Когнитивті лингвистика – жеке ғылым саласы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

3. ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕН (ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСІ, ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ)

1-тақырып Когнитивті лингвистика - жеке ғылым саласы

Сабақтың мақсаты: Когнитивизм - адам ақыл ойын, олармен байланысты менталды процестерді зерттеу объектісі етіп алған ғылымдарға бағытталады. Қазіргі кезде ғылым салаларында «когнитивті төңкеріс» туралы сөз болу

Негізгі түсініктер: Адамның білімі мен түрлі ақпараттарды қабылдауына қатысты процесс когнитивті немесе когниция

Лекция жоспары :

Когнитивті лингвистиканың жеке ғылым саласы ретінде қалыптасуы мен дамуы, өзіндік ерекшеліктері.
Ой мен сана әрекеттері, олардың тіл арқылы көрінісі.
Когнитивті лингвистикадағы сананың ролі мен маңызы.

Когнитивизм - адам ақыл ойын, олармен байланысты менталды процестерді зерттеу объектісі етіп алған ғылымдарға бағытталады. Қазіргі кезде ғылым салаларында «когнитивті төңкеріс» туралы сөз болуда. Американдық белгілі лингвист Н. Хомский: «Когнитивті төңкеріс ақыл-ой мен мыйдың жағдайын, олардың адамның когнитивті болмысына: біліміне, ұғымына, түсінігі мен сеніміне қалай ықпал ете алатынын зерттейді» деп жазды. Адамның білімі мен түрлі ақпараттарды қабылдауына қатысты процесс когнитивті немесе когниция деп аталады. Оларға «интеллектуалды», «менталды», «талдамалы» терминдері синоним бола алады.

Адам интеллектісімен, ойлау заңдылығымен ерте заманнан бері логика, философия, физиология, психология айналысып келеді. Философияда таным теориясымен айналысатын гносеология бөлімі бар. Бірақ когнитивистика аясында байырғы мәселелер жаңаша түсіндіріле бастады. Когнитивистикада адами когницияға басты мән беріледі, ол тек бақылауға алынған іс-әрекет деңгейінде зерттеліп қоймай, оның менталды репрезентациясы (ішкі қабылдау, модель), символы, даму стратегиясы(білім негізінде жүзеге асатын іс әрекет), адамның когнитивтік әлемі, тілдің белсенділік әрекетімен ілгерілеп отыратын мінез құлқы мен іс әрекеті бойынша зерттеліп, мотивтері мен қалыптасу нәтижесі қатар қаралады.

1960 жылы американдық профессорлар Дж. Миллер мен Дж. Бруннер Гарвард университетінде когнитивті зерттеудің алғашқы орталығын құрды. Когнитивті лингвистика антропоцентристік парадигма аясында когнитивизм базасында пайда болды. XX ғасырдың аяғында тілді зерттеу адамның танымдық қызметі тұрғысынан қарала бастады. Когниция - когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы. Ол білім мен ойлаудың тіл арқылы танылуын қарастырады. Сондықтан да когнитивизм тіл білімімен тығыз байланысты. Тіл мәдениет пен қоғамнан да жоғары дәрежеде адам танымы мен мінез-құлқына жол ашады.

Адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады. Когнитивті лингвистика сияқты психолингвистика, этнолингвистика, соцлингвистика ғылымдарының пайда болуы тіл білімінде үлкен өзгеріс тудырды. Лингвистика тілдің жалпы құрылымын зерттейтін ғылымнан адам ойлауы мен танымына байланысты қарастыратын гуманизацияланған ғылымға айналды.

Когнитивті лингвистиканың негізгі құралдары: есте сақтау бірліктері - фреймдер, концептілер, гештальт және т. б. Когнитивтік лингвистика дүние бейнесін модельдеуге (тұрпаттауға), тілдік сананы модельдеуге бағытталады. Дүние туралы белгілі бір дүниетанымның қалыптасуы психикалық сәулеленудің үш деңгейінің өзара қатысымдылығына байланысты: сезімдік қабылдау деңгейі, деңгейі(жалпыландыру, дерексіздену), сөйлеу-ойлау(регемыслительный) процес деңгейі.

Когнитивті лингвистика мен дәстүрлі құрылымдық-семантикалық лингвистика бір- мен альтернативті қйлаудың ағымы емес, олар лингвистикалық ақиқатты танудың әртүрлі қырлары. Когнитивті лингистикада тілдің таным құралы мен танымның алғы шарты екендігі басты назарда ұсталынады. В. Гумбольдт кезінде тілдің адам болмысы мен танымының барлық аясын қамтитын адами рухтың басты қызмет екендігін баса көрсеткен болатын.

Когнитивтік лингистиканың негізгі ұғымдары: ойлау, білім, концептуализациялау, концептуалды жүйе, когниция, дүниені тілдік көру, когнитивтік база, ментальды репрезентация, когнитивтік модель, категоризация, вербализация, менталдылық, мәдени константтар, концепт, дүние бейнесі, концептосфера, ұлттық мәдени кеңістік т. б.

Когнитивті лингвистиканың қалыптасу тарихы: қалыптасу көздері, қалыптасу сатысы, міндеттері туралы көзқарастар

Когнитивті лингвистика бірнеше ғылым түрлерінің өзара қатысымдылығы негізінде пайда болды:

Когнитивті ғылымдар (когнитология, когиотология) . Оның зерттеу обьектісі - адами білімнің құрылымы мен қызметі, оның өзі инженерлік пәндердің негізінде қалыптасқан. Когнитивті ғылым ақпарат теориясынан ақпарат ұғымы, білім құрылымы, ақпаратты өңдеу, оны жадыда сақтау, одан қажетті мәліметтерді алу, тілдік формалар мен адам санасындағы ақпараттарды таратып түсіндіру(репрезентация) туралы мәселелерді иемденеді және адам санасы қалай ұйымдастыылрған, адам дүниені қалай таниды, дүние туралы қандай мәліметтер білімге жатады, менталды кеңістік қалай жасалады деген сұрақтарға жауап табуға ұмтылады. Когнитивті психологияның көрсетуінше, айналадағы заттар мен құбылыстарды категоризациялау мен классификациялау адам миының маңызды қабілетінен саналады. Категоризациялаудың нәтижелері адамның когнитивті аппаратының негізін құрайды, ұзақ уақытқа арналған жадыда сақталатын менталды концептілер болып табылады. Адамның интеллектуалды процесіне қатысты мәселелер, белгілі бір образдар мен мәтіндерді тану бұрыннан қалыптасқан білімдер негізінде анықталады. Когнитология пәнаралық қана емес, синтетикалық та ғылымдар қатарына жатады, адмның когнитивті процестерін зерттей отырып, математика, философия, лингвистика, психология, ақпарат теориясы ғылымдарын біріктіреді

Когнитивті психология пәнін де когнитивті лингвистиканың қалыптасу көзіне(источнигіне) жатқызамыз. Когнитивті лингвистика когнитивті психологиядан концепт және когнитивті моделдер туралы ұғымды алады. Шындығында да тілдің қызмет етуі психологиялық механизмдерге сүйенеді, тіл адамның дүниемен, біліммен қарым-қатынас тәжірибесінің қалыптасуы мен жинақталуының маңызды бөлігі болып табылады. Лингвистика да, психология да гуманитарлық пәндер қатарына жатады, бірақ біреуі пәндердің семиотикалық циклі, екіншісі ғылымның «физикалық» саласына біршама жақын. Лингвистика өзінің даму тарихында үш рет психологиямен түйісіп, толығуды бастан өткізді: XIX ғасырдың 80жылдары(жасграмматистер), XX ғасырдың ортасында(психолингвистиканың пайда болуы), XX ғасырдың 80 жылдары(когнитивті лингвистиканың пайда болуы) .

Лингвистикалық семантика когнитивтік лингвистиканың даму көзі болып табылады. Кейбір зерттеушілер когнитивті лингвистиканы «аса тереңдетілген семантика» деп есептейді, оны семантикалық семантиканың табиғи даму нәтижесі ретінде қарастырады. Олар тілдік семантиканың категориясын адам танымы арқылы дүниені меңгерудің нәтижесін көрсететін жалпылама ұғымдық категория ретінде түсінеді. Когнитивті лингвистиканың зерттеу нәтижелері тек семантикада ғана қолданылып қоймайды, мәселен прототип ұғымы сонымен бірге фонологияда, морфологияда, диалектологияда қолданылады және т. с. с. Когнитивті лингвистиканың семантикалық проблематикамен табиғи тепе-теңдікте болуы және оның лингвистикалық семантикамен методологиялық жақындықта болуы, әсіресе, Ресей ғалымдарының когнитивті лингвистика немесе когнитивті грамматика туралы емес, когнитивті семантика туралы сөз қозғауына жол ашты. Когнититі лингвистиканың бірден-бір зерттеушілері Н. Д. Арутюнова, А. Вежбицкая, Ю. С. Степанов, Е. С. Кубрякова, В. Н. Телия дәл осы семантикалық зерттеулер арқылы когтивті лингвистикаға келді.

Жоғарыда аталған даму көздерінен басқа когнитивті лингвистиканың дамуында белгілі деңгейде роль атқарған:

Лингвистикалық типология мен этнолингвистика, нейролингвистика (тілді адам миының тұтас менталды қызметінің ұғымдық негіздемесі ретінде түсіндіреді), психолингвистика, култорология, тарихи-салыстырмалы тіл білімі. Когнитивті лингвистиканың қалыптасуының төмендегідей кезеңдерін көрсетуге болады. «Когнитивті грамматика» термині 1975 жылы Дж Лакофф пен Г. Томпсонның «Когнитивті лингвистиканы таныстырамыз» атты мақаласында қолданылды. 1987 жылы Р. Ланкагердің «Когнитивті лингвистиканың негіздемесі» еңбегінің бірінші томы жарық көрді. Сондай-ақ осы бағытқа арналған Дж Лакоффтың «Әйелдер, от және қатерлі заттар» атты еңбегі, М. Джонсонның «Ойлаудағы дене» аталатын кітабы жарияланды.

XX ғасырдың 80 жылдарындағы Л. Тальми, Ч. Филмор, У. Чейфтің мақалалары когнитивті лингвистиканың дамуындағы ерекше кезеңі болды. XX ғасырдың 90 жылдарының басына дейін бір-бірімен байланысы жоқ жеке зерттеулермен толықты. Бұл -Дж. Лакофтың, Р. Ленкагердің, Т. ван Дейктің(Нидерландтық), Дж. Хэйманның (Канадалық) зерттеу бағдарламалары.

90 жылдардың ортасында Европада когнитивті лингвистикаға арналған алғашқы оқулықтар жарық көре бастады, олар: Ф. Укегер, Х-Й. Шмид. «Когнитивті лингвистикаға кіріспе» (1996) және Б. Хайне «Грамматиканың когнитивті негіздемесі». (1997) Орыс тіл білімінде алғаш рет когнитивті лингвистика В. И. Герасимовтың шолулары арқылы таныс болды(1985) . Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистика сексенінші жылдары дами бастады. Оның қалыптасуында табиғи тілді түсінуді моделдеуге арналған мына ғылыми жарияланымдардың ролі болды: «Табиғи тілді түсінетін бағдарлама» (1976, түпнұсқа 1972) атты Т. Виноградтың кітабының орысша аудармасы және Р. Шенкидің өзге әріптестерімен бірлесіп шығарған «Концептуалды ақпаратты өңдеу»(1980, түпнұсқа1975), осы тақырыпқа арналған «Шетел лингвистикасындағы жаңалықтар» жинағының XII томы. 1988 жылы Кеңес Одағында тілдің когнитивтік аспектісіне арналған «Шетел лингвистикасындағы жаңалықтар» жинағының XXIII томы, 1995 жылы «Тіл және интеллект» жинағы жарық көрді.

Н. Арутюнова, Е. С. Кубрякова, Ю. С. Степанов, И. А. Стернин, В. Н. Телия және басқа да ғалымдардығ күшімен жарыққа шыққан зерттеу еңбектерде тілдегі адамдық фактор, тіл мен философияның, тіл мен психологияның тығыз байланыстылығы сөз болды.

Когнитивті лингвистиканың дамуына ерекше үлесі болды деп Ю. С. Степановтың «Константтар: орыс мәдениетінің сөздігі» кітабын айтуға болады. Бұнда бірінші рет мәдениет константы мен концептілеріндегі мәдени құндылықтар талданады. Мәселен: «Шындық», «Заң», «Махаббат», «Сөз», «Жан», «Күнә», «Ғылым», «Интеллегенция», «От», «Су», «Нан» т. б.

Е. С. Кубрякованың «Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігі» еңбегінің де айтарлықтай маңызы болды.

Когнитивті ғылымдардың басты объектілерінің бірі тіл болып табылады. Тілді зерттемейінше адамның қабылдау, тілдік өңдеулерді қабылдау, меңгеру, білімді қолдану, талдау, жоспарлау, мәселелерді шешу мүмкін емес. Е. С. Кубрякованың пікірінше, когнитивті лингвистика тек тілді зарттеп қоймайды, сонымен бірге когницияны(таным, ойлау, познование) да категоризациялаудың базистік деңгейінде зерттейді.

Дамудың қазіргі деңгейінде когнитивті лингвистиканың алдында үш негізгі мәселе тұр: тілдік білімнің табиғаты жөнінде, оны игеруге қатысты, қолдануға байланысты. Сондықтан зерттеу мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс:

а) таңбалар арқылы берілген білім түрлері мен табиғаты (гносеология=таным теориясы), таңбадан білімді айырып танудың механизмі, яғни интерпретациялау тәртібі(когнитивті семантика және прагматика) ;

б) таңбалар мен олардың қызметін бағыттап отыратын заңдылықтардың қалыптасу алғы шарттары;

в) тілдік таңбалар мен онда көрініс тапқан мәдени реалилердің арақатынасы.

Когнитивті лингвистикада бәріне бірдей ортақ мәселе «ақыл-ой - тіл - репрезентациялау - концептуализациялау - категоризациялау - қабылдау» ұғымдарының когнитивтік шынжырдағы өзара қарым-қатынасын анықтау мәселесі болып отыр.

Бүгінгі таңда тілді зерттеудің күрделенгендігі соншалықты тілдік коммуникацияның ішкі құрылымын түсіну үшін лингвистердің, философтардың, психологтардың, мәдениеттанушылардың, өнертану саласындағы өзге де интеллектінің бірлескен күші қажет.

Когнитивті лингвистиканың алдына қойған міндеттері:

Дүниені игеру және тану процесіндегі тілдің ролі;
Дүние туралы ақпаратты қабылдау, жалғастыру(тасымалдау), қайта өңдеу;
Білімді концептуализациялау, категоризациялау, мәдени константтарды тілдік категоризациялау және концептуализациялау;
Концептосфераны жасайтын әмбебап концептілердің жүесін жасау;
Тілдік дүние бейнесі проблемасы.

Когнитивті лингвистика тілдік талдауларды сөйлеу түрлерін, белгілі бір лексемалар қолданылып тұрған контекстерді, мәтін деңгейінде концептілердің танылуын, концепт көрініс беретін фразеологизмдерді, мақал мәтел, афоризмдерді, олардың сөздіктердегі мағыналарын талдаумен толықтырады.

Бақылау сұрақтары

Ой мен сана түсінігі

Когнитивті лингвистиканың жеке ғылым саласы ретінде қалыптасуы

Когнитивті лингвистикадағы сананың ролі мен маңызы

Әдебиет

Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. М. : Наука, 1988. -212с.
Бахтин М. М. К эстетике слова. М., 1974 - 278с
Ахмедьяров К. К. Формирование и развитие метаязыка русской лингвистической поэтики. Диссертация доктора фил. наук. А., 2003. - 250с.
Жуминова А. Б. Тезаурус языковой личности поэта О. Сулейменова. Диссертация кандидата фил. наук. А., 2003. - 254с.
Қожахметова Ф. Б. Тұрмағанбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындаған диссертация жұмысы. А., 2004. - 121.
Қ. Жаманбаева. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері:эмоция, символ, тілдік сана. Алматы:Ғылым, 1998
В. Виноградов. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика.

2- тақырып Когнитивтік лингвистиканың зерттелу тарихы

Сабақтың мақсаты: Когнитивті ғылымдар (когнитология, когиотология) . Оның зерттеу обьектісі - адами білімнің құрылымы мен қызметі, оның өзі инженерлік пәндердің негізінде қалыптасқан

Негізгі түсініктер: Когнитивті психология пәнін де когнитивті лингвистиканың қалыптасу

Лекция жоспары :

1. Когнитивті лингвистиканың тіл білімінің жан-жақты, терең дамуына байланысты заман, уақыт талабынан пайда болуы.

2. XX ғасырдағы тіл біліміндегі жаңа бағыттар, салалар, олардың ғылыми негіздері.

3. Когнитивті лингвистика туралы ғалымдардың пікірлері, тұжырымдары, көзқарастары.

4. Тіл білімінде бұл саланың зерттелу тарихы, оның пайда болуының алғы шарттары, даму кезеңдері.

Когнитивті лингвистика бірнеше ғылым түрлерінің өзара қатысымдылығы негізінде пайда болды:

Бақылау сұрақтары

Когнитивті психология
Лингвистикалық семантика

Әдебиет

Арутюнова Н. Д. Типы языковых значении. - М. : Наука, 1988. - 339.
Арутюнова Н. Д. Типы языковых значении: оценка, событие, факт. Москва, 1988.
Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. - М. : Наука, 1986. - 141.
Телия В. Н. Типы языковых значении. Связанное значение слова в языке. М. : Наука, 1981. - 268.

3 - тақырып Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Сабақтың мақсаты: Тілді когнитивті(танымдық) тұрғыдан қарастырған еңбектерде тіл адамға және дүниеге бағытталған екі жақты субстанция ретінде көрсетіледі

Негізгі түсініктер: Тілтаным теориясындағы тіл - ойлау - дүние бейнесі арақатынасына байланысты пікірлермен сабақтас пайымдаулары;

Лекция жоспары :

1. Ахмет Байтұрсыновтың таным негіздеріне қатысты ой-тұжырымдары мен көзқарастары.

2. Ғалымның дүниениетаным мен ойлау, сөйлеу процестерінің арақатысы туралы пікірлері, оның мәні мен маңызы.

3. Мағжан Жұмабаевтың тіл, ой, сана арқылы адамзаттың даму процесін сипаттауы.

4. Құдайберген Жұбановтың тіл адамды, өмірді зерттеп-танудың көрсеткіші екендігі жөніндегі пікірлері, оның ғылыми негіздері.

А. Байтұрсынұлының тіл табиғатының ерекшелігін, тіл қызметінің жан-жақтылығын танытуға арналған ғылыми пайымдауларын саралай келіп, оларды мазмұны мен көтерген мәселесінің бағыт-бағдарына қарай бірнеше топқа жіктеп көрсеттік. 1) Тілтаным теориясындағы тіл - ойлау - дүние бейнесі арақатынасына байланысты пікірлермен сабақтас пайымдаулары; 2) Поэтикалық тіл табиғатын «қарапайым» тілден айыра танытуға арналған ғылыми тұжырымдары.

А. Байтұрсынұлы сөз өнеріне тірек болатын адам санасының үш негізін атап көрсетеді: Ақыл, Қиял, Көңіл. Әрі қарай: ақылдың ісі - аңдау, қиялдың ісі - меңзеу, көңілдің ісі - түю, талғау деп, сана негіздерінің әрқайсысына тән қызметін талдайды. «Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау». (141-бет) Тіл мен сана арақатынасына байланысты теорияларға сүйенсек, тіл - дүниенің адам санасында сәулеленген сұлбасын сыртқа шығару, белгілі бір формаға түсіріп бейнелеу құралы. Тілді танудың антропоцентристік парадигмасы бойынша, адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады. (Маслова. Когн. лингв. ) А. Байтұрсынұлы ойлаудың екі түрін көрсетеді: тиісінше ойлау, түйісінше ойлау. Тиісінше ойлау: заттың «бойына біткен сипатын» ғана ойлап, сол тұрғыда сөзбен беру, яғни қазіргі ғылыми тілмен айтсақ, нақты шындық болмыстың тіл арқылы баяндалуы, түйісінше ойлау: зат туралы «адамның қосқан, таңған сипаттары», яғни зат, құбылыс туралы сөйлеушінің көзқарасы, танымы, ұғып-қабылдауы тұрғысынан сөз етуі. Ойлау мен сөйлеудің бұл түрінде тілдің коммуникативтік, информативтік қызметімен қоса мағыналық реңкі(модальділігі), эмоциясы, эстетикалық қызметі, бір сөзбен, поэтикалық табиғаты көрініс береді. Сондай-ақ ғалым тілдің (ойлаудың) тиіс жағына көрік керек емес, нақты шындық керек, түйіс жағына көріктеу, әдемілеу қажет, ол қиял шығаратын сөз дейді. Тіл біліміндегі логикалық-эстетикалық бағыт өкілдері тілдің табиғатын логикалық және эстетикалық таным нәтижесі ретінде түсіндіреді. Осы бағытты жалғастырушы Бенедетто Кроченің пайымдауынша, танымның екі түрі бар: индуктивтік және логикалық. Индуктивтік танымның құралы - фантазия, нәтижесі образ, логикалық танымның құралы интеллект, интеллект арқылы түсінік қалыптасады. Логикалық бағыт өкілдері ойлауды тілден жоғары қою арқылы оның бір жақты идеялық жағын ғана сөз етіп, материалдық, яғни таңбалық болмысын жоққа шығарды, сол арқылы басқа лингвистикалық ағымдардың сынына ұшырағаны белгілі. А. Байтұрсынұлы тіл арқылы танылатын ойлаудың қиял(эстетикалық), ақыл(логикалық) негізімен қатар көңіл(қабылдау) негізінің де бар екендігін дәлелдейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.