Хун империясының саяси тарихы
Кіріспе
1. Хун империясының саяси тарихы
2.Хун мемлекетінің шаруашылығы
3.Хун империясындағы әскери өнердің дамуы және жорықтары
4.Хундар туралы тарихи деректер
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Хун империясының саяси тарихы
2.Хун мемлекетінің шаруашылығы
3.Хун империясындағы әскери өнердің дамуы және жорықтары
4.Хундар туралы тарихи деректер
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халықтың аты - жауынгерліктің, қаталдық пен таңылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл-жорық жасап, олрады құлазытып кетеді, олар халықтарды ұлы қоныс аударуын бастайды. Б.з. дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгілі. Ежелгі қазақ жериниң кезінде орасан зор жер аумағын қоныс мекен еткен, біздің жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырда бой көтеріп, біздің жыл санауымыздың 216 жылына дейін өмір сүрген Ғұн ұлысы 24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалардың басын біріктіріп бір орталыққа қаратқан, Ғұн ұлысының шаңырағын көтерген әйгілі Мөде батыр.
1. К. Аманжолов –Қазақстан тарихы, Алматы-1999
2. А. Алтаев – Қазақстан тарихы Т.1, Алматы-2008
3. С. Жолдасбайұлы – Ежелгі Қазақстан тарихы, Алматы- 1995ж.
4. Х. Маданов – Қазақстан тарихының мәдениеті, Алматы-1998
5. А. Оразбаева – Цивилизация кочевников, Алдматы-2005
6. Көне заман тарихы – очерктер, Алматы-1991
2. А. Алтаев – Қазақстан тарихы Т.1, Алматы-2008
3. С. Жолдасбайұлы – Ежелгі Қазақстан тарихы, Алматы- 1995ж.
4. Х. Маданов – Қазақстан тарихының мәдениеті, Алматы-1998
5. А. Оразбаева – Цивилизация кочевников, Алдматы-2005
6. Көне заман тарихы – очерктер, Алматы-1991
Жоспар:
1. Хун империясының саяси тарихы
2.Хун мемлекетінің шаруашылығы
3.Хун империясындағы әскери өнердің дамуы және жорықтары
4.Хундар туралы тарихи деректер
Кіріспе
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халықтың аты - жауынгерліктің, қаталдық пен таңылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл-жорық жасап, олрады құлазытып кетеді, олар халықтарды ұлы қоныс аударуын бастайды. Б.з. дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгілі. Ежелгі қазақ жериниң кезінде орасан зор жер аумағын қоныс мекен еткен, біздің жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырда бой көтеріп, біздің жыл санауымыздың 216 жылына дейін өмір сүрген Ғұн ұлысы 24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалардың басын біріктіріп бір орталыққа қаратқан, Ғұн ұлысының шаңырағын көтерген әйгілі Мөде батыр.
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері Орталық Азия деп саналады. Археологиялық зерттеулердің есебі бойынша Селенгі өзенінің аңғарында Және оның салаларының жағалауларында 1500-ден астам қорымдары мен тұрақты мекен жайлары белгілі. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу жеріне ғұндар б.з.б. II - I ғғ. келе бастаған. Ғұн мемлекеті саяси жағынан бытыраңқы, экономикалық жағынан әлсіз, Этникалық жағынан ала-құла бірікпеген ел болды. Олардың жаулап алған жерлерінде наразылық көрсетіп отырған, өз іштерінде де саяси билік үшін талас-тартыстар туып отырды. Ғұндардың өз іштерінлегі болып жатқан бұл талас-тартыстарды қытай өкіметі қалай да болмасын пайдаланып қалуға әрекет жасап отырған.
55-жылы аса құдіретті ғұн мемлекеті - оңтүстік және солтүстік болып екі елге бөлінеді. Солтүстік - батыс Моңғолиядағы Қырғыз-Нұр көліне таяу жерден теріскен ғұндарының билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатты. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен қытай да жауығып, алагөз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушәсә қытай шенсунігі мен елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергеннен кейін, бұл қатынас мүлдем ұшығып кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түсті. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін жайлаған Қаңлы мемлекеті иесінің Үйсін мемлекетіне қарсы одақтасып, бірге күресу жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінде жасалған ұсыныс болады. ол Чжичжиді өзініің шығыстагы иелігіне - Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне қолбасшылық ету құқын береді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын ійелдікке беріп, оған бірнеше мың тұйе мен жылқы, есекті сыйға тартқанда, қаңлы билеушісі: Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле мен Шу алқабын басып алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете алмайды. Сол себепті де үміті үзілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында тартыс туады. Ұзамай бұлар ат құйрығын кесіседі.
Ғұндар қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжичжи төнірегіндегі көптеген ағайын-туыстарымен, бала-шаға, қатын-қалашымен, текті бекзаттарымен бірге - небәрі 1518 адам тұтқынға алынады.
Қазақстанның оңтүстік батыс және Арал бойына Ғұн тайпаларының келе бастаған екінші толқыны б.з. I ғ. басталады. Олардың көрсетілген жерге келуі ондаңы алан, ас тайпаларын батысқа, Кәспий теңізіне қарай жылжуға мәжбүр еткен. Кейіннен олар Дунай арқылы Батыс Еуропаға дейін кетеді. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына басып енеді. Б.з. IV-ғасырында олар Еуропадан бой көрсетеді. Зерттеулердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің арғы ата-бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола бастайды. Ғұндардың этникалық шығу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сөзі тайпаның атына айналған секілді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың басқа бір жылнамаларында өздерінің терістігіндегі көрші түркі тілдес тайпаларды да далалықтар деп те атаған. Сонымен қытай жылнамалары мен археологиялық зерттеулеуге қарағанда, б.з.б. IV және III ғасырларда Қытайдың солтүстігінде Байқалдан Ордосқа дейінгі аралықты мекендеген күшті Ғұн тайпаларының бірлестігі құрылады. олар өздерінің көрші жатқан халықтарын басып алумен бірге Қытай жеріне шабуыл жасайды. Бұл жағдай қытай патшасының наразылығын туғызып отырған. Сөйтіп, ғұндар мен қытай өкіметінің арасында бір-біріне алма кезек жасалған ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпақтарының арасында 300 жылдан астам уақытқа созылған. Жылнамалар бойынша, ғұн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б.з.б. II ғ. мен I ғ. аралығында Мөде ханның билік жүргізген кезі. Оның жасаған реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Оның тұсында елдің шығысында Лиаухы өзенінен батыста Памир тауына дейінгі солтүстік Байкал көлінен оңтүстікке, ұлы қорғанға дейінгі ұланғайыр өңірге үстемдік жүргізген Ғұндар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сонымен ұатар олар өте жауынгер халық болған. Олардың тегеуріні шығыста Қытайдың елін, жерін қорғау үшін ұлы Қытай қорғанын салуға мәжбүр еткен. Батыста Рим империясының құлауына да себепші болған Ғұндар еді. Олардың тізесі батқан қытайлар Ғұндар туралы өз шежіре-тарихында мол деректер қалдырған. Ғұн мемлекетінің құрылуы мен оның күшеюі Мөде тәңірқұттың (шаньюй) атымен байланысты. Ғұндардың билеушісін тәңірқұт (шаньюй) деп атаған. Мөде Тумын шаньюйдің баласы болған. Тарихшы ол туралы билай деп жазады: "Ғұндардың шаньюйі Тумын деп аталды. Шаньюйдің Мөде атты мұрагері болды, кейіннен өзінің сүйіктісі Яньчжы кіші ұлды туды; Шаньюй кіші ұлын таққа отырғызып, үлкен ұлынан құтылудың жолын іздейді. Сол себепті Мөдені Юечжыға келген бетте Тумын оған бірден шабуыл жасайды. Ал, Юечжы Мөдені өлтірмекші болады, бірақ Мөде одан арғымағын ұрлап алып, үйіне қашып кетеді "
Ғұндар ұлысы ұзақ тарихи жолдан өткен. Оған қараған тайпалардың ежелгі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы, аландармен араласып кеткені, арғын, қыпшақ сияқты рулардың Ғұндардан тарағаны туралы нақты деректерге сүйенген деректер көп. Бұл жөнінде Қазақ совет Энциклопедиясының I томында "Ғылыми жағынан ерекше көзге түскен жай - арғын тайпасының елдің аты (этнонимі) ежелгі заманда жасаған Ғұн елінің атын еске түсіреді. Сол елдің аты арғын тайпасының елдік атында сақталады деуге болады... Қыпшағ елінің ұраны - "ойбас" немесе "ойырбас", ол ғұндардың атақты батырының аты. Бұл көптеген ғалымдардың Қыпшақтар ғұннан тараған деуіне дәлелдің бірі болуы тиіс", - делінген (451-бет) Ғұндардың қазақтың арғы тегі екенін айғақтайтын дәлелдер олардың моласынан шыққан жүннен әстелген бұйымдардың, ою-кестелердің, өрнектердің олардың құрылымы жағынан қазақтар арасында кең тараған ою-өрнектермен ұқсастығынан да табылған. Демек, арғын, үйсін, қаңлы, қыпшақтардың мәдениеті сақ, ғұн тайпаларының мәдениетінің заңды жалғасы деуге әбден болады. Негізінен түркі тілде сөйлеген ғұндардың діні тәңірлік дін, жазуы түркі жазуы болған. Өз бауырларынан қазақ даласында шашырап жатқан көптеген ұрпақты өрбіркен Ғұндар ұлысы кейін бірнеше елдікке бөлініп, ыдырап кеткен. Тарихтан белгілі шығыс Ғұн, батыс Ғұн, ақ Ғұн ұлыстары, Табғаш тайпасы осы Ғұн дәулетінің қойнауынан шыққан. Олардың еңсесін көтеріп, ел болуына ат салысқан Түмен, Моде (Боғда), Балаәмір, Жұлдыз, Қаратүн, Айбар, Оқтар, Әдел (Атилла), Теңізек, Күлхан, Шамхан сияқты ерлердің есімі тарихтан белгілі. Арғын, алшын, үйсін, қаңлы, ұйғыр, қыпшақ, қырғыз, оғыз, қарпық сияқты Ғұндардан тараған тайпалардың қазақ халқының тарихи-мәдени болмысын, бет-бейнесін қалыптастыруға зор үлес қосқанын айту керек.
Зерттеушілір қытай тарихшылары Сыма Цян мен Бан Гудың өздері атап көрсеткендей Қытай императорларының Сарайында ежелгі кезеңнен бері аудармашылар мен шенеуліктер қызмет ететін арнайы мекеме болған. Олар шетел қонақтарын - тайпа көсемдерин, мемлекет басшыларын, елшілерді қабылдап отырған. Өздерінің және шетелдік елшілердің мәліметтері бойынша жинақталып, әлеуметтік жазбалар құрастырылғанда шет мемлекеттердің тарихы да баяндалады. Б.з.б. IV-III ғасырларда Орталық Азияда Қытайдың солтүстік шекараларымен шектесе орналасқан ғұн тайпаларының (қытай деректері бойынша сюнну немесе хунну) бірігу процесі журді. Ғұндар алтай тілдер тобының бір тармағы болып табылатын түркі тілдес моңғолдық нәсілге жататын тайпалар болды. Бүкіл Еуразия құрлығындағы эносаяси дамудың түбірлі өзгерістері көшпенді әрі жауынгер ғұн тайпаларымен байланысты екенін тарихшы ғалымдар бірауыздан қолдайды. "Қытайдың солтүстік шекаралары маңында мекендеген, - деп жазды хуннулар туралы Сыма Цян өзінің "тарихы жазбаларында", - өздерінің малдарымен бір жайылымнан екинші жайылымға көшіп жүреді. Уй малынан жылқыларды көп асыраған, ірі қара және ұсақ малдарды да, кейбірі түйелерді де ұстаған. Ал есек, қашар және жылқының жақсы түрлерил ғана ұстаған. Бір жерден екіші жерге көшіп-қонуда олар шүйгінді және суы мол жерлерді таңдап отырған. Қалалары болмады, отырықшылық пен егиншілікті білмейді, бирақ әрқайсысында өздерінің белгіленген жерлері бар. Жазуы болмаған, заңдары ауызша жарияланған. Ұл бала алдымен қой үстіне отырып, садақпен құс пен аңдар атып үйренген, ал есейгеннен соң қоян, түлкі аулап, оны азық ретінде пайдаланған. Садақ атуға жаразандары сауытты атты әскерге кірген. Тыныш замандарда өздерінің малдарының соңынан көшіп қонып, жайбарақат отырған және аңшылықпен айналысқан, сонымен күн көрген; ал қиын қыстауда шапқыншылық жорықтарын жасау үшін әрқайсысы әскери дайындықтар жасап отырған. Бұл олардың туа биткен қасиеті болып табылады. Олардың ұзын қарулары садақ пен жебе, қысқа қару жарағы қылыш пен найза болды. Басшыларынан бастап түгелімен уй малдарының етімен қоректенген. Теріден тігілген киімдер киіп, жүн мен қалың теріден жамылғылар жамылған. Олар бір-бірін жай ғана есімдерімен атаған, атақ алу, ат қою деген оларда болмаған".
Сонымен ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б.з.б. II ғасырдан басталса, б.з. IV гасырға дейін созылған. Алайда, олардың жылжуы жай ғана жүрген жоқ, олар бүкіл Еуразия және Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар мен халықтардың саяси картасына, этникалық құрамына үлкен өзгерістер туғызды. Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, босқа да ірі тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізді. Бұл тарых сахнасында "халықтардың ұлы қоныс аудару" мезгілі деген атпен балгілі. Жоғарыда айтылғандай бұл ұлы қоныс аудару Қазақстанға өзінің үлкен әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан батысқа (Қазақстанның өз ішінде) қарай жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпалардың антропологиялық жағынан өзгеруіне әсерін тигізген. Үшіншіден, түркі тілінің таралуына және оның жергілікті диалекті болып орнығып нығаюын күшейтеді. Соңғы екі жағдай б.з. V ғ. Қазақстанға түркі тайпаларының жаппай келе бастауынан тереңдей түседі.
Ғұн тайпаларындағы әлеуметтік теңсіздікті олардың зираттарына өлген адаммен бірге қойылған бұйымдар мен қымбат бағалы сәндік, әшекей заттардың бірдей еместігінен байқауға болады. Егер ауқатты отбасылардың немесе үстем тап өкілдерінің молаларынан қымбат бағалы заттар көп табылса, ал кедей адамдардың қабірлерінен жай ғана жасалған арзан бағалы бұйымдар кездессе, кейбір мүрделерден ешбір заттар да табылмайды. Ғұн тайпаларының ішінде атақты зергерлер болған. Ауқатты адамдардың зираттарынан табылған алтын сырғалар, жүзіктер, әшекейлеп жасалған кемер белдіктер, жасалуы жағынан сақ тайпаларының әшекей бұйымдарынан бірді-бір кем түспейтіндігін көрсетеді. Бұйымдарды сәндендіруде басты бейне есебінде жабайы аңдардың бейнесі қолданылған. Жазба деректердегі "шаньюи хан" немесе "ғұн шонжары" деген сөздерге үстем тап өкілдерінің болғандығына дәлел. Егер патриархтық-рулық құрылыстың кезінде шаньюиді ру ақсақалдары сайлайтын болса, патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты, өзінің күшінен айрыла бастайды. Шаньюилік енді мұрагерлікке көшеді. Ғұн шаньюйі өлсе оның орнына інісі немесе үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын. Оған наразы болғандар болса, ондайлардың көзі жойылып отырған. Сонымен қатар ғұн шаньюйі өз төңірегіне билеуші аппаратқа өзінің ең жақын туыстарын сайлап, ғұн шонжары деген атақ беріп, оларға жердің шұрайлысын бөліп беретін. Үстем өкілдерінің баю көздерінің бірі соғыстан қолға түскен байлық болса, екінші көзі қолға түскен тұтқындарды үйлік құлға айналдырып, оларға мал баққызып, егін айдататын. Ғұн шонжарлары өздерінің жерлерінде ауыл-ауыл болып көшіп жүрген. Сыма Цянның хабары бойынша, малға семьялық меншік пен қатар отбасы ішіндегі әрбір адамдардың да өз меншігі болған. Мұндай әдет қазақтардағы балаларға "бәсіре" айтуға ұқсас па деген ой туғызады. Жылнамашылардың хабарына қарағанда, ғұндар Хань әулетінің елшіліріне қоралап қой, үйір-үйір жылқы сыйға тартатын еді дейді. Сірә, бұл кез ғұндардың Хань әулетіне тұтқынға түскен кезі болуы керек.Сондай-ақ ғұндарда жылқы малының көп болғандығы жиі жазылады, Мұндай хабардың растығын олар 300 мыңға жуық атты әскерді, топ-топ жорыққа бірден шығара алушы еді деген деректер де дәлелдей түседі. Зираттардан алынған садақтарға қарағанда, ғұндар садақтарының сыртын сүйекпен қаптаған. Жебелерінің екі түрі болған, Әсіресе, үшкір, ауыр ұңғырлы сауыт бұзар жебені темірден жасаған. Ұзын семсерлері ат үстінде шауып, соғысуға ыңғайлы. Ондай семсерлер Оңтүстік Қазақстада Ақтөбе Шаушықұм, Жамантоғай қорымдарынан табылған. Тұрақты мекен-жайларының көпшілігі жартылай жертөлелер. Олар үйдің бір бұрышына салынған ошақтан еден астымен тартылған кәңмен жылытылған. Ал бөлмелерінің саны үлкенді-кішілі әрқалай.
Қорымдар мен қыстық кенттерден алынған құрал-саймандар мен қару-жарақтар, ыдыс-аяқтар ғұндарды қолөнердің ғұндарда ойдағыдай дамығандығын көрсетеді. Әсіресе, ғұндар шеберлері темір ұсталары темірді ұқсата білген. Ыдыс-аяқтарды ағаштан, теріден, қыштан, металдан да жасай білген. Табылған қола қазандарға, көзелерге қарағанда олардың пошымдары мен үлкен-кішілігі әртүрлі. Ыдыстардың ондай әртүрлілігі тарихи тұрғындардың өз қажеттерін өздері қанағаттандырып отырғандарын көрсетеді.
Хұн мемлекетінің құрылымы да қатал иерархиялы болды. Б.з.д. V -- IV ғасырларда ғун (хүн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хүн державасы көршілес тайпа одактарымен жөне қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін. Қатал билік жүргізген елбасын "тәңірқұты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралған, Күн мен Айға теңестіріп қойылған ұлы хұн - Тәңір деген арнайы лауазымға ие болған. Оны "Көк ұлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міндеттер мен функциялардан көрінеді:
а) мемлекеттің барлық аумағы мен басқару міндеті, осы аумақты қорғау функциясы;
ә) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Хун империясының саяси тарихы
2.Хун мемлекетінің шаруашылығы
3.Хун империясындағы әскери өнердің дамуы және жорықтары
4.Хундар туралы тарихи деректер
Кіріспе
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халықтың аты - жауынгерліктің, қаталдық пен таңылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл-жорық жасап, олрады құлазытып кетеді, олар халықтарды ұлы қоныс аударуын бастайды. Б.з. дейінгі дәуірдің соңғы ғасырлары мен б.з. алғашқы ғасырларында Орта Азияны, оның ішінде Қазақстан жерін мекендеген азиялық ғұндар тайпалары онша мәлім емес. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен белгілі. Ежелгі қазақ жериниң кезінде орасан зор жер аумағын қоныс мекен еткен, біздің жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырда бой көтеріп, біздің жыл санауымыздың 216 жылына дейін өмір сүрген Ғұн ұлысы 24 тайпадан тұрған. Бұл тайпалардың басын біріктіріп бір орталыққа қаратқан, Ғұн ұлысының шаңырағын көтерген әйгілі Мөде батыр.
Атақты ғұн тайпаларының өсіп-өнген және тарихи аренаға көтерілген жері Орталық Азия деп саналады. Археологиялық зерттеулердің есебі бойынша Селенгі өзенінің аңғарында Және оның салаларының жағалауларында 1500-ден астам қорымдары мен тұрақты мекен жайлары белгілі. Ал Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу жеріне ғұндар б.з.б. II - I ғғ. келе бастаған. Ғұн мемлекеті саяси жағынан бытыраңқы, экономикалық жағынан әлсіз, Этникалық жағынан ала-құла бірікпеген ел болды. Олардың жаулап алған жерлерінде наразылық көрсетіп отырған, өз іштерінде де саяси билік үшін талас-тартыстар туып отырды. Ғұндардың өз іштерінлегі болып жатқан бұл талас-тартыстарды қытай өкіметі қалай да болмасын пайдаланып қалуға әрекет жасап отырған.
55-жылы аса құдіретті ғұн мемлекеті - оңтүстік және солтүстік болып екі елге бөлінеді. Солтүстік - батыс Моңғолиядағы Қырғыз-Нұр көліне таяу жерден теріскен ғұндарының билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатты. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен қытай да жауығып, алагөз болып жүреді, әсіресе ғұн билеушәсә қытай шенсунігі мен елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергеннен кейін, бұл қатынас мүлдем ұшығып кетеді. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түсті. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сырдария бойын еркін жайлаған Қаңлы мемлекеті иесінің Үйсін мемлекетіне қарсы одақтасып, бірге күресу жөніндегі ұсыныс-сәлемі дәл мерзімінде жасалған ұсыныс болады. ол Чжичжиді өзініің шығыстагы иелігіне - Талас алқабына шақырып, оған қаңлы атты әскеріне қолбасшылық ету құқын береді. Мұның үстіне ол шаньюге өз қызын ійелдікке беріп, оған бірнеше мың тұйе мен жылқы, есекті сыйға тартқанда, қаңлы билеушісі: Чжичжи көп ұзамай үйсіндерді талқандап, олардың қарауындағы Іле мен Шу алқабын басып алады деп үміттенеді. Алайда Чжичжи үйсіндерді күйрете алмайды. Сол себепті де үміті үзілген қаңлы ақсүйектері мен билеуші арасында тартыс туады. Ұзамай бұлар ат құйрығын кесіседі.
Ғұндар қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжичжи төнірегіндегі көптеген ағайын-туыстарымен, бала-шаға, қатын-қалашымен, текті бекзаттарымен бірге - небәрі 1518 адам тұтқынға алынады.
Қазақстанның оңтүстік батыс және Арал бойына Ғұн тайпаларының келе бастаған екінші толқыны б.з. I ғ. басталады. Олардың көрсетілген жерге келуі ондаңы алан, ас тайпаларын батысқа, Кәспий теңізіне қарай жылжуға мәжбүр еткен. Кейіннен олар Дунай арқылы Батыс Еуропаға дейін кетеді. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына басып енеді. Б.з. IV-ғасырында олар Еуропадан бой көрсетеді. Зерттеулердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің арғы ата-бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола бастайды. Ғұндардың этникалық шығу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Қытай деректері өздерінің солтүстігін мекендеген тайпаларды сюннюлар (солтүстіктегілер) және дунхулар деп атаған. Осы сюнну сөзі тайпаның атына айналған секілді, ол кейіннен хунға немесе ғұнға айналып отыр. Қытайлардың басқа бір жылнамаларында өздерінің терістігіндегі көрші түркі тілдес тайпаларды да далалықтар деп те атаған. Сонымен қытай жылнамалары мен археологиялық зерттеулеуге қарағанда, б.з.б. IV және III ғасырларда Қытайдың солтүстігінде Байқалдан Ордосқа дейінгі аралықты мекендеген күшті Ғұн тайпаларының бірлестігі құрылады. олар өздерінің көрші жатқан халықтарын басып алумен бірге Қытай жеріне шабуыл жасайды. Бұл жағдай қытай патшасының наразылығын туғызып отырған. Сөйтіп, ғұндар мен қытай өкіметінің арасында бір-біріне алма кезек жасалған ұрыс-талас, соғыстар олардың ұрпақтарының арасында 300 жылдан астам уақытқа созылған. Жылнамалар бойынша, ғұн тайпаларының бірігіп саяси күшейген кезі б.з.б. II ғ. мен I ғ. аралығында Мөде ханның билік жүргізген кезі. Оның жасаған реформалары ғұндарды қуатты мемлекетке айналдырған. Оның тұсында елдің шығысында Лиаухы өзенінен батыста Памир тауына дейінгі солтүстік Байкал көлінен оңтүстікке, ұлы қорғанға дейінгі ұланғайыр өңірге үстемдік жүргізген Ғұндар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сонымен ұатар олар өте жауынгер халық болған. Олардың тегеуріні шығыста Қытайдың елін, жерін қорғау үшін ұлы Қытай қорғанын салуға мәжбүр еткен. Батыста Рим империясының құлауына да себепші болған Ғұндар еді. Олардың тізесі батқан қытайлар Ғұндар туралы өз шежіре-тарихында мол деректер қалдырған. Ғұн мемлекетінің құрылуы мен оның күшеюі Мөде тәңірқұттың (шаньюй) атымен байланысты. Ғұндардың билеушісін тәңірқұт (шаньюй) деп атаған. Мөде Тумын шаньюйдің баласы болған. Тарихшы ол туралы билай деп жазады: "Ғұндардың шаньюйі Тумын деп аталды. Шаньюйдің Мөде атты мұрагері болды, кейіннен өзінің сүйіктісі Яньчжы кіші ұлды туды; Шаньюй кіші ұлын таққа отырғызып, үлкен ұлынан құтылудың жолын іздейді. Сол себепті Мөдені Юечжыға келген бетте Тумын оған бірден шабуыл жасайды. Ал, Юечжы Мөдені өлтірмекші болады, бірақ Мөде одан арғымағын ұрлап алып, үйіне қашып кетеді "
Ғұндар ұлысы ұзақ тарихи жолдан өткен. Оған қараған тайпалардың ежелгі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы, аландармен араласып кеткені, арғын, қыпшақ сияқты рулардың Ғұндардан тарағаны туралы нақты деректерге сүйенген деректер көп. Бұл жөнінде Қазақ совет Энциклопедиясының I томында "Ғылыми жағынан ерекше көзге түскен жай - арғын тайпасының елдің аты (этнонимі) ежелгі заманда жасаған Ғұн елінің атын еске түсіреді. Сол елдің аты арғын тайпасының елдік атында сақталады деуге болады... Қыпшағ елінің ұраны - "ойбас" немесе "ойырбас", ол ғұндардың атақты батырының аты. Бұл көптеген ғалымдардың Қыпшақтар ғұннан тараған деуіне дәлелдің бірі болуы тиіс", - делінген (451-бет) Ғұндардың қазақтың арғы тегі екенін айғақтайтын дәлелдер олардың моласынан шыққан жүннен әстелген бұйымдардың, ою-кестелердің, өрнектердің олардың құрылымы жағынан қазақтар арасында кең тараған ою-өрнектермен ұқсастығынан да табылған. Демек, арғын, үйсін, қаңлы, қыпшақтардың мәдениеті сақ, ғұн тайпаларының мәдениетінің заңды жалғасы деуге әбден болады. Негізінен түркі тілде сөйлеген ғұндардың діні тәңірлік дін, жазуы түркі жазуы болған. Өз бауырларынан қазақ даласында шашырап жатқан көптеген ұрпақты өрбіркен Ғұндар ұлысы кейін бірнеше елдікке бөлініп, ыдырап кеткен. Тарихтан белгілі шығыс Ғұн, батыс Ғұн, ақ Ғұн ұлыстары, Табғаш тайпасы осы Ғұн дәулетінің қойнауынан шыққан. Олардың еңсесін көтеріп, ел болуына ат салысқан Түмен, Моде (Боғда), Балаәмір, Жұлдыз, Қаратүн, Айбар, Оқтар, Әдел (Атилла), Теңізек, Күлхан, Шамхан сияқты ерлердің есімі тарихтан белгілі. Арғын, алшын, үйсін, қаңлы, ұйғыр, қыпшақ, қырғыз, оғыз, қарпық сияқты Ғұндардан тараған тайпалардың қазақ халқының тарихи-мәдени болмысын, бет-бейнесін қалыптастыруға зор үлес қосқанын айту керек.
Зерттеушілір қытай тарихшылары Сыма Цян мен Бан Гудың өздері атап көрсеткендей Қытай императорларының Сарайында ежелгі кезеңнен бері аудармашылар мен шенеуліктер қызмет ететін арнайы мекеме болған. Олар шетел қонақтарын - тайпа көсемдерин, мемлекет басшыларын, елшілерді қабылдап отырған. Өздерінің және шетелдік елшілердің мәліметтері бойынша жинақталып, әлеуметтік жазбалар құрастырылғанда шет мемлекеттердің тарихы да баяндалады. Б.з.б. IV-III ғасырларда Орталық Азияда Қытайдың солтүстік шекараларымен шектесе орналасқан ғұн тайпаларының (қытай деректері бойынша сюнну немесе хунну) бірігу процесі журді. Ғұндар алтай тілдер тобының бір тармағы болып табылатын түркі тілдес моңғолдық нәсілге жататын тайпалар болды. Бүкіл Еуразия құрлығындағы эносаяси дамудың түбірлі өзгерістері көшпенді әрі жауынгер ғұн тайпаларымен байланысты екенін тарихшы ғалымдар бірауыздан қолдайды. "Қытайдың солтүстік шекаралары маңында мекендеген, - деп жазды хуннулар туралы Сыма Цян өзінің "тарихы жазбаларында", - өздерінің малдарымен бір жайылымнан екинші жайылымға көшіп жүреді. Уй малынан жылқыларды көп асыраған, ірі қара және ұсақ малдарды да, кейбірі түйелерді де ұстаған. Ал есек, қашар және жылқының жақсы түрлерил ғана ұстаған. Бір жерден екіші жерге көшіп-қонуда олар шүйгінді және суы мол жерлерді таңдап отырған. Қалалары болмады, отырықшылық пен егиншілікті білмейді, бирақ әрқайсысында өздерінің белгіленген жерлері бар. Жазуы болмаған, заңдары ауызша жарияланған. Ұл бала алдымен қой үстіне отырып, садақпен құс пен аңдар атып үйренген, ал есейгеннен соң қоян, түлкі аулап, оны азық ретінде пайдаланған. Садақ атуға жаразандары сауытты атты әскерге кірген. Тыныш замандарда өздерінің малдарының соңынан көшіп қонып, жайбарақат отырған және аңшылықпен айналысқан, сонымен күн көрген; ал қиын қыстауда шапқыншылық жорықтарын жасау үшін әрқайсысы әскери дайындықтар жасап отырған. Бұл олардың туа биткен қасиеті болып табылады. Олардың ұзын қарулары садақ пен жебе, қысқа қару жарағы қылыш пен найза болды. Басшыларынан бастап түгелімен уй малдарының етімен қоректенген. Теріден тігілген киімдер киіп, жүн мен қалың теріден жамылғылар жамылған. Олар бір-бірін жай ғана есімдерімен атаған, атақ алу, ат қою деген оларда болмаған".
Сонымен ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б.з.б. II ғасырдан басталса, б.з. IV гасырға дейін созылған. Алайда, олардың жылжуы жай ғана жүрген жоқ, олар бүкіл Еуразия және Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар мен халықтардың саяси картасына, этникалық құрамына үлкен өзгерістер туғызды. Тарихта бұл жылжу тек ғұн тайпаларында болып қойған жоқ, босқа да ірі тайпалармен жаңа құрыла бастаған халықтардың да жылжуына әсерін тигізді. Бұл тарых сахнасында "халықтардың ұлы қоныс аудару" мезгілі деген атпен балгілі. Жоғарыда айтылғандай бұл ұлы қоныс аудару Қазақстанға өзінің үлкен әсерін тигізді. Ол, біріншіден, жергілікті сақ, үйсін, қаңлы сияқты тайпалардың шығыстан батысқа (Қазақстанның өз ішінде) қарай жылжуына немесе орын ауыстыруына әсер етсе, екіншіден, ол тайпалардың антропологиялық жағынан өзгеруіне әсерін тигізген. Үшіншіден, түркі тілінің таралуына және оның жергілікті диалекті болып орнығып нығаюын күшейтеді. Соңғы екі жағдай б.з. V ғ. Қазақстанға түркі тайпаларының жаппай келе бастауынан тереңдей түседі.
Ғұн тайпаларындағы әлеуметтік теңсіздікті олардың зираттарына өлген адаммен бірге қойылған бұйымдар мен қымбат бағалы сәндік, әшекей заттардың бірдей еместігінен байқауға болады. Егер ауқатты отбасылардың немесе үстем тап өкілдерінің молаларынан қымбат бағалы заттар көп табылса, ал кедей адамдардың қабірлерінен жай ғана жасалған арзан бағалы бұйымдар кездессе, кейбір мүрделерден ешбір заттар да табылмайды. Ғұн тайпаларының ішінде атақты зергерлер болған. Ауқатты адамдардың зираттарынан табылған алтын сырғалар, жүзіктер, әшекейлеп жасалған кемер белдіктер, жасалуы жағынан сақ тайпаларының әшекей бұйымдарынан бірді-бір кем түспейтіндігін көрсетеді. Бұйымдарды сәндендіруде басты бейне есебінде жабайы аңдардың бейнесі қолданылған. Жазба деректердегі "шаньюи хан" немесе "ғұн шонжары" деген сөздерге үстем тап өкілдерінің болғандығына дәлел. Егер патриархтық-рулық құрылыстың кезінде шаньюиді ру ақсақалдары сайлайтын болса, патриархтық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты, өзінің күшінен айрыла бастайды. Шаньюилік енді мұрагерлікке көшеді. Ғұн шаньюйі өлсе оның орнына інісі немесе үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын. Оған наразы болғандар болса, ондайлардың көзі жойылып отырған. Сонымен қатар ғұн шаньюйі өз төңірегіне билеуші аппаратқа өзінің ең жақын туыстарын сайлап, ғұн шонжары деген атақ беріп, оларға жердің шұрайлысын бөліп беретін. Үстем өкілдерінің баю көздерінің бірі соғыстан қолға түскен байлық болса, екінші көзі қолға түскен тұтқындарды үйлік құлға айналдырып, оларға мал баққызып, егін айдататын. Ғұн шонжарлары өздерінің жерлерінде ауыл-ауыл болып көшіп жүрген. Сыма Цянның хабары бойынша, малға семьялық меншік пен қатар отбасы ішіндегі әрбір адамдардың да өз меншігі болған. Мұндай әдет қазақтардағы балаларға "бәсіре" айтуға ұқсас па деген ой туғызады. Жылнамашылардың хабарына қарағанда, ғұндар Хань әулетінің елшіліріне қоралап қой, үйір-үйір жылқы сыйға тартатын еді дейді. Сірә, бұл кез ғұндардың Хань әулетіне тұтқынға түскен кезі болуы керек.Сондай-ақ ғұндарда жылқы малының көп болғандығы жиі жазылады, Мұндай хабардың растығын олар 300 мыңға жуық атты әскерді, топ-топ жорыққа бірден шығара алушы еді деген деректер де дәлелдей түседі. Зираттардан алынған садақтарға қарағанда, ғұндар садақтарының сыртын сүйекпен қаптаған. Жебелерінің екі түрі болған, Әсіресе, үшкір, ауыр ұңғырлы сауыт бұзар жебені темірден жасаған. Ұзын семсерлері ат үстінде шауып, соғысуға ыңғайлы. Ондай семсерлер Оңтүстік Қазақстада Ақтөбе Шаушықұм, Жамантоғай қорымдарынан табылған. Тұрақты мекен-жайларының көпшілігі жартылай жертөлелер. Олар үйдің бір бұрышына салынған ошақтан еден астымен тартылған кәңмен жылытылған. Ал бөлмелерінің саны үлкенді-кішілі әрқалай.
Қорымдар мен қыстық кенттерден алынған құрал-саймандар мен қару-жарақтар, ыдыс-аяқтар ғұндарды қолөнердің ғұндарда ойдағыдай дамығандығын көрсетеді. Әсіресе, ғұндар шеберлері темір ұсталары темірді ұқсата білген. Ыдыс-аяқтарды ағаштан, теріден, қыштан, металдан да жасай білген. Табылған қола қазандарға, көзелерге қарағанда олардың пошымдары мен үлкен-кішілігі әртүрлі. Ыдыстардың ондай әртүрлілігі тарихи тұрғындардың өз қажеттерін өздері қанағаттандырып отырғандарын көрсетеді.
Хұн мемлекетінің құрылымы да қатал иерархиялы болды. Б.з.д. V -- IV ғасырларда ғун (хүн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хүн державасы көршілес тайпа одактарымен жөне қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін. Қатал билік жүргізген елбасын "тәңірқұты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралған, Күн мен Айға теңестіріп қойылған ұлы хұн - Тәңір деген арнайы лауазымға ие болған. Оны "Көк ұлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міндеттер мен функциялардан көрінеді:
а) мемлекеттің барлық аумағы мен басқару міндеті, осы аумақты қорғау функциясы;
ә) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz