Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні, атқаратын ролі, міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс.тәсілдер және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Ұйым қаржыларын тиімді басқару . қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің негізгі құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау («Көктас» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың абсолютті және қатынасты көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұйымның бухгалтерлік балансындағы активтер мен пассивтердің құрылымдық динамикасын және баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесін бағалау ... ... 44
3 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдауда бухгалтерлік баланс пен есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні, атқаратын ролі, міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс.тәсілдер және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Ұйым қаржыларын тиімді басқару . қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің негізгі құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау («Көктас» ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың абсолютті және қатынасты көрсеткіштерін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ұйымның бухгалтерлік балансындағы активтер мен пассивтердің құрылымдық динамикасын және баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесін бағалау ... ... 44
3 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдауда бухгалтерлік баланс пен есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қаржылық тұрақтылық белгілі бір дәреже бойынша серіктес сенімділігінің қағидасы болып табылады, себебі ол ең алдымен капитал құрылымымен, меншікті және заемды қаражаттар арақатынасымен сипатталады. Сол себептен, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету – ол ұйымда ұзақ мерзімді активтердің орнын толтырғаннан кейін материалды айналымды құралдарды өтеу үшін жеткілікті меншікті қаражаттар көздері, сондай-ақ қысқа мерзімді берешектерді өтеу үшін жеткілікті ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері бар болуы тиіс.
Қазіргі кезде қолда бар қаржылық ресурстар жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де ұйымның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі ұйымның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаржының болмауына ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен ұйым шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір шарты болып табылады.
Қазіргі кезде қолда бар қаржылық ресурстар жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де ұйымның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі ұйымның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаржының болмауына ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен ұйым шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір шарты болып табылады.
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2002 жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының №309-ІІ Заңы.
2. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген). 28.02.2007 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» Заңы, 22 сәуір 1998 жыл.
4. Қаржылық есептілік формаларын бекіту жөнінде. Қазақстан Республи¬касы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы №427 бұйрығы. - Бухгалтер бюллетені, № 3, 2006.
5. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің «Бухгалтерлік есептік шоттардың жұмыс жоспары» туралы 23.05.2007 жылғы №185 Қаулысы
6. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызметі туралы» Заңы. 05.05.2006 жыл.
7. Қаржылық есептілікті Халықаралық стандарттарға сәйкес құрастыратын ұйымдар үшін бухгалтерлік есептің жұмыс жоспарын жасау бойынша нұсқауларды (негіздерді) бекіту жөнінде. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы №426 бұйрығы. - Бухгалтер бюллетені, № 3, 2006.
8. «Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлік» Заңдық құжаттар мен ақпараттар. Алматы, LEM: 2008.
9. «Көктас» ЖШС-нің жылдық есептері, 2011-2012 жылдар бойынша.
10. «Көктас» ЖШС-нің 2012 жылғы қаржы-шаруашылық қызметі туралы есебі.
11. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009.
12. К.Ә. Ахметова. Фирма маркетингі. Оқу құралы: - Қарағанды, 2011.
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРА - М, 2010.
14. Антонов В.Г., Крылов В.В, Кузьимчев А.Ю. и др. Корпоративное управление: Учеб. пособие. Москва: ИД «Форум» :Инфра-М, 2011.
15. Комплексный экономический анализ предприятия / Под ред. Н.В.Вотоловского, А.П.Калининой – СПб.: Питер, 2010.
16. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. - М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2009.
17. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Ә.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2011.
18. Екеева З.Ж. Анализ проектов: Учебное пособие для вузов. - Алматы: Алматинская академия экономики и статистики, 2008.
19. Чернышева Ю.Г., Чернышев Э.А. Анализ финансово-хозяйственной деятельности: 100 экзаменационных ответов. Экспресс-справочник для студентов вузов. - М.: ИКЦ «МарТ», 2010.
20. Ювица Н.В. Финансовый менеджмент. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2008.
21. Оразалин К.Ж. Ұйым экономикасы. Оқу құралы: Алматы – ТОО «Издательство LEM», 2011.
22. Баканов М.И., Мельник М.В., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. / Под редакцией М.И. Баканова. - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2009.
23. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Ұйым экономикасы: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2011.
24. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Ұйым экономикасы. Оқу құралы: Алматы – Экономика, 2008.
25. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. - Алматы: НАК «Центраудит», 2010.
26. Кадерова Н.Н. Финансирование и кредитование инвестиций. Учеб.пособие. – Алматы, 2008.
27. Савицкая Г.В. Методика комплексного анализа хозяйственной деятельности: Краткий курс. - 3-е изд., испр. - М.: ИНФРА-М, 2012.
28. Зубова Т.В. Анализ финансового состояния предприятия. Учебно-методическое пособие. – Астана: Фолиант, 2010.
29. Түсіпбеков Т., Теңізбаева Г. Ұйым экономикасы: Оқу құралы.- Астана: 2008.
30. Торшаева Ш.М. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие. - Караганды: 2011.
31. Дәуренбекова Ә.Н. Шығындарды басқару: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2009.
32. Тасмағамбетов Т.А., Абленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау: Оқу құралы – Алматы: Дәуір, 2009.
33. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
34. Финансовый менеджмент: Теория и практика: Учебник / Под редакцией КС. Стояновой. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Перспектива, 2012.
35. Бочаров В.В. Финансовый анализ. - СПб: Питер, 2012.
36. Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Оқулық. – Астана: ҚазЭҚХСУ, 2008.
37. Бердникова Т.Е. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. - М: ИНФРА-М, 2011.
38. Жаңбыров Ж.Ғ., Қайырбаева А.Е. Өндірісті ұйымдастыру және ұйым менеджменті. - Алматы: Нұр-Принт, 2009.
39. Дюсембаев К.Ш. Егембердиева С.К. Анализ финансовой устойчивости предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 21-22, Алматы: Издательский дом «Бико».2010.
40. Донцова Л.В. Никифорова Н.А. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – М.: Дело и сервис, 2010.
41. Тайғашынова Қ.Т., Жапбарханова М.С. Тереңдетілген басқарушылық есеп. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008.
42. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия. – М. ИНФРА - М, 2011.
43. Пилотова Д.Ж. Анализ финансовых ресурсов на предприятии // Вестник экономическая серия. № 5.2011.
44. Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Финансовая отчетность. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2009.
45. Бородина Е.И., Голикова Ю.С. Финансы предприятий М.:ЮНИТИ, 2012.
46. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Оқу құралы. Алматы: «Заң әдебиеті» 2008.
47. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния: методы оценки. -М.: ИКЦ «ДИС», 2012.
48. Баймуханова С.Б. Финансовый учет: учебное пособие. – Алматы, 2008.
49. Международные стандарты финансовой ошетности. - М.: АСКЕРИ, 2012.
50. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2010.
51. Әбдікерімова Г.И. Ұйым экономикасы. Алматы : Экономика, 2008.
52. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. Под. Ред. А.Г.Грязновой-М.: Финансы и статистика, 2012.
2. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген). 28.02.2007 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» Заңы, 22 сәуір 1998 жыл.
4. Қаржылық есептілік формаларын бекіту жөнінде. Қазақстан Республи¬касы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы №427 бұйрығы. - Бухгалтер бюллетені, № 3, 2006.
5. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің «Бухгалтерлік есептік шоттардың жұмыс жоспары» туралы 23.05.2007 жылғы №185 Қаулысы
6. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызметі туралы» Заңы. 05.05.2006 жыл.
7. Қаржылық есептілікті Халықаралық стандарттарға сәйкес құрастыратын ұйымдар үшін бухгалтерлік есептің жұмыс жоспарын жасау бойынша нұсқауларды (негіздерді) бекіту жөнінде. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 22 желтоқсан 2005 жылғы №426 бұйрығы. - Бухгалтер бюллетені, № 3, 2006.
8. «Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлік» Заңдық құжаттар мен ақпараттар. Алматы, LEM: 2008.
9. «Көктас» ЖШС-нің жылдық есептері, 2011-2012 жылдар бойынша.
10. «Көктас» ЖШС-нің 2012 жылғы қаржы-шаруашылық қызметі туралы есебі.
11. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика, 2009.
12. К.Ә. Ахметова. Фирма маркетингі. Оқу құралы: - Қарағанды, 2011.
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРА - М, 2010.
14. Антонов В.Г., Крылов В.В, Кузьимчев А.Ю. и др. Корпоративное управление: Учеб. пособие. Москва: ИД «Форум» :Инфра-М, 2011.
15. Комплексный экономический анализ предприятия / Под ред. Н.В.Вотоловского, А.П.Калининой – СПб.: Питер, 2010.
16. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. - М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2009.
17. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Ә.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Ұйымның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2011.
18. Екеева З.Ж. Анализ проектов: Учебное пособие для вузов. - Алматы: Алматинская академия экономики и статистики, 2008.
19. Чернышева Ю.Г., Чернышев Э.А. Анализ финансово-хозяйственной деятельности: 100 экзаменационных ответов. Экспресс-справочник для студентов вузов. - М.: ИКЦ «МарТ», 2010.
20. Ювица Н.В. Финансовый менеджмент. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2008.
21. Оразалин К.Ж. Ұйым экономикасы. Оқу құралы: Алматы – ТОО «Издательство LEM», 2011.
22. Баканов М.И., Мельник М.В., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа: Учебник. / Под редакцией М.И. Баканова. - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2009.
23. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Ұйым экономикасы: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2011.
24. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Ұйым экономикасы. Оқу құралы: Алматы – Экономика, 2008.
25. Радостовец В.К. Финансовый и управленческий учет на предприятии. - Алматы: НАК «Центраудит», 2010.
26. Кадерова Н.Н. Финансирование и кредитование инвестиций. Учеб.пособие. – Алматы, 2008.
27. Савицкая Г.В. Методика комплексного анализа хозяйственной деятельности: Краткий курс. - 3-е изд., испр. - М.: ИНФРА-М, 2012.
28. Зубова Т.В. Анализ финансового состояния предприятия. Учебно-методическое пособие. – Астана: Фолиант, 2010.
29. Түсіпбеков Т., Теңізбаева Г. Ұйым экономикасы: Оқу құралы.- Астана: 2008.
30. Торшаева Ш.М. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие. - Караганды: 2011.
31. Дәуренбекова Ә.Н. Шығындарды басқару: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2009.
32. Тасмағамбетов Т.А., Абленов Д.О. Бизнестегі есеп пен талдау: Оқу құралы – Алматы: Дәуір, 2009.
33. Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2009.
34. Финансовый менеджмент: Теория и практика: Учебник / Под редакцией КС. Стояновой. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Перспектива, 2012.
35. Бочаров В.В. Финансовый анализ. - СПб: Питер, 2012.
36. Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Оқулық. – Астана: ҚазЭҚХСУ, 2008.
37. Бердникова Т.Е. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. - М: ИНФРА-М, 2011.
38. Жаңбыров Ж.Ғ., Қайырбаева А.Е. Өндірісті ұйымдастыру және ұйым менеджменті. - Алматы: Нұр-Принт, 2009.
39. Дюсембаев К.Ш. Егембердиева С.К. Анализ финансовой устойчивости предприятия. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 21-22, Алматы: Издательский дом «Бико».2010.
40. Донцова Л.В. Никифорова Н.А. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – М.: Дело и сервис, 2010.
41. Тайғашынова Қ.Т., Жапбарханова М.С. Тереңдетілген басқарушылық есеп. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008.
42. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия. – М. ИНФРА - М, 2011.
43. Пилотова Д.Ж. Анализ финансовых ресурсов на предприятии // Вестник экономическая серия. № 5.2011.
44. Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Финансовая отчетность. Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2009.
45. Бородина Е.И., Голикова Ю.С. Финансы предприятий М.:ЮНИТИ, 2012.
46. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Оқу құралы. Алматы: «Заң әдебиеті» 2008.
47. Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния: методы оценки. -М.: ИКЦ «ДИС», 2012.
48. Баймуханова С.Б. Финансовый учет: учебное пособие. – Алматы, 2008.
49. Международные стандарты финансовой ошетности. - М.: АСКЕРИ, 2012.
50. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2010.
51. Әбдікерімова Г.И. Ұйым экономикасы. Алматы : Экономика, 2008.
52. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. Под. Ред. А.Г.Грязновой-М.: Финансы и статистика, 2012.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні, атқаратын
ролі,
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 6
1.2Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер және
олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..13
1.3Ұйым қаржыларын тиімді басқару – қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің
негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 20
2 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау және оның негізгі көрсеткіштерін
бағалау (Көктас ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ...25
2.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың абсолютті және қатынасты
көрсеткіштерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 25
2.2Ұйымның бухгалтерлік балансындағы активтер мен пассивтердің құрылымдық
динамикасын және баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ..33
2.3Ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесін
бағалау ... ... 44
3 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдауда бухгалтерлік баланс пен
есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 68
Кіріспе
Қаржылық тұрақтылық белгілі бір дәреже бойынша серіктес сенімділігінің
қағидасы болып табылады, себебі ол ең алдымен капитал құрылымымен, меншікті
және заемды қаражаттар арақатынасымен сипатталады. Сол себептен, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету – ол ұйымда ұзақ мерзімді активтердің орнын
толтырғаннан кейін материалды айналымды құралдарды өтеу үшін жеткілікті
меншікті қаражаттар көздері, сондай-ақ қысқа мерзімді берешектерді өтеу
үшін жеткілікті ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері бар болуы тиіс.
Қазіргі кезде қолда бар қаржылық ресурстар жағдайының нарық талаптарына
сай болуы және де ұйымның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере
алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың
жетіспеушілігі ұйымның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына
қажетті қаржының болмауына ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық
қорлармен және резервтермен ұйым шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен
салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және
т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен
реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір
шарты болып табылады.
Ұйымың үздіксіз өндірістік-қаржылық іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін
қажетті ақша қаражаттарын мақсатты қалыптастыру мен тиімді пайдалану
қаржылық тұрақтылықтың мазмұнын сипаттайды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығы
қаржы ресурстарының меншікті көздері арқылы оның өсімі мен дамуын
қамтамасыз ететін ақша қаражаттары ахуалы түсініледі. Меншікті қаржы
ресурстарына мерзім бойынша жиынтық пайда мен амортизациялық аударымдар
жатады.
Белгіленген уақытқа қаржылық жағдайдың тұрақтылығын талдаудың негізгі
мақсаты – ол осы уақытқа дейінгі кезең бойы қаржы ресурстарын ұйым
қаншалықты дұрыс және ұтымды басқарғанын анықтау. Бұның маңында қаржы
ресурстардың ахуалы сыртқы ортаның талаптарына сәйкес және ұйымның даму
мұқтаждығын қанағаттандыруға тиіс. Мұндай жағдай, біріншіден, жеткіліксіз
тұрақтылықтан, немесе, екіншіден, артық тұрақтылықтан шарттасуы мүмкін.
Жеткіліксіз тұрақтылық ұйымды төлем қабілетсіздікке, оның өндіріс әрекетіне
қажетті құралдардың жетіспеушілігіне әкелуі мүмкін, ал артық тұрақтылық
ұйымның шығындарын артықша запастары мен резервтері арқылы ұлғайтып, оның
дамуына кедергі әкелуі мүмкін.
Бүгінгі күні ұйымның қаржылық тұрақтылығын арттыру және оны талдау
мәселесі бойынша көптеген экономист-ғалымдар арасында қызу пікірталастар
ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан қаржылық тұрақтылықты талдау мәселесін
зерттеудің өте өзекті екені айқын. Бұл таңдалған дипломдық жұмыс
тақырыбының маңыздылығын толық растайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – ұйымның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету жолдарын, әдіс-тәсілдерін анықтау арқылы ұйымның төлем және
несие төлеу қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттарын ашып көрсету болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылып, шешу
жолдары қарастырылды:
- нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
қажеттілігін теориялық тұрғыдан зерделеу;
- қаржылық тұрақтылықты талдауға қажетті әдіс-тәсілдердің
тиімділігін айқындау;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың ролін арттыруға
негізделген іс-шараларды сипаттау;
- қаржылық тұрақтылықты талдаудың абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін ашып көрсету;
- ұйымның төлем қабілеттілігін арттырудың тиімді жүйесін құрудың
негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
- ұйымның несиені өту қабілеттілігіне талдау жасау;
- қаржылық талдау процесін ұйымдастыру және оны ақпаратпен
қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып ұйым іс-әрекетінің бастапқы бастау шегі мен соңғы
нәтижесі болып табылатын қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
таңдалды.
Зерттеудің объектісі ретінде Көктас ЖШС алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығы және
оның экономикалық мәні, атқаратын ролі, міндеттері, Қаржылық тұрақтылықты
талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер және олардың ерекшеліктері,
ұйым қаржыларын тиімді басқару жолдары теориялық тұрғыдан сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығын
талдаудың абсолютті және қатынасты көрсеткіштері, ұйым балансының активтері
мен пассивтері, ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесі
бағаланып, талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығын
талдауда бухгалтерлік баланс пен есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану
жолдары қарастырылады.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және
шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу
жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау
әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді
талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Аталған дипломдық жұмысты жазу барысында қаржылық тұрақтылықты талдау
мәселелері бойынша зерттелген отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық
актілері, ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімді басылымдар
материалдары пайдаланылды.
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық
негіздері
1.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні,
атқаратын ролі, міндеттері
Қазіргі уақытта ұйымның қаржылық жағдайы оның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуімен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресустарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Қаржылық тұрақтылық белгілі бір дәреже бойынша серіктес сенімділігінің
қағидасы болып табылады, себебі ол ең алдымен капитал құрылымымен, меншікті
және заемды қаражаттар арақатынасымен сипатталады. Сол себептен, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету – ол ұйымда ұзақ мерзімді активтердің орнын
толтырғаннан кейін материалды айналымды құралдарды өтеу үшін жеткілікті
меншікті қаражаттар көздері, сондай-ақ қысқа мерзімді берешектерді өтеу
үшін жеткілікті ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері бар болуы тиіс.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы аясында қаржы ресурстарының меншікті
көздері арқылы оның өсімі мен дамуын қамтамасыз ететін ақша қаражаттары
ахуалы түсініледі. Меншікті қаржы ресурстарына мерзім бойынша жиынтық пайда
мен амортизациялық аударымдар жатады.
Қаржылық тұрақтылық өндіріс-шаруашылық процесінде қалыптасады және
әртүрлі активтер мен оларды қаржыландыру көздері арасындағы оптималды
арақатынасына негізделеді.
Бүгінгі күні, экономист-ғалымдардың көзқарасынша ұйымның қаржылық
тұрақтылығы түрліше түсіндіреді. Кейбір экономист-ғалымдар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарының шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процесінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді... Қаржылық тұрақтылық меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары, жіберілген қаражаттарды
жабатын,сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазылады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде анықтаған.
Олардың ойынша: Қаржылық тұрақтылық бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін ұйымның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Ұйымдарда тұрақты қалыптасқан табыстың шығынынан артуының өзіне тән айнасы
қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып,
оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай ақ ұйымды кеңейтуге және жаңартуға
қажетті шығындар қаржыландыратын ұйымның қаржы ресурстық жағдайын
сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, олар: ұйымның қаржылық тұрақтылығы – бұл
тәуекелдің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы ұйымның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы - деп те көрсетеді.
В.Г Артеменко мен М.В Беллендир бұл ұғымды былайша түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдаланып қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық
қызметті процесінде қатысады және ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, ұйымның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығынан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет өткізуден түсетін
табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен,
жабдықтаушылармен, несие берушілер мен, жұмысшылармен және т.б. есеп
айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар ұйымның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін осы ұйымда өндірісті дамытуға оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда кейбір авторлардың көзқарас-
пікірлерімен экономист-ғалымдар келісе бермейді. Мәселен, В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир: Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады - деп тұжырымдайды
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфулин дәлірек және анығарық
түсіндірген. Олар: Қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасуы көздерінен қамтамасыз етілуі - деп сипаттайды.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста, яғни олар:
Ұйымның өз міндеттемелері бойынша есептеу мүмкіндігі, немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын ұйымның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады - деп көрсеткен. Ұйымның жұмысы нарық жағдайына
өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі
сұрақтарда шиеленісе түсті.
Ұйымның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
оларды В.М.Радинова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді.
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы.
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес.
3) құрлысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар ұйымның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады,
ал сыртқы факторлар ұйым еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Ұйымның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатнас маңызды болып табылады.
Ұйымның өндірілген өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан
қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –активтердің тиімді
құрамы сондай-ақ ұйымның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып
табылады. ағымдағы активтерді басқару өнері –ұйым шотында оның ағымдағы
жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан
тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдап алынуы. Ұйымның өз қаржы ресурстары, соның ішінде
таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату
құрылымы әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып
табылады [11].
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша
жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Ұйым ақша қаражаттарын
қаншалықты көп тартатын болса,оның қаржылық мүмкінділіктері де соншалықты
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни ұйым өз кредиторларымен уақытында есептесе ала
ма жоқ па – деген қауіп туады. Және де бұл жерде ұйымның төлеу
қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рол
берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ұйымның қаржылық тұрақтылығына әсер
ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
ұйымның сапалық топқа жатуы;
шығарылатын өнімнің жұмыс қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
төленген қаржылық капиталдың мөлшері;
шығындардың көлемі,олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
қорлармен резервтерді олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен
қаржы ресурстарының жағдайы;
ұйымдарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
ұйымның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және т.б. жатады.
Сонымен, қаржылық тұрақтылықты – ұйымның төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігі сақталып отырған жағдайда, пайда мен капиталдың өсімі
негізінде сол ұйымның дамуын қамтамасыз ететін өзінің қаржы ресурстарының
ахуалы, оларды үлестірімі мен пайдалануы деп тұжырымдауға болады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де ұйымның
дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып
табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі ұйымның төлеу
қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаржының болмауына ал көп
болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен ұйым
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың оның өз контрагенттерімен
салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және
т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен
реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір
шарты болып табылады.
Әрине акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты ұйымдарға салады.
Инвеститциялық тартымдылығы болуы үшін тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да ұйымның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайыз бен
алғысы келетін, ал зайым мерзімі біткен уақытта – облигатция құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез-келген коммерциялық
ұйым сияқты банктерде өз несиелері мен тәуекел ете отырып несие алушының өз
қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдай отырып, кез-келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және
бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, ұйымның
қаржылық тұрақтылығы банктер осы ұйымға несие беру орынды ма жоқ па, ал бұл
сұрақты дұрыс шешкен жағдайды – қандай пайыз бен және қанша мерзімге деген
сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар мен
тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары ұйымдар мен келісім
шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық
инспекциясы ұйымның жағдай тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай
ұйым ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақытылы және толық
төлей алады.
Қазіргі нарықтық экономиканың дамуына және бухгалтерлік есеп жүйесінің
жетілдірілуіне байланысты шаруашылық қаржы іс-әрекетті талдауды ішкі
басқаратын және сыртқылық қаржылық талдау түрлеріне бөлуге мұқтаждық шықты.
Ішкі басқаратын талдау басқаратын бухгалтерлік есеп мәліметтерін пайдалана
отырып шаруашылық субъекті басшылықты қажетті сараптамалық ақпараттармен
қамтамасыз етуге бейімделеді.
Қаржылық есеп пен есеп беру мәліметтерін қолдану арқылы шаруашылық
субъект жөнінде ақпаратпен сыртқы пайдаланушыларды қамтамасыз етуге
бейімделетін сыртқы қаржылық талдау. Бірақта шаруашылық субъектінің
құрамдылық бөлімдерінің қаржылық нәтижелерін толық ашу мақсатпен қаржылық
талдауды басқаратын талдаумен бірге ішкі зәрушілікте де пайдаланады.
Экономикалық талдауға сәйкес қаржылық талдаудың да методологиялық
негізі болып таным теориясының, диалектиканың, экономикалық теорияның,
статистиканың, бухгалтерлік есептің, аудиттің және қаржылық менеджменттің
басты-басты принциптері табылады. Маңызында, қаржылық талдау бухгалтерлік
есеп, аудит және қаржылық менеджмент араларындағы қатынастырушы буын.
Қаржылық талдау экономикалық талдаудың бір түрі болса да, ол, сонымен
бірге, қаржылық есептің де құрамдық бөлімі.
Қазіргі қаржылық талдау ұйымның құралдары (активтері) мен олардың
қалыптасу көздерінің (пассивтерінің) ахуалын, сонымен бірге ұйымның
нәтижелігін (табыстылығын), банкроттық белгілері мен кәсіпкерлік тәуекелді
және іс-әрекеттің тиімділігін оқып зерттейді. Сондықтан, шаруашылық
субъектілердің қаржылық талдауының негізгі мазмұнын келесідей сипаттауға
болады.
- іс-әрекеттің зиянсыздылығы мен табыстылығын оқып және бағалау;
- ұйым активтерінің ахуалын оқу және бағалау;
- пассивтердің (капитал мен міндеттемелердің) ахуалын оқу және
бағалау;
- баланстың өтімділігін анықтау және бағалау;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын анықтау және бағалау;
- төлем және несие қабілеттілікті анықтау және бағалау;
- банкроттық белгілер мен тәуекелдерді анықтау және бағалау;
- ұйым іс-әрекетінің тиімділігін анықтау және бағалау.
Демек, қаржылық талдау мазмұны қорытындылы түрде ұйымның меншікті және
заемды қаржылық ресурстарының барын, олардың ахуалы мен пайдалануын жан
жақтан зерттеуді ұйғарады. Ал қаржылық талдаудың маңызы шаруашылық
субъектінің қаржылық ахуалын және іс-әрекетінің тиімділігін көрсететін,
негізгі сипаттарының өзгерістерін анықтау мен есептеу үшін қажет әдіс-
тәсілдердің жиынтығын қолдануды көрсетеді.
Сонымен қоса қаржылық талдау әртүрлі көрсеткіштерді жүйелі келіс арқылы
оқуға, түрлі-түрлі факторлардың әсерін кешенді келіс арқылы есептеу мен
бағалауға, сапалы мен сенімді экономикалық ақпараттарды қолдануға
негізделеді.
Қаржылық талдау анықтамасында белгіленгендей ұйымның барлық шаруашылық
процестері мен олардың нәтижелері экономикалық көрсеткіштер жүйесінде
бейнеленеді. Бұл жүйе өз алды ұйым іс-әрекетін жан-жақтан және әр түрлі
деңгейлер бойынша сипаттайтын мәліметтер жиынтығы болып көрсетіледі.
Жалпы айтқанда, ақпараттық жүйе тиісті ақпаратпен қамтамасыздандыру мен
сараптамалық әдістемелерді біліп қолданатын білікті мамандар болуын талап
етеді., ал осының барлығы сапалық қаржылық талдау жүргізу, дұрыс және
дәйекті басқаратын шешімдер қабылдаудың қажетті шарттары болып табылады.
Ұйым іс-әрекеттерін қаржылық талдауы келесі үш бағытты біріктіруді
талап етеді:
- бұрынғы жетістіктерді талдау (ұйымның ахуалына перспективалы талдау
жүргізу);
- қазіргі жетістіктерді талдау (ұйымның қазіргі ахуалына диагноз
жасау);
- келешекте болатын жетістіктерді анықтау (ұйымның ахуалына
перспективалы болжам жасау);
Сондықтан қаржылық талдаудың объектісі болып шаруашылық субъектінің
өткен, бүгінгі және келешектегі іс-әрекеті табылады. Мұндай іс-әрекетке
ұйымның жалпы және оның құрамдылық бөлімдерінің барлық жұмысы мен толық
шаруашылық процестерін оқып білу жатады. Ал қаржылық талдаудың субьектісі
ретінде экономикалық қызметтер және сыртқы құштар пайдаланушылар мен
мекемелер (мемлекеттік органдар), банктер, инвесторлар жабдықтаушылар,
сатып алушылар есептеледі.
Қаржылық талдаудың мазмұны оның алдында тұрған мақсаты мен міндеттерін
анықтайды. Жалпылы түрде қаржылық талдаудың негізгі мақсаты болып ұйымның
қаржылық ахуалын объективті және дәйекті сипаттайтын қажетті көрсеткіштерді
анықтаумен оқып білу табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше сараптамалық
міндеттерді шешу қажет. Сол міндеттердің негізгілері ретінде келесілерді
айтуға болады:
- қаржылық есеп беруді алдын-ала оқып білу;
- ұйымның кірістілігін оқып білу;
- ұйым мүлігінің ахуалы мен барын оқып білу;
- активтердің ахуалы мен олардың қалыптасу көздерін оқып білу;
- меншікті капитал міндеттемелерді оқып білу;
- қаржылық тұрақтылықты анықтау және бағалау;
- өтімділік пен төлем қабілеттілікті анықтау және бағалау;
- баланс өтімділігін талдап-зерттеу;
- кәсіпкерлік тәуекел мен банкроттық потенциалды бағалау;
- іскерлік белсенділік пен іс-әрекет тиімділікті оқып білу.
Әрине, жоғарыда айтылған міндеттермен олардың тізімі шектелмейді,
себебі нақты шаруашылық мән-жайға байланысты дербес міндеттер қойылуы және
кейбір сауалдар жетеленуі мүмкін. Бірақта олардың бәрі қаржылық талдаудың
әдіс-тәсілдерін пайдалану негізінде шешіледі.
Қаржылық тұрақтылықты талдау ұйымның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Ұйымның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті
және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі
болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді
пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ ұйымның
тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Ұйым қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында
тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің
жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштері мен анықталады.
Ұйымның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді
сатуына, алдын-ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының
қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге
байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу ұйымның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары ұйым шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде ұйымның төлеу
қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, ұйым өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше шикізат пен материалдар шығындарың нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыс та
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі ұйымның өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Сонымен, бүгінгі күні қызмет етуші ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын
талдағанда ұйым активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын, ұйым
активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын,
ұйымның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін, баланс өтімділігін, ұйымның төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін анықтау керек.
1.2Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер
және олардың ерекшеліктері
Қандай да бір басқада ғылым сияқты экономикалық талдаудың да өз әдісі
бар. Талдау әдісі – ол шаруашылық субъектінің қызмет нәтижелері жөніндегі
қолда бар барлық ақпараттарды арнайы әдіс-айла арқылы өңдеу негізінде сол
қызметті жүйелі кешенді түрде оқып білу, оларға әр түрлі факторлардың қайшы
әсерлерін айқындау мен есептеу, талдау материалдарын қорытынды мен
ұсыныстар әлпетінде жалпылау. Талдау әдісінің өзіндік ерекшеліктері болып
көрсеткіштер жүйесін пайдалану, сол көрсеткіштердің өзгерістерінің
себептерін оқып білу және олардың арасындағы өзара байланыстарын ашып
көрсету мен есептеу табылады. Талдау әдістерінің мазмұнын ашу мен оның
жүйелі кешенді сипатын айқындау үшін нақты талдау процесінде бірнеше
сараптамалық тәсілдер мен әдістемелер пайдаланады. Ал қаржылық талдау
экономикалық талдаудың бір түрі болғандықтан оған талдау процесінде жалпы
барлық талдауда пайдаланатын әдістер, тәсілдер мен әдістемелер қолдану тән.
Қаржылық талдаудың тағы бір ерекшелігі – ол оның нәтижесі ақпарат
қолданушыларға әбден ашық болуы. Осы ерекшелік және бухгалтерлік есептің
қаржылық есептіліктің Халықаралық стандарттар талаптарына сәйкестігі талдау
процесінде капитал мен кірісті пайдалануды зерттеу, тәуекел мен
банкроттықты бағалау және т.б. көрсеткіштерді оқып білуге бірнеше әдіс
тәсілдерді қолдану қажеттілігін талап етеді.
Қаржылық талдауда пайдаланатын барлық әдістер, әдістемелер мен тәсілдер
теория мен практикада жалпы экономикалық, болжамды – сараптамалық және
арнайы әдістерге жіктеледі. Жалпы экономикалық әдістер тобы (сондай-ақ
оларды дәстүрлі әдістер дейді) статистикалық және экономо-математикалық
әдістемелерден қалыптасады. Оларға келесілер жатады:
- статистикалық қадағалау;
- абсолютті, қатыстылы және орта мөлшерлер;
- теңеу;
- топтау;
- индекстік әдіс;
- дисперсиялық және регрессивтік – коррекциялық әдістер;
- элементарлық математика әдістері;
- эконометриялық әдістер;
- математикалық моделдеу мен программалау және т.б.
Бұл әдістердің мазмұны мен оларды қолдану жөнінде әдебиет беттерінде
толық жазылған, сондықтан оны қайталаудың қажеті жоқ шығар. Бірақта бұл
арада келесі ескертуді белгілеу қажет: біріншіден жоғарыда айтылған барлық
әдістер экономикалық көрсеткіштер есептеудің қатал тәртібімен шектеледі,
екіншіден олар негізінде нақты сараптамалық сауалдарды шешу маңында сандық
мағына алу үшін арналады.
Болжамды сараптамалық әдістер тобы (немесе оларды факторлық талдау
әдістері дейді) – бұл нәтижелік көрсеткіштің өзгерісіне әсер ететін
факторларды ашып анықтау мен олардың мөлшерін есептеуге арналған бірқатар
әдістер мен әдістемелер, сондай-ақ олардың негізінде зерттеп отырған
объектінің даму болжамдық моделі құрылады. Факторлық талдаудың негізгі
мақсаты – ол нәтижелік көрсеткіштің сол немесе өзге деңгейін анықтайтын
себептер немесе факторлар әсерін айқындау мен есептеу. Сондықтан, нәтижеге
сол немесе басқа фактор қалай және қандай түрде әсер етуіне байланысты тура
және жанама, сапалы және санды факторларды айырады.
Тура факторлар нәтижелік көрсеткіштер деңгейіне тікелей әсер етеді.
Мысалы, қандай бір тең шарттар маңында жалпы пайда мөлшері өнім сату мен
қызмет көрсетуден түскен кіріс көлеміне тура байланысты жанама факторлар
нәтижелік көрсеткішке тікелей әсер етпейді – олар басқа факторлар арқылы
әрекет етеді. Мысалы, жанағы жалпы пайда мөлшеріне сатылған өнім бірлігі
бағасының өзгерісі тікелей әрекет етпейді, ол өнім сатудан түскен кіріс
арқылы әсер етеді, себебі өнім бірлігі бағасының өзгерісі ең алдымен кіріс
көлемі деңгейіне ықпалын тигізеді.
Ұйым іс-әрекетінің саны, мөлшері, көлемі немесе масштабы жағынан
сипаттайтын көрсеткіштер санды факторларға жатады. Осындай факторларды
басқаша өндірістің экстенсивтік дамуын қамтамасыз ететін факторлар деп
атайды. Ұйым іс-әрекеті мен ресурстарды пайдаланудың тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштерді сапалы факторлар дейді және олар өндірістің
интенсивтік дамуын қамтамасыз ететін факторларға жатады.
Енді факторлық талдаудың жиі қолданатын әдістері мен әдістемелерінің
кейбіреуімен танысайық. Олардың біреуі – ол нәтижелік көрсеткішке әр түрлі
факторлардың әсерін динамика бойынша санды түрде анықтаудың негізі болып
табылатын индекстік әдіс. Еске сала кетсек, бұл әдіс тек қана қатыстылы
әсерді анықтау үшін ғана емес, сонымен қоса ол нәтижелік көрсеткішке бөлек
бір факторлардың абсолюттік әсерін есептеуге мүмкіншілік береді. Мысалы
өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс мөлшерінің өзгерісіне екі
фактор, яғни өніммен қызмет көрсету көлемі және оның бағасы әсерінің
қатыстылы деңгейін анықтау үшін товар айналымы жалпы индексін қолдануға
болады. Бұл индекстің дәстүрлі түрі келесідей:
Iq = ∑ q1 * p1 ∑ q0 * p0 (1)
Мұндағы:
Iq - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс өзгерісінің жалпы
индексі;
q1 және q0 – сәйкестілі есепті және базисті жылғы сатылған өнім мен
көрсеткен қызмет көлемі;
p1және p0 – сәйкестілі есепті және базисті жылғы сатылған өнім мен
көрсеткен қызмет бірлігінің бағасы.
Бұл ара қатынас (1) базисті жылмен салыстырғанда есепті жылғы сатылған
өнім мен көрсеткен қызмет арқылы түскен кіріс көлемінің арту немесе азаю
мөлшерінің қатыстылы өзгерісін көрсетеді. Ал осы индекс арқылы есепті жылғы
көлемнің базисті жылмен салыстырғандағы абсолюттік ауытқуын анықтау үшін
бөлшектің алымындағы сомадан бөліміндегі соманы алу қажет, яғни былай Δд=∑
q1 * p1–∑ q0 * p0. Есептелген айырмашылық өнім сатудан қызмет көрсетуден
түскен кіріс мөлшерінің өнім мен қызмет көрсету көлемі және оның бағасының
әсері маңындағы өзгеруінің өскенін (+) немесе азайғанын (-) көрсетеді.
Ал енді өнім сатудан және қызмет көрсетуден түскен кіріс көлемінің
жалпы өзгерісіне осы екі фактордың әр біреуінің жеке санды әсерінің есептеу
үшін ең алдымен кіріс көлемінің шартты мөлшерін анықтау қажет. Осы
қарастырылып отырған мысал бойынша кірістің шартты көлемі өткен жылғы өнім
бірлігінің бағасын есепті жылғы өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі,
яғни былай: ∑q1*p0 Есептелген соманы қолдану арқылы келесі индексті құру
қажет:
Iq = ∑ q1 * p0 ∑ q0 * p0 (2)
Мына ара қатынас (2) базисті жылумен салыстырғанда есепті жылғы
сатылған өнім мен көрсеткен қызмет арқылы түскен кірістің физикалық
көлемінің арту немесе азаю мөлшерінің қатыстылы өзгерісін көрсетеді, яғни
осы ара қатынастың алымы мен бөлімінде баға деңгейі өзгеріссіз
болғандықтан, ол кіріске ешқандай ықпалын тигізбейді, сондықтан өзгеріс тек
қана көлемнің өзгерісіне байланысты. Ал бөлшектің алымы мен бөлімі
арасындағы былай есептелген (±) Δq=∑ q1 * p0- ∑ q0 * p0 айырмашылық
сатылған өніммен көрсетілген қызмет көлемі өзгеруінің әсері арқылы біріккен
жылдық кірістің өскен (+) немесе азайған (-) сомасын көрсетеді. Өнім
бағасының өзгерісі мен оның әсерінің дәрежесін анықтау үшін келесідей
индекс құру қажет:
Ip=∑ q1 * p1 q1* p0 (3)
Бұл ара қатынастың нәтижесі есепті жылдағы бағаның қатыстылы өзгерісін
айғақтайды, ал бөлшектің алымы мен бөлімі арасындағы былай есептелген (±)
Δp=∑ q1 * p1-∑ q1 * p0 айырмашылық өнім бағасы өзгеруінің әсері арқылы
біріккен жылдық кірістің өскен (+) немесе азайған (-) сомасын көрсетеді.
Осы (2) және (3) индекстерді көбейту арқылы біріккен жылдық кіріс
индексінің жалпы қатыстылы ауытқуын көрсетеді, яғни Iд = Iq * Ip, ал
өзгерістердің қосқан сомасы Δq + Δp = Δд жалпы абсолюттік ауытқуды береді.
Нәтижелік көрсеткіштің өзгерісіне әрбір факторлар әсерінің мөлшерін
анықтау үшін қолданатын тағы бір әдіс – ол тізбекті алмастыру әдісі. Осы,
өз алдына әмбебап болып табылатын әдістің мағынасы әрбір фактордың алғашқы
мөлшерін олардың нақты мөлшерімен қатал тізбектелген түрде алмастыру және
нәтижесінде пайда болған әрбір кейінгі мөлшерден бұрынғы мөлшерді
шегертумен қорытылады. Бұл әдіс факторлық талдаудың детерминациялық
модельдерінің барлық типтері бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
пайдаланады.
Нәтижелік көрсеткіштің көлемі бірнеше факторлар мөлшерін көбейтумен
есептелетін мультипликативтік модельдерде тізбекті алмастыру әдісті
пайдалану тәртібін келесі мысал арқылы көруге болады:
V = P * Y * D * T (4)
Мұндағы:
V – өндірілген өнім көлемі, мың теңге;
P – өндірістік персоналдың саны, адам.
Y – жылдағы жұмыс құны саны;
D – жұмыс күні ұзақтылығы, сағ;
T – бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі, мың теңге.
Алмастыру тізбектілігі факторлардың базисты мөлшерлерінің орнына келе
олардың нақты мөлшерін қою арқылы іске асырылады. Мұның әдістемесі
келесідей жүргізіледі:
1. V0 = P0 * Y0 * D0 * T0 – барлық факторлар базистіы мөлшерімен
есептеген алғашқы деңгей;
2. V р= P1 * Y0 * D0 * T0 – жұмыскерлер саны оның нақты мөлшерімен
алмастырылған бірінші итерация ;
3. Vу = P1 * Y1 * D0 * T0 – жылдағы жұмыс құны саны оның нақты
мөлшерімен алмастырылған екінші интерация;
4. Vt = P1 * Y1 * D 1* T 0
5. Vt = P1 * Y1* D1 * T1 – бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі
оның нақты мөлшерімен алмастырылған төртінші интерация.
Енді модельге кірген факторлардың әр біреуінің нәтижелік көрсеткіш
мөлшерінің өзгерісіне тигізген әсерін есептейік. Ол үшін әрбір кейінгі
интерация нәтижесінің сомасынан шегерту жеткілікті, яғни келесі әдістемеме:
а) өндірістік персонал саны өзгерісінің әсерін: ±Δ p = V p - V 0;
б) жылдағы жұмыс күні саны өзгерісінің әсерін: ±Δу= Vу - V p;
в) жұмыс күні ұзақтылығы өзгерісінің әсерінен: ±Δd= Vd - Vу;
г) бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі өзгерісінің әсерін: ±Δt =
V - Vd.
Тексеру: V1 - V 0= V p ± Δу ± Δd ± Δt.
Нәтижелік көрсеткіш бір факторлық көрсеткіштің мөлшерін екіншінің
мөлшеріне бөлу арқылы есептелетін модельдерде тізбекті алмастыру әдісті
пайдалануды келесі мысал арқылы көруге болады:
R = P V (5)
Мұндағы:
R – сату рентабельділігі, %;
P – пайда көлемі, мың теңге;
V - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс, мың теңге. әсеріне
тәуелді екенін көрсетеді, яғни пайда (Р) және өнім сату мен қызмет
көрсетудің (V) көлемдері өзгерістерінің әсері.
Есептеу әдістемесі:
R0 = P 0 V0 – сату рентабельділігінің базисті мөлшері;
Rш = P 1 V0 – сату рентабельділігінің шартты мөлшері;
R1 = P 1 V1 – сату рентабельділігінің нақты мөлшері.
Енді осы көрсеткіштерді қолдана отырып сату рентабельділігі өзгерісіне
әрбір фактордың әсерін есептеуге болады:
а) пайда көлемі өзгерісінің әсерін: ±Δ p- Rш- R0
б) сату көлемі өзгерісінің әсерін: ±Δv= R1-Rм
Тексеру: R1- R0=(±Δ p)+( ±Δv)
Экономикалық талдау дағдысында көбінесе тізбекті алмастыру әдістің әр
түрлі өзге түрлері пайдаланады. Оларға абсолютті айырма әдісі, қатыстылы
айырма әдісі, пайыздық әдісі сияқты әдістер жатады.
Абсолютті айырма немесе айырылымдылық салыстыру әдісі –
мультипликациялық модельдер бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
тізбекті алмастыру әдісінің оңайлатылған нұсқасы. Мысалы, сату көлемі (Q)
өнім бірлігінің бағасын (Р) сол өнімнің санына (V) көбейту арқылы
есептелгендіктен, яғни Q=V*P, оның өзгнрісіне факторлардың әсерін келесідей
анықтауға болады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері: Δv=( V1- V0)* P 0
б) өнім бірлігі бағасы өзгерісінің әсері: Δ p (P 1- P 0)* V1
Тексеру: V1- V0= Δ p + Δv
Қатыстылы айырма әдісі де абсолютті айырма әдісіндей нәтижелік
көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу үшін пайдаланады, бірақта тек қана
қолданылатын мәліметтер қатыстылы мөлшер түрлерінде болған жағдайларда.
Мысалы, кейде өнім өзгерісі (-) Δv % құраса, ал өнім бірлігінің бағасы –
(+) Δ p %, онда осы екі фактордың сату көлемінің өзгерісіне тигізетін
әсерін келесідей есептеуге болады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері: (-) Δ Qv = ( V0* ( - ) Δv % 100,
яғни өнім саныняң қатыстылы өзгерісінің әсерінен сату көлемі абсолюттік
өлшемде ( - ) Δ Qv сомаға азайғанын көрсетеді.
б) өнім бірлігі бағасының өзгерісінің әсері: ( +) Δ Qр= [( V0± Δ Q v )
* ( + ) Δр %] 100, яғни өнім бірлігі бағасының қатыстылы өзгерісінің
әсерінен сату көлемі ( өнім саны әсерін есепке алғанда) абсолюттік өлшемде
( +) Δ Qр сомаға өскенін көрсетеді.
Пайыздық айырым әдісі қатыстылы айырым әдісі қатыстылы айырым әдісінің
бір түрі болып табылады, ал осы әдіс бойынша факторлардың әсері келесідей
анықталады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері:Δ Q v = V0 * [(Q1 Q 0)-1];
б)баға өзгерісінің әсері : Δ Q Р = V0 * [(Q1 P 1 Q 0 P 0)- Q1 Q 0].
Факторлық талдауда өте жиі аддитивтік модельдер пайдаланады. Мұндай
модельдердің көрсеткіштері оның құрамына кіретін бірнеше көрсеткіштері оның
құрамына кіретін бірнеше көрсеткіштер мөлшерін қосу арқылы анықталады [15].
Сондықтан, осындай модельдерді талдау маңында нәтижелік көрсеткіштің жалпы
өзгерісіне оны құрастыратын бөлшектерінің әсерін анықтау қажеттілік туады.
Ол үшін қатыстылы айырым әдісінің тағы да бір түрі пайдаланады, яғни
нәтижелік көрсеткішке әрбір фактордың үлестік әсерін есептеу әдісі. Осы
әдісті пайдалану мысалы ретінде шығындардың бірнеше баптарын қосумен
анықталатын өнімнің өзіндік құн көрсеткішін қолданайық.
Өнім өзіндік құнның жалпы сомасын келесі аддитивтік модель арқылы
жазуға болады:
Z = T + S + N (6)
Мұндағы:
Z – шығындардың жалпы сомасы, теңге;
T – еңбек ақы шығындары, теңге;
S – шикізат пен материалдар шығындары, теңге;
N – басқа шығындар, теңге.
Өткен жылмен салыстырғанда есепті жылғы Z-тің қатыстылы өзгерісі келесі
ара қатынас арқылы анықталады: ΔZ% = (Z1 Z0) * 100.
Бұл өзгеріс (ΔZ%) модельге кірген барлық шығындар баптарының абсолюттік
өзгерістерінің әсерімен шарттасқан. Шығындар баптар бойынша өзгерістері
әрбір бап бойынша есепті жәнебазисті жыл сомаларының айырымы ретінде
есептеледі, яғни келесідей;
±Δ T = T1 – T0
±Δ S = S1 – S0
±Δ N = N1 – N0
Енді өнім өзіндік құнның қатыстылы ретінде жалпы өсу немесе төмендеуіне
әрбір баптың үлестік әсерін есептеуге болады. Ол үшін төмендегідей есептеу
жасау қажет:
а ) еңбек ақы шығындары өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ t% = ±ΔT Z0 *100.
б) басқа да шығындар өзгшығындар өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ n% = ±ΔN
Z0 *100.
в) шикізатпен материалдар шығындары өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ s% =
±ΔS Z0 *100.
Тексеру: ΔZ % = ΔZ t% + ΔZ n%.
Тізбекті алмастыру әдістің бір кемшілігі бар, себебі бұл әдісті
пайдалануы бірден факторлар өзгерістерінің бір біріне тәуелді еместігін
ұйғарады. Бірақта, нақтылықта барлық факторлар бір жола және сабақтастықпен
өзгереді. Осындай сабақтастықтан және оның әсерін нәтижелік көрсеткіштің
қосымша пайда болатын өзгерісі тізбекті алмастыру әдісін пайдалану
барысында жасалатын есептесуде факторлардың біріне қосылады. Ал мұндайдың
нәтижесі факторлар әсерінің мөлшерін бұрмалайды, себебі соңғы тұрған фактор
басқаларына қарағанда ылғи астам әсер етеді.
Тізбекті алмастыру әдістің осы кемшілігінен құтылу арқылы нәтижелік
көрсеткішке факторлар әсерін нақтылы есептеу үшін интегральды әдісті
қолдануға болады. Интегральды әдіс факторлардың нәтижелік көрсеткішке өзара
әсері маңында жекелеген ықпалы арқылы пайда болатын қосымша өзгерісті сол
факторлар арасында бөлуін қамтамасыз етеді . сондықтан бұл әдіс факторлық
талдаудың бірнеше модельдері бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
пайдаланады. әдісті пайдалану үшін қолданылатын арнайы формулалары
экономикалық талдау теориясы мен басқа талдау оқулықтарында келтіріліп
толық сипатталған.
Қаржылық талдаудың арнайы әдіс тәсілдер тобы қаржылық есептілік
коэффиценттерді оқуға арналған әдістерді құрайды (А қосымшасы). Оның ішіне
факторлық талдау әдістері де жатады. Қаржылық талдау дағдысына баланстық,
көлденең, тікшіл, тренділік әдістер мен қаржылық коэффициенттер әдісі
пайдаланады.
Баланстық әдіс көрсеткіштер арасында бар өзара шарттастыққа негізделіп
олардың ара қатынасы мен пропорцияларын көрсетеді. Бұл әдіс бухгалтерлік
баланс көрсеткіштеріне қажетті алғашқы мәліметтер мен есептемелердің
дұрыстығын тексеруді қоса, сол көрсеткіштер бойынша қаржылық жағдайды оқып
білу үшін пайдаланады.
Көлбеуіл әдіс бухгалтерлік есептілік баптарын өткен мерзім
көрсеткіштерімен және олардың ауытқуын басқа баптар өзгерістерімен
салыстыруға негізделеді. Сондай салыстыру нәтижесінде баланс баптарының,
жинақты сомалардың және баланс валютасының абсолюттік және қатыстылы
ауытқулары белгіленеді.
Тікшіл әдіс баланстың жалпы, жинақты көрсеткіш ішіндегі әрбір баптардың
әсерін анықтаумен олардың үлес салмағын есептеу және кейіннен оларды
өткендегі мерзім көрсеткіштер деңгейімен салыстыру үшін пайдаланады.
Тренділік әдіс бірнеше жыл немесе тоқсан, немесе айлар бойынша
есептілік көрсеткіштердің қатыстылы ауытқуларын анықтау үшін қолданылады.
Маңызында, осы әдіс арқылы нақты бір көрсеткіштің динамикалық даму бет
алысын анықтауға болады, басқаша айтқанда оның трендін. Сосын сол трендті
қолдана отырып жаңағы нақты көрсеткіштің болашақ мөлшерін болжамдауға
болады, яғни болжамдық талдау жасау.
Қаржылық талдаудың нағыз өзіндік және көп тараған әдісі болып қаржылық
коэффициенттер әдісі – ол әр түрлі қаржылық коэффициенттер есептеу
негізінде көрсеткіш арасындағы өзара байланыстарды интерпретациялау.
Қаржылық коэффициенттер деп екі абсолюттік көрсеткіштерді бір біріне бөлу
арқылы есептелетін қатыстылы көрсеткіштерді айтады. Коэффициенттерді талдау
процесінде олардың нақты мөлшерлерінің базисті немесе белгілеген
мөлшерлерімен салыстыру анықталатын өзгерістері айқындалады, сондай – ақ
сол көрсеткіштердің есепті жылғы және бірнеше жылдар маңындағы динамикасы
зерттеледі.
Талдау теориясында бөлісу коэффициенттері мен координациялау
коэффициенттерін айырады. Бөлісу коэффициенттері осы немесе басқа
абсолюттік көрсеткіштің үлесін анықтау үшін пайдаланады, ал координациялау
коэффициенттері экономикалық маңызы әр түрлі екі абсолюттік көрсеткіштер
арасындағы өзара қатынас деңгейін есептеу үшін қажет. Мысалы координациялау
коэффициенттерге кеңінен тараған активтер кірістілік коэффициенті жатады.
Бұл коэффициент ұйым өзінің салынған қаражаттарының бір теңгесіне неше
теңге пайда тапқаны көрсетеді, себебі ол барлық пайда сомасын меншікті
капитал көлеміне бөлу арқылы есептеледі. Бөлісу коэффициенттердің бірі – ол
ұйымның мүлік коэффициенті. Бұл коэффициент нақты активтер құнын баланс
жиынтығына бөлу бойынша анықталып, негізгі құралдар, шикізат материалдар,
аяқталмаған өндіріс қосындысы құнының ұйым мүлкінің жалпы құны ішіндегі
үлесін көрсетеді. Қаржылық коэффициент жүйесін экономикалық мазмұнға
байланысты шартты түрде шаруашылық субъектінің қаржылық ахуалының белгілі
бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...3
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 6
1.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні, атқаратын
ролі,
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 6
1.2Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер және
олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..13
1.3Ұйым қаржыларын тиімді басқару – қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етудің
негізгі
құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 20
2 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау және оның негізгі көрсеткіштерін
бағалау (Көктас ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ...25
2.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың абсолютті және қатынасты
көрсеткіштерін
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 25
2.2Ұйымның бухгалтерлік балансындағы активтер мен пассивтердің құрылымдық
динамикасын және баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ..33
2.3Ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесін
бағалау ... ... 44
3 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдауда бухгалтерлік баланс пен
есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 68
Кіріспе
Қаржылық тұрақтылық белгілі бір дәреже бойынша серіктес сенімділігінің
қағидасы болып табылады, себебі ол ең алдымен капитал құрылымымен, меншікті
және заемды қаражаттар арақатынасымен сипатталады. Сол себептен, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету – ол ұйымда ұзақ мерзімді активтердің орнын
толтырғаннан кейін материалды айналымды құралдарды өтеу үшін жеткілікті
меншікті қаражаттар көздері, сондай-ақ қысқа мерзімді берешектерді өтеу
үшін жеткілікті ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері бар болуы тиіс.
Қазіргі кезде қолда бар қаржылық ресурстар жағдайының нарық талаптарына
сай болуы және де ұйымның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере
алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың
жетіспеушілігі ұйымның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына
қажетті қаржының болмауына ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық
қорлармен және резервтермен ұйым шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен
салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және
т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен
реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір
шарты болып табылады.
Ұйымың үздіксіз өндірістік-қаржылық іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін
қажетті ақша қаражаттарын мақсатты қалыптастыру мен тиімді пайдалану
қаржылық тұрақтылықтың мазмұнын сипаттайды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығы
қаржы ресурстарының меншікті көздері арқылы оның өсімі мен дамуын
қамтамасыз ететін ақша қаражаттары ахуалы түсініледі. Меншікті қаржы
ресурстарына мерзім бойынша жиынтық пайда мен амортизациялық аударымдар
жатады.
Белгіленген уақытқа қаржылық жағдайдың тұрақтылығын талдаудың негізгі
мақсаты – ол осы уақытқа дейінгі кезең бойы қаржы ресурстарын ұйым
қаншалықты дұрыс және ұтымды басқарғанын анықтау. Бұның маңында қаржы
ресурстардың ахуалы сыртқы ортаның талаптарына сәйкес және ұйымның даму
мұқтаждығын қанағаттандыруға тиіс. Мұндай жағдай, біріншіден, жеткіліксіз
тұрақтылықтан, немесе, екіншіден, артық тұрақтылықтан шарттасуы мүмкін.
Жеткіліксіз тұрақтылық ұйымды төлем қабілетсіздікке, оның өндіріс әрекетіне
қажетті құралдардың жетіспеушілігіне әкелуі мүмкін, ал артық тұрақтылық
ұйымның шығындарын артықша запастары мен резервтері арқылы ұлғайтып, оның
дамуына кедергі әкелуі мүмкін.
Бүгінгі күні ұйымның қаржылық тұрақтылығын арттыру және оны талдау
мәселесі бойынша көптеген экономист-ғалымдар арасында қызу пікірталастар
ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан қаржылық тұрақтылықты талдау мәселесін
зерттеудің өте өзекті екені айқын. Бұл таңдалған дипломдық жұмыс
тақырыбының маңыздылығын толық растайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – ұйымның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету жолдарын, әдіс-тәсілдерін анықтау арқылы ұйымның төлем және
несие төлеу қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттарын ашып көрсету болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылып, шешу
жолдары қарастырылды:
- нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудің
қажеттілігін теориялық тұрғыдан зерделеу;
- қаржылық тұрақтылықты талдауға қажетті әдіс-тәсілдердің
тиімділігін айқындау;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың ролін арттыруға
негізделген іс-шараларды сипаттау;
- қаржылық тұрақтылықты талдаудың абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін ашып көрсету;
- ұйымның төлем қабілеттілігін арттырудың тиімді жүйесін құрудың
негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
- ұйымның несиені өту қабілеттілігіне талдау жасау;
- қаржылық талдау процесін ұйымдастыру және оны ақпаратпен
қамтамасыз ету мәселелерін шешуге бағытталған ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні болып ұйым іс-әрекетінің бастапқы бастау шегі мен соңғы
нәтижесі болып табылатын қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелері
таңдалды.
Зерттеудің объектісі ретінде Көктас ЖШС алынды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығы және
оның экономикалық мәні, атқаратын ролі, міндеттері, Қаржылық тұрақтылықты
талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер және олардың ерекшеліктері,
ұйым қаржыларын тиімді басқару жолдары теориялық тұрғыдан сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығын
талдаудың абсолютті және қатынасты көрсеткіштері, ұйым балансының активтері
мен пассивтері, ұйымның төлем қабілеттілігі мен несиені қайтару дәрежесі
бағаланып, талданады.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында ұйымның қаржылық тұрақтылығын
талдауда бухгалтерлік баланс пен есептіліктің мәліметтерін тиімді пайдалану
жолдары қарастырылады.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және
шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу
жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау
әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді
талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Аталған дипломдық жұмысты жазу барысында қаржылық тұрақтылықты талдау
мәселелері бойынша зерттелген отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік-құқықтық
актілері, ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімді басылымдар
материалдары пайдаланылды.
1 Нарық жағдайында ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдаудың теориялық
негіздері
1.1Ұйымның қаржылық тұрақтылығы және оның экономикалық мәні,
атқаратын ролі, міндеттері
Қазіргі уақытта ұйымның қаржылық жағдайы оның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуімен
өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресустарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Қаржылық тұрақтылық белгілі бір дәреже бойынша серіктес сенімділігінің
қағидасы болып табылады, себебі ол ең алдымен капитал құрылымымен, меншікті
және заемды қаражаттар арақатынасымен сипатталады. Сол себептен, қаржылық
тұрақтылықты қамтамасыз ету – ол ұйымда ұзақ мерзімді активтердің орнын
толтырғаннан кейін материалды айналымды құралдарды өтеу үшін жеткілікті
меншікті қаражаттар көздері, сондай-ақ қысқа мерзімді берешектерді өтеу
үшін жеткілікті ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері бар болуы тиіс.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы аясында қаржы ресурстарының меншікті
көздері арқылы оның өсімі мен дамуын қамтамасыз ететін ақша қаражаттары
ахуалы түсініледі. Меншікті қаржы ресурстарына мерзім бойынша жиынтық пайда
мен амортизациялық аударымдар жатады.
Қаржылық тұрақтылық өндіріс-шаруашылық процесінде қалыптасады және
әртүрлі активтер мен оларды қаржыландыру көздері арасындағы оптималды
арақатынасына негізделеді.
Бүгінгі күні, экономист-ғалымдардың көзқарасынша ұйымның қаржылық
тұрақтылығы түрліше түсіндіреді. Кейбір экономист-ғалымдар қаржылық
тұрақтылықты өз қаражаттарының шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс
процесінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы деп
түсіндіреді... Қаржылық тұрақтылық меншікті және қарыз қаражаттарының
байланысы деп жазады.
Енді біреулер өз қаражаттары есебінен активтерге негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, айналым қаражаттары, жіберілген қаражаттарды
жабатын,сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық қарыздарға жол
бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытысында қайтаратын шаруашылық
субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазылады.
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде анықтаған.
Олардың ойынша: Қаржылық тұрақтылық бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін ұйымның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М.Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсіндіреді:
Ұйымдарда тұрақты қалыптасқан табыстың шығынынан артуының өзіне тән айнасы
қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып,
оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай ақ ұйымды кеңейтуге және жаңартуға
қажетті шығындар қаржыландыратын ұйымның қаржы ресурстық жағдайын
сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады. Сонымен қатар, олар: ұйымның қаржылық тұрақтылығы – бұл
тәуекелдің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы ұйымның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы - деп те көрсетеді.
В.Г Артеменко мен М.В Беллендир бұл ұғымды былайша түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдаланып қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс шаруашылық
қызметті процесінде қатысады және ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады. Ал, ұйымның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығынан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді.
Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді жұмыс, қызмет өткізуден түсетін
табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен,
жабдықтаушылармен, несие берушілер мен, жұмысшылармен және т.б. есеп
айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар ұйымның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін осы ұйымда өндірісті дамытуға оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда кейбір авторлардың көзқарас-
пікірлерімен экономист-ғалымдар келісе бермейді. Мәселен, В.Т.Артеменко мен
М.В.Беллендир: Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді
қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады - деп тұжырымдайды
Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфулин дәлірек және анығарық
түсіндірген. Олар: Қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен
шығындардың қалыптасуы көздерінен қамтамасыз етілуі - деп сипаттайды.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста, яғни олар:
Ұйымның өз міндеттемелері бойынша есептеу мүмкіндігі, немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын ұйымның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады - деп көрсеткен. Ұйымның жұмысы нарық жағдайына
өтумен бірге оның қаржылық жағдайы және сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі
сұрақтарда шиеленісе түсті.
Ұйымның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
оларды В.М.Радинова және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді.
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы.
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес.
3) құрлысы бойынша – қарапайым және күрделі.
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар ұйымның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады,
ал сыртқы факторлар ұйым еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Ұйымның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатнас маңызды болып табылады.
Ұйымның өндірілген өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан
қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –активтердің тиімді
құрамы сондай-ақ ұйымның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып
табылады. ағымдағы активтерді басқару өнері –ұйым шотында оның ағымдағы
жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан
тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдап алынуы. Ұйымның өз қаржы ресурстары, соның ішінде
таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату
құрылымы әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып
табылады [11].
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша
жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Ұйым ақша қаражаттарын
қаншалықты көп тартатын болса,оның қаржылық мүмкінділіктері де соншалықты
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни ұйым өз кредиторларымен уақытында есептесе ала
ма жоқ па – деген қауіп туады. Және де бұл жерде ұйымның төлеу
қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге үлкен рол
берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ұйымның қаржылық тұрақтылығына әсер
ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
ұйымның сапалық топқа жатуы;
шығарылатын өнімнің жұмыс қызмет құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
төленген қаржылық капиталдың мөлшері;
шығындардың көлемі,олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
қорлармен резервтерді олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен
қаржы ресурстарының жағдайы;
ұйымдарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
ұйымның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және т.б. жатады.
Сонымен, қаржылық тұрақтылықты – ұйымның төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігі сақталып отырған жағдайда, пайда мен капиталдың өсімі
негізінде сол ұйымның дамуын қамтамасыз ететін өзінің қаржы ресурстарының
ахуалы, оларды үлестірімі мен пайдалануы деп тұжырымдауға болады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де ұйымның
дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып
табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі ұйымның төлеу
қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаржының болмауына ал көп
болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен ұйым
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың оның өз контрагенттерімен
салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар акционерлер, және
т.б. өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен
реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайының бірден-бір
шарты болып табылады.
Әрине акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты ұйымдарға салады.
Инвеститциялық тартымдылығы болуы үшін тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да ұйымның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайыз бен
алғысы келетін, ал зайым мерзімі біткен уақытта – облигатция құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез-келген коммерциялық
ұйым сияқты банктерде өз несиелері мен тәуекел ете отырып несие алушының өз
қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдай отырып, кез-келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және
бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, ұйымның
қаржылық тұрақтылығы банктер осы ұйымға несие беру орынды ма жоқ па, ал бұл
сұрақты дұрыс шешкен жағдайды – қандай пайыз бен және қанша мерзімге деген
сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады. Жабдықтаушылар мен
тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары ұйымдар мен келісім
шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық
инспекциясы ұйымның жағдай тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай
ұйым ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақытылы және толық
төлей алады.
Қазіргі нарықтық экономиканың дамуына және бухгалтерлік есеп жүйесінің
жетілдірілуіне байланысты шаруашылық қаржы іс-әрекетті талдауды ішкі
басқаратын және сыртқылық қаржылық талдау түрлеріне бөлуге мұқтаждық шықты.
Ішкі басқаратын талдау басқаратын бухгалтерлік есеп мәліметтерін пайдалана
отырып шаруашылық субъекті басшылықты қажетті сараптамалық ақпараттармен
қамтамасыз етуге бейімделеді.
Қаржылық есеп пен есеп беру мәліметтерін қолдану арқылы шаруашылық
субъект жөнінде ақпаратпен сыртқы пайдаланушыларды қамтамасыз етуге
бейімделетін сыртқы қаржылық талдау. Бірақта шаруашылық субъектінің
құрамдылық бөлімдерінің қаржылық нәтижелерін толық ашу мақсатпен қаржылық
талдауды басқаратын талдаумен бірге ішкі зәрушілікте де пайдаланады.
Экономикалық талдауға сәйкес қаржылық талдаудың да методологиялық
негізі болып таным теориясының, диалектиканың, экономикалық теорияның,
статистиканың, бухгалтерлік есептің, аудиттің және қаржылық менеджменттің
басты-басты принциптері табылады. Маңызында, қаржылық талдау бухгалтерлік
есеп, аудит және қаржылық менеджмент араларындағы қатынастырушы буын.
Қаржылық талдау экономикалық талдаудың бір түрі болса да, ол, сонымен
бірге, қаржылық есептің де құрамдық бөлімі.
Қазіргі қаржылық талдау ұйымның құралдары (активтері) мен олардың
қалыптасу көздерінің (пассивтерінің) ахуалын, сонымен бірге ұйымның
нәтижелігін (табыстылығын), банкроттық белгілері мен кәсіпкерлік тәуекелді
және іс-әрекеттің тиімділігін оқып зерттейді. Сондықтан, шаруашылық
субъектілердің қаржылық талдауының негізгі мазмұнын келесідей сипаттауға
болады.
- іс-әрекеттің зиянсыздылығы мен табыстылығын оқып және бағалау;
- ұйым активтерінің ахуалын оқу және бағалау;
- пассивтердің (капитал мен міндеттемелердің) ахуалын оқу және
бағалау;
- баланстың өтімділігін анықтау және бағалау;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын анықтау және бағалау;
- төлем және несие қабілеттілікті анықтау және бағалау;
- банкроттық белгілер мен тәуекелдерді анықтау және бағалау;
- ұйым іс-әрекетінің тиімділігін анықтау және бағалау.
Демек, қаржылық талдау мазмұны қорытындылы түрде ұйымның меншікті және
заемды қаржылық ресурстарының барын, олардың ахуалы мен пайдалануын жан
жақтан зерттеуді ұйғарады. Ал қаржылық талдаудың маңызы шаруашылық
субъектінің қаржылық ахуалын және іс-әрекетінің тиімділігін көрсететін,
негізгі сипаттарының өзгерістерін анықтау мен есептеу үшін қажет әдіс-
тәсілдердің жиынтығын қолдануды көрсетеді.
Сонымен қоса қаржылық талдау әртүрлі көрсеткіштерді жүйелі келіс арқылы
оқуға, түрлі-түрлі факторлардың әсерін кешенді келіс арқылы есептеу мен
бағалауға, сапалы мен сенімді экономикалық ақпараттарды қолдануға
негізделеді.
Қаржылық талдау анықтамасында белгіленгендей ұйымның барлық шаруашылық
процестері мен олардың нәтижелері экономикалық көрсеткіштер жүйесінде
бейнеленеді. Бұл жүйе өз алды ұйым іс-әрекетін жан-жақтан және әр түрлі
деңгейлер бойынша сипаттайтын мәліметтер жиынтығы болып көрсетіледі.
Жалпы айтқанда, ақпараттық жүйе тиісті ақпаратпен қамтамасыздандыру мен
сараптамалық әдістемелерді біліп қолданатын білікті мамандар болуын талап
етеді., ал осының барлығы сапалық қаржылық талдау жүргізу, дұрыс және
дәйекті басқаратын шешімдер қабылдаудың қажетті шарттары болып табылады.
Ұйым іс-әрекеттерін қаржылық талдауы келесі үш бағытты біріктіруді
талап етеді:
- бұрынғы жетістіктерді талдау (ұйымның ахуалына перспективалы талдау
жүргізу);
- қазіргі жетістіктерді талдау (ұйымның қазіргі ахуалына диагноз
жасау);
- келешекте болатын жетістіктерді анықтау (ұйымның ахуалына
перспективалы болжам жасау);
Сондықтан қаржылық талдаудың объектісі болып шаруашылық субъектінің
өткен, бүгінгі және келешектегі іс-әрекеті табылады. Мұндай іс-әрекетке
ұйымның жалпы және оның құрамдылық бөлімдерінің барлық жұмысы мен толық
шаруашылық процестерін оқып білу жатады. Ал қаржылық талдаудың субьектісі
ретінде экономикалық қызметтер және сыртқы құштар пайдаланушылар мен
мекемелер (мемлекеттік органдар), банктер, инвесторлар жабдықтаушылар,
сатып алушылар есептеледі.
Қаржылық талдаудың мазмұны оның алдында тұрған мақсаты мен міндеттерін
анықтайды. Жалпылы түрде қаржылық талдаудың негізгі мақсаты болып ұйымның
қаржылық ахуалын объективті және дәйекті сипаттайтын қажетті көрсеткіштерді
анықтаумен оқып білу табылады. Осы мақсатқа жету үшін бірнеше сараптамалық
міндеттерді шешу қажет. Сол міндеттердің негізгілері ретінде келесілерді
айтуға болады:
- қаржылық есеп беруді алдын-ала оқып білу;
- ұйымның кірістілігін оқып білу;
- ұйым мүлігінің ахуалы мен барын оқып білу;
- активтердің ахуалы мен олардың қалыптасу көздерін оқып білу;
- меншікті капитал міндеттемелерді оқып білу;
- қаржылық тұрақтылықты анықтау және бағалау;
- өтімділік пен төлем қабілеттілікті анықтау және бағалау;
- баланс өтімділігін талдап-зерттеу;
- кәсіпкерлік тәуекел мен банкроттық потенциалды бағалау;
- іскерлік белсенділік пен іс-әрекет тиімділікті оқып білу.
Әрине, жоғарыда айтылған міндеттермен олардың тізімі шектелмейді,
себебі нақты шаруашылық мән-жайға байланысты дербес міндеттер қойылуы және
кейбір сауалдар жетеленуі мүмкін. Бірақта олардың бәрі қаржылық талдаудың
әдіс-тәсілдерін пайдалану негізінде шешіледі.
Қаржылық тұрақтылықты талдау ұйымның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды.
Ұйымның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті
және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі
болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді
пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ ұйымның
тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге
бағытталуы тиіс.
Ұйым қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында
тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің
жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату көрсеткіштері мен анықталады.
Ұйымның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді
сатуына, алдын-ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының
қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге
байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу ұйымның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары ұйым шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде ұйымның төлеу
қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, ұйым өнімді өткізу көлемін сақтай
отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше шикізат пен материалдар шығындарың нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыс та
талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі ұйымның өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс
табады.
Ұйымның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезегіндегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады. Оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және ұйымның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Сонымен, бүгінгі күні қызмет етуші ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын
талдағанда ұйым активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын, ұйым
активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және құрылымдық динамикасын,
ұйымның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін, баланс өтімділігін, ұйымның төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін анықтау керек.
1.2Қаржылық тұрақтылықты талдау барысында қолданылатын әдіс-тәсілдер
және олардың ерекшеліктері
Қандай да бір басқада ғылым сияқты экономикалық талдаудың да өз әдісі
бар. Талдау әдісі – ол шаруашылық субъектінің қызмет нәтижелері жөніндегі
қолда бар барлық ақпараттарды арнайы әдіс-айла арқылы өңдеу негізінде сол
қызметті жүйелі кешенді түрде оқып білу, оларға әр түрлі факторлардың қайшы
әсерлерін айқындау мен есептеу, талдау материалдарын қорытынды мен
ұсыныстар әлпетінде жалпылау. Талдау әдісінің өзіндік ерекшеліктері болып
көрсеткіштер жүйесін пайдалану, сол көрсеткіштердің өзгерістерінің
себептерін оқып білу және олардың арасындағы өзара байланыстарын ашып
көрсету мен есептеу табылады. Талдау әдістерінің мазмұнын ашу мен оның
жүйелі кешенді сипатын айқындау үшін нақты талдау процесінде бірнеше
сараптамалық тәсілдер мен әдістемелер пайдаланады. Ал қаржылық талдау
экономикалық талдаудың бір түрі болғандықтан оған талдау процесінде жалпы
барлық талдауда пайдаланатын әдістер, тәсілдер мен әдістемелер қолдану тән.
Қаржылық талдаудың тағы бір ерекшелігі – ол оның нәтижесі ақпарат
қолданушыларға әбден ашық болуы. Осы ерекшелік және бухгалтерлік есептің
қаржылық есептіліктің Халықаралық стандарттар талаптарына сәйкестігі талдау
процесінде капитал мен кірісті пайдалануды зерттеу, тәуекел мен
банкроттықты бағалау және т.б. көрсеткіштерді оқып білуге бірнеше әдіс
тәсілдерді қолдану қажеттілігін талап етеді.
Қаржылық талдауда пайдаланатын барлық әдістер, әдістемелер мен тәсілдер
теория мен практикада жалпы экономикалық, болжамды – сараптамалық және
арнайы әдістерге жіктеледі. Жалпы экономикалық әдістер тобы (сондай-ақ
оларды дәстүрлі әдістер дейді) статистикалық және экономо-математикалық
әдістемелерден қалыптасады. Оларға келесілер жатады:
- статистикалық қадағалау;
- абсолютті, қатыстылы және орта мөлшерлер;
- теңеу;
- топтау;
- индекстік әдіс;
- дисперсиялық және регрессивтік – коррекциялық әдістер;
- элементарлық математика әдістері;
- эконометриялық әдістер;
- математикалық моделдеу мен программалау және т.б.
Бұл әдістердің мазмұны мен оларды қолдану жөнінде әдебиет беттерінде
толық жазылған, сондықтан оны қайталаудың қажеті жоқ шығар. Бірақта бұл
арада келесі ескертуді белгілеу қажет: біріншіден жоғарыда айтылған барлық
әдістер экономикалық көрсеткіштер есептеудің қатал тәртібімен шектеледі,
екіншіден олар негізінде нақты сараптамалық сауалдарды шешу маңында сандық
мағына алу үшін арналады.
Болжамды сараптамалық әдістер тобы (немесе оларды факторлық талдау
әдістері дейді) – бұл нәтижелік көрсеткіштің өзгерісіне әсер ететін
факторларды ашып анықтау мен олардың мөлшерін есептеуге арналған бірқатар
әдістер мен әдістемелер, сондай-ақ олардың негізінде зерттеп отырған
объектінің даму болжамдық моделі құрылады. Факторлық талдаудың негізгі
мақсаты – ол нәтижелік көрсеткіштің сол немесе өзге деңгейін анықтайтын
себептер немесе факторлар әсерін айқындау мен есептеу. Сондықтан, нәтижеге
сол немесе басқа фактор қалай және қандай түрде әсер етуіне байланысты тура
және жанама, сапалы және санды факторларды айырады.
Тура факторлар нәтижелік көрсеткіштер деңгейіне тікелей әсер етеді.
Мысалы, қандай бір тең шарттар маңында жалпы пайда мөлшері өнім сату мен
қызмет көрсетуден түскен кіріс көлеміне тура байланысты жанама факторлар
нәтижелік көрсеткішке тікелей әсер етпейді – олар басқа факторлар арқылы
әрекет етеді. Мысалы, жанағы жалпы пайда мөлшеріне сатылған өнім бірлігі
бағасының өзгерісі тікелей әрекет етпейді, ол өнім сатудан түскен кіріс
арқылы әсер етеді, себебі өнім бірлігі бағасының өзгерісі ең алдымен кіріс
көлемі деңгейіне ықпалын тигізеді.
Ұйым іс-әрекетінің саны, мөлшері, көлемі немесе масштабы жағынан
сипаттайтын көрсеткіштер санды факторларға жатады. Осындай факторларды
басқаша өндірістің экстенсивтік дамуын қамтамасыз ететін факторлар деп
атайды. Ұйым іс-әрекеті мен ресурстарды пайдаланудың тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштерді сапалы факторлар дейді және олар өндірістің
интенсивтік дамуын қамтамасыз ететін факторларға жатады.
Енді факторлық талдаудың жиі қолданатын әдістері мен әдістемелерінің
кейбіреуімен танысайық. Олардың біреуі – ол нәтижелік көрсеткішке әр түрлі
факторлардың әсерін динамика бойынша санды түрде анықтаудың негізі болып
табылатын индекстік әдіс. Еске сала кетсек, бұл әдіс тек қана қатыстылы
әсерді анықтау үшін ғана емес, сонымен қоса ол нәтижелік көрсеткішке бөлек
бір факторлардың абсолюттік әсерін есептеуге мүмкіншілік береді. Мысалы
өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс мөлшерінің өзгерісіне екі
фактор, яғни өніммен қызмет көрсету көлемі және оның бағасы әсерінің
қатыстылы деңгейін анықтау үшін товар айналымы жалпы индексін қолдануға
болады. Бұл индекстің дәстүрлі түрі келесідей:
Iq = ∑ q1 * p1 ∑ q0 * p0 (1)
Мұндағы:
Iq - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс өзгерісінің жалпы
индексі;
q1 және q0 – сәйкестілі есепті және базисті жылғы сатылған өнім мен
көрсеткен қызмет көлемі;
p1және p0 – сәйкестілі есепті және базисті жылғы сатылған өнім мен
көрсеткен қызмет бірлігінің бағасы.
Бұл ара қатынас (1) базисті жылмен салыстырғанда есепті жылғы сатылған
өнім мен көрсеткен қызмет арқылы түскен кіріс көлемінің арту немесе азаю
мөлшерінің қатыстылы өзгерісін көрсетеді. Ал осы индекс арқылы есепті жылғы
көлемнің базисті жылмен салыстырғандағы абсолюттік ауытқуын анықтау үшін
бөлшектің алымындағы сомадан бөліміндегі соманы алу қажет, яғни былай Δд=∑
q1 * p1–∑ q0 * p0. Есептелген айырмашылық өнім сатудан қызмет көрсетуден
түскен кіріс мөлшерінің өнім мен қызмет көрсету көлемі және оның бағасының
әсері маңындағы өзгеруінің өскенін (+) немесе азайғанын (-) көрсетеді.
Ал енді өнім сатудан және қызмет көрсетуден түскен кіріс көлемінің
жалпы өзгерісіне осы екі фактордың әр біреуінің жеке санды әсерінің есептеу
үшін ең алдымен кіріс көлемінің шартты мөлшерін анықтау қажет. Осы
қарастырылып отырған мысал бойынша кірістің шартты көлемі өткен жылғы өнім
бірлігінің бағасын есепті жылғы өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі,
яғни былай: ∑q1*p0 Есептелген соманы қолдану арқылы келесі индексті құру
қажет:
Iq = ∑ q1 * p0 ∑ q0 * p0 (2)
Мына ара қатынас (2) базисті жылумен салыстырғанда есепті жылғы
сатылған өнім мен көрсеткен қызмет арқылы түскен кірістің физикалық
көлемінің арту немесе азаю мөлшерінің қатыстылы өзгерісін көрсетеді, яғни
осы ара қатынастың алымы мен бөлімінде баға деңгейі өзгеріссіз
болғандықтан, ол кіріске ешқандай ықпалын тигізбейді, сондықтан өзгеріс тек
қана көлемнің өзгерісіне байланысты. Ал бөлшектің алымы мен бөлімі
арасындағы былай есептелген (±) Δq=∑ q1 * p0- ∑ q0 * p0 айырмашылық
сатылған өніммен көрсетілген қызмет көлемі өзгеруінің әсері арқылы біріккен
жылдық кірістің өскен (+) немесе азайған (-) сомасын көрсетеді. Өнім
бағасының өзгерісі мен оның әсерінің дәрежесін анықтау үшін келесідей
индекс құру қажет:
Ip=∑ q1 * p1 q1* p0 (3)
Бұл ара қатынастың нәтижесі есепті жылдағы бағаның қатыстылы өзгерісін
айғақтайды, ал бөлшектің алымы мен бөлімі арасындағы былай есептелген (±)
Δp=∑ q1 * p1-∑ q1 * p0 айырмашылық өнім бағасы өзгеруінің әсері арқылы
біріккен жылдық кірістің өскен (+) немесе азайған (-) сомасын көрсетеді.
Осы (2) және (3) индекстерді көбейту арқылы біріккен жылдық кіріс
индексінің жалпы қатыстылы ауытқуын көрсетеді, яғни Iд = Iq * Ip, ал
өзгерістердің қосқан сомасы Δq + Δp = Δд жалпы абсолюттік ауытқуды береді.
Нәтижелік көрсеткіштің өзгерісіне әрбір факторлар әсерінің мөлшерін
анықтау үшін қолданатын тағы бір әдіс – ол тізбекті алмастыру әдісі. Осы,
өз алдына әмбебап болып табылатын әдістің мағынасы әрбір фактордың алғашқы
мөлшерін олардың нақты мөлшерімен қатал тізбектелген түрде алмастыру және
нәтижесінде пайда болған әрбір кейінгі мөлшерден бұрынғы мөлшерді
шегертумен қорытылады. Бұл әдіс факторлық талдаудың детерминациялық
модельдерінің барлық типтері бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
пайдаланады.
Нәтижелік көрсеткіштің көлемі бірнеше факторлар мөлшерін көбейтумен
есептелетін мультипликативтік модельдерде тізбекті алмастыру әдісті
пайдалану тәртібін келесі мысал арқылы көруге болады:
V = P * Y * D * T (4)
Мұндағы:
V – өндірілген өнім көлемі, мың теңге;
P – өндірістік персоналдың саны, адам.
Y – жылдағы жұмыс құны саны;
D – жұмыс күні ұзақтылығы, сағ;
T – бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі, мың теңге.
Алмастыру тізбектілігі факторлардың базисты мөлшерлерінің орнына келе
олардың нақты мөлшерін қою арқылы іске асырылады. Мұның әдістемесі
келесідей жүргізіледі:
1. V0 = P0 * Y0 * D0 * T0 – барлық факторлар базистіы мөлшерімен
есептеген алғашқы деңгей;
2. V р= P1 * Y0 * D0 * T0 – жұмыскерлер саны оның нақты мөлшерімен
алмастырылған бірінші итерация ;
3. Vу = P1 * Y1 * D0 * T0 – жылдағы жұмыс құны саны оның нақты
мөлшерімен алмастырылған екінші интерация;
4. Vt = P1 * Y1 * D 1* T 0
5. Vt = P1 * Y1* D1 * T1 – бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі
оның нақты мөлшерімен алмастырылған төртінші интерация.
Енді модельге кірген факторлардың әр біреуінің нәтижелік көрсеткіш
мөлшерінің өзгерісіне тигізген әсерін есептейік. Ол үшін әрбір кейінгі
интерация нәтижесінің сомасынан шегерту жеткілікті, яғни келесі әдістемеме:
а) өндірістік персонал саны өзгерісінің әсерін: ±Δ p = V p - V 0;
б) жылдағы жұмыс күні саны өзгерісінің әсерін: ±Δу= Vу - V p;
в) жұмыс күні ұзақтылығы өзгерісінің әсерінен: ±Δd= Vd - Vу;
г) бір жұмыскердің сағаттық еңбек өнімділігі өзгерісінің әсерін: ±Δt =
V - Vd.
Тексеру: V1 - V 0= V p ± Δу ± Δd ± Δt.
Нәтижелік көрсеткіш бір факторлық көрсеткіштің мөлшерін екіншінің
мөлшеріне бөлу арқылы есептелетін модельдерде тізбекті алмастыру әдісті
пайдалануды келесі мысал арқылы көруге болады:
R = P V (5)
Мұндағы:
R – сату рентабельділігі, %;
P – пайда көлемі, мың теңге;
V - өнім сату мен қызмет көрсетуден түскен кіріс, мың теңге. әсеріне
тәуелді екенін көрсетеді, яғни пайда (Р) және өнім сату мен қызмет
көрсетудің (V) көлемдері өзгерістерінің әсері.
Есептеу әдістемесі:
R0 = P 0 V0 – сату рентабельділігінің базисті мөлшері;
Rш = P 1 V0 – сату рентабельділігінің шартты мөлшері;
R1 = P 1 V1 – сату рентабельділігінің нақты мөлшері.
Енді осы көрсеткіштерді қолдана отырып сату рентабельділігі өзгерісіне
әрбір фактордың әсерін есептеуге болады:
а) пайда көлемі өзгерісінің әсерін: ±Δ p- Rш- R0
б) сату көлемі өзгерісінің әсерін: ±Δv= R1-Rм
Тексеру: R1- R0=(±Δ p)+( ±Δv)
Экономикалық талдау дағдысында көбінесе тізбекті алмастыру әдістің әр
түрлі өзге түрлері пайдаланады. Оларға абсолютті айырма әдісі, қатыстылы
айырма әдісі, пайыздық әдісі сияқты әдістер жатады.
Абсолютті айырма немесе айырылымдылық салыстыру әдісі –
мультипликациялық модельдер бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
тізбекті алмастыру әдісінің оңайлатылған нұсқасы. Мысалы, сату көлемі (Q)
өнім бірлігінің бағасын (Р) сол өнімнің санына (V) көбейту арқылы
есептелгендіктен, яғни Q=V*P, оның өзгнрісіне факторлардың әсерін келесідей
анықтауға болады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері: Δv=( V1- V0)* P 0
б) өнім бірлігі бағасы өзгерісінің әсері: Δ p (P 1- P 0)* V1
Тексеру: V1- V0= Δ p + Δv
Қатыстылы айырма әдісі де абсолютті айырма әдісіндей нәтижелік
көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу үшін пайдаланады, бірақта тек қана
қолданылатын мәліметтер қатыстылы мөлшер түрлерінде болған жағдайларда.
Мысалы, кейде өнім өзгерісі (-) Δv % құраса, ал өнім бірлігінің бағасы –
(+) Δ p %, онда осы екі фактордың сату көлемінің өзгерісіне тигізетін
әсерін келесідей есептеуге болады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері: (-) Δ Qv = ( V0* ( - ) Δv % 100,
яғни өнім саныняң қатыстылы өзгерісінің әсерінен сату көлемі абсолюттік
өлшемде ( - ) Δ Qv сомаға азайғанын көрсетеді.
б) өнім бірлігі бағасының өзгерісінің әсері: ( +) Δ Qр= [( V0± Δ Q v )
* ( + ) Δр %] 100, яғни өнім бірлігі бағасының қатыстылы өзгерісінің
әсерінен сату көлемі ( өнім саны әсерін есепке алғанда) абсолюттік өлшемде
( +) Δ Qр сомаға өскенін көрсетеді.
Пайыздық айырым әдісі қатыстылы айырым әдісі қатыстылы айырым әдісінің
бір түрі болып табылады, ал осы әдіс бойынша факторлардың әсері келесідей
анықталады:
а) өнім саны өзгерісінің әсері:Δ Q v = V0 * [(Q1 Q 0)-1];
б)баға өзгерісінің әсері : Δ Q Р = V0 * [(Q1 P 1 Q 0 P 0)- Q1 Q 0].
Факторлық талдауда өте жиі аддитивтік модельдер пайдаланады. Мұндай
модельдердің көрсеткіштері оның құрамына кіретін бірнеше көрсеткіштері оның
құрамына кіретін бірнеше көрсеткіштер мөлшерін қосу арқылы анықталады [15].
Сондықтан, осындай модельдерді талдау маңында нәтижелік көрсеткіштің жалпы
өзгерісіне оны құрастыратын бөлшектерінің әсерін анықтау қажеттілік туады.
Ол үшін қатыстылы айырым әдісінің тағы да бір түрі пайдаланады, яғни
нәтижелік көрсеткішке әрбір фактордың үлестік әсерін есептеу әдісі. Осы
әдісті пайдалану мысалы ретінде шығындардың бірнеше баптарын қосумен
анықталатын өнімнің өзіндік құн көрсеткішін қолданайық.
Өнім өзіндік құнның жалпы сомасын келесі аддитивтік модель арқылы
жазуға болады:
Z = T + S + N (6)
Мұндағы:
Z – шығындардың жалпы сомасы, теңге;
T – еңбек ақы шығындары, теңге;
S – шикізат пен материалдар шығындары, теңге;
N – басқа шығындар, теңге.
Өткен жылмен салыстырғанда есепті жылғы Z-тің қатыстылы өзгерісі келесі
ара қатынас арқылы анықталады: ΔZ% = (Z1 Z0) * 100.
Бұл өзгеріс (ΔZ%) модельге кірген барлық шығындар баптарының абсолюттік
өзгерістерінің әсерімен шарттасқан. Шығындар баптар бойынша өзгерістері
әрбір бап бойынша есепті жәнебазисті жыл сомаларының айырымы ретінде
есептеледі, яғни келесідей;
±Δ T = T1 – T0
±Δ S = S1 – S0
±Δ N = N1 – N0
Енді өнім өзіндік құнның қатыстылы ретінде жалпы өсу немесе төмендеуіне
әрбір баптың үлестік әсерін есептеуге болады. Ол үшін төмендегідей есептеу
жасау қажет:
а ) еңбек ақы шығындары өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ t% = ±ΔT Z0 *100.
б) басқа да шығындар өзгшығындар өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ n% = ±ΔN
Z0 *100.
в) шикізатпен материалдар шығындары өзгерісінің әсері арқылы: ΔZ s% =
±ΔS Z0 *100.
Тексеру: ΔZ % = ΔZ t% + ΔZ n%.
Тізбекті алмастыру әдістің бір кемшілігі бар, себебі бұл әдісті
пайдалануы бірден факторлар өзгерістерінің бір біріне тәуелді еместігін
ұйғарады. Бірақта, нақтылықта барлық факторлар бір жола және сабақтастықпен
өзгереді. Осындай сабақтастықтан және оның әсерін нәтижелік көрсеткіштің
қосымша пайда болатын өзгерісі тізбекті алмастыру әдісін пайдалану
барысында жасалатын есептесуде факторлардың біріне қосылады. Ал мұндайдың
нәтижесі факторлар әсерінің мөлшерін бұрмалайды, себебі соңғы тұрған фактор
басқаларына қарағанда ылғи астам әсер етеді.
Тізбекті алмастыру әдістің осы кемшілігінен құтылу арқылы нәтижелік
көрсеткішке факторлар әсерін нақтылы есептеу үшін интегральды әдісті
қолдануға болады. Интегральды әдіс факторлардың нәтижелік көрсеткішке өзара
әсері маңында жекелеген ықпалы арқылы пайда болатын қосымша өзгерісті сол
факторлар арасында бөлуін қамтамасыз етеді . сондықтан бұл әдіс факторлық
талдаудың бірнеше модельдері бойынша факторлардың әсерін есептеу үшін
пайдаланады. әдісті пайдалану үшін қолданылатын арнайы формулалары
экономикалық талдау теориясы мен басқа талдау оқулықтарында келтіріліп
толық сипатталған.
Қаржылық талдаудың арнайы әдіс тәсілдер тобы қаржылық есептілік
коэффиценттерді оқуға арналған әдістерді құрайды (А қосымшасы). Оның ішіне
факторлық талдау әдістері де жатады. Қаржылық талдау дағдысына баланстық,
көлденең, тікшіл, тренділік әдістер мен қаржылық коэффициенттер әдісі
пайдаланады.
Баланстық әдіс көрсеткіштер арасында бар өзара шарттастыққа негізделіп
олардың ара қатынасы мен пропорцияларын көрсетеді. Бұл әдіс бухгалтерлік
баланс көрсеткіштеріне қажетті алғашқы мәліметтер мен есептемелердің
дұрыстығын тексеруді қоса, сол көрсеткіштер бойынша қаржылық жағдайды оқып
білу үшін пайдаланады.
Көлбеуіл әдіс бухгалтерлік есептілік баптарын өткен мерзім
көрсеткіштерімен және олардың ауытқуын басқа баптар өзгерістерімен
салыстыруға негізделеді. Сондай салыстыру нәтижесінде баланс баптарының,
жинақты сомалардың және баланс валютасының абсолюттік және қатыстылы
ауытқулары белгіленеді.
Тікшіл әдіс баланстың жалпы, жинақты көрсеткіш ішіндегі әрбір баптардың
әсерін анықтаумен олардың үлес салмағын есептеу және кейіннен оларды
өткендегі мерзім көрсеткіштер деңгейімен салыстыру үшін пайдаланады.
Тренділік әдіс бірнеше жыл немесе тоқсан, немесе айлар бойынша
есептілік көрсеткіштердің қатыстылы ауытқуларын анықтау үшін қолданылады.
Маңызында, осы әдіс арқылы нақты бір көрсеткіштің динамикалық даму бет
алысын анықтауға болады, басқаша айтқанда оның трендін. Сосын сол трендті
қолдана отырып жаңағы нақты көрсеткіштің болашақ мөлшерін болжамдауға
болады, яғни болжамдық талдау жасау.
Қаржылық талдаудың нағыз өзіндік және көп тараған әдісі болып қаржылық
коэффициенттер әдісі – ол әр түрлі қаржылық коэффициенттер есептеу
негізінде көрсеткіш арасындағы өзара байланыстарды интерпретациялау.
Қаржылық коэффициенттер деп екі абсолюттік көрсеткіштерді бір біріне бөлу
арқылы есептелетін қатыстылы көрсеткіштерді айтады. Коэффициенттерді талдау
процесінде олардың нақты мөлшерлерінің базисті немесе белгілеген
мөлшерлерімен салыстыру анықталатын өзгерістері айқындалады, сондай – ақ
сол көрсеткіштердің есепті жылғы және бірнеше жылдар маңындағы динамикасы
зерттеледі.
Талдау теориясында бөлісу коэффициенттері мен координациялау
коэффициенттерін айырады. Бөлісу коэффициенттері осы немесе басқа
абсолюттік көрсеткіштің үлесін анықтау үшін пайдаланады, ал координациялау
коэффициенттері экономикалық маңызы әр түрлі екі абсолюттік көрсеткіштер
арасындағы өзара қатынас деңгейін есептеу үшін қажет. Мысалы координациялау
коэффициенттерге кеңінен тараған активтер кірістілік коэффициенті жатады.
Бұл коэффициент ұйым өзінің салынған қаражаттарының бір теңгесіне неше
теңге пайда тапқаны көрсетеді, себебі ол барлық пайда сомасын меншікті
капитал көлеміне бөлу арқылы есептеледі. Бөлісу коэффициенттердің бірі – ол
ұйымның мүлік коэффициенті. Бұл коэффициент нақты активтер құнын баланс
жиынтығына бөлу бойынша анықталып, негізгі құралдар, шикізат материалдар,
аяқталмаған өндіріс қосындысы құнының ұйым мүлкінің жалпы құны ішіндегі
үлесін көрсетеді. Қаржылық коэффициент жүйесін экономикалық мазмұнға
байланысты шартты түрде шаруашылық субъектінің қаржылық ахуалының белгілі
бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz