкес
валюталық реттеу жөніндегі барлық нормативтік құқықтық актілер қабылданып,
жаңа немесе өзгертілген редакцияда қолданылуда [4, 42б].
Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандырудың 2003-2004
жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес мынадай іс-шаралар жүзеге асырылды:
1) валюталық операцияларды лицензиялаған кезде (резидент
еместерді экспорт-импорт мәмілелері бойынша кредиттеуді қоспағанда)
қаржыландыру көзін (жеке тұлғалар үшін 10 мың доллардан астам, заңды
тұлғалар үшін - 100 мың доллардан астам), салым объектісінің құнын
растауды, сондай-ақ мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
100 мың АҚШ доллары баламасынан астам барлық валюталық операциялары бойынша
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің келісімін қоса алғанда, талап
етілетін құжаттардың тізбесі кеңейтілген;
2) 10 мың долларға дейінгі экспорт-импорт мәмілелері бойынша
лицензиялаудың ең төменгі шегі ұлғайтылды. Сонымен қатар, ең бастысы,
сомасы лицензиялау шегінен төмен келісім-шарттар бойынша тұрақты жиынтық
дебиторлық берешекті бақылау мәселесінің және шектеу шараларының
шешілмеуінен және уәкілетті банктер мен валюталық бақылау органдары
арасындағы ақпараттық өзара іс-әрекет жүйесін негізді қайта қарау
қажеттілігінен экспорт-импорт мәмілелерін бақылаудың екі деңгейлі жүйесі
қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер шеңберінде іске асырылған жоқ.
Осы айтылғанға байланысты, экспорт-импорт мәмілелерін бақылаудың екі
деңгейлі жүйесін енгізу 2007 жылдың бас кезіне таман аяқталады және қайтару
туралы талаптың сақталуын қамтамасыз етуге арналған, бақылаудың екі
деңгейлі жүйесінің мақсаттары мен тәсілдеріне барынша сәйкес келетін
экспорт-импорт валюталық бақылаудың жаңартылған және жеңілдетілген
жүйесінің бір бөлігі болады;
3) капитал ағындарына байланысты
тәуекелдерді азайту жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылуда.
Атап айтқанда, сыртқы елдік тәуекелдер республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарының сценарийлері шеңберінде
төлем теңгерімін талдағанда және болжам жасағанда бақыланып отырады әрі
ескеріледі. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне жеткілікті
капиталдандыру ережесі енгізілді, бұл сыртқы борыштың қолайлылығын
бағалаудың басты өлшемдерін жақсартуға және халықаралық резервтер
деңгейінің жеткілікті болуымен қатар қысқа мерзімді перспективада шетелдік
өтімділікке және ұзақ мерзімді перспективада төлем жасау қабілетіне
байланысты болуы мүмкін проблемалардың осал жақтарын азайтуға жанама ықпал
етуге тиіс;
4) Ұлттық Банк басқа арналар бойынша ақпараттың қайталануына
жол бермеу, төлем теңгерімі мен сыртқы борыш жөнінде жетіспейтін
талдау ақпаратын алу мақсатында, сондай-ақ жүргізілетін операциялард ың
берілген лицензиялардың талаптарына сәйкестігін бақылау мақсатында
валюталық операциялар бойынша ақпарат базасын жетілдіру жөніндегі іс-
шараларды жүзеге асырады.
Сонымен бірге, валюталық режимді одан әрі ырықтандыру үшін
қажетті шарт болып табылатын қаржы секторының тәуекелдерін азайту және
пруденциалдық реттеуді жетілдіру жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылды.
Атап айтқанда, Ұлттық Банк Басқармасының 2003 жылғы 25 шілдедегі
№ 250 қаулысымен Банк топтарына арналған пруденциалдық нормативтер туралы
ереже бекітілді. 2003 жылы барлық екінші деңгейдегі банктер банктерде
тәуекелдерді басқару жүйелерінің бағасы және олардың бар екенін растау
мазмұндалған уәкілетті аудиторлық ұйымдардың аудиторлық есептерін ұсынды.
2003 жылдың ішінде банктер аудиторлық ұйымдардың және Ұлттық Банктің
ескертулеріне сәйкес көрсетілген жүйелерді ұйымдастырудағы кемшіліктерді
жою жөніндегі жұмысты жүргізді. Ұлттық Банк Басқармасының 2003 жылғы 6
желтоқсандағы № 434 қаулысымен Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді
басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы
нұсқаулық қабылданды. 2003 жылғы 4 шілдеде "Қаржы рыногын және қаржылық
ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы" және 2003 жылғы 10
шілдеде "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қаржы рыногын және
қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу мен қадағалаудың бiрыңғай жүйесiн
ұйымдастыру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы"
Қазақстан Республикасының Заңдары қабылданды, олар 2004 жылғы 1 қаңтардан
бастап қолданысқа енгізілді. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі құрылды [4, 63б].
"Заңсыз жолмен алынған кірістерді жария етуге (ақтауға) қарсы іс-
әрекеттер туралы" Қазақстан Республикасының Заңын, "Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын әзірлеу, сондай-
ақ ішкі валюта рыногындағы валюталық операциялардың жүзеге асырылуын
бақылау жөніндегі іс-шараларды іске асыру Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004 жылғы 23 қаңтардағы № 73 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасының Үкіметі заң жобалау жұмыстарының 2004 жылға арналған
жоспарында және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 9 қаңтардағы №
287 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы секторын
дамытудың тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2003-2006 жылдарға арналған
іс-шаралар жоспарында көзделген.
Валюталық реттеудің жаңа рәсімдерін және валюталық
режимді ырықтандырудың тәсілдерін пысықтау және жетілдіру мақсатында
"Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының
жаңа Заңын әзірлеу мерзімдерін ауыстыру туралы шешім қабылданды.
"Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" Қазақстан
Республикасының жаңа Заңы 2004 жылғы қыркүйекте Қазақстан
Республикасының Парламентіне енгізілетін болады және осы
Бағдарламаға сәйкес валюталық режимді ырықтандырудың бірінші кезеңінің іске
асырылуын аяқтай отырып және екінші кезеңін жүзеге асыру үшін қажетті
нормативтік құқықтық базаны құра отырып 2005 жылы күшіне енеді.
Заң базасы негізінде 2005 жылы заң аясындағы бірыңғай
нормативтік құқықтық кесім әзірленетін болады, ол экспорт-импорт валюталық
бақылау және айырбастау операцияларын ұйымдастыру бойынша қызметті реттеу
рәсімдерін қоспағанда, валюталық операцияларды жүргізудің тәртібі мен
барлық рәсімдерін айқындайтын болады.
Валюталық операцияларының ерекшеліктерін қысқаша қарастырайық.
Валюталық шартты тiркеген кезде өтiнiш берушiге белгiленген үлгiдегi құжат
- тiркеу куәлiгi берiледi.
2. Тiркеу режимi валюталық шартты тiркеудi және тiркелген валюталық
шарт бойынша резиденттiң кейiннен мәлiметтер беруiн қамтиды.
5. Резидент құжаттардың толық топтамасын тапсырған күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде тiркеу жүзеге асырылады.
6. Тiркеуден бас тарту мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:
1) дұрыс емес ақпарат ұсыну не осы Заңға сәйкес көзделген ақпаратты
ұсынбау;
2) жүргiзiлетiн операцияның Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмеуi.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық
актiсiнде тiркелуге тиiс мәмiленiң ең аз сомасы және тiркеу тәртiбiнiң
ерекше жағдайлары белгiленедi [4, 172б].
Хабарлама режимi валюталық операцияларға қатысушы резиденттердiң
және (немесе) уәкiлеттi банктердiң, сондай-ақ клиенттердiң тапсырмасы
бойынша валюталық операцияларды жүзеге асыратын бағалы қағаздар нарығына
кәсiби қатысушылардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне валюталық
шарт бойынша белгiленген нысанда ақпарат ұсынуын және
жүргiзiлген операциялар мен валюталық шарттың өзгерiстерi туралы
кейiннен ақпарат ұсынуын қамтиды.
Валюталық операцияларға қатысушы резиденттер валюталық шарт
жасалғаннан кейiн, бiрақ ол бойынша мiндеттемелердi тараптардың бiрi
орындауды бастаған күннен бастап жетi жұмыс күнiнен кешiктiрмей, ал
шетелдiк банкте шот ашу кезiнде, осы Заңның 25-бабының 2-тармағында
белгiленген мерзiмде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне хабарлама
жасайды. Егер хабарлама тәртiбi валюталық шартқа ол бойынша мiндеттеменi
орындау процесiнде қолданылған болса - валюталық шарт бойынша жүзеге
асырылатын валюталық операциялар хабарлама жасалуға тиiстi күннен бастап
жетi жұмыс күнiнен кешiктiрмей хабарлайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық операцияға қатысушы
резидентке одан валюталық шарт туралы ақпарат алған күннен бастап он күннен
аспайтын мерзiмде хабарлама туралы растау бередi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық операциялардың
жасалу мән-жайларын нақтылау мақсатында соның негiзiнде валюталық
операциялар жүзеге асырылатын валюталық шартты талап етуге құқылы.
Уәкiлеттi банктер және (немесе) бағалы қағаздар нарығының кәсiби
қатысушылары хабарлама туралы растау болмаған жағдайда клиенттердiң
валюталық операцияларын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк
құқықтық актiсiнде белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiнe хабарлай отырып жүргiзедi.
1. Резиденттер мәмiле шарттарында көзделген мерзiмде уәкiлеттi
банктердегi банк шоттарына:
1) резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспортына ақы
төлеуге алған ұлттық валютаны және шетел валютасын;
2) резидент емес мiндеттемелерiн орындамаған және (немесе) толық
орындамаған жағдайда, резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету)
импорты бойынша есеп айырысуды жүзеге асыруы үшiн резидент еместiң
пайдасына аударған ұлттық валютаны және шетел валютасын аударуды қамтамасыз
етуге мiндеттi.
2. Резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспорты,
импорты бойынша есеп айырысуды жүзеге асырған кезде уәкiлеттi банктердегi
банк шоттарына ұлттық және шетелдiк валютаны аударуы:
1) резидент еместен тартылған қарыздың шарттарына сәйкес резиденттiң
мiндеттемелерiн қамтамасыз етуге арналған шетелдiк банктердегi резиденттiң
шоттарына валюта түсiмiн аударған;
2) резиденттiң шет елде ашылған филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
қызметiн қамтамасыз етуге арналған шетелдiк банктердегi шоттарына валюта
түсiмiн аударған жағдайларда талап етiлмейдi.
3. Тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспорты, импорты бойынша
есеп айырысуды жүзеге асырған кезде уәкiлеттi банктердегi шоттарға ұлттық
және шетелдiк валюта түспеген кезде аудару жөнiндегi мiндеттеме осы Заңға
сәйкес:
1) бiркелкi қарсы талапты есепке алу арқылы резидент еместiң
мiндеттемелерi тоқтатылған;
2) олардың арасында бұрыннан бар бастапқы мiндеттеменi сол тұлғалар
арасында өзгеше нысананы немесе өзгеше орындау тәсiлiн көздейтiн басқа
мiндеттемемен ауыстыру арқылы резидент еместiң мiндеттемелерi тоқтатылған;
3) резидент емеске талап қою құқығы басқа тұлғаға берiлген;
4) резидент еместiң мiндеттемелердi орындамау тәуекелiн сақтандыру
шарттары бойынша сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандыру төлемi
алынған жағдайларда iшiнара немесе толық орындалды деп есептеледi [5,
114б].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi резиденттердiң қайтару талаптарын
орындауын қамтамасыз ету мақсатында резиденттердiң экспорт
және импорт жөнiндегi мәмiле паспорттарын ресiмдеудiң бiрыңғай
ережесi мен шарттарын және экспорттық-импорттық валюталық
бақылауды жүзеге асыру тәртiбiн белгiлейдi.
Экспорттаушы (импорттаушы) келiсiм-шарт жасасқан күнi баламасы он мың АҚШ
долларынан аспайтын сомаға жасалған келiсiм-шарттар бойынша мәмiле паспорты
ресiмделмейдi.
Резиденттiң уәкiлеттi банктердегi және (немесе) шетелдiк банктердегi
өзiнiң шоттарына ұлттық және шетелдiк валютаны аударуын бақылау
мақсатында, тауарлардың (жұмыстардың, қызметтер көрсетудiң) экспортын,
импортын көздейтiн келiсiм-шартта резидент еместердiң мiндеттемелердi
орындау мерзiмi мiндеттi түрде көзделуi тиiс.
Резиденттердiң валюталық операцияларын жүргiзетiн уәкiлеттi
банктер резиденттен шетел валютасын уәкiлеттi банктердегi шоттарға аудару
мерзiмдерiн нақтылауды және (немесе) дәл белгiлеудi талап етуге құқылы.
Мiндеттемелердiң орындалу мерзiмдерi өзгерген жағдайда, уәкiлеттi және
(немесе) шетелдiк банктердегi шоттарға шетел валютасын белгiленген мерзiмде
аударуға әсерiн тигiзетiн өзге де мән-жайлар туындаған кезде, резиденттер
уәкiлеттi банктерге және (немесе) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне
тиiстi негiздеменi және растау құжаттарын ұсына отырып, хабарлауға
мiндеттi.
Валюталық қаражаттың қайтарылмауының негiздiлiгiн бақылауды
салық қызметi органдарымен, кеден және құқық қорғау органдарымен, оның
iшiнде өзара ақпарат алмасу арқылы бiрлесiп Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Кедендік төлемді есептеудің негізін тауардың
кедендік құны құрайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстары тереңдеген сайын тауар мен валюта-
қаржы ағымдары қозғалысының жаһандану процессі тауарлар мен қызмет
көрсетулер экспорты мен импорты, тартылған және шығарылған капиталдар,
шетелдік инвестициялардан елге және отандық тауар өндірушілердің шетелге
табыстарының ағымдары мен жылыстауы арасындағы тепе-теңдік жағдайына
неғұрлым көп әсер етуде.
Сыртқы экономикалық қызметте теңгерімділікке қол жеткізуде экспорттық
және импорттық операциялар маңызды орынға ие және бұл операциялардың
арасындағы тепе-тең жағдайлардың қамтамасыз етілуімен қол жеткізіледі. Бұл
процесті реттеу үшін ақша-кредит, салықтық-бюджеттік және валюталық және
валюталық саясаттың түрлі құралдары қолданылады.
Елбасы тапсырмасына орай, еліміздің 2020 жылға дейінгі тұрақты да жан-
жақты дамуы ұлттық экономиканың қарқынды әртараптандырылуы мен бәсекеге
қабілеттігі есебінен қол жеткізіледі. Елбасы идеяларының одан ары қарай
дамуы үшін Үкімет Үдемелі Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын
жасады. Алғаш рет мұндай құжатты жасау барысында, әсіресе, қызыл сөздер мен
ұрандардан бас тарту мақсаты тұрды.
Қазіргі уақытта біздің компания Қазақстан Республикасының сыртқы
экономикасының мүшесі болып, өз тұтынушыларының ыңғайлығына және жоғарғы
деңгейдегі қызмет көрсету үшін Қазақстан Республикасының аумағында
экспортты-импортты операциялар өткізу қызметін іске асырады.
Компания Америка, Еуропа, ТМД, Орта және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде
қажетті жабдықтарды, материалдарды, шикізаттарды іздеу және оларды
Қазақстан Республикасынанан жеткізуге келісім шарттарға отырады, Қазақстан
Республикасының заңы бойынша Республика аумағына келіп түсетін
(жіберілетін) жүктерді кеденде тазартып, Республика бюджетіне қажетті
салықтарды, баждарды, кедендік жиындарды төлеп, тұтынушыға еркін қолдануға
жіберілген тауарды ұсынады.
Қазақстанда экспорттық және импорттық операциялар арасындағы баланс
теріс сальдоға ие, бұл өз кезегінде ағымдағы операциялар шотының теріс
мәнінің қалыптасуына айрықша әсер етеді. Теңгерімсіздік бойынша мұндай
жағдай халықаралық қызмет көрсетулер бойынша операциялар балансының ағымды
теріс сальдосына, тартылған шетелдік капиталға табыстарды және халықаралық
несиелер бойынша төлемдерге байланысты. Экспорттық және импорттық
операциялар арасындағы теңгерімдіктің жоқтығы ағымдағы операциялар шоты
бойынша тапшылықты жабатын және мемлекеттің халықаралық өтімді қорларының
өсімін қамтамасыз ететін сыртқы қаржы ресурстарының ауқымды ағымымен
теңгерімді жағдайға келтіріледі.
Экспорттық және импорттық операциялар арасындағы, капиталды тарту және
шығару операциялары арасындағы теңгерімділікке қол жеткізумен байланысты
мәселелерді анықтау және игеру әлі жеткілікті түрде пысықталмаған, өйткені
бұл салада қандай да бір болмасын іргелі еңбек жарияланған жоқ. Сондықтан
сыртқы экономикалық қызметтегі экспорттық және импорттық операциялар
арасындағы теңгерімділікті қамтамасыз ету жолдарын зерттеу аса өзекті болып
табылады.
Осындай қызмет тұтынушыға тауарды іздеу, оны жеткізуге келісім шарт
жасайтын, тауардың бағасын төлеу, жүкті жеткізу орнына дейін сақтандыру
және тасымалдау, келіп түсетін тауарға сапалық және сандық кепілділігін
ұсыну, жіберілетін және жеткізілетін тармақтарда кедендік ресімдеу, және де
қажетті салықтарды, баждарды төлеп, кедендік процедуралардан өтетін "door
to door" деген қызмет ұсынуға мүмкіндік береді.
Экспорт – тауарды‚ капиталды‚ жұмыстарды‚ қызметтерді‚ зияткерлік
қызмет нәтижелерін‚ соның ішінде оларға айрықша құқықтарды сыртқы
нарықтарға өткізу үшін шетелге әкету. Түрлері: тауарлар‚ бұйымдар‚
материалдық‚ заттай игіліктер экспорты; шетелдік серіктеске өндірістік
сипаттағы және тұтыну мақсатындағы қызметттерді көрсету; капитал экспорты –
капиталды шет елге ақшалай немесе тауарлы нысанда‚ қызмет көрсету саласы
арқылы (соның ішінде патенттер‚ лицензиялар‚ “ноу-хау” нысанында)
орналастыру.
Экспорт ақиқаты елдің кеден шекарасынан тауардың өтуі‚ қызметтер
көрсету және зияткерлік қызмет нәтижелеріне құқықтарды табыстау сәтінде
тіркеледі. Тауарларды елдің кеден аумағынан әкетпей жасалған‚ атап
айтқанда‚ шетелдік тұлғаның елдегі тұлғадан сатып алуы, қайта өңдеу және
қайта өңделген тауарды кейіннен шетелге әкету үшін оны елдегі тұлғаға
табыстау кезінде жасалған жекелеген коммерц. операциялары тауар экспортына
теңестіріледі.
Дамыған нарықтық қатынастар жағдайында экспорт халықар. экон.
ынтымақтастық пен еңбек бөлінісінің негізгі нысаны болып табылады. Сондай-
ақ экспорт импорттың материалдық алғы шарты‚ өйткені ол импортқа төлеудің
және сыртқы қарыз бойынша есеп айырысудың негізгі көзі.
Өз кезегінде, бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын
алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешіді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағыдалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпарттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымын, ұйымынң нысанына, айрықшы ерекшелігіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Шарушылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпартсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге , оның
сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қарсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтары, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін айырықша бағаламауға болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелеренің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасынң даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазіргі замаңдағы экспорттық
операциялардағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктерін терең зерттеу және
қарастыру қажеттілігімен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты –экспорттық операциялардың теориялық
және тәжірибелік бухгалтерлік аспектілерін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- экспорттық операциялардың түсінігін мен реттелуін қарастыру;
- экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің
ерекшеліктерін зерттеу;
- АКФ АРХАТ ЖШС-і экономикалық сипаттамасын беру;
- экспорттық операцияларындағы шетел валютасының есебін ашу;
- экспорттық операциялары бойынша басқа операцияларын қарастыру;
- аудиторлық тексерудің базасын мен ерекшеліктерін ашу;
- экспортталатын өнімнің аудитін қарастыру.
1 Экспорттық операциялардың теориялық негіздері
1.1 Экспорттық операциялардың түсінігі мен реттелуі
Экспорт дегеніміз - Қазақстан Республикасының кеден аумағынан өнiмдi
осы аумақтан тыс жерде тұрақты орналастыру немесе тұтыну мақсатымен әкету,
шетелдiктерге қару-жарақпен және әскери техникамен, екi ұдай мақсаттағы
өнiммен байланысты қызметтер көрсету және санаткерлiк қызмет нәтижелерiне
құқықтар беру.
Экспортты дамыту түсінігі сыртқы нарыққа шығуға кәсіпорынды дайындау
үшін барлық қажетті іс-шаралардан тұрады. Әлеуетті нарықтың сапа
стандартына лайықты өнімінің болуы, әлеуетті елдердің тұтынушылығы мен
сұранысы туралы нарықтық ақпараттың болуы, шет елдік елдер деңгейіне
өндірістің лайықтылығы.
Экспортты дамыту ішкі әрі сыртқы нарықта да барынша қажетті және
бәсекеге қабілетті өнім шығаруға кәсіпорынды жақындатады. Себебі, жаһандану
деңгейі жоғарылап, осыған қарай ішкі нарықтағы сатып алушылардың қалауы
неғұрлым биіктей түсуде.
Экспортты алға бастыру мен дамыту сияқты мынандай анықтамалардың
арасындағы айырмашылықты түсіну қажет. Экспортты алға бастыру мен
дамыту ұғымдарының айырмашылығы мынада, демек дамыту кәсіпорынның
экспортқа ішкі дайындығына мән береді, ал экспортты алға бастыру
халықаралық талаптарға сәйкес дайын өнімді сыртқы нарыққа шығару бойынша іс
шараларды өзіне жинақтаған [1, 12б].
Бүгінгі күнде Қазақстанда қайта өнделген немесе дайын өнім экспортының
үлесі өте аз, бұдан басқа қазақстандық кәсіпорындардың тек қана алыс шет ел
нарықтарына ғана емес, алайда және ТМД нарықтарына да шығуына кедергі
келтіретін тарифті және тарифсіз басқа да көптеген шектеулер бар. Сонымен
бірге, бизнесті ынталандыру мен қолайлы жағдай туғызу, экспортты дамыту мен
алға бастыру идеясын мемлекет тарапынан да қолдауда ерекше мәнге ие.
Экспорттың тиімді дамуы үшін келесідей әсерлерге назар аудару керек: Бизнес-
қауымдастық үшін қолайлы жағдай туғызу жолымен мемлекеттік қолдау экспортты
дамытудың айтарлықтай маңызды аспектісі болып табылады. Мемлекет пен
кәсіпорынның ұлттық ауқымдағы бірлескен әрекетінен туындаған біріккен
жігерден ең үлкен қайтарым қамтамасыз етіледі. Мұндай кооперация
кәсіпкерліктің дамуына ықпал етіп, нәтижесінде инновация, жаңа білім
игеріледі.
Сыртқы нарыққа шығу үшін өз кәсіпорындарын дайындауға әрекеттегі және
бастаушы, әлеуетті экспорттаушыларға жәрдем беруге, сондай-ақ шет елдік
нарыққа өз өнімін жылжыту үшін Қазақстанда 2008 жылдың ақпанында Экспортты
дамыту мен алға бастыру бойынша Корпорациясы құрылды.
Маңызды әсерлердің бірі экспорттық қызметті реттейтін құқықтық-
нормативтік қор мәселесі болып табылады. Қазақстанда бар реттеуші шаралар
көріністік және нақты экспортты қолдауға бағытталмаған.
Саудалық заңнама негізінен ішкі саудаға шоғырланған. Осының салдарынан
құқықтық-нормативтік қор рәсімдерді оңтайландыру мен тиімді етуге
бағдарланбаған, осыдан бизнес пен экспорттың дамыуына толықтай жағымсыз
әсер береді.
Меншікті өндіріс пен экспорттық нарықта әрі қарай өнімнің жылжуын
дамыту үшін қаржы құралына қол жеткізу экспортта компанияның табысқа жетуін
анықтайтын ықпалдардың бірі болып саналады. Қазақстанда кәсіпорынның
негізгі қорын жаңартуға қаржылық қаражаттың жетіспеушілігі олардың
экспорттық қабілетін негізгі тежеуші ықпал болып табылады. Бұрынан белгілі
машина жасау кәсіпорнындағы негізгі қаражаттың тозуы 43 %, орташа
кәсіпорындар ақшалай қаражат жинақтау мөлшері бойынша өлшеулі уақыт өткен
соң ғана жабдықтарын жаңартуға мүмкіндік ала алады, себебі банктердің
пайыздық мөлшері тым жоғары.
Операциялық шығындарды төмендету – сыртқы нарықта кәсіпорынның
әлеуетті табысын маңызды құраушы. Өндіріске алаңдарды ұсыну, өзіндік өнімді
жақсарту үшін гранттар беру экспортқа бағдарланған елдер саясатының жиі
тәжірибесі болып табылады. Қазақстанда экспорттағы шығындардың үлкен
бөлігін көліктендіруге шығындар құрайды. Бұл шығындар кейде аса жоғары
болып және баға тұрғысынан тауардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.
Тарифті шектеулер мәселесі қордаланған сұрақтардың бірі, мәселен,
Қазақстаннан жабдықтар бажсыз шығарылады, ал оған бөлшектер мен қажетті
материалдарға баждар барынша жоғары. Сонымен қатар, ұзақ мерзімді алып,
оның үстіңе жеткілікті қымбат болуы мүмкін экспорт-импорт операцияларды
жүргізудің әкімшілік, рұқсатнамалық рәсімдері шектеуші ықпал болып табылады
[1, 24б].
Өндірушінің өнімі үшін тартымды тұтынушылық орынды табу қандай да бір
шет елдік нарықты таңдауда шешуші әсерлердің бірі болып табылатыны ешкімге
құпия емес. Компанияның мүмкін сауда серіктестеріне, кәсіпорындар бойынша
мәліметтер қорына, жергілікті және халықаралық мәліметтер қорына қол
жеткізу маңызды құрам болып табылады. Қазақстанда осындай ақпараттар
өндірушілер үшін қол жетімсіз болып табылады. Бұл уақытта ірі
кәсіпорындардың шет елдік сарапшыларды тартып немесе қажетті шет елдік
маркетингтік зерттеулерді өткізу жағдайлары бар, ал шағын және орта
кәсіпорындарға бұл орасан зор шығындар. Қазақстандағы сауда-өнеркәсіп
палатасы мен қауымдастықтар ішкі сұранысты қанағаттандыру үшін
өндірушілерді қолдауға бағытталған және сыртқы нарыққа шығу кезінде керекті
ақпаратқа ие емес.
Экспортта қажетті дағдыны игеріп, сондай-ақ өндірістік пен
ұйымдастырушылық жүйені халықаралық деңгейге жеткізу үшін компанияларға
меншікті бизнесті тиімді ұйымдастырушылықтан бастап, компанияның
қызметкерін бағалауға дейінгі бизнесті жүргізудің барлық маңызды бағыты
бойынша білім деңгейін үнемі жоғарылату қажет. Компания қызметкерін,
негізінен топ-менеджменттерді оқыту кәсіпорынның стратегиялық дамуына әсер
етіп, түбірімен бизнесті жүргізудің тәсілін өзгертеді, сонымен кәсіпорынды
көрнеу пайдасыз шешімдерден сақтайды.
Қазақстанда халықаралық деңгейде тауар маркетингі, менеджмент
саласында білімнің жетіспеушілігі бар, бұл компанияның халықаралық нарықта
бәсекелесе білуіне және өзіне тартымды нарықта өзін қолдауға кері әсерін
тигізеді. Өнім сапасына талап басыңқы әсерлерді бірі болып табылады, себебі
өнім сапасының расталуы шет елдік нарыққа шығуға рұқсат болып саналады.
Талаптар тікелей сатып алушымен анықталуы мүмкін (дәм сапасы, қаптама
дизайны мен басқалары) және өндіруші ел мен (мысалға, өнім мен өндірістің
қауіпсіздігі, қаптама, материалдар, көліктердіру жағдайы) елдің заңдарымен
тағайындалады. Мұндай талаптардың жартысы стандартталған және халықаралық
пен ұлттық стандарт, тәртіптермен реттеледі, қалғандары сатып алушылармен
жеке анықталады. Қазақстандық стандарттардың халықаралыққа сәйкессіздігі
экспорттаушылардың ұлттық және халықаралық талаптарға лайықты болулары үшін
шығындарын ұлғайтады. Шет елде қайта сынау, тексерулер мен инспекциялар
экспорттаушылардың шығынын көбейтеді, бірақ тауарды жеткізу дайындығынан
бастап, экспорттық мәміленің нақты орындалуына дейін уақытты созады.
Бүгінгі күнде өндірістің ұйымдастырылу тиімділігі мен жаһандану мен
ырықтандыру жағдайында нарықтық өзгеріске бейімделе білу халықаралық
нарықта кәсіпорынның бәсекелестік артықшылығы болып табылады. Оның үстіңе
таяу болашақта өндірістің мамандануы мен өнімге тұтынушылар талаптарының
ұлғаюы ғаламдық нарықтың басты беталысы болады.
Дәл қазіргі уақытта экспортты дамыту қазақстандық экспорттық дайындық
табысының маңызды ықпал болып табылады. Корея, Австралия, Малайзия тәрізді
елдердің мысалында экспорттық қабілетті дамыту арқылы ел экономикасын
дамыту үшін өз уақытылы шара қабылдау қанжалықты маңызды екеніне көз
жеткізуге болады [2, 25б].
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары - экспорттық бақылауға жататын қару-жарақ пен әскери техниканың,
ядролық және арнаулы ядролық емес материалдардың, екi ұдай қолданылатын
(мақсаттағы) тауарлар мен технологиялардың, жекелеген шикiзат түрлерiнiң,
материалдардың, жабдықтардың, техникалық, ғылыми-техникалық ақпараттың,
жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтердiң экспортын, керi экспортын, импортын,
керi импортын және транзитiн бақылауды жүзеге асыратын Қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органдары.
Экспорттық бақылау саласында мемлекеттiк саясатты жүзеге
асырудың негiзгi принциптерiне келесілер жатады:
- жаппай қырып-жоятын қаруды, қарудың өзге де қауiптi түрлерi мен
оларды жеткiзу құралдарын таратпау жөнiндегi халықаралық мiндеттемелердi
сақтау;
- экспорттық бақылауды жүзеге асыру iсiнде саяси мүдделердiң
басым болуы;
- халықаралық мiндеттемелерге сәйкес қаруды таратпау режимi
ауқымында бақылауға жататын өнiмнiң түпкi пайдаланылуын тексеру;
- экспорттық бақылау туралы заңдар жөнiндегi ақпаратты оңай алу
мүмкiндiгi;
- халықаралық терроршылдықты қолдауға жол берiлмеуi;
- экспорттық бақылау саласында халықаралық ұйымдармен және шет
мемлекеттермен күш-жiгердi үйлестiру және өзара iс-қимыл жасау;
- экспорттық бақылау рәсімдері мен ережелерінің жалпыға
бiрдей танылған практикаға сәйкестiгi.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi заңдары
Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заңнан және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық
шарттарда осы Заңда көзделгендерден өзгеше нормалар белгiленген болса,
онда халықаралық шарттардың нормалары қолданылады.
Өнiмнiң экспортына, керi экспортына, импортына, керi импортына
және транзитiне, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың
(мәлiмдеушiлердiң) қызметiне де қолданылады [2].
Қазақстан Республикасының Yкiметi экспорттық операциялар
шегінде келесі операцияларды жүргізеді:
- экспорттық бақылау саласында мемлекеттiк саясаттың негiзгi
бағыттарын әзiрлейдi;
- Қазақстан Республикасында экспорттық бақылау жүйесiн жасап,
дамытады;
- экспорттық бақылау жөнiндегi ведомствоаралық консультациялық-
кеңесшi органды құрады және Экспорттық бақылау жөнiндегi ведомствоаралық
консультациялық-кеңесшi орган туралы ереженi бекiтедi;
- экспорттық бақылау саласында қаулылар шығарады;
- экспорттық бақылауға жататын тауарлар мен
өнiмдердiң бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн бекiтедi;
- экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк
органды және Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң басқа
да мемлекеттiк органдары мен олардың өкiлеттiгiн белгiлейдi;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспортына, импортына және
транзитiне саны жөнiнен шектеулер енгiзедi;
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органы келесі міндеттерді атқарады:
- мемлекеттiк саясатты iске асыруды қамтамасыз
етедi және Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жүйесiнiң мемлекеттiк органдарының қызметiн үйлестiредi;
- экспорттық бақылау жүйесiн iске асыруға, ережелер мен
рәсiмдердi бiр iзге түсiруге байланысты шараларды әзiрлейдi және жүзеге
асырады, Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң
мемлекеттiк органдарының ұсыныстары бойынша оларға түзету енгiзедi;
- экспорттық бақылауға жататын тауарлармен
өнiмдердiң бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн әзiрлейдi;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспортын, керi экспортын,
импортын, керi импортын, транзитiн және кеден аумағынан тыс жерде өңделуiн
бақылайды;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң экспорты
мен импортын лицензиялауды жүзеге асырады;
- халықаралық ұйымдармен және шет мемлекеттермен экспорттық
бақылау саласында шаралар әзiрлейдi және ынтымақтастықты жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң
мемлекеттiк органдарымен бiрлесе отырып, қажет болған кезде
экспорттық бақылауға жататын өнiмдi жөнелту алдындағы кезеңде
және оның түпкi пайдаланылуын тексерудi жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасында экспорттық бақылау жүйесiн жетiлдiредi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура
бойынша кепiлдiк мiндеттеме (түпкi пайдаланушының сертификатын) бередi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура бойынша
экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң транзитiне рұқсат бередi;
мәлiмдеушiлер мен мүдделi мемлекеттiк органдарға экспортталатын өнiмдi
экспорттық бақылауға жататын өнiмге жатқызу туралы қорытынды бередi;
- сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға (өтiнiм
берушiлерге) сыртқы экономикалық мәмiлелердi жүзеге асыруға рұқсат бередi.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары:
- экспорттық бақылау саласында нормативтiк құқықтық базаны
қалыптастыруға қатысады;
- экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы заңсыз өткiзiлуiнiң алдын алады және оның жолын кеседi;
- Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген номенклатура
бойынша халықаралық мiндеттемелерге сәйкес кепiлдi мiндеттемелер бередi.
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерi мен халықаралық
мiндеттемелерiн негiзге ала отырып, Қазақстан Республикасының
Yкiметi экспорттық бақылауға жататын тауарлар мен өнiмнiң
бақылау тiзiмдерiн, тiзбелерiн белгiлейдi және бекiтедi [2].
Оларға мыналар жатады:
- жай қару-жарақ пен әскери техника, шикiзат,
материалдар, арнаулы жабдық пен технологиялар, оларды
өндiруге байланысты жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтер;
- ядролық және арнайы ядролық емес материалдар, жабдық,
қондырғылар, технологиялар, иондық сәуле шығаратын көздер, өнiм, екi ұдай
қолданылатын жабдық пен тиiстi технологиялар, оларды өндiруге байланысты
жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтер;
- таратпаудың халықаралық режимдерiмен белгiленетiн тiзiмдер, тiзбелер
бойынша химиялық қару жасау кезiнде пайдаланылуы мүмкiн екi ұдай
қолданылатын химикаттар мен технологиялар;
- тiзiмдерi, тiзбелерi таратпаудың халықаралық режимдерiмен
белгiленетiн бактериологиялық (биологиялық) және улы қару жасау кезiнде
пайдаланылуы мүмкiн ауру қоздырғыштар, олардың генетикалық жағынан өзгерген
нысандары мен генетикалық материалдың бөлшектерi;
- тiзiмдерi, тiзбелерi таратпаудың халықаралық режимдерiмен
белгiленетiн ракеталық техника, двигательдер, олардың компоненттерi,
жабдығы, ракеталық техника жасау кезiнде қолданылатын материалдар мен
технологиялар;
- қарудың өзге де қауіпті түрлерi;
- ғылыми-техникалық ақпарат, әскери мақсаттағы өнiмге
және екi ұдай қолданылатын технологияларға байланысты
көрсетiлетiн қызметтер мен санаткерлiк қызметтiң нәтижелерi.
Экспорттық бақылау Қазақстан Республикасының заңдарына, Қазақстан
Республикасының жаппай қырып-жоятын қаруды, өзге де қару түрлерi мен оларды
жасау технологияларын таратпау жөнiндегi халықаралық мiндеттемелерiне,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы бекiткен басқа да халықаралық шарттарға
сәйкес жүзеге асырылады.
Экспорттық бақылауды жүзеге асыру тәртiбiн Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Мәлiмдеушi лицензияны алу үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiпке сәйкес құжаттар бередi.
Лицензияны алу үшiн берiлген мәлiметтердiң
дұрыстығына мәлiмдеушi жауапты болады [2].
Сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асыру кезiнде мәлiмдеушi
келiсiм-шарт жағдайында Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жүйесi
мемлекеттiк органдарының экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң түпкi
пайдаланылуын тексеруiне қол жеткiзуiн қамтамасыз етуге мiндеттi.
Лицензия берген Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы, сыртқы экономикалық қызметке
қатысушы (мәлiмдеушi) экспорттық операцияларды жүргiзу тәртiбiн бұзған
жағдайда, оның күшiн тоқтата тұруға құқылы.
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттiк
органдары қажет болған жағдайларда экспорттық бақылауға жататын өнiмдi тиеп
жiберу алдындағы кезеңде қарап шығуды және халықаралық мiндеттемелерiне
сәйкес оның түпкi пайдаланылуын тексерудi жүзеге асыра алады. Қазақстан
Республикасының Қарулы Күштерi, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар
немесе басқа мемлекеттердiң Қазақстан Республикасы аумағында уақытша
орналасқан әскери құралымдары қаруланған (жарақтанған) экспорттық бақылауға
жататын жарақтарды, өнiмдердi жөндеу (жаңғырту) мақсатында Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы өткiзу, сондай-ақ экспорттық
бақылауға жататын өнiмдердi Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тыс
жерде өңдеу Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органының шешiмi бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы экспорттық бақылауға
жататын өнiмдi әкету мен әкелуге бақылау жасауды Қазақстан Республикасының
кеден органдары жүзеге асырады.
Экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң керi экспорты осы Заңда экспорт
үшiн белгiленген тәртiп бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасынан шығарылатын және экспорттық бақылауға жататын
өнiмнiң керi экспорты Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау
жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органының рұқсаты бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының кедендiк аумағына әкелiнген және экспорттық
бақылауға жататын өнiмнiң керi экспорты өнiм өндiрiлген елдiң құзыреттi
орталық атқарушы органының рұқсаты бойынша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi
мемлекеттiк органы өнiм өндiрiлген елдiң құзыреттi мемлекеттiк
органы берген рұқсаттың заңдық күшiн анықтауға құқылы.
Экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң транзитi Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады [2].
Тұтастай қамтитын бақылау талаптарын қамтамасыз ету мақсатында, егер
сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға (өтiнiм берушiлерге) тауарлар,
ақпарат, жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер, санаткерлiк қызмет нәтижелерi
шет мемлекеттiң немесе шетелдiктiң жаппай қырып-жоятын қару мен оны жеткiзу
құралдарын жасау мақсатына пайдаланылатыны анық белгiлi болса, оларға бұл
тауарлармен, ақпаратпен, жұмыстармен, қызмет көрсетулермен, санаткерлiк
қызмет нәтижелерiмен сыртқы экономикалық мәмiлелер жасасуға
немесе оған өзге де кез келген түрде қатысуға тыйым салынады.
Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар (өтiнiм берушiлер)
Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленген
тәртiппен осы Заңның 6-бабында көрсетiлген тiзбелердiң қолданылу аясына
жатпайтын тауарлармен, ақпаратпен, жұмыстармен, қызмет көрсетулермен,
санаткерлiк қызмет нәтижелерiмен сыртқы экономикалық мәмiлелердi жүзеге
асыруға Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi
уәкiлеттi мемлекеттiк органынан мына жағдайларда:
олар Қазақстан Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi
мемлекеттiк органы немесе өзге де құзыреттi мемлекеттiк орган арқылы осы
тауарлар, ақпарат, жұмыстар, қызмет көрсетулер, санаткерлiк қызмет
нәтижелерi осы баптың бiрiншi бөлiгiнде аталған мақсаттарда
пайдаланылуы мүмкiн екендiгi туралы хабардар етiлгенде;
осы тауарлар, ақпарат, жұмыстар, қызмет көрсетулер, санаткерлiк қызмет
нәтижелерi осы баптың бiрiншi бөлiгiнде аталған мақсаттарда пайдаланылуы
мүмкiн екендiгiне олар негiз бар деп санағанда рұқсат алуға мiндеттi.
Сыртқы экономикалық қызметтi жүзеге асыру кезiнде осы Заңда және
Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнде
белгiленген экспорттық бақылау ережелерiнiң орындалуын қамтамасыз ету,
аталған салада құқық бұзушылықты болдырмау мақсатында Қазақстан
Республикасының экспорттық бақылау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органы
ұйымдарға фирма iшiндегi экспорттық бақылау жүйесiн құруға жәрдемдеседi
және оларға қажеттi ақпараттық- әдiстемелiк қолдау көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бiр мемлекетке немесе бiрқатар мемлекеттерге
қатысты экспорттық бақылауға байланысты халықаралық санкцияларға қатысуы
және бұл санкциялардың күшiне енгiзiлуi Бiрiккен Ұлттар Ұйымы немесе басқа
да халықаралық ұйымдар шешiмдерiнiң негiзiнде Қазақстан Республикасының
заңдарымен белгiленедi. Жекелеген жағдайларда мұндай санкцияларды Қазақстан
Республикасы бiржақты қолдана алады.
Халықаралық экономикалық санкциялар жарияланған жағдайда экспорттаушыларға
шығындарды өтеу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Қазақстан Республикасы шет мемлекеттер Қазақстан
Республикасы алдында алған мiндеттемелерiн бұзған жағдайда,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық
ұйымдардың шешiмдерi бойынша экспорттық бақылауға жатқызылатын өнiм
экспорты, импорты және транзиті жөнiнде оларға қатысты шектеулер енгiзуге,
тiптi оған тыйым салуға құқылы.
Қазақстан Республикасының Үкiметi ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету және
Қазақстан Республикасының халықаралық мiндеттемелерiн орындау мүдделерiн
негiзге ала отырып, экспорттық бақылауға жататын өнiмнiң Қазақстан
Республикасының кедендiк аумағынан экспортталуына және импортталуына
шектеулер енгiзiлуi мүмкiн мемлекеттердiң тiзбесiн белгiлейдi.
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау жүйесiнiң мемлекеттік
органдары сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардан (өтiнiм берушiлерден)
өздерi алған ақпараттың құпиялылығын сақтауға мiндеттi.
Ақпараттың құпиялылық режимi ұлттық қауiпсіздiктi қамтамасыз ету
мүдделерiне терiс ықпал етуi мүмкiн болатын жағдайларда осы баптың бiрiншi
бөлiгiнiң ережелерi қолданылмайды [2].
Қазақстан Республикасы экспорттық бақылау және жаппай қырып-жоятын
қаруды таратпау режимдерiн нығайту саласында халықаралық ұйымдармен және
шет мемлекеттермен ынтымақтастық жасайды.
Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғалары, сондай-ақ
шетелдiк заңды және жеке тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан
Республикасының экспорттық бақылау туралы заңдарын бұзған жағдайда олар
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жауапты
болады.
Бүгінде экспорттың шикізат бағытынан шегінуі Қазақстан экономикасы
дамуының бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Осы оңай емес мақсатқа
жету үшін қазақстандық өндіруші кәсіпорындарға сыртқы нарыққа шығуға дайын
болу қажет.
1.2 Экспорттық операцияларындағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметінің негізгі түрлері тауарларды
экспорттау мен импорттау болып табылады. Тауарларды экспорттау - тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушының еліне жөнелту арқылы шетелдік
сатып алушыға салу; импорттау – тауарды сатып алушының еліне әкелу арқылы
шетелдік сатушыдан алу.
Сыртқы экономикалық мәміле контрактімен рәсімделеді, онда олардың
құқы, міндеттемесі және тараптардың жауапкершілігі көрсетіледі. Сондықтан
дұрыс рәсімдеу үшін Халықаралық сауда палатасының әзірленген халықаралық
сауда терминін (Инкотермс) пайдалануды ұсынады.
Е тобының шарты бойынша сатып алушы сатушының қоймасынан жөнелтуге
дайын тұрған тауарды алады. Ғ тобының шарты бойынша, сатып алушы
көрсетсен транспорттық құралына дейін тауарды сатушының өзі жеткізіп беруге
міндеттенген [3, 102б].
С тобының шарты бойынша сатушы тасымалдаушылармен шартқа отырады,
бірақ жүкті жөнелткеннен кейін пайда болатын шығыстарға және тауардың
бұзылуына (жоғалуына) жауап бермейді. Д тобының шарты бойынша сатушы
барлық тәуекелділіктерді және жүкті белгіленген жеріне дейін жеткізіп
берумен байланысты шығындарды өзіне алады.
СІҒ тауарды жеткізіп беру кезіндегі жағдайында сатушы жүктің әрбір
тоннасын сақтандырады, фрахтысын анықтайды, жүкті жөнелтетін портқа
жеткізіп, оны өз есебінен мерзіміне сәйес порт кемесіне тийеді және сатып
алушыға құжаттарын қоса береді. Сатушының міндетіне тауардың транспорттық
тәуекелділігі де кіреді.
Сөйтіп, CIF шарты кезінде сатып алушының жабдықтаушыға төлейтін
бағасының ішіне тауарджың құны, фрахтысы және сақтандырулар кіреді.
DAF жағдайында экспорт үшін рұқсат етілген белгіленген орнына дейін
тауарды жеткізіп беру бойынша жауапкершілікті сатушы алады, ал сатып алушы
көрсетілген орында және көрсетілген уақытында тауарды қабылдап алуға
міндетті. Инкотермстің барлық термині төрт базалық ктегориясын 1 кестеден
көруге болады.
1 кесте - Инкотермстің барлық термині төрт базалық ктегорияға
топтастрылған:
Топ Жабдықтаудың Франкировка жағдайы
шартты белгілері (тасымалдау шарттары)
Е EXW Завод франкосы
F FCA Еркін тасымалдаушы
FAS Еркін кеме бортының жағасына дейін әкелу
FOB Еркін бортқа әкелу
C CFR Құны және фрахтысы
CIF Құны,сақтандыру және фрахтысы
CPT Тасымалдауға дейін төленген...
CIP Тасымалдау мен сақтандыру төлемі жүкті
тасымалдауға дейін төленген
D DAF Шекараға деәін жеткізілген
DES Кемеден жеткізілген
DEO Кеме тоқтайтын жерге дейін, яғни айлаққа
Дейін өткізілген (баж салығы қосылған)
DDU Баж салығын төлемей жеткізілген
DDP Баж салығын төлеп жеткізген
Ескертпе - АКФ АРХАТ ЖШС-ң қаржылық есептілігі негізінде жасалған
FAS – жабдықтау шартына сәйкес сатушы кеме бортына дейін тауарды өз
есебінен жеткізіп беруді мойнына алады, ал содан кейінгі шығыстарды (арту,
фрахт) сатып алушы алады. Транспорт құралына дейінгі тауардың бұзылуын және
басқа да шығыстарын сатушы өз мойнына алады.
ҒОВ - сату жағдайына сәйкес жабдықтаушының бағасына тауардың құнын,
кеме бортына арту және оған дейін жеткізу шығыстар, т.б. кіреді
Инкотермс ұсыныстық сипатта болады және оның белгілі бір бөлігін
немесе толық көлемін пайдаланылуы тараптардың келісіміне байланысты болып
келеді. Қазақатан Республикасы аймағына әкелінетін және оның шекарасынан
шығарылатын барлық тауралардың кедендік бақылаудан өтетіндігін көрсетеді.
Бұл кезде заңда қаралған кедендік төлемдер экспорттауға да, импорттауға да
салынады, оның құрамына мыналар кіреді:
- кедендік баж салығы;
- кедендік рәсімдеу үшін кедендік алымдар;
- таурады сақтауға алынатын кедендік алымдар;
- шығарып салғаны үшін кедендік алымдар;
Қазақстан Республикасының кедендік органына лицензия брегені үшін
алынатын алым;
- кеден ісін рәсімдеу бойынша машықтанған мамандық аттестатын бергені
үшін алым;
- алдын ала қабыладанатын шешімдер үшін төлем.
Бұл төлемдердің көбісінің мөлшерін кедендік тауар құнына тәуелді болып
келеді, олардың құрамына шет елдік валютамен есептелген тауардың нақты құны
және шетелдік төленеген үстеме шығысы кіреді. Егер де үстеме шығысыны
жабдықтаушының өзі төлесе , онда ол тауардың нақты құнына бағаның бір
элементі ретінде болады және сатып алушы өтейді.
Экспорттауға арналған тауарладың қозғалысын рәсімдеудің негізі болатын
құжаттар қатарына мыналар жатады:
- жабдықтаушылардың шоттары, көліктің барлық түріне жасалатын тауарлы-
көліктік наклоднойлары, спецификациялау, сертификаттар, коносаменттер және
тағы басқа да құжаттары қоса тіркелген төлемдік тапсырмалар;
- материалды қабылдауға жасалған тауарладың станция жанындағы және
тағы басқа да құжаттары қоса тіркелегн төлемдік талап-тапсырмалары;
- тауарладың кем түскені, артық шыққан, бүлінген не табиғи кему
фактілерін куәландыратын коммерциялық актілері;
- сақтандыру полисі (егер де жүк жабдықтаушымен сақтандырылса);
- контракт бойынша қарастырылған басқа да құжаттар.
Экспортқа шығарылған тауарлардан түсетін түсімдердің толық және дер
кезінде түсуін қадағалау мемлекеттің сыртқы сауда жүйесін қадағалап
отыратын органдарға жүктеледі [3, 111б].
Тауарды жабдықтауға шетел әріптестерімен контракт жасар алдында,
экспортер мәмілені екі данада рәсімдейді және онда түсетін түсімді
бақылап отыратын банкі көрсетіледі, сол банкте валюталық шот ашылады. Банк
мәміленің дұрыс жасалғанын тексеріп қол қояды. Жасалған мәміленің бір
данасы – экспортерда, екіншісі – банкіде сақталады. Экспортер кедендік
рәсімдеу кезінде кедендік жүк декларациясын және мәміленің төлқұжатын
ұсынады. Аталған екі құжаттың мәліметін бір-бірімен салыстырып,
нәтижесінде олар сәйкес келсе, онда кеден органы екеуіне мөр басады.
Олардың көшірмесі кеден органдарында қалады, ал екіншісі экспортерға
беріледі, ал бұл құжатты өзінің банкіне тапсырады.
Тауарды экспорттау бойынша жазылатын жазбаларды бухгалтерлік есепте
рәсімдеу мәміленің нақты жағдайына және валюталық есеп айырысу нысанына
көп жағдайда тәуелді бола келеді.
Экспорттан түсетін теңгедей немсе шетел валютасындай түсімнің дер
кезінде және толықтай болуы және оның бақылауының жүзеге асырылуы , сондай-
ақ импорттық мақсатқа теңгедей немесе валютасындай пайдалануы Қазақстан
Республикасының экспорттық – импорттық бақылауды ұйымдастыруы туралы
нұсқауында белгіленген. Егер де түсім контрактіде белгіленге мерзімде
түспесе және ол 180 күннен асып кетсе, ҚР құқықтық актілеріне сәйкес
контрактіні тіркеуді жүзеге асыруына болады [3, 132б].
Экспорттық операцияларының есебінің ерекшеліктері кәсіпорынның сыртқы
экономикалық қызметінің жалпы ерекшеліктеріне байланысты болып, келесі
маңызды есеп элементтерін қосады:
- кедендік бақылау;
- экспортты лицензиялау;
- валюталық операциялардың есебің;
- бағам айырмашылықтардың есебін;
- салық есебін.
Бухгалтерлік есептің нормативтік реттелуі Экспорттық бақылау туралы
2007 жылғы 21 шілдедегі № 300-ІІІ заңымен, Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13
маусымдағы N 57 заңымен, Азаматтық кодексімен, ҚР Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есепілік туралы заңы 28 ақпан 2007ж. №234-ІІІ, ҚР Салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексімен реттеледі.
Валюталық операцияларды жүргізуге қойылатын шектеулерді жою жөніндегі
бағыттар мен іс-шараларды көрсететін осы Бағдарлама Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы 28 шілдедегі № 753 қаулысымен мақұлданған Қазақстан
Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасына сәйкес, валюталық
режимді ырықтандыру мақсатында әзірленді. Осы Бағдарлама Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 жылғы 11 қыркүйектегі № 369
қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында валюталық режимді
ырықтандыру тұжырымдамасын одан әрі іске асырудың негізін қалайды. Осы
Бағдарламаның негізгі мақсаты мен міндеттері Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы 29 қаңтардағы № 103 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасында валюталық режимді ырықтандырудың 2003-2004 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асырудың нәтижелеріне негізделеді, онда оның
қисынды жалғасы болып табылатын ырықтандырудың бірінші кезеңінің іс-
шаралары айқындалды. Ырықтандырудың бірінші кезеңін іске асыру
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық кесімдеріне банк қызметі,
валюталық реттеу және валюталық бақылау мәселелері бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы
8 мамырдағы Заңының күшіне енуінен басталды. Осы заңға сәйкес
валюталық реттеу жөніндегі барлық нормативтік құқықтық актілер қабылданып,
жаңа немесе өзгертілген редакцияда қолданылуда [4, 42б].
Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандырудың 2003-2004
жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес мынадай іс-шаралар жүзеге асырылды:
1) валюталық операцияларды лицензиялаған кезде (резидент
еместерді экспорт-импорт мәмілелері бойынша кредиттеуді қоспағанда)
қаржыландыру көзін (жеке тұлғалар үшін 10 мың доллардан астам, заңды
тұлғалар үшін - 100 мың доллардан астам), салым объектісінің құнын
растауды, сондай-ақ мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
100 мың АҚШ доллары баламасынан астам барлық валюталық операциялары бойынша
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің келісімін қоса алғанда, талап
етілетін құжаттардың тізбесі кеңейтілген;
2) 10 мың долларға дейінгі экспорт-импорт мәмілелері бойынша
лицензиялаудың ең төменгі шегі ұлғайтылды. Сонымен қатар, ең бастысы,
сомасы лицензиялау шегінен төмен келісім-шарттар бойынша тұрақты жиынтық
дебиторлық берешекті бақылау мәселесінің және шектеу шараларының
шешілмеуінен және уәкілетті банктер мен валюталық бақылау органдары
арасындағы ақпараттық өзара іс-әрекет жүйесін негізді қайта қарау
қажеттілігінен экспорт-импорт мәмілелерін бақылаудың екі деңгейлі жүйесі
қабылданған нормативтік құқықтық кесімдер шеңберінде іске асырылған жоқ.
Осы айтылғанға байланысты, экспорт-импорт мәмілелерін бақылаудың екі
деңгейлі жүйесін енгізу 2007 жылдың бас кезіне таман аяқталады және қайтару
туралы талаптың сақталуын қамтамасыз етуге арналған, бақылаудың екі
деңгейлі жүйесінің мақсаттары мен тәсілдеріне барынша сәйкес келетін
экспорт-импорт валюталық бақылаудың жаңартылған және жеңілдетілген
жүйесінің бір бөлігі болады;
3) капитал ағындарына байланысты
тәуекелдерді азайту жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылуда.
Атап айтқанда, сыртқы елдік тәуекелдер республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарының сценарийлері шеңберінде
төлем теңгерімін талдағанда және болжам жасағанда бақыланып отырады әрі
ескеріледі. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне жеткілікті
капиталдандыру ережесі енгізілді, бұл сыртқы борыштың қолайлылығын
бағалаудың басты өлшемдерін жақсартуға және халықаралық резервтер
деңгейінің жеткілікті болуымен қатар қысқа мерзімді перспективада шетелдік
өтімділікке және ұзақ мерзімді перспективада төлем жасау қабілетіне
байланысты болуы мүмкін проблемалардың осал жақтарын азайтуға жанама ықпал
етуге тиіс;
4) Ұлттық Банк басқа арналар бойынша ақпараттың қайталануына
жол бермеу, төлем теңгерімі мен сыртқы борыш жөнінде жетіспейтін
талдау ақпаратын алу мақсатында, сондай-ақ жүргізілетін операциялард ың
берілген лицензиялардың талаптарына сәйкестігін бақылау мақсатында
валюталық операциялар бойынша ақпарат базасын жетілдіру жөніндегі іс-
шараларды жүзеге асырады.
Сонымен бірге, валюталық режимді одан әрі ырықтандыру үшін
қажетті шарт болып табылатын қаржы секторының тәуекелдерін азайту және
пруденциалдық реттеуді жетілдіру жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылды.
Атап айтқанда, Ұлттық Банк Басқармасының 2003 жылғы 25 шілдедегі
№ 250 қаулысымен Банк топтарына арналған пруденциалдық нормативтер туралы
ереже бекітілді. 2003 жылы барлық екінші деңгейдегі банктер банктерде
тәуекелдерді басқару жүйелерінің бағасы және олардың бар екенін растау
мазмұндалған уәкілетті аудиторлық ұйымдардың аудиторлық есептерін ұсынды.
2003 жылдың ішінде банктер аудиторлық ұйымдардың және Ұлттық Банктің
ескертулеріне сәйкес көрсетілген жүйелерді ұйымдастырудағы кемшіліктерді
жою жөніндегі жұмысты жүргізді. Ұлттық Банк Басқармасының 2003 жылғы 6
желтоқсандағы № 434 қаулысымен Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді
басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы
нұсқаулық қабылданды. 2003 жылғы 4 шілдеде "Қаржы рыногын және қаржылық
ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы" және 2003 жылғы 10
шілдеде "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қаржы рыногын және
қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу мен қадағалаудың бiрыңғай жүйесiн
ұйымдастыру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы"
Қазақстан Республикасының Заңдары қабылданды, олар 2004 жылғы 1 қаңтардан
бастап қолданысқа енгізілді. Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі құрылды [4, 63б].
"Заңсыз жолмен алынған кірістерді жария етуге (ақтауға) қарсы іс-
әрекеттер туралы" Қазақстан Республикасының Заңын, "Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын әзірлеу, сондай-
ақ ішкі валюта рыногындағы валюталық операциялардың жүзеге асырылуын
бақылау жөніндегі іс-шараларды іске асыру Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004 жылғы 23 қаңтардағы № 73 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасының Үкіметі заң жобалау жұмыстарының 2004 жылға арналған
жоспарында және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 9 қаңтардағы №
287 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы секторын
дамытудың тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2003-2006 жылдарға арналған
іс-шаралар жоспарында көзделген.
Валюталық реттеудің жаңа рәсімдерін және валюталық
режимді ырықтандырудың тәсілдерін пысықтау және жетілдіру мақсатында
"Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының
жаңа Заңын әзірлеу мерзімдерін ауыстыру туралы шешім қабылданды.
"Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" Қазақстан
Республикасының жаңа Заңы 2004 жылғы қыркүйекте Қазақстан
Республикасының Парламентіне енгізілетін болады және осы
Бағдарламаға сәйкес валюталық режимді ырықтандырудың бірінші кезеңінің іске
асырылуын аяқтай отырып және екінші кезеңін жүзеге асыру үшін қажетті
нормативтік құқықтық базаны құра отырып 2005 жылы күшіне енеді.
Заң базасы негізінде 2005 жылы заң аясындағы бірыңғай
нормативтік құқықтық кесім әзірленетін болады, ол экспорт-импорт валюталық
бақылау және айырбастау операцияларын ұйымдастыру бойынша қызметті реттеу
рәсімдерін қоспағанда, валюталық операцияларды жүргізудің тәртібі мен
барлық рәсімдерін айқындайтын болады.
Валюталық операцияларының ерекшеліктерін қысқаша қарастырайық.
Валюталық шартты тiркеген кезде өтiнiш берушiге белгiленген үлгiдегi құжат
- тiркеу куәлiгi берiледi.
2. Тiркеу режимi валюталық шартты тiркеудi және тiркелген валюталық
шарт бойынша резиденттiң кейiннен мәлiметтер беруiн қамтиды.
5. Резидент құжаттардың толық топтамасын тапсырған күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде тiркеу жүзеге асырылады.
6. Тiркеуден бас тарту мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:
1) дұрыс емес ақпарат ұсыну не осы Заңға сәйкес көзделген ақпаратты
ұсынбау;
2) жүргiзiлетiн операцияның Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес келмеуi.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық
актiсiнде тiркелуге тиiс мәмiленiң ең аз сомасы және тiркеу тәртiбiнiң
ерекше жағдайлары белгiленедi [4, 172б].
Хабарлама режимi валюталық операцияларға қатысушы резиденттердiң
және (немесе) уәкiлеттi банктердiң, сондай-ақ клиенттердiң тапсырмасы
бойынша валюталық операцияларды жүзеге асыратын бағалы қағаздар нарығына
кәсiби қатысушылардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне валюталық
шарт бойынша белгiленген нысанда ақпарат ұсынуын және
жүргiзiлген операциялар мен валюталық шарттың өзгерiстерi туралы
кейiннен ақпарат ұсынуын қамтиды.
Валюталық операцияларға қатысушы резиденттер валюталық шарт
жасалғаннан кейiн, бiрақ ол бойынша мiндеттемелердi тараптардың бiрi
орындауды бастаған күннен бастап жетi жұмыс күнiнен кешiктiрмей, ал
шетелдiк банкте шот ашу кезiнде, осы Заңның 25-бабының 2-тармағында
белгiленген мерзiмде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне хабарлама
жасайды. Егер хабарлама тәртiбi валюталық шартқа ол бойынша мiндеттеменi
орындау процесiнде қолданылған болса - валюталық шарт бойынша жүзеге
асырылатын валюталық операциялар хабарлама жасалуға тиiстi күннен бастап
жетi жұмыс күнiнен кешiктiрмей хабарлайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық операцияға қатысушы
резидентке одан валюталық шарт туралы ақпарат алған күннен бастап он күннен
аспайтын мерзiмде хабарлама туралы растау бередi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық операциялардың
жасалу мән-жайларын нақтылау мақсатында соның негiзiнде валюталық
операциялар жүзеге асырылатын валюталық шартты талап етуге құқылы.
Уәкiлеттi банктер және (немесе) бағалы қағаздар нарығының кәсiби
қатысушылары хабарлама туралы растау болмаған жағдайда клиенттердiң
валюталық операцияларын Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк
құқықтық актiсiнде белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiнe хабарлай отырып жүргiзедi.
1. Резиденттер мәмiле шарттарында көзделген мерзiмде уәкiлеттi
банктердегi банк шоттарына:
1) резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспортына ақы
төлеуге алған ұлттық валютаны және шетел валютасын;
2) резидент емес мiндеттемелерiн орындамаған және (немесе) толық
орындамаған жағдайда, резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету)
импорты бойынша есеп айырысуды жүзеге асыруы үшiн резидент еместiң
пайдасына аударған ұлттық валютаны және шетел валютасын аударуды қамтамасыз
етуге мiндеттi.
2. Резиденттiң тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспорты,
импорты бойынша есеп айырысуды жүзеге асырған кезде уәкiлеттi банктердегi
банк шоттарына ұлттық және шетелдiк валютаны аударуы:
1) резидент еместен тартылған қарыздың шарттарына сәйкес резиденттiң
мiндеттемелерiн қамтамасыз етуге арналған шетелдiк банктердегi резиденттiң
шоттарына валюта түсiмiн аударған;
2) резиденттiң шет елде ашылған филиалдары мен өкiлдiктерiнiң
қызметiн қамтамасыз етуге арналған шетелдiк банктердегi шоттарына валюта
түсiмiн аударған жағдайларда талап етiлмейдi.
3. Тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) экспорты, импорты бойынша
есеп айырысуды жүзеге асырған кезде уәкiлеттi банктердегi шоттарға ұлттық
және шетелдiк валюта түспеген кезде аудару жөнiндегi мiндеттеме осы Заңға
сәйкес:
1) бiркелкi қарсы талапты есепке алу арқылы резидент еместiң
мiндеттемелерi тоқтатылған;
2) олардың арасында бұрыннан бар бастапқы мiндеттеменi сол тұлғалар
арасында өзгеше нысананы немесе өзгеше орындау тәсiлiн көздейтiн басқа
мiндеттемемен ауыстыру арқылы резидент еместiң мiндеттемелерi тоқтатылған;
3) резидент емеске талап қою құқығы басқа тұлғаға берiлген;
4) резидент еместiң мiндеттемелердi орындамау тәуекелiн сақтандыру
шарттары бойынша сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтандыру төлемi
алынған жағдайларда iшiнара немесе толық орындалды деп есептеледi [5,
114б].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi резиденттердiң қайтару талаптарын
орындауын қамтамасыз ету мақсатында резиденттердiң экспорт
және импорт жөнiндегi мәмiле паспорттарын ресiмдеудiң бiрыңғай
ережесi мен шарттарын және экспорттық-импорттық валюталық
бақылауды жүзеге асыру тәртiбiн белгiлейдi.
Экспорттаушы (импорттаушы) келiсiм-шарт жасасқан күнi баламасы он мың АҚШ
долларынан аспайтын сомаға жасалған келiсiм-шарттар бойынша мәмiле паспорты
ресiмделмейдi.
Резиденттiң уәкiлеттi банктердегi және (немесе) шетелдiк банктердегi
өзiнiң шоттарына ұлттық және шетелдiк валютаны аударуын бақылау
мақсатында, тауарлардың (жұмыстардың, қызметтер көрсетудiң) экспортын,
импортын көздейтiн келiсiм-шартта резидент еместердiң мiндеттемелердi
орындау мерзiмi мiндеттi түрде көзделуi тиiс.
Резиденттердiң валюталық операцияларын жүргiзетiн уәкiлеттi
банктер резиденттен шетел валютасын уәкiлеттi банктердегi шоттарға аудару
мерзiмдерiн нақтылауды және (немесе) дәл белгiлеудi талап етуге құқылы.
Мiндеттемелердiң орындалу мерзiмдерi өзгерген жағдайда, уәкiлеттi және
(немесе) шетелдiк банктердегi шоттарға шетел валютасын белгiленген мерзiмде
аударуға әсерiн тигiзетiн өзге де мән-жайлар туындаған кезде, резиденттер
уәкiлеттi банктерге және (немесе) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiне
тиiстi негiздеменi және растау құжаттарын ұсына отырып, хабарлауға
мiндеттi.
Валюталық қаражаттың қайтарылмауының негiздiлiгiн бақылауды
салық қызметi органдарымен, кеден және құқық қорғау органдарымен, оның
iшiнде өзара ақпарат алмасу арқылы бiрлесiп Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Кедендік төлемді есептеудің негізін тауардың
кедендік құны құрайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz