Балаларды тәрбиелеу және халық медицинасы
Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
1. Иманалиев. Ш . И “Балалрмен жасөспірімдер гигиенасы” Алматы-2008 ж.
2. Бөлешов. М. Ә . “Балалрмен жасөспірімдер гигиенасы” Алматы-2010 ж
3. www.google.ru
4. Р. Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
5. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
2. Бөлешов. М. Ә . “Балалрмен жасөспірімдер гигиенасы” Алматы-2010 ж
3. www.google.ru
4. Р. Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
5. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Кафедрасы.
Баяндама
Тақырыбы: Балаларды тәрбиелеу және халық медицинасы.
Орындаған:
Тобы:
Қабылдаған:
Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты
факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес
ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие
адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала
жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап
ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы
дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні. Адамның өсіп
жетілуінде белгілі заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр балада әр қалай
болады. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін
білу қажет.
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз жылдық (10-15-
ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді.
Баланың дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық жүйке жүйесі, өйткені
адамның психикалық әрекеттері осы орталық жүйке жүйесіне байланысты болады.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі
өзгерістердің бірі - ағзаның жедел дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация
(латынша "дәлелдеу") деп аталады. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың
бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация
құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік,
иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез
жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда.
Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай
тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да,
өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта
қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің
борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы
мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет.
Акселерация - биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы
сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың
өзгеруі аталған құбылыстың пайда болуына әсер етті. Әрине акселерация
құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды шығару ертерек. Өйткені бұл әлі де
зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп
жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және
жаттықтыру кешендеріне қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-
ой дамуына ықпал жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның дамуы өзара
байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен жүретін күрделі педагогикалық,
психологиялық процесс болып табылады.
Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі. Адам
белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік
дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік - адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардық әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрдегі мұндай әрекеттерін ырықтм немесс ерікті
белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
олармен өзара қарым-қатынас жасауға еліктеуі рөлге құрылған ойындарды
атқару барысында байқалады. Ойын барысында балалардың құрдастарымен өзара
қатынасы өзгереді. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүниетінымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (қайырымдылық,
қамқорлық, т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың даму барысында
таным белсенділігі артады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас және дербес
ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-сезімін ояту,
өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету - мұғалімнің басты міндеті. Мұғалім
оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын
анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-
ой, құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен ұштастырып алады. Баланың өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық жұмыстарға байланысты тапсырмалар
беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы: сынып старостасы, тазалық
комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай тапсырмаларды сапалы дер кезінде
орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру мен дағдыландыру мұғалімнің және
тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін
ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, яғни, түрлі қоғамдық іс-
әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма балаға бұйрық есебінде
немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей наразылық білдіріп,
тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін. Сондықтан мұғалім әр уақытта
өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты
орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім білдіреді. Кейбір баланың
еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бірінші қиыншылықты сезісімен-ак;
қоғамдық тапсырманы орындаудан бас тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек
бере отырып, оның намысына тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап
ете білу керек. Сонда ғана ба-ланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдына
қойған мақсатын орындаудық қажет екенін сезінеді.
Адамның еңбекте және адамдармен қарым-қатынаста көрсетсен белсенділігіне
қарап оның қоғам және ұжымға жарамдылығын жете анықтау мұғалімнің басты
міндеті.
Бала туралы синтездік, комплекстік ғылым болып табылатын педогогия
ғылымының басты "айыбы"- балалар мәселелері мен әр типті мектептердегі
шәкірттердің жан жүйесін өрттеуде сауалнама мен тест әдістерін шамадан тыс
пайдалануы, сондай-ақ осы ғылымның "Бала ой-өрісінің дамуы түрліше болып,
әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі біреуде жоғары,
біреуде төмен болады," - деген тұжы-рымдарды жалған деп есептелуі.
Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогиясы, физология,
психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы
жан-жақты мағлұмат беретін синтездік ғылым болып табылады.
Х.Досмүхамедұлының педогогия саласында жүргізген іс-әрекетіне де ғылыми
әділеттілік тұрғысынан қарасаң, оның пікірінше, қазақ баласының шыр етіп
жерге түскеннен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән-жырдық
құшағында өтеді, әдетте оның бірінші еститін үні - анасы айтқан бесік
жырының әуені. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбыстың ырғақтардың басты орынға
шығуына қазақтардың өмірін кез келген жағдайында өлең шығарып, ән ай-туы
себеп болған.
Сондай қысылтаяқ кезеңде қазақ педогогиясының бірнеше жыл басы-қасында
жүрген Х.Досмүхамедұлы осы саладағы еңбектерін қорытындылап үлгермеді.
Ғұлама ғалым өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу жолдарын,
қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Сол
кездегі көрнекті кеңес психологтары П.П.Блонский мен Е.С.Выготскийлер де өз
зерттеулерінде педогогиялық тұжырымдарға жүгініп отырған.
6. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі. Белгілі бір
шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика
және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне
байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып,
ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас
ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің
бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп
түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы мен
тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен
жеткіншектердің дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді.
Педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі
қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан
жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге
бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін
белгілеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен
жасөспірімдердің өсіп-жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа туған
баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені,
адам жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу
сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады және
бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығындағы
өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан құбылыстарды жіті
аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қоятын
зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған
балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да белгілі.
Төменгі сынып оқушысын дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі
Бастауыш мектеп жасындағы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың
бұрынғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудық келесі сатысына
көшуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұғалімі сынып оқушыларының
ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағында
қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды.
Мектептегі оқыту оның бүкіл өміріне түбегейлі, сапалы өзгерістер
енгізеді. Алаңсыз балалық шақ аяқталып, баланың өмірінің іс-әрекеттің жаңа
түрі - оқу енеді. Оқу міндетті іс болып табылғандықтан, ол баладан белгілі
бір жауапкершілікпен еңбек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың
қоғамдағы және отбасындағы жағдайын өзгертіп, оған бірқатар жаңа міндеттер
жүктейді. Осының бәрі баланың қоғамдағы жағдайын өзгертіп, бұл өзгерісті
ол біртіндеп сезінеді. Төменгі сынып оқушылары біртіндеп оқу ісіне,
мектептің сан-салалы өміріне бауыр басып, өздерінің түсініктерін кеңейтіп,
сөздік қорын молайып, оқуға, жазуға , санауға үйренеді. Оқытудық алғашқы
сатысында олардың өмірлік тәжірибелері молая түседі. Бірлесіп оқу, жалпы
оқу тапсырмаларын шешу, мінез-құлықтың жаңа ережелері мен нормаларын игеру
балалар арасында қарым-қатынастардың қалыптасуына жағдай туғызады. Төменгі
сынып оқушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші
сатыда ойлау әрекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Екінші сатыда оқушылар заттар мен жағдайларды сыртқы белгісі бойынша
бағалайды. Есейе келе ойлау сипаттары өзгереді. Оқушылар білуге әуесқой
болғандықтан, олардың табиғат құбылыстары, адамдардық өмірі туралы
сұрақтары көбейеді. Шығармашылық ойындар баланың ақыл-ойын дамытады.
Сезімдік көңіл-күйінің көтеріңкілігі - олардың маңызды бір ерекшелігі.
Оқушылар ересек адамдармен, өзінің құрдастарымен қарым-қатынаста болғанды
жақсы көреді.
Бұл жастағы балалардың негізгі іс-әрекеті - оқу. Бастауыш сынып
оқушылары ұзақ уақыт бір қалыпты отыра алмайтындықтан, сабақта жазу мен
оқуды алмастырып, сергіту сәттерін өткізіп, сыныптың ауасын тазартып,
үзіліс кезінде мектеп ауласында ойындар ұйымдастыру керек.
Мұғалім оқыту процесін жеке бөліктерге бөліп, оқушыларға жеңіл тапсырмалар
беріп, оларды бірте-бірте күрделендіріп отырады. Оқыту процесі зейін
мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы керек. Оқуға және қоғамдық жұмыстарға
байланысты талаптарды жүйелі қойып, оның орындалуын бақылау, өздік
жұмыстарды орындату, іс-әрекетті түрлендіру, ойындарды қолдану, балалардың
еңбегін жеңілдетіп, балаға тапсырма орындаудық қажет екендігін түсіндіру
арқылы, мұғалім оқушының оқуға деген жауапкершілігін тәрбиелейді.
Бала форма, бояу, дыбыс арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік әдістері
мен ойындарды жиі қолдану пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене
жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мүмкіндіктерін зерттеп, оларды күрделі
бағдарлама, оқулықтармен оқыту өте маңызды іскерлік, атап айтсақ, өз ойын
ауызша, жазбаша түрде беруге үйретеді.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін мына
ерекшелікті ескеру керек: сөз бен істің сәйкесті болуын талап ету, жөнсіз
кінәлаудан жеркену сезімінің болуы, үлкен адамдардың жіберген қателігін тез
байқау, арманшыл-қиялшыл, ұйымшыл, сенімді серік іздеу, өз мүмкіндіктерін
асыра бағалау, түрлі спорт ойындарына ықыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқу
тәрбие жұмысында сынып жетекшілері, мұғалімдер, ата-аналар ескеруі қажет.
Адамгершілік тәрбиесінде баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге
бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің
оқушымен қарым-қатынасы, жайдары ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін тануына
көмектесуі адамгершілік сезімін тәрбиелейді. Ерекше көңіл аударатын мәселе
- баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні зор. Балаларды бірте-бірте
еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі. Ұзақ уақыттың дене еңбегіне,
күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болатындығын ескеру керек. Еңбек іс-
әрекетімен жүйелі айналысу, оны бірте-бірте күрделендіру, өндіріс
орындарына экскурсияға апару, мамандықтармен таныстыру тұлғаның әлеуметтік
құнды сапаларын қалыптастыруға көмектеседі. Төменгі сыныпта өзіне-өзі
қызмет етудің әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Үлкендердің еңбегін
құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр
болады, дүние туралы ұғымдар қоры, қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды.
Мектептің ең негізгі міндеті - балаға білім атаулының әліппесін
үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын табуына көмектесу. Жеке тұлғаны
қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене
тәрбиесін өзара байланыста кешенді жүргізу.
Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.
Жыныстық толысу тез жүреді:
- қыздарда - 11-13 жас;
- ер балаларда - 13-15 жас.
Қанқа сүйегі мен бұлшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық
аппараттың қайта құрылуы мінез-құлқының өзгеруіне әкеліп соғады, сондыктан
дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру керек.
Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен орта мектептің V-VIII
сыныбына сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең деген атауларында
бейнеленген. Бұл - ең тынымсыз, ең қиын, ең қызба жас. Жеткіншектің жеке
басы дамуының аса маңызды факторы -оның өзінің ауқымды әлеуметтік
белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен,
жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Жеткіншектік кезеңнің
маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып,
қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы
биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектер дамуындағы ерекшеліктер әр түрлі теорияларға негіз болды.
Жеткіншектік шақтың басында балалардың сырт пішіні, мінез-құлқы ересектерге
ұқсамайды. Олар көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып тентектіктер
жасайды, әлі де бала бола жүріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке
басындағы басты жаңа құрылым өзі туралы "енді бала емеспін, ересекпін " -
деген түсініктің пайда болып, өзіне жұрттың осы-лай деп қарауын тілейді.
Мектеп пен оқу жеткіншектердің өмірінде үлкен орын алады. Оқу
қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін.
Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы жұмысты ұйымдастыра
білетін мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу материалдарын
қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып табылады.
Жеткіншектік шақ - болашақ туралы балалық армандардық орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті, іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылатын кезең екендігін
үнемі қаперде ұстауымыз қажет.
Сананың дамуы баланың өз бетімен тәуелсіз талаптануын тудырады. Олар
үйелменде, мектепте еңбек процесіне араласады, күнделікті өмірді бақылайды,
ой-өрісі кеңиді. Бұл жастағы бала намысқор келеді, үлкендер бақылауын
әкімшілік шараларды ұнатпайды. Үлкендерді озбырлық жасайды деп ойлайды.
Кейде түсініспеушілік осындайдан да туады. Үлкендерге байланып олардың
мінезінен шындықты байқауға тырысуы үлкендер мен балалар арасында
түсініспеушілік туғызады. Үлкендердің ойланбай асығыс шешім қабылдауы
балаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жастағы балалар өнегелі адамдардық
істерімен масаттанады. Осы тұрғыдан баланың мінезін тәрбиелеу, ықыласы мен
қабілетін дамыту, мұқтаждары мен тілектерін қамтамасызыз ету дұрыс
педагогикалық ойларға негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала
отырып, тәрбие жұмысын тиімді етіп ұйымдастыру керек. Жеткіншіктер қоғамға
пайдалы істерге ыңыласты, ұжымшыл, жолдастық, достық сезімге бай, кітап
оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.
Әдебиет жеткіншекке азаматтардың қарым-қатынасының мәнін, сезімдерін
ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына жауап іздеуге үйретеді. Саз әуені - адам
сезімінің әміршісі, толқу үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан сазға баса
көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі. Жеткіншектермен жұмыстағы
негізгі педагогикалық идеал - баланың іс-әрекетте жетістікке жетуіне жағдай
жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу, әдептілік сақтап, педагогикалық
шыдамдылық, ұстамдылық көрсету жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал
етеді.
Дене тәрбиесі. Дұрыс тамақтанып, таза ауада жиі болу, көп қозғалу
(ойын, дене жаттығулары, спортпен айналысу) дене тәрбиесіне көмектеседі.
Дене тәрбиесі мұғалімі және жаттықтырушы баланың бет әлпетінің, қолының,
ернінің түсін үнемі қадағалау керек. Бұл жұмыс сабақтың басындағы және
соқындағы қан тамырының соғысын тексерумен толықтырылады, жеткіншектер жиі
тыныс алатындықтан, тыныс алуын басқаруын үйрету керек. Жеке гигиена, ұйқы,
тамақ, демалыс, белсенді еңбек іс-әрекетіне жағдай жасайды. Шамадан тыс
жұмыс жалпы дамуын тежейді. Дене тәрбиесі арқылы жүрек қан жүйесін
жаттықтыру, дене жаттығулары, спорт, дене еңбегі үшін дәрігерлік және
педагогикалық бақылау өте пайдалы. Маскүнемдікке жол берілмеу керек. Дене
тәрбиесі және спортпен айналысу зейіннің дамуына әсер етіп, оның көлемін
көбейтеді, зейіннің бір нерседен екіншіге бөлінуіне әсер етеді.
Тәрбиешінің міндеті - еңбек, спорт іс-әрекетін, жеткіншекті и, ерік-
жігер, сапаларын қалыптастыру. Мұғалімдер, тәрбиешілер, ата-аналар мақсатқа
жетудегі сенімділігін тәрбиелеп, жтістігін атап көрсетіп, қауіп-қатерден
сақтандырып, дер кезінде көмекке келіп, жеткіншекті өз кемшіліктерінің
себептерін түсіндіруге үйретеді.
Жеткіншектердің қалыптасуында жолдастарының қоғамдық пікірі үлкен рөл
атқарады. Мораль мәселелерін талдау және адамгершілік тақырытындағы пікір
сайыстардың әсерінен өмірдің мәні, өз болашағы, мамандығы туралы, өз беделі
туралы ойланатындықтан, мұғалім бұл мәселелерді шешуге пәрменді түрде
көмектесіп, күнделікті іс-қылықтардың адамгершілік мәнін ашуға көмектеседі.
Ересек адамдар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, әр баламен ойланып жұмыс
істеу керек. Сәнге сәйкес киінгені, музыка тыңдағаны үшін баланы сөгу дұрыс
емес. Жеткін-шектермен өзара әрекеттің негізгі тәсілдері: онымен бірге іс-
қылықтарды, оқиғаларды талдау, баға бергізу, өзін-өзі талдауға, өз мінез-
құлқын басқаруға үйрету.
Осы жаста адамның мінез-құлқы және басқа да жеке басының негіздері
қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында
кемшіліктер айқын көріне бастайды. Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің
төмендегенін байқауға болады: а) ата-анамен келіспеушілік жағдайда болу; ә)
мектептегі қиындық пен сәтсіздік; б) тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс
орнату.
Отбасы жағдайы, ата-ананың кәсібі, материалдық жағдайы, білім деңгейі
жеткіншектің өмірдегі жолын айқындайды. Ата-ананың саналы, мақсатты
Тәрбиесі бала өмірінде үлкен рөл атқарады. Отбасындағы жақсы қарым-
қатынасты жоғалту, мектептегі сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен
жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар
тобы - барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы, ең маңызды қоғамдық
факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер
ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы отбасына байланысты.
Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу жүйесіндегі
сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-
құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы және
мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады. Осы аталып көрсетілген
ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады.
Девиантты мінез-құлықтың бір түріне қылмыстың әрекетке апаратын агрессивті
мінез-құлық (төбелес, тіл тигізу) жатады.
Жеткіншектің мінез-құлығындағы агрессивттілік адамдарды аяу сезімінің
жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу нәтижесінде өзін қоршаған ортаға
зиянын тигізеді. Бұл жағдай тұлға аралық, топ аралық кикілжіңге өршігіп
кетуі мүмкін. Жеткіншектің мінез-құлығындағы агрессивтілік ішімдікпен,
нашақорлықпен тікелей байланысты. Кейде жеткіншектер ішімдік ішкен кезде
өзінің еңбегін (бұзақылық, төбелес, сәтті аяқталған оқиғаларын) атап өтеді.
Жеткіншектің тәртібі агрессивті күйде болса, олар "қиын" балалар қатарына
жатады. Кейбір мектеп мұғалімдерінің қиын балалармен жұмысы сынып алдында
жүйке жұқартатын әңгіме, жазалау, т.б. түрінде жүзеге асады. Әдетте, бұл
әрекеттің барлығы оң нәтиже бермей-ді, керісінше қиын жеткіншектердің
мұғалімге, мектепке кектенуі күшейіп, қарсы келуіне әкеледі. Мұғалімдер
қиын жеткіншектерге өзінің кері көзқарасын жасырмағанда, олармен кикілжіңге
келеді. Девиантты мінез-құлықты жеткіншекке қолданылатын тәрбиелік
профилакти-калық іс-шаралар – тұүлғаға әсер ету, әлеуметтік педагогикалық
түзету іс-шаралары, кері әсерлі ортаны сауықтыру.
Жасөспірім шақ (15-17 жас)
Жасөспірімдік кезеңнің көптеген теориялары бар. Жасөспірімдік шақ бала
мен ересектік шақтың аралығы, баланың ересектерге тәуелділігімен
сипатталады, ересектер баланың өмірлік іс-әрекетін мазмұны мен бағытын
белгілейді.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз отбасын құруға әзірлену.
Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап
етеді.
Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа қарай қалыптасып болады.
Сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі
жетіле береді. Жасөспірімдік шақ - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының
аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен сырт
келбетіндегі үлкен өзгерістер, өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі байқалады.
Сондықтан жасөспірімдік шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге
ұмтылу, өзін жан-жақты ашуға құштарлық тән.
Олар өз мамандығын таңдап алуға тырысады. Мамандыққа ықыласының бірте-бірте
қалыптасуы түрлі іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады. Оларға іс-
әрекетті өз бетінше орындауға мүмкіндік беріп, дұрыс бақылау мен
педагогикалық басшылық жасау керек.
Бұл кезеңде сезім, достың қарым-қатынастар дамиды. Мысалы: ғашықтың, өзара
сенім, қайырымдылық, бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекеттерін
бірігіп орындау, жолдасының кемшілігін айтып, жоюға көмектесу.
Бұл күндегі жастардың мінезінде түрлі өзгерістер пайда болды. Мысалы,
қыздар өздерінің сыртқы киіміне, дене қимылына көңіл бөледі. Ер балалар
әдемі киініп жүруді ұнатады. Әр түрлі іс-әрекеттерінің барысында осы
ерекшеліктер еске алынады. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақтан
жасөспірімдік шаққа дейін балалардың бейімділігін және қабілетін, мінез-
құлқы мен темпераментін мұғалім-тәрбиеші, ата-ана үнемі еске алып, олардың
дұрыс дамуына, қалыптасуына жүйелі түрде ықпал етуі қажет.
7. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері. Баланың дербес ерекшелігі
тәрбие процесінде, даму кезеңінде байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік,
қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам бойындағы мінез-құлық,
темперамент, қабілет жатады. Жүйке жүйесінің типтік қасиеттері - адамның
мінез-құлығының, темпераментінің, қабілетінің табиғи негізі.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін жете білуі қажет. Нерв жүйесіне
байланысты темперамент типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін
психологиялық негізде ұйымдастырып, іс жүзіне асыру мүмкін емес. Жеке
адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді.
Дербес қабілеттерінің дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байла-
нысты. Әрбір адамның қасиеттерін калыптастыру мен дербес ерек-шеліктерін
дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Жүйке жүйесіне
байланысты темперамент типтерін басшылыққа алып отыру керек.
Темперамент деп жеке адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен көрінетін
дара өзгешелігін айтады. Психология ғылымында темперамент 4 типке бөлінеді:
холерик, сангвиник, меланхолик, флегматик. Оларды тәрбиелеу - баланың
дамуына ықпал жасап, даму дәрежесіне сүйену.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында (ойын, еңбек, қоғамдық жұмыстары,
т.б.) балалардың мінез-құлықтарын ескеріп, темпераментін тәрбиелейді.
Сангвиник баланың іс-әрекетін бақылап, берген тапсырманың орындалуын
қадағалап отыру керек. Меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа,
ұжымшылдыққа тәрбиелеген жөн. Тәрбиеші мына жағдайларды ескеруі қажет:
- баланың өз мүддесін ғана ойлауын болдырмау;
- өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыруа білуге үйрету;
- баланың әр түрлі жағдайда болатын өзгерістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кафедрасы.
Баяндама
Тақырыбы: Балаларды тәрбиелеу және халық медицинасы.
Орындаған:
Тобы:
Қабылдаған:
Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі. Жеке адамды дамытудағы басты
факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және дербес
ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық іске асырылып, тәрбие
адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші алдын ала
жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа бағыттап
ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы
дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні. Адамның өсіп
жетілуінде белгілі заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр балада әр қалай
болады. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін
білу қажет.
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз жылдық (10-15-
ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді.
Баланың дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық жүйке жүйесі, өйткені
адамның психикалық әрекеттері осы орталық жүйке жүйесіне байланысты болады.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі
өзгерістердің бірі - ағзаның жедел дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация
(латынша "дәлелдеу") деп аталады. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың
бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация
құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік,
иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез
жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда.
Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай
тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да,
өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта
қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің
борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы
мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет.
Акселерация - биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы
сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың
өзгеруі аталған құбылыстың пайда болуына әсер етті. Әрине акселерация
құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды шығару ертерек. Өйткені бұл әлі де
зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп
жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және
жаттықтыру кешендеріне қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-
ой дамуына ықпал жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның дамуы өзара
байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен жүретін күрделі педагогикалық,
психологиялық процесс болып табылады.
Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі. Адам
белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік
дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік - адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардық әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрдегі мұндай әрекеттерін ырықтм немесс ерікті
белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
олармен өзара қарым-қатынас жасауға еліктеуі рөлге құрылған ойындарды
атқару барысында байқалады. Ойын барысында балалардың құрдастарымен өзара
қатынасы өзгереді. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүниетінымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (қайырымдылық,
қамқорлық, т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың даму барысында
таным белсенділігі артады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас және дербес
ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-сезімін ояту,
өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету - мұғалімнің басты міндеті. Мұғалім
оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын
анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-
ой, құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен ұштастырып алады. Баланың өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық жұмыстарға байланысты тапсырмалар
беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы: сынып старостасы, тазалық
комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай тапсырмаларды сапалы дер кезінде
орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру мен дағдыландыру мұғалімнің және
тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін
ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, яғни, түрлі қоғамдық іс-
әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма балаға бұйрық есебінде
немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей наразылық білдіріп,
тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін. Сондықтан мұғалім әр уақытта
өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты
орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім білдіреді. Кейбір баланың
еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бірінші қиыншылықты сезісімен-ак;
қоғамдық тапсырманы орындаудан бас тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек
бере отырып, оның намысына тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап
ете білу керек. Сонда ғана ба-ланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдына
қойған мақсатын орындаудық қажет екенін сезінеді.
Адамның еңбекте және адамдармен қарым-қатынаста көрсетсен белсенділігіне
қарап оның қоғам және ұжымға жарамдылығын жете анықтау мұғалімнің басты
міндеті.
Бала туралы синтездік, комплекстік ғылым болып табылатын педогогия
ғылымының басты "айыбы"- балалар мәселелері мен әр типті мектептердегі
шәкірттердің жан жүйесін өрттеуде сауалнама мен тест әдістерін шамадан тыс
пайдалануы, сондай-ақ осы ғылымның "Бала ой-өрісінің дамуы түрліше болып,
әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі біреуде жоғары,
біреуде төмен болады," - деген тұжы-рымдарды жалған деп есептелуі.
Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогиясы, физология,
психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы
жан-жақты мағлұмат беретін синтездік ғылым болып табылады.
Х.Досмүхамедұлының педогогия саласында жүргізген іс-әрекетіне де ғылыми
әділеттілік тұрғысынан қарасаң, оның пікірінше, қазақ баласының шыр етіп
жерге түскеннен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән-жырдық
құшағында өтеді, әдетте оның бірінші еститін үні - анасы айтқан бесік
жырының әуені. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбыстың ырғақтардың басты орынға
шығуына қазақтардың өмірін кез келген жағдайында өлең шығарып, ән ай-туы
себеп болған.
Сондай қысылтаяқ кезеңде қазақ педогогиясының бірнеше жыл басы-қасында
жүрген Х.Досмүхамедұлы осы саладағы еңбектерін қорытындылап үлгермеді.
Ғұлама ғалым өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу жолдарын,
қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Сол
кездегі көрнекті кеңес психологтары П.П.Блонский мен Е.С.Выготскийлер де өз
зерттеулерінде педогогиялық тұжырымдарға жүгініп отырған.
6. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі. Белгілі бір
шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика
және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне
байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып,
ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас
ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің
бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп
түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы мен
тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен
жеткіншектердің дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді.
Педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі
қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан
жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге
бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін
белгілеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен
жасөспірімдердің өсіп-жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа туған
баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені,
адам жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу
сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады және
бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығындағы
өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан құбылыстарды жіті
аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қоятын
зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған
балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да белгілі.
Төменгі сынып оқушысын дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі
Бастауыш мектеп жасындағы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың
бұрынғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудық келесі сатысына
көшуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұғалімі сынып оқушыларының
ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағында
қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды.
Мектептегі оқыту оның бүкіл өміріне түбегейлі, сапалы өзгерістер
енгізеді. Алаңсыз балалық шақ аяқталып, баланың өмірінің іс-әрекеттің жаңа
түрі - оқу енеді. Оқу міндетті іс болып табылғандықтан, ол баладан белгілі
бір жауапкершілікпен еңбек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың
қоғамдағы және отбасындағы жағдайын өзгертіп, оған бірқатар жаңа міндеттер
жүктейді. Осының бәрі баланың қоғамдағы жағдайын өзгертіп, бұл өзгерісті
ол біртіндеп сезінеді. Төменгі сынып оқушылары біртіндеп оқу ісіне,
мектептің сан-салалы өміріне бауыр басып, өздерінің түсініктерін кеңейтіп,
сөздік қорын молайып, оқуға, жазуға , санауға үйренеді. Оқытудық алғашқы
сатысында олардың өмірлік тәжірибелері молая түседі. Бірлесіп оқу, жалпы
оқу тапсырмаларын шешу, мінез-құлықтың жаңа ережелері мен нормаларын игеру
балалар арасында қарым-қатынастардың қалыптасуына жағдай туғызады. Төменгі
сынып оқушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші
сатыда ойлау әрекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Екінші сатыда оқушылар заттар мен жағдайларды сыртқы белгісі бойынша
бағалайды. Есейе келе ойлау сипаттары өзгереді. Оқушылар білуге әуесқой
болғандықтан, олардың табиғат құбылыстары, адамдардық өмірі туралы
сұрақтары көбейеді. Шығармашылық ойындар баланың ақыл-ойын дамытады.
Сезімдік көңіл-күйінің көтеріңкілігі - олардың маңызды бір ерекшелігі.
Оқушылар ересек адамдармен, өзінің құрдастарымен қарым-қатынаста болғанды
жақсы көреді.
Бұл жастағы балалардың негізгі іс-әрекеті - оқу. Бастауыш сынып
оқушылары ұзақ уақыт бір қалыпты отыра алмайтындықтан, сабақта жазу мен
оқуды алмастырып, сергіту сәттерін өткізіп, сыныптың ауасын тазартып,
үзіліс кезінде мектеп ауласында ойындар ұйымдастыру керек.
Мұғалім оқыту процесін жеке бөліктерге бөліп, оқушыларға жеңіл тапсырмалар
беріп, оларды бірте-бірте күрделендіріп отырады. Оқыту процесі зейін
мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы керек. Оқуға және қоғамдық жұмыстарға
байланысты талаптарды жүйелі қойып, оның орындалуын бақылау, өздік
жұмыстарды орындату, іс-әрекетті түрлендіру, ойындарды қолдану, балалардың
еңбегін жеңілдетіп, балаға тапсырма орындаудық қажет екендігін түсіндіру
арқылы, мұғалім оқушының оқуға деген жауапкершілігін тәрбиелейді.
Бала форма, бояу, дыбыс арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік әдістері
мен ойындарды жиі қолдану пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене
жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мүмкіндіктерін зерттеп, оларды күрделі
бағдарлама, оқулықтармен оқыту өте маңызды іскерлік, атап айтсақ, өз ойын
ауызша, жазбаша түрде беруге үйретеді.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін мына
ерекшелікті ескеру керек: сөз бен істің сәйкесті болуын талап ету, жөнсіз
кінәлаудан жеркену сезімінің болуы, үлкен адамдардың жіберген қателігін тез
байқау, арманшыл-қиялшыл, ұйымшыл, сенімді серік іздеу, өз мүмкіндіктерін
асыра бағалау, түрлі спорт ойындарына ықыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқу
тәрбие жұмысында сынып жетекшілері, мұғалімдер, ата-аналар ескеруі қажет.
Адамгершілік тәрбиесінде баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге
бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің
оқушымен қарым-қатынасы, жайдары ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін тануына
көмектесуі адамгершілік сезімін тәрбиелейді. Ерекше көңіл аударатын мәселе
- баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні зор. Балаларды бірте-бірте
еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі. Ұзақ уақыттың дене еңбегіне,
күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болатындығын ескеру керек. Еңбек іс-
әрекетімен жүйелі айналысу, оны бірте-бірте күрделендіру, өндіріс
орындарына экскурсияға апару, мамандықтармен таныстыру тұлғаның әлеуметтік
құнды сапаларын қалыптастыруға көмектеседі. Төменгі сыныпта өзіне-өзі
қызмет етудің әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Үлкендердің еңбегін
құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр
болады, дүние туралы ұғымдар қоры, қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды.
Мектептің ең негізгі міндеті - балаға білім атаулының әліппесін
үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын табуына көмектесу. Жеке тұлғаны
қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене
тәрбиесін өзара байланыста кешенді жүргізу.
Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.
Жыныстық толысу тез жүреді:
- қыздарда - 11-13 жас;
- ер балаларда - 13-15 жас.
Қанқа сүйегі мен бұлшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық
аппараттың қайта құрылуы мінез-құлқының өзгеруіне әкеліп соғады, сондыктан
дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру керек.
Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен орта мектептің V-VIII
сыныбына сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең деген атауларында
бейнеленген. Бұл - ең тынымсыз, ең қиын, ең қызба жас. Жеткіншектің жеке
басы дамуының аса маңызды факторы -оның өзінің ауқымды әлеуметтік
белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен,
жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Жеткіншектік кезеңнің
маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып,
қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы
биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектер дамуындағы ерекшеліктер әр түрлі теорияларға негіз болды.
Жеткіншектік шақтың басында балалардың сырт пішіні, мінез-құлқы ересектерге
ұқсамайды. Олар көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып тентектіктер
жасайды, әлі де бала бола жүріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке
басындағы басты жаңа құрылым өзі туралы "енді бала емеспін, ересекпін " -
деген түсініктің пайда болып, өзіне жұрттың осы-лай деп қарауын тілейді.
Мектеп пен оқу жеткіншектердің өмірінде үлкен орын алады. Оқу
қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін.
Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы жұмысты ұйымдастыра
білетін мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу материалдарын
қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып табылады.
Жеткіншектік шақ - болашақ туралы балалық армандардық орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті, іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылатын кезең екендігін
үнемі қаперде ұстауымыз қажет.
Сананың дамуы баланың өз бетімен тәуелсіз талаптануын тудырады. Олар
үйелменде, мектепте еңбек процесіне араласады, күнделікті өмірді бақылайды,
ой-өрісі кеңиді. Бұл жастағы бала намысқор келеді, үлкендер бақылауын
әкімшілік шараларды ұнатпайды. Үлкендерді озбырлық жасайды деп ойлайды.
Кейде түсініспеушілік осындайдан да туады. Үлкендерге байланып олардың
мінезінен шындықты байқауға тырысуы үлкендер мен балалар арасында
түсініспеушілік туғызады. Үлкендердің ойланбай асығыс шешім қабылдауы
балаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жастағы балалар өнегелі адамдардық
істерімен масаттанады. Осы тұрғыдан баланың мінезін тәрбиелеу, ықыласы мен
қабілетін дамыту, мұқтаждары мен тілектерін қамтамасызыз ету дұрыс
педагогикалық ойларға негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала
отырып, тәрбие жұмысын тиімді етіп ұйымдастыру керек. Жеткіншіктер қоғамға
пайдалы істерге ыңыласты, ұжымшыл, жолдастық, достық сезімге бай, кітап
оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.
Әдебиет жеткіншекке азаматтардың қарым-қатынасының мәнін, сезімдерін
ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына жауап іздеуге үйретеді. Саз әуені - адам
сезімінің әміршісі, толқу үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан сазға баса
көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі. Жеткіншектермен жұмыстағы
негізгі педагогикалық идеал - баланың іс-әрекетте жетістікке жетуіне жағдай
жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу, әдептілік сақтап, педагогикалық
шыдамдылық, ұстамдылық көрсету жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал
етеді.
Дене тәрбиесі. Дұрыс тамақтанып, таза ауада жиі болу, көп қозғалу
(ойын, дене жаттығулары, спортпен айналысу) дене тәрбиесіне көмектеседі.
Дене тәрбиесі мұғалімі және жаттықтырушы баланың бет әлпетінің, қолының,
ернінің түсін үнемі қадағалау керек. Бұл жұмыс сабақтың басындағы және
соқындағы қан тамырының соғысын тексерумен толықтырылады, жеткіншектер жиі
тыныс алатындықтан, тыныс алуын басқаруын үйрету керек. Жеке гигиена, ұйқы,
тамақ, демалыс, белсенді еңбек іс-әрекетіне жағдай жасайды. Шамадан тыс
жұмыс жалпы дамуын тежейді. Дене тәрбиесі арқылы жүрек қан жүйесін
жаттықтыру, дене жаттығулары, спорт, дене еңбегі үшін дәрігерлік және
педагогикалық бақылау өте пайдалы. Маскүнемдікке жол берілмеу керек. Дене
тәрбиесі және спортпен айналысу зейіннің дамуына әсер етіп, оның көлемін
көбейтеді, зейіннің бір нерседен екіншіге бөлінуіне әсер етеді.
Тәрбиешінің міндеті - еңбек, спорт іс-әрекетін, жеткіншекті и, ерік-
жігер, сапаларын қалыптастыру. Мұғалімдер, тәрбиешілер, ата-аналар мақсатқа
жетудегі сенімділігін тәрбиелеп, жтістігін атап көрсетіп, қауіп-қатерден
сақтандырып, дер кезінде көмекке келіп, жеткіншекті өз кемшіліктерінің
себептерін түсіндіруге үйретеді.
Жеткіншектердің қалыптасуында жолдастарының қоғамдық пікірі үлкен рөл
атқарады. Мораль мәселелерін талдау және адамгершілік тақырытындағы пікір
сайыстардың әсерінен өмірдің мәні, өз болашағы, мамандығы туралы, өз беделі
туралы ойланатындықтан, мұғалім бұл мәселелерді шешуге пәрменді түрде
көмектесіп, күнделікті іс-қылықтардың адамгершілік мәнін ашуға көмектеседі.
Ересек адамдар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, әр баламен ойланып жұмыс
істеу керек. Сәнге сәйкес киінгені, музыка тыңдағаны үшін баланы сөгу дұрыс
емес. Жеткін-шектермен өзара әрекеттің негізгі тәсілдері: онымен бірге іс-
қылықтарды, оқиғаларды талдау, баға бергізу, өзін-өзі талдауға, өз мінез-
құлқын басқаруға үйрету.
Осы жаста адамның мінез-құлқы және басқа да жеке басының негіздері
қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында
кемшіліктер айқын көріне бастайды. Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің
төмендегенін байқауға болады: а) ата-анамен келіспеушілік жағдайда болу; ә)
мектептегі қиындық пен сәтсіздік; б) тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс
орнату.
Отбасы жағдайы, ата-ананың кәсібі, материалдық жағдайы, білім деңгейі
жеткіншектің өмірдегі жолын айқындайды. Ата-ананың саналы, мақсатты
Тәрбиесі бала өмірінде үлкен рөл атқарады. Отбасындағы жақсы қарым-
қатынасты жоғалту, мектептегі сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен
жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар
тобы - барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы, ең маңызды қоғамдық
факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер
ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы отбасына байланысты.
Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу жүйесіндегі
сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-
құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы және
мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады. Осы аталып көрсетілген
ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады.
Девиантты мінез-құлықтың бір түріне қылмыстың әрекетке апаратын агрессивті
мінез-құлық (төбелес, тіл тигізу) жатады.
Жеткіншектің мінез-құлығындағы агрессивттілік адамдарды аяу сезімінің
жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу нәтижесінде өзін қоршаған ортаға
зиянын тигізеді. Бұл жағдай тұлға аралық, топ аралық кикілжіңге өршігіп
кетуі мүмкін. Жеткіншектің мінез-құлығындағы агрессивтілік ішімдікпен,
нашақорлықпен тікелей байланысты. Кейде жеткіншектер ішімдік ішкен кезде
өзінің еңбегін (бұзақылық, төбелес, сәтті аяқталған оқиғаларын) атап өтеді.
Жеткіншектің тәртібі агрессивті күйде болса, олар "қиын" балалар қатарына
жатады. Кейбір мектеп мұғалімдерінің қиын балалармен жұмысы сынып алдында
жүйке жұқартатын әңгіме, жазалау, т.б. түрінде жүзеге асады. Әдетте, бұл
әрекеттің барлығы оң нәтиже бермей-ді, керісінше қиын жеткіншектердің
мұғалімге, мектепке кектенуі күшейіп, қарсы келуіне әкеледі. Мұғалімдер
қиын жеткіншектерге өзінің кері көзқарасын жасырмағанда, олармен кикілжіңге
келеді. Девиантты мінез-құлықты жеткіншекке қолданылатын тәрбиелік
профилакти-калық іс-шаралар – тұүлғаға әсер ету, әлеуметтік педагогикалық
түзету іс-шаралары, кері әсерлі ортаны сауықтыру.
Жасөспірім шақ (15-17 жас)
Жасөспірімдік кезеңнің көптеген теориялары бар. Жасөспірімдік шақ бала
мен ересектік шақтың аралығы, баланың ересектерге тәуелділігімен
сипатталады, ересектер баланың өмірлік іс-әрекетін мазмұны мен бағытын
белгілейді.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз отбасын құруға әзірлену.
Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап
етеді.
Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа қарай қалыптасып болады.
Сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі
жетіле береді. Жасөспірімдік шақ - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының
аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен сырт
келбетіндегі үлкен өзгерістер, өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі байқалады.
Сондықтан жасөспірімдік шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге
ұмтылу, өзін жан-жақты ашуға құштарлық тән.
Олар өз мамандығын таңдап алуға тырысады. Мамандыққа ықыласының бірте-бірте
қалыптасуы түрлі іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады. Оларға іс-
әрекетті өз бетінше орындауға мүмкіндік беріп, дұрыс бақылау мен
педагогикалық басшылық жасау керек.
Бұл кезеңде сезім, достың қарым-қатынастар дамиды. Мысалы: ғашықтың, өзара
сенім, қайырымдылық, бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекеттерін
бірігіп орындау, жолдасының кемшілігін айтып, жоюға көмектесу.
Бұл күндегі жастардың мінезінде түрлі өзгерістер пайда болды. Мысалы,
қыздар өздерінің сыртқы киіміне, дене қимылына көңіл бөледі. Ер балалар
әдемі киініп жүруді ұнатады. Әр түрлі іс-әрекеттерінің барысында осы
ерекшеліктер еске алынады. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақтан
жасөспірімдік шаққа дейін балалардың бейімділігін және қабілетін, мінез-
құлқы мен темпераментін мұғалім-тәрбиеші, ата-ана үнемі еске алып, олардың
дұрыс дамуына, қалыптасуына жүйелі түрде ықпал етуі қажет.
7. Тәрбие және балалардың дербес ерекшеліктері. Баланың дербес ерекшелігі
тәрбие процесінде, даму кезеңінде байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік,
қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам бойындағы мінез-құлық,
темперамент, қабілет жатады. Жүйке жүйесінің типтік қасиеттері - адамның
мінез-құлығының, темпераментінің, қабілетінің табиғи негізі.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін жете білуі қажет. Нерв жүйесіне
байланысты темперамент типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін
психологиялық негізде ұйымдастырып, іс жүзіне асыру мүмкін емес. Жеке
адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді.
Дербес қабілеттерінің дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байла-
нысты. Әрбір адамның қасиеттерін калыптастыру мен дербес ерек-шеліктерін
дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Жүйке жүйесіне
байланысты темперамент типтерін басшылыққа алып отыру керек.
Темперамент деп жеке адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен көрінетін
дара өзгешелігін айтады. Психология ғылымында темперамент 4 типке бөлінеді:
холерик, сангвиник, меланхолик, флегматик. Оларды тәрбиелеу - баланың
дамуына ықпал жасап, даму дәрежесіне сүйену.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында (ойын, еңбек, қоғамдық жұмыстары,
т.б.) балалардың мінез-құлықтарын ескеріп, темпераментін тәрбиелейді.
Сангвиник баланың іс-әрекетін бақылап, берген тапсырманың орындалуын
қадағалап отыру керек. Меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа,
ұжымшылдыққа тәрбиелеген жөн. Тәрбиеші мына жағдайларды ескеруі қажет:
- баланың өз мүддесін ғана ойлауын болдырмау;
- өз мүддесін ұжым мүддесімен ұштастыруа білуге үйрету;
- баланың әр түрлі жағдайда болатын өзгерістерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz