Сақтардың мәдениеті туралы
Кіріспе
1. Сақтардың мәдениеті
2. Сақтардың мифологиясы.Сақтардың аспан әлемі жөніндегі символикалық түсінігі.
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сақтардың мәдениеті
2. Сақтардың мифологиясы.Сақтардың аспан әлемі жөніндегі символикалық түсінігі.
Қорытынды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Б.з.д I мыңжылдықтың бас кезіндегі Қазақстандағы көшпенді тайпалар үстемдігін «ерте темір ғасыры», «ежелгі көшпенділер заманы», «сақ заманы» деп атау қалыптасқан. Сақтар - Еуразия даласындағы көшпенді тайпалардың ортақ атауы.
Сақтар Ұлы даланың алғашқы көшпенді тайпалары еді. Сақтар әлем тарихында терең із қалдырған, ежелгі дүниеге кеңінен әйгілі болған халық болатын. Сақтар көшпенділердің жоғары деңгейде дамыған өркениетін қалыптастырды. Сақтар адамзат қоғамы үшін аса маңызды мәдени құндылықтар қалдырды. Сақ тайпаларының мәдени ошақтары Қазақ жерінің барлық аймақтарында қалыптасқан. Мәселен, Орталық Қазақстандағы сол кезеңнің мәдениеті Тасмола мекеніндегі аса ірі археологиялық ескерткіштер орны бойынша тасмолалық деген атау алды. Оны басқаларының ішінен бөлектеуге ескерткіштерінің ерекше түрі – «мұртты қорғандар», «тас тізбекті қорғандар» негіз болды. Ал Арал маңындағы ескеткіштері ішінде Шірік-Рабат қалашығының орны мен Баланды кесенесін атап өтуге болады. Сондай-ақ сақ дәуірінен бүгінгі күнге жеткен аса құнды ескерткіштер Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылды.Ал ең ерекше ескертіш әлемді таң қалдырған мәдени тарихи қазына Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» моласы. Антропологтардың анықтауынша бұл қорғанда жерленген адамның жасы 17-18 шамасындағы жауынгер, ал тегі сақ. Ол мол алтынмен өрнектелген салтанатты киім киген. Басында әртүрлі өлшемдегі алтын жапырақшалармен әшекейленген 150-ге жуық әшекеймен өрнектелген ,әшекейде барыстың, таутекенің, арқардың, жылқының, құстардың бейнелері бар. Әлемге әйгілі болған бұл тарихи олжаны археолог К. Акышев зерттеген.
Міне, мұның бәрі сақ мәдениетінің дамуы өте жоғары дәрежеде болғанын айшықтап тұр. Б.з.д 7-6 ғасырларда қалыптасып, Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропаның оңтүстігіндегі тайпалар арасына таралған «аң стилі» сақ өнеріндегі айрықша белгі болды.Бұл белгі киім-кешекті, ыдыс-аяқты, қару-жарақты, тұрмыстық бұйымдарды әшекейлеген сан алуан аңдар мен жануарлардың бейнелері еді.
Сақтар Ұлы даланың алғашқы көшпенді тайпалары еді. Сақтар әлем тарихында терең із қалдырған, ежелгі дүниеге кеңінен әйгілі болған халық болатын. Сақтар көшпенділердің жоғары деңгейде дамыған өркениетін қалыптастырды. Сақтар адамзат қоғамы үшін аса маңызды мәдени құндылықтар қалдырды. Сақ тайпаларының мәдени ошақтары Қазақ жерінің барлық аймақтарында қалыптасқан. Мәселен, Орталық Қазақстандағы сол кезеңнің мәдениеті Тасмола мекеніндегі аса ірі археологиялық ескерткіштер орны бойынша тасмолалық деген атау алды. Оны басқаларының ішінен бөлектеуге ескерткіштерінің ерекше түрі – «мұртты қорғандар», «тас тізбекті қорғандар» негіз болды. Ал Арал маңындағы ескеткіштері ішінде Шірік-Рабат қалашығының орны мен Баланды кесенесін атап өтуге болады. Сондай-ақ сақ дәуірінен бүгінгі күнге жеткен аса құнды ескерткіштер Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылды.Ал ең ерекше ескертіш әлемді таң қалдырған мәдени тарихи қазына Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» моласы. Антропологтардың анықтауынша бұл қорғанда жерленген адамның жасы 17-18 шамасындағы жауынгер, ал тегі сақ. Ол мол алтынмен өрнектелген салтанатты киім киген. Басында әртүрлі өлшемдегі алтын жапырақшалармен әшекейленген 150-ге жуық әшекеймен өрнектелген ,әшекейде барыстың, таутекенің, арқардың, жылқының, құстардың бейнелері бар. Әлемге әйгілі болған бұл тарихи олжаны археолог К. Акышев зерттеген.
Міне, мұның бәрі сақ мәдениетінің дамуы өте жоғары дәрежеде болғанын айшықтап тұр. Б.з.д 7-6 ғасырларда қалыптасып, Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропаның оңтүстігіндегі тайпалар арасына таралған «аң стилі» сақ өнеріндегі айрықша белгі болды.Бұл белгі киім-кешекті, ыдыс-аяқты, қару-жарақты, тұрмыстық бұйымдарды әшекейлеген сан алуан аңдар мен жануарлардың бейнелері еді.
1. Қазақстан тарихының дәрістер курсы. Аманжолов К.
2. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы. 1 – том.
3. Көне түріктер. Л.Н.Гумилев.
4. Түркі халықтарының тарихы. Аманжолов К.
5. Қазақстан тарихы. Очерктер
6. Сақ тарихы мен мәдениеті. М.Ш. Өмірбекова,2004
7. Қазақстан тарихы. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов,2007
8.Ұлы дала тарихы. Маданов, Мусин,1994
9.Евразийский нард саки. Алматы,2006
10.Тарихи таным: ежелгі халықтар, тайпалар, рулар, жер тұтқан қалалар. Қожабекұлы Б.А.,1994
2. Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы. 1 – том.
3. Көне түріктер. Л.Н.Гумилев.
4. Түркі халықтарының тарихы. Аманжолов К.
5. Қазақстан тарихы. Очерктер
6. Сақ тарихы мен мәдениеті. М.Ш. Өмірбекова,2004
7. Қазақстан тарихы. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов,2007
8.Ұлы дала тарихы. Маданов, Мусин,1994
9.Евразийский нард саки. Алматы,2006
10.Тарихи таным: ежелгі халықтар, тайпалар, рулар, жер тұтқан қалалар. Қожабекұлы Б.А.,1994
Кіріспе
Б.з.д I мыңжылдықтың бас кезіндегі Қазақстандағы көшпенді тайпалар үстемдігін ерте темір ғасыры, ежелгі көшпенділер заманы, сақ заманы деп атау қалыптасқан. Сақтар - Еуразия даласындағы көшпенді тайпалардың ортақ атауы.
Сақтар Ұлы даланың алғашқы көшпенді тайпалары еді. Сақтар әлем тарихында терең із қалдырған, ежелгі дүниеге кеңінен әйгілі болған халық болатын. Сақтар көшпенділердің жоғары деңгейде дамыған өркениетін қалыптастырды. Сақтар адамзат қоғамы үшін аса маңызды мәдени құндылықтар қалдырды. Сақ тайпаларының мәдени ошақтары Қазақ жерінің барлық аймақтарында қалыптасқан. Мәселен, Орталық Қазақстандағы сол кезеңнің мәдениеті Тасмола мекеніндегі аса ірі археологиялық ескерткіштер орны бойынша тасмолалық деген атау алды. Оны басқаларының ішінен бөлектеуге ескерткіштерінің ерекше түрі - мұртты қорғандар, тас тізбекті қорғандар негіз болды. Ал Арал маңындағы ескеткіштері ішінде Шірік-Рабат қалашығының орны мен Баланды кесенесін атап өтуге болады. Сондай-ақ сақ дәуірінен бүгінгі күнге жеткен аса құнды ескерткіштер Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылды.Ал ең ерекше ескертіш әлемді таң қалдырған мәдени тарихи қазына Есік қорғанынан табылған Алтын адам моласы. Антропологтардың анықтауынша бұл қорғанда жерленген адамның жасы 17-18 шамасындағы жауынгер, ал тегі сақ. Ол мол алтынмен өрнектелген салтанатты киім киген. Басында әртүрлі өлшемдегі алтын жапырақшалармен әшекейленген 150-ге жуық әшекеймен өрнектелген ,әшекейде барыстың, таутекенің, арқардың, жылқының, құстардың бейнелері бар. Әлемге әйгілі болған бұл тарихи олжаны археолог К. Акышев зерттеген.
Міне, мұның бәрі сақ мәдениетінің дамуы өте жоғары дәрежеде болғанын айшықтап тұр. Б.з.д 7-6 ғасырларда қалыптасып, Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропаның оңтүстігіндегі тайпалар арасына таралған аң стилі сақ өнеріндегі айрықша белгі болды.Бұл белгі киім-кешекті, ыдыс-аяқты, қару-жарақты, тұрмыстық бұйымдарды әшекейлеген сан алуан аңдар мен жануарлардың бейнелері еді. Олар жай ғана бейнеленіп қойған жоқ, жоғары эстетикалық талғаммен әшекейленген. Сақтардың материалдық мәдениетінің көптеген элементтері қазіргі халықтардың игілігіне айналды. Сақтардан ұзын шалбарлар мен қысқа шекпендер мұраға қалып, одан қазіргі ерлер мен әйелдер киімдерінің негізін құрайтын шалбар мен қамзол келіп шықты. Сақтардан жұмсақ былғары етіктер мен шошақ төбелі киіз бас киімдерінен - қазақ қалпағының қазіргі нұсқасы таралады.
Орталық Азияның далалық бөлігі - Ұлы дала - Дунай мен Қытай арасындағы өркениеттің өзіндік дербес ошағы болғанын сақ мәдениеті көрсетеді. Ұлы даланың өркениеті - әлем өркениетінің құндылықтарын бойына сіңіре білді.
Сақ мемлекеті ежелгі қазақ даласындағы мемелекеттіліктің қайнар көзі болып табылады.
Сақтардың мәдениеті
САҚ МӘДЕНИЕТІ -- ерте темір дәуірінде Қазақстан мен оған жапсарлас өлкелерді мекендеген тайпалар қалдырған археологиялық ескерткіштер жиынтығы. Бұл тайпалардың тарихы бізге сақ атауы негізінде көне парсы және грек жазба деректерінен жеткен. Археологиялық зерттеулер Қазақстандағы Сақ мәдениеті жөнінде (б.з.б. 7 -- 3 ғ-лар) неғұрлым толығырақ деректер береді. 1930 жылдардың соңында басталған зерттеу жұмыстары іс жүзінде 1946 жылдан кейін ғана кеңінен өрістеді. Жетісу, Төменгі Сырдария, Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстанда Сақ мәдениеті ескерткіштері ашылды, көптеген қорымдар, ғұрыптық орындар, т.б. жәдігерлер қазылып, зерттелді. Жетісудағы Есік (Алтын адам), Бесшатыр обалары мен көптеген көмбелер, Сырдың төменгі ағысындағы Ұйғарақ қорымы, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің обалары, Шығыс Қазақстандағы Берел, Шілікті қорымдары, т.б. көптеген нысандар көне сақтардың тамаша ескерткіштері ретінде танымал. Кең байтақ аумақтарға тарағандықтан, әр өлкенің мәдениетін зерттеудің өзіндік жүйелері қалыптасқан.
Сақ мәдениеті Карпат,Дунай, Батыс Тянь-Шань, Таулы Алтайдан бастап Памирге дейінгі аймақтарда қалыптасты
Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен, екінші жағынан, Қытайдың Чжоу мен Хань дәуірлері өнерімен тығыз байланысты болған деп есептейді.
Мәдениеттің мұндай тұтастығын сақ шеберлерінің бейнелеу өнеріндегі аң стилімен байланстырамыз. Сақ аң стилі мәдениетінің синониміне айналды. Бабажан мекені мен Сурх-Дум ғибадатханасында соңғы жылдары жүргізілген қазбалар Луристан қоласының жаңа нұсқаларын: жер бауырлап жатқан қобылан, қойдың басы тәрізді тұтқасы бар егеутас, бүркіттердің стильдендірілген бастары, жыртқыштар заулап бара жатқан бұғылар,аттар мен түйелер бейнесін тауып берді.
Сақ шеберлері кескіндеме, қолөнер бұйымдарында аң стилін талғаммен үйлесімді қолданып, қияли бейнені ұтымды бере білген.
"Аң стилін" 3 кезеңге бөлуге болады:
1. Біздің заманызға дейін VIII -- VII ғасырларда -- архаикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтамай, қозғалмайтын бейнеде кескінделуі;
2. Біздің заманызға дейін VI -- IV ғасырларда -- классикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтап, қозғалыста, реалистік түрде бейнеленуі;
3. Біздің заманызға дейін III -- I ғасырларда -- біртіндеп құлдырау кезеңі: жануарлардың сұлбасын бейнелеу, жекелеген элементтердің өрнекке ауысуы (құстың тұмсығы, мүйізі және т.б.)
Тарих, археология ғылымдарында сақтардың хайуанаттық нақышының шығу тегіне байланысты екі түрлі пікір бар.С.Руденко, М.Артомонов сияқты ғалымдар бұл өнер, ең алдымен, Алдыңғы Азиядан бастау алған, оның сақтар арасында қалыптасуына сақтардың б.з.б. 7 ғ-да Алдыңғы Азияға (Мидия) жорық жасауы әсер еткен десе, К.Ақышев, С.Киселев, С.Черников, т.б. зерттеушілер Алдыңғы Азия өнерінің сақтарға ықпалы болғанымен, бұл ықпал б.з.б. 6 ғ-дың соңына таман, ахемен әулеті дәуірі тұсында бой көрсеткенін айтады (дәл осы кезде сақтарға мүлдем тән емес арыстан, фантастикалық арыстан-грифон, ортада қасиетті ағаш немесе құдай бейнесі бар геральдик. композициялар, лотос түйіні немесе оның гүлі араласқан өсімдік оюлар расында да пайда болады). Олар аңдық стильдің шығу тегі жергілікті ортамен, далалық тайпалардың соңғы қола дәуіріндегі мәдениетімен байланысты деп санайды.
Сақ шеберлерінің өнер туындыларында аң мен жануарлардың немесе қиялдан туған құс пен жануардың арпалысындағы күрделі композицияда зұлымдық пен адамгершіліктіңнышаны алда тұрады. Ежелгі адам өзін қоршаған тылсым дүниенің түсініксіз құбылыстарын бейнелеу осындай рәміздік ойды білдіретін күрделі композицияларды дүниеге әкелген. Аң мен жануардың арпалысын немесе бір-біріне атылу сәттерін аса бір нәзіктікпен бейнелеп, табиғилықты сақтаған.
Сақтардың зооморфтық стилі түрлі мәндерде қолданып, белгілі рәміздік ұғымды білдірген. Аңдардың жануарларға атылған сәті немесе аң аузында бейнелену көрінісі сақтардың көркемөнерінде негізгі орын алады
Ежелгі сақтардың бейнелеу өнерінде аң стилінің қалыптасуының басты себебі, адамдар аңдар мен жануарлардан пайда болды деген қиялдан туған болу керек. Ежелгі адамдар мифсіз өмір сүрмеген. Табиғаттың тылсым күштері мен түсініксіз құбылыстарын мифке айналдырып отырған.
Сақ шеберлері аң стиліне қолданған негізгі элементтері: бұғы, арқар, таутеке, лотос гүлі, үшжапырақ, қосалқа, үтір, төртқұлақ, спираль т.б.
Сақ аң стилі бүгінгі Орта Азия, Сібір, Еуропа халықтарының бейнелеу өнерінің негізін қалаған.
Аң стилі өнерін сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезде танысқан, оңтүстік әсерлерімен пайда болған. Дәл осы кездері осы арада сақтар өнеріне арыстан, арыстан-самұрық, өмір ағашы образдары ауысып келеді. Бұл образдар бұғы, қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануар бейнелерімен сіңісіп кетеді.
Сақ мәдениетінің керемет үлгісі ретінде Тувадағы Аржан обасын айтуға болады. Бұл обаны қазу кезінде диаметрі 120 м, биіктігі 3 м орасан зор құрылыс - оба үйіндісінің астынан археологтар аса күрделі ағаш конструкциясын тапты: оның дәл ортасында жуан бөренелерден қиылған көлемі 8х8 м үлкен там, ал оның ішінде көлемі 4,4х3,7 м тағы бір там бар екен. Сол тамда ағаш табытқа салынып көсем жерленіпті, оның жанында тағы бірнеше еркектің - көсемнің туыстары мен серіктерінің мәйіттері жатыр, тегі олар өз еріктерімен көсемі соңынан о дүниеге аттанса керек. Айналаға радиус бойынша орнатылған тамдар ішіне жорық ер-тұрмандарымен 160 ат қойылыпты. Барлық аттар құла және жирен түсті яғни патшалар мен абыздар түстеріне сәйкес келеді екен. Оба бағы заманда тоналыпты, бірақ археологтар үлесіне де көп олжа қалыпты: түрі бүрісіп жатқан ілбісінге немесе барысқа келетін әлемдегі ең үлкен қола қаптырма, арқарлардың бейнелері, сабы қабан бейнесіндегі қанжар, алтын өңіржиек, жебелер табылды. Оба б.з.д.8 ғ тұрғызылған, сақ өнерінің одан кездескен заттары ең ескі дүниеліктер болып табылады. Соған қарап сақтың аң стилі Азия даласында туған деген болжам жасауға болады. Оған дәйекті негіз бар, осы арада оның бастаулары да бар. Тіпті қола дәуірінің өзінде жергілікті ісмерлер жануарлар бейнелерін жасаған. Бұғыларды, бұқаларды бейнелейтін тасқа салынған суреттер кеңінен мәлім.
"Аң стилі" белгілі бір діни наным-сенімге байланысты ұғымды білдіреді. Жыртқыш жануарлар мен құстардың бейнелері қару-жарақтарға немесе атқа ерекше күш беретін тұмар ретінде қолданылды. Жануарлардың жекелеген бейнелерінен басқа олардың топтасқан (синкретикалық) бейнелері де кездеседі. Бұл бейнелер киелі, рәміздік мағына береді. Есік қорғанынан табылған "Алтын адамның" бас киімі жылқы, құс, таутеке, барыс, т.б. топтасқан бейнесінде алтын қапсырмалармен әшекейленген. Осындай топтасқан бейнелерді зерттеу темір дәуірі көшпелілерінің идеологиясы мен діни түсініктері туралы мағлұмат береді.
Әлемді таң қалдырған таңғажайып тарихи ескерткіш, сақ мәдениетінің ұлы қазыналарының бірі алтын адам моласы.
Алтын адам - ұлы дала өркениетінің алтын ошағы, сақ тайпаларының мәдениетін, тарихын, мифологиясын, жазуын, өнерін, әлеуметтік құрылысын зерттеуге мүмкіндік беретін аса көрнекті ескерткіш.
1969-1970 жылдары тарих ғылымдарының докторы, академик Кемел Ақышев бастаған археологтар тобының қазба жұмыстары нәтижесінде Алматы қаласынан 50 шақырым жердегі Есік қорғанынан 4 мыңнан астам алтын бұйымдар табылған.
Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар, жылқы, түрлі құс бейнелерін беретін хайуанаттар стилі деп аталатын скиф-сақ зергерлік өнерінің үздік үлгісі.
Арқардың алтын статуэткасы бас киімнің ең ұшында орналасқан. Таудың мәңгілік қар-мұз басқан шың құздарын мекендеуші жануар тәңірге бір табан жақын, кіршіксіз деп есептелген.
Скиф өнерінде хайуандардың бейнесі (бұғы, тауешкі, антилопа т.б.) жер әлемінің символы ретінде олар өлуге хақылы. Ежелгі адамдардың сенімі өлімге әкелетін өмірдің тіршілігі үнемі жаңғыру арқылы тұрақты түрде жаңарып тұратынына әкеп саяды. Алтын адамның бас киімі хайуандар, өсімдіктер және геометриялық фигуралар бейнеленген әшекейлерден тұратын күрделі де үйлесімді композиция.
Әсемдікті көрсетіп тұрған жан-жағындағы төрт жебе, әлемнің төрт жағын бейнелейді. Олар сабы жіңішке алтын лентамен спираль сияқтандырып оралған және жоғары жағы жапырақ тәрізденіп, ортасы қуыс болып келген. Бұл бас киімдегі жебе тәрізді әшекейлер әлемнің төрт жағын бейнелейді. Ал құстың қанаттары жоғарғы билікті, жоғарғы әлемді білдіреді.
Сақ тайпаларының мифологиялық бейнелерінің бірі - жылқы болып есептелінген. Бас киімде бір-біріне қараған екі жылқы бейнесі кездеседі. Ол - кәдімгі мініс жануары, әлем аймақтарының бірінен-біріне өтудің көлік құралы, тәңірдің бұйрығын сақтап жеткізуші, дүниені жалғастырушы буын. Сонымен қатар, жылқы адамдар әлемі мен аспан әлемі арасындағы дәнекер болған және ол өзінің иесіне өлімнен кейінгі сапардан соңғы мақсатына жетуіне көмектеседі деген.
Сақ жауынгері бас киімінің дәл ортасында таңғажайып қанатты тұлпар орналасқан. Жылқы - сыннан өткен дос, жолдас, соғыс қаруы, ата-бабалар дүниесімен қарым-қатынас құралы ретінде көрінеді. Сонымен қатар салтанатты рәсімдік, тәңірлік және аластаушы жануар қызметін атқарған.
Құстардың бейнелері негізінен көк аспанның нышаны болып есептеледі. Құс бейнелері нақтылықты, дәлме-дәл мергендікті, жылдамдық пен тегеурінділікті де білдіреді. Мұндай бейнелер жүйріктік пен ұшқырлық болсын деген тілектен туындаған. Құстың ерекшелігі, олар бір жағынан-құс, яғни аспан аясының нышаны, ал екінші жағынан, бұл құстардың табиғаты, яғни биологиялық ерекшеліктері оларды Ғарыштың төменгі өрісімен байланыстырады және аспанда тек Құдай ғана мекендейді, ал оған құс қана ұшып жете алады деген ұғымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Б.з.д I мыңжылдықтың бас кезіндегі Қазақстандағы көшпенді тайпалар үстемдігін ерте темір ғасыры, ежелгі көшпенділер заманы, сақ заманы деп атау қалыптасқан. Сақтар - Еуразия даласындағы көшпенді тайпалардың ортақ атауы.
Сақтар Ұлы даланың алғашқы көшпенді тайпалары еді. Сақтар әлем тарихында терең із қалдырған, ежелгі дүниеге кеңінен әйгілі болған халық болатын. Сақтар көшпенділердің жоғары деңгейде дамыған өркениетін қалыптастырды. Сақтар адамзат қоғамы үшін аса маңызды мәдени құндылықтар қалдырды. Сақ тайпаларының мәдени ошақтары Қазақ жерінің барлық аймақтарында қалыптасқан. Мәселен, Орталық Қазақстандағы сол кезеңнің мәдениеті Тасмола мекеніндегі аса ірі археологиялық ескерткіштер орны бойынша тасмолалық деген атау алды. Оны басқаларының ішінен бөлектеуге ескерткіштерінің ерекше түрі - мұртты қорғандар, тас тізбекті қорғандар негіз болды. Ал Арал маңындағы ескеткіштері ішінде Шірік-Рабат қалашығының орны мен Баланды кесенесін атап өтуге болады. Сондай-ақ сақ дәуірінен бүгінгі күнге жеткен аса құнды ескерткіштер Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылды.Ал ең ерекше ескертіш әлемді таң қалдырған мәдени тарихи қазына Есік қорғанынан табылған Алтын адам моласы. Антропологтардың анықтауынша бұл қорғанда жерленген адамның жасы 17-18 шамасындағы жауынгер, ал тегі сақ. Ол мол алтынмен өрнектелген салтанатты киім киген. Басында әртүрлі өлшемдегі алтын жапырақшалармен әшекейленген 150-ге жуық әшекеймен өрнектелген ,әшекейде барыстың, таутекенің, арқардың, жылқының, құстардың бейнелері бар. Әлемге әйгілі болған бұл тарихи олжаны археолог К. Акышев зерттеген.
Міне, мұның бәрі сақ мәдениетінің дамуы өте жоғары дәрежеде болғанын айшықтап тұр. Б.з.д 7-6 ғасырларда қалыптасып, Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Еуропаның оңтүстігіндегі тайпалар арасына таралған аң стилі сақ өнеріндегі айрықша белгі болды.Бұл белгі киім-кешекті, ыдыс-аяқты, қару-жарақты, тұрмыстық бұйымдарды әшекейлеген сан алуан аңдар мен жануарлардың бейнелері еді. Олар жай ғана бейнеленіп қойған жоқ, жоғары эстетикалық талғаммен әшекейленген. Сақтардың материалдық мәдениетінің көптеген элементтері қазіргі халықтардың игілігіне айналды. Сақтардан ұзын шалбарлар мен қысқа шекпендер мұраға қалып, одан қазіргі ерлер мен әйелдер киімдерінің негізін құрайтын шалбар мен қамзол келіп шықты. Сақтардан жұмсақ былғары етіктер мен шошақ төбелі киіз бас киімдерінен - қазақ қалпағының қазіргі нұсқасы таралады.
Орталық Азияның далалық бөлігі - Ұлы дала - Дунай мен Қытай арасындағы өркениеттің өзіндік дербес ошағы болғанын сақ мәдениеті көрсетеді. Ұлы даланың өркениеті - әлем өркениетінің құндылықтарын бойына сіңіре білді.
Сақ мемлекеті ежелгі қазақ даласындағы мемелекеттіліктің қайнар көзі болып табылады.
Сақтардың мәдениеті
САҚ МӘДЕНИЕТІ -- ерте темір дәуірінде Қазақстан мен оған жапсарлас өлкелерді мекендеген тайпалар қалдырған археологиялық ескерткіштер жиынтығы. Бұл тайпалардың тарихы бізге сақ атауы негізінде көне парсы және грек жазба деректерінен жеткен. Археологиялық зерттеулер Қазақстандағы Сақ мәдениеті жөнінде (б.з.б. 7 -- 3 ғ-лар) неғұрлым толығырақ деректер береді. 1930 жылдардың соңында басталған зерттеу жұмыстары іс жүзінде 1946 жылдан кейін ғана кеңінен өрістеді. Жетісу, Төменгі Сырдария, Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстанда Сақ мәдениеті ескерткіштері ашылды, көптеген қорымдар, ғұрыптық орындар, т.б. жәдігерлер қазылып, зерттелді. Жетісудағы Есік (Алтын адам), Бесшатыр обалары мен көптеген көмбелер, Сырдың төменгі ағысындағы Ұйғарақ қорымы, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің обалары, Шығыс Қазақстандағы Берел, Шілікті қорымдары, т.б. көптеген нысандар көне сақтардың тамаша ескерткіштері ретінде танымал. Кең байтақ аумақтарға тарағандықтан, әр өлкенің мәдениетін зерттеудің өзіндік жүйелері қалыптасқан.
Сақ мәдениеті Карпат,Дунай, Батыс Тянь-Шань, Таулы Алтайдан бастап Памирге дейінгі аймақтарда қалыптасты
Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен, екінші жағынан, Қытайдың Чжоу мен Хань дәуірлері өнерімен тығыз байланысты болған деп есептейді.
Мәдениеттің мұндай тұтастығын сақ шеберлерінің бейнелеу өнеріндегі аң стилімен байланстырамыз. Сақ аң стилі мәдениетінің синониміне айналды. Бабажан мекені мен Сурх-Дум ғибадатханасында соңғы жылдары жүргізілген қазбалар Луристан қоласының жаңа нұсқаларын: жер бауырлап жатқан қобылан, қойдың басы тәрізді тұтқасы бар егеутас, бүркіттердің стильдендірілген бастары, жыртқыштар заулап бара жатқан бұғылар,аттар мен түйелер бейнесін тауып берді.
Сақ шеберлері кескіндеме, қолөнер бұйымдарында аң стилін талғаммен үйлесімді қолданып, қияли бейнені ұтымды бере білген.
"Аң стилін" 3 кезеңге бөлуге болады:
1. Біздің заманызға дейін VIII -- VII ғасырларда -- архаикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтамай, қозғалмайтын бейнеде кескінделуі;
2. Біздің заманызға дейін VI -- IV ғасырларда -- классикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтап, қозғалыста, реалистік түрде бейнеленуі;
3. Біздің заманызға дейін III -- I ғасырларда -- біртіндеп құлдырау кезеңі: жануарлардың сұлбасын бейнелеу, жекелеген элементтердің өрнекке ауысуы (құстың тұмсығы, мүйізі және т.б.)
Тарих, археология ғылымдарында сақтардың хайуанаттық нақышының шығу тегіне байланысты екі түрлі пікір бар.С.Руденко, М.Артомонов сияқты ғалымдар бұл өнер, ең алдымен, Алдыңғы Азиядан бастау алған, оның сақтар арасында қалыптасуына сақтардың б.з.б. 7 ғ-да Алдыңғы Азияға (Мидия) жорық жасауы әсер еткен десе, К.Ақышев, С.Киселев, С.Черников, т.б. зерттеушілер Алдыңғы Азия өнерінің сақтарға ықпалы болғанымен, бұл ықпал б.з.б. 6 ғ-дың соңына таман, ахемен әулеті дәуірі тұсында бой көрсеткенін айтады (дәл осы кезде сақтарға мүлдем тән емес арыстан, фантастикалық арыстан-грифон, ортада қасиетті ағаш немесе құдай бейнесі бар геральдик. композициялар, лотос түйіні немесе оның гүлі араласқан өсімдік оюлар расында да пайда болады). Олар аңдық стильдің шығу тегі жергілікті ортамен, далалық тайпалардың соңғы қола дәуіріндегі мәдениетімен байланысты деп санайды.
Сақ шеберлерінің өнер туындыларында аң мен жануарлардың немесе қиялдан туған құс пен жануардың арпалысындағы күрделі композицияда зұлымдық пен адамгершіліктіңнышаны алда тұрады. Ежелгі адам өзін қоршаған тылсым дүниенің түсініксіз құбылыстарын бейнелеу осындай рәміздік ойды білдіретін күрделі композицияларды дүниеге әкелген. Аң мен жануардың арпалысын немесе бір-біріне атылу сәттерін аса бір нәзіктікпен бейнелеп, табиғилықты сақтаған.
Сақтардың зооморфтық стилі түрлі мәндерде қолданып, белгілі рәміздік ұғымды білдірген. Аңдардың жануарларға атылған сәті немесе аң аузында бейнелену көрінісі сақтардың көркемөнерінде негізгі орын алады
Ежелгі сақтардың бейнелеу өнерінде аң стилінің қалыптасуының басты себебі, адамдар аңдар мен жануарлардан пайда болды деген қиялдан туған болу керек. Ежелгі адамдар мифсіз өмір сүрмеген. Табиғаттың тылсым күштері мен түсініксіз құбылыстарын мифке айналдырып отырған.
Сақ шеберлері аң стиліне қолданған негізгі элементтері: бұғы, арқар, таутеке, лотос гүлі, үшжапырақ, қосалқа, үтір, төртқұлақ, спираль т.б.
Сақ аң стилі бүгінгі Орта Азия, Сібір, Еуропа халықтарының бейнелеу өнерінің негізін қалаған.
Аң стилі өнерін сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезде танысқан, оңтүстік әсерлерімен пайда болған. Дәл осы кездері осы арада сақтар өнеріне арыстан, арыстан-самұрық, өмір ағашы образдары ауысып келеді. Бұл образдар бұғы, қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануар бейнелерімен сіңісіп кетеді.
Сақ мәдениетінің керемет үлгісі ретінде Тувадағы Аржан обасын айтуға болады. Бұл обаны қазу кезінде диаметрі 120 м, биіктігі 3 м орасан зор құрылыс - оба үйіндісінің астынан археологтар аса күрделі ағаш конструкциясын тапты: оның дәл ортасында жуан бөренелерден қиылған көлемі 8х8 м үлкен там, ал оның ішінде көлемі 4,4х3,7 м тағы бір там бар екен. Сол тамда ағаш табытқа салынып көсем жерленіпті, оның жанында тағы бірнеше еркектің - көсемнің туыстары мен серіктерінің мәйіттері жатыр, тегі олар өз еріктерімен көсемі соңынан о дүниеге аттанса керек. Айналаға радиус бойынша орнатылған тамдар ішіне жорық ер-тұрмандарымен 160 ат қойылыпты. Барлық аттар құла және жирен түсті яғни патшалар мен абыздар түстеріне сәйкес келеді екен. Оба бағы заманда тоналыпты, бірақ археологтар үлесіне де көп олжа қалыпты: түрі бүрісіп жатқан ілбісінге немесе барысқа келетін әлемдегі ең үлкен қола қаптырма, арқарлардың бейнелері, сабы қабан бейнесіндегі қанжар, алтын өңіржиек, жебелер табылды. Оба б.з.д.8 ғ тұрғызылған, сақ өнерінің одан кездескен заттары ең ескі дүниеліктер болып табылады. Соған қарап сақтың аң стилі Азия даласында туған деген болжам жасауға болады. Оған дәйекті негіз бар, осы арада оның бастаулары да бар. Тіпті қола дәуірінің өзінде жергілікті ісмерлер жануарлар бейнелерін жасаған. Бұғыларды, бұқаларды бейнелейтін тасқа салынған суреттер кеңінен мәлім.
"Аң стилі" белгілі бір діни наным-сенімге байланысты ұғымды білдіреді. Жыртқыш жануарлар мен құстардың бейнелері қару-жарақтарға немесе атқа ерекше күш беретін тұмар ретінде қолданылды. Жануарлардың жекелеген бейнелерінен басқа олардың топтасқан (синкретикалық) бейнелері де кездеседі. Бұл бейнелер киелі, рәміздік мағына береді. Есік қорғанынан табылған "Алтын адамның" бас киімі жылқы, құс, таутеке, барыс, т.б. топтасқан бейнесінде алтын қапсырмалармен әшекейленген. Осындай топтасқан бейнелерді зерттеу темір дәуірі көшпелілерінің идеологиясы мен діни түсініктері туралы мағлұмат береді.
Әлемді таң қалдырған таңғажайып тарихи ескерткіш, сақ мәдениетінің ұлы қазыналарының бірі алтын адам моласы.
Алтын адам - ұлы дала өркениетінің алтын ошағы, сақ тайпаларының мәдениетін, тарихын, мифологиясын, жазуын, өнерін, әлеуметтік құрылысын зерттеуге мүмкіндік беретін аса көрнекті ескерткіш.
1969-1970 жылдары тарих ғылымдарының докторы, академик Кемел Ақышев бастаған археологтар тобының қазба жұмыстары нәтижесінде Алматы қаласынан 50 шақырым жердегі Есік қорғанынан 4 мыңнан астам алтын бұйымдар табылған.
Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар, жылқы, түрлі құс бейнелерін беретін хайуанаттар стилі деп аталатын скиф-сақ зергерлік өнерінің үздік үлгісі.
Арқардың алтын статуэткасы бас киімнің ең ұшында орналасқан. Таудың мәңгілік қар-мұз басқан шың құздарын мекендеуші жануар тәңірге бір табан жақын, кіршіксіз деп есептелген.
Скиф өнерінде хайуандардың бейнесі (бұғы, тауешкі, антилопа т.б.) жер әлемінің символы ретінде олар өлуге хақылы. Ежелгі адамдардың сенімі өлімге әкелетін өмірдің тіршілігі үнемі жаңғыру арқылы тұрақты түрде жаңарып тұратынына әкеп саяды. Алтын адамның бас киімі хайуандар, өсімдіктер және геометриялық фигуралар бейнеленген әшекейлерден тұратын күрделі де үйлесімді композиция.
Әсемдікті көрсетіп тұрған жан-жағындағы төрт жебе, әлемнің төрт жағын бейнелейді. Олар сабы жіңішке алтын лентамен спираль сияқтандырып оралған және жоғары жағы жапырақ тәрізденіп, ортасы қуыс болып келген. Бұл бас киімдегі жебе тәрізді әшекейлер әлемнің төрт жағын бейнелейді. Ал құстың қанаттары жоғарғы билікті, жоғарғы әлемді білдіреді.
Сақ тайпаларының мифологиялық бейнелерінің бірі - жылқы болып есептелінген. Бас киімде бір-біріне қараған екі жылқы бейнесі кездеседі. Ол - кәдімгі мініс жануары, әлем аймақтарының бірінен-біріне өтудің көлік құралы, тәңірдің бұйрығын сақтап жеткізуші, дүниені жалғастырушы буын. Сонымен қатар, жылқы адамдар әлемі мен аспан әлемі арасындағы дәнекер болған және ол өзінің иесіне өлімнен кейінгі сапардан соңғы мақсатына жетуіне көмектеседі деген.
Сақ жауынгері бас киімінің дәл ортасында таңғажайып қанатты тұлпар орналасқан. Жылқы - сыннан өткен дос, жолдас, соғыс қаруы, ата-бабалар дүниесімен қарым-қатынас құралы ретінде көрінеді. Сонымен қатар салтанатты рәсімдік, тәңірлік және аластаушы жануар қызметін атқарған.
Құстардың бейнелері негізінен көк аспанның нышаны болып есептеледі. Құс бейнелері нақтылықты, дәлме-дәл мергендікті, жылдамдық пен тегеурінділікті де білдіреді. Мұндай бейнелер жүйріктік пен ұшқырлық болсын деген тілектен туындаған. Құстың ерекшелігі, олар бір жағынан-құс, яғни аспан аясының нышаны, ал екінші жағынан, бұл құстардың табиғаты, яғни биологиялық ерекшеліктері оларды Ғарыштың төменгі өрісімен байланыстырады және аспанда тек Құдай ғана мекендейді, ал оған құс қана ұшып жете алады деген ұғымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz