Сақтар туралы жазба деректер, сақтардың зерттелуі

І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
Сақтар туралы жазба деректер, сақтардың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ..7.8
Сақтардың саяси жағдайы, қоғамдық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

Сақтардың әдет.ғұрпы, салт.сана, діни наным.сенімдері ... ... ... ... ... ...10
Сақтардың шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.13
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

Сақтар – тарихта ереке өшпес із қалдырған жоғары тайпалардың бірі. Деректерге сүйенсек сақтар еңбеккор, жауынгер халық. Сол кездегі жасалған құрал-жабдықтар өз кезінде үлкен жаңалык болды, алайда олар адам баласының дамуына байланысты дамудың жаңа кажеттіліктерін қанағаттандыра алмады. Өмірдің өсуі алға қарай жылжуы, қалайда болсын кажетті жаңалықтарды ашып отыруды талап етеді. Адам баласы өміріндегі үлкен бip жаңалық темірден жасалған құрал-жабдықтардың жасалуы болды. Жауынгер халыққа бұл үлкен жетістік болды.
Кавказ Оңтүстік Ресей, Украина жерлерінде алғаш рет темір б.д.б. X-VIII ғасырда пайда болады. Ал темірден жасалган қару-жарақ, құрал- саймандардың тарихына қарағанда, Кос өзен - Тигр, Евфрат бойындағы елдер мен Египет жеріндегі жұртшылык б.д. бурынгы 111-11 мыч жылдардын езжде бтгеч Темір-құрал-саймандар, Қазақстан территориясында б.д.б. VIII-VII ғғ. жасалган. Оған жазба деректерде белгілі болып жүрген атақты сақ, сармат сияқты тайпалардың обаларынан табылған семсер, қанжар т.б. Teмip заттар толық дәлел. Өмірде темірдін қызмет eтуін Ф.Энгельс Teмip семсер, Teмip балта, темір соқа заманы дел атады, Адам баласының тіршілігінде темірдің кызмет жасауы адамзат коғамының бip қадам болса да алға баскандығын көрсетті. Сондықтан да темір алу, оны пайдалану оңайға соқпады.

1. Таным тармақтары (Құрастырған алғы сөзін жазған Қ.Салғарин). А„ 1998.
2. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
3. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. А., 1963.
4. Акишев К.А. Идеология саков Семиречья (по материалам кургана "Иссык") КСИА, 1987
5. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. А., 1984
6. Кадырбаев М.К. Некоторые итоги и перспективы изучения археологии раннего железного века Казахстана. Сб., "Новое в . археологии Казахстана" А., 1968.
7. Артамонов М.И. Сокровища саков. М.1973
8. Вишневская О.А. Культура сакских племен Низовьев Сырдарьи в VI- \/ в.в до.н.э "Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиций" т.8. 1973.
9. Геродот. История в девяти книгах. Л. 1972.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2

ІІ. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3-6

Сақтар туралы жазба деректер, сақтардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... 7-8

Сақтардың саяси жағдайы, қоғамдық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9

Сақтардың әдет-ғұрпы, салт-сана, діни наным-
сенімдері ... ... ... ... ... ...10
Сақтардың
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .11
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..12-13

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14

К і р і с п е

Сақтар – тарихта ереке өшпес із қалдырған жоғары тайпалардың
бірі. Деректерге сүйенсек сақтар еңбеккор, жауынгер халық. Сол кездегі
жасалған құрал-жабдықтар өз кезінде үлкен жаңалык болды, алайда олар адам
баласының дамуына байланысты дамудың жаңа кажеттіліктерін қанағаттандыра
алмады. Өмірдің өсуі алға қарай жылжуы, қалайда болсын кажетті жаңалықтарды
ашып отыруды талап етеді. Адам баласы өміріндегі үлкен бip жаңалық темірден
жасалған құрал-жабдықтардың жасалуы болды. Жауынгер халыққа бұл үлкен
жетістік болды.

Кавказ Оңтүстік Ресей, Украина жерлерінде алғаш рет темір б.д.б.
X-VIII ғасырда пайда болады. Ал темірден жасалган қару-жарақ, құрал-
саймандардың тарихына қарағанда, Кос өзен - Тигр, Евфрат бойындағы елдер
мен Египет жеріндегі жұртшылык б.д. бурынгы 111-11 мыч жылдардын езжде
бтгеч Темір-құрал-саймандар, Қазақстан территориясында б.д.б. VIII-VII ғғ.
жасалган. Оған жазба деректерде белгілі болып жүрген атақты сақ, сармат
сияқты тайпалардың обаларынан табылған семсер, қанжар т.б. Teмip заттар
толық дәлел. Өмірде темірдін қызмет eтуін Ф.Энгельс Teмip семсер, Teмip
балта, темір соқа заманы дел атады, Адам баласының тіршілігінде темірдің
кызмет жасауы адамзат коғамының бip қадам болса да алға баскандығын
көрсетті. Сондықтан да темір алу, оны пайдалану оңайға соқпады.

Сақтар туралы деректредегі зерттеулерге келер болсақ, көптеген
грек, рим жазба деректерінде көптеп кездеседі. Археологиялық зерттеулер
адамдардың темір қорытуда "шикідей үрлеу" (сыродутный) тәсілін қолданғанын
дәлелдеді. Сақтарды зерттеуде көптеген ғалымдар ат салысты. Солардың ішінде
Страбон, Геродот, Птолемей, ал қазақтардан Ақынев және көптеген ғалымдар.

Бұл тақырыпты орындаудағы басты мақсатым, сақтар туралы
ғалымдардың жазба деректерін, әдет – ғұрпын,салт – дәстүрін, наным –
сенімдерін, жауынгершілік өнерін барлық жағынан түбегейлі ашып көрсету.

Сақтар туралы жазба деректер, сақтардың зерттелуі

Археологтар өздерінің зерттеу жұмыстарында жазба деректерге
сүйенеді. Қазақсандағы өмір сүрген ру-тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы
сақталған тайпалардың бірі – сақтар. Археологиялық зерттеулерге және жазба
деректерге қарағанда, б.з.б. УІІ-І\ ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және
Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен
Қазақстан территориясын мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы сақтар деп
атаса. ал гректің атақты тарихшысы Геродот (б.д.б. 484-425 жж.) сақтарды
"азиялық скифтер" деп атаған. Олай атаудың да жөні бар. Қара теңіздің
Солтүстік далалы аудандарында тұратын скифтер мен сақ тайпаларының өмір
тіршілігі Геродотқа ұқсас көрінген. Ал шындығында олардың тек жергілікті
айырмашылықтары болмаса, шаруашылықтарының көпшілік жағы ұқсас. Сонымен
қатар сақ тайпалары Еділ өзенінің төменгі ағысы мен Оңтүстік Жайық
өзендерінің бойындағы Савромат-сармат тайпаларымен бір мезгілде өмір
сүрген.

Парсы жазба деректері бойынша сақ тайпалары үш үлкен тайпаға бөлінеді:
І.тиграхауда сақтары - ол шошақ қалпақ киген сақтар; ІІ хаомаварга
сақтары - жүзімнен (хаом-жүзім) сусын қайнатушылар;
ІІІ. парадарайя сақтары - теңіздің арғы жағында тұрушы деген ұғымды
берген. Сақ тайпаларының маманы ғалым К.Ақышев өзінің көп жылдардан бергі
жүргізген ғылыми еңбектеріне сүйене отырып, жазба деректердің археологиялық
деректермен дәлелденетіндігін көрсетті. Ташкент аймағында, Солтүстік
Қырғызстан, Оңтүстік Қазақстан және Жетісу жерінде тиграхауда сақтары өмір
сүрген. Оған екінші бір дәлел, Есік обасынан табылған алтын киімді адамның
басындағы сәукеленің биіктігі-70 см. Сақтардың шошақ қалпақ кигендігін
дәлелдейтін және бір айғақ Бехистун жартасындағы және Перселолдағы Ксеркс
сарайының алдына салынған Иран патшасына салық төлеуге барған сақтардың бас
киімдерінің шошақтығы да жазба және археологиялық деректердің Жетісу және
Оңтүстік Қазақстандағы сақ тайпаларының, шын мәнінде тиграхауда-шошақ
қалпақ кигендігіне күмән келтірмейді. Ал теңіздің ар жағындағы сақтарға
Арал теңізінің шығыс жағасындағы. дәлірек айтқанда, орталық Қазақстанда
өмір сүрген сақ тайпаларын жатқызуға болады. Оларды жазба деректерде
дайлар, аргиппейлер. исседондар т.б. деп те атайды. Хаомаварга сақтары Орта
Азия жеріндегі тайпалар екені өзінен-өэі белгілі. Өйткені, онда жүзім
өсіріліп, оның суынан сусын жасайтыдығы ерте орта ғасыр мезгілінен де
белгілі болған.
Гректің антикалық авторлары Страбон (б.д.б I ғ-б. д. I ғ) Птолемей
(б.з. I ғас.аяғы-ІІ ғ.) өздерінің жағрафиялық еңбектерінде Орта Азия мен
Қазақстанның табиғи жағдайы мен олардың әдет-ғұрпы, тұрмысы туралы өте
құндь, материалдар қалдырған. Птолемей сақтар елімен қатар, скифияны да
білген , ол Еділден Балқаш қөліне дейінгі кең-байтақ жерді Скифия деп
қарастырған, бұл мәліметтің өте құнды хабар екендігі даусыз. Бұдан
сақтардың кең байтақ жерді алап жатқандығын көруге болады. Сондықтан
оларың үш түрінің айтылуы бекер болмаса керек.
Страбонның Жағрафия атты еңбегінен сақтар туралы жазылған жағдайды
білгеніміз жөн. Біріншіден, бұл көшпенділер қара пайым, инабатты, кішіпейіл
жандар, бұларда зәлімдік, қараниеттілік деген мүлде болмайды. Ал бұлар көп
жағдайда бостандықты, еркін жүруді, тәуелсіз болуды қалады. Мұндай жағдай
біздің халқымыздың бойындағы бүгінде бар қасиеттер десек артық айтқан
болмаймыз. Екінші, бір жағдай Страбонның жазуы бойынша көшпенділер кейбір
ұлтшылдардың жазып жұргендеріндей, қарақшылар емес, не соғыс құмар емес.
Олар соғысады сол үшін өз жерлерін жер шаруашылы ғымен айналысатындарға
беріп, олардан алынатын тиісті алым- салықтың дұрыс қайтарылмауына қарсы
соғысады. Алым-салықты алғанның өзінде баю үшін емес, күнделікті тұрмыс
жағдайпарын өтеу үшін ғана тырысатын еді деп жазады.
Б.д.б. II ғасырдан бастап тарихымыздың көне дәуірін зерттеуде қытай
деректемелерінің де рөлі зор. Қытай тарихшыларының еңбектеріне қарағанда,
қытайдың көне жазба деректерінде Іле өзенінің алқабындағы, ежелгі Шыңжан
сақтары жайлы және "Хан" кітабындағы сақтар туралы деректер хабарланады.
"Хан" кітабында былай делінген:... "Памирдің батыс жағындағы сақтар елінің
әдет-ғұрыптары киім киісі усындарға ұқсас келеді. Жайылым мен суат қуалап,
көшіп жүреді. Олардың тегі ежелгі сақтар" немесе "Батыс өңір баянының
екінші бөлімінде: Сақтарды үлкен жыужылар Іле езені алқабынан қуып
шыққаннан кейін, Сақ билеушісі оңтүстікте Памирден ары өтіп кетті деп
жазылған. Алайда осы екі тайпаның айтылатын жерлерге Хан патшалығының
алғашқы кезінде келді ме жоқ әлде бұрыннан осында өмір сүріп келе жатқан
тұрғылықты тайпа ма? Осы жағы "хан кітабында ашып айтылмаған. Алайда
археолог К.А.Ақышевтың Жетісу аймағындағы сақтардың археологиялық
ескерткіштеріне жүргізген зерттеу жұмыстары бұл тайпалардың көрсетіліп
отырған аймақта -УІ-У ғғ өзінде өмір сүргендігін көрсетеді. Мұндай дәлел
Нылқы ауданындағы Нұрсай мыс кенінің жұртының табылуы (Ши жиа археопогиялық
жұмысы кезінде) Іле езені алқабынан табылған мыс бұйымдармен бірдей. Іле
өзені алқабында б.д.д. 1000 жыл шамасында сақтарда мыстан құрал сайман
жасау мәдениетінің дамығандығын көрсетеді.
Кытай деректеріндегі ерекше атап өтетін басты бір дерек Хан
кітабында сактардың таптык коғамға көшіп өз мемлекетін кұрғандығы белплі.
Олар ең жоғарғы билеушісін Сәй, ваң (патша) деп аталған дығын хабарлайды.
Бұл хабарда грекия мен парсы деректеріндегідей сактардың мемлекеттік
дәрежеде өмір сүргендігін дәлелдей туседі. Ал жеріміздегі Жетісу, Шығыс
және Батыс Қазакстаннан табыльп жаткан алтын киімді адамдар патшалардың
зираттары екендігін археологиялык жағынан дәлелдеп отыр. Сондыктан да сақ
дәуірінде мемлекеттік құрылым болған деп айтуға толық мүмкіндік бар.
Дәуірдің тарихнамасы. Мұндай обалар туралы орыстың атақты ғалымдары
Г.Ф Миллер, П.С.Паллас, В В Радловтар өздерінің пікірлерін жазған. Олардың
обалар туралы пікірлері Қазақстан темір ескерткіштері жайында жазылған
алғашкы ғылыми-зерттеу жұмыстарын бастамасы десек, артык айтқан болмаймыз.
Соңғы кезде темір дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне А. X.
Марғұлан атындағы археология институтының көрнекті маман археологы
З.Самашевтың Франция археологтарымен бірлескен жұмыстарының арқасында Шығыс
Қазақстанда Алтай тауының Қазақстан жағында Берел обаларына жүргізіп келе
жатқан жұмысы үлкен жаңалық ашты. Ал археологтың Батыс Қазастан жеріне
жүргізген зерттеу жұмысы сарматтардың алтын обасын ашып, екінші алтын
адамды тауып, Қазақстан археологиясына үлкен жаңалық қосылды. Шығыс
Қазақстанда Шілікті шатқалында ҚазМУ-дың профессоры А.Т. Төлеубаевтың
басқаруымен үшінші алтын адамның табылуы халқымыздың тарихына қосылған
үлкен жаңалық болды.Сақтардың антролологиялық жағындағы өзгерістер. Қола
дәуірінің жалғасы темір дәуірі болғандықтан, бұл кездегі сақ айпаларының
пішіндері де европоидтық екендігіне ешбір талас жоқ.
Алайда сақтардың ұрлақтары неге моңғолоидтық жолға түсе бастады
деген сұрақ тууы мүмкін. Сақ тайпаларының обаларынан алынған бас
сүйектердің аласа болуы, бет әлпеттің жалпақтығының артуы, маңдайдың тік
еңсесінің өсе түсуі, мұрын сүйегінің дөңестігінің азаюы, көз ұясының
шығыңқы болуы дами түседі. Мұндай өзгерістер сақ тайпаларының құрамында
аздап болса да монғолоидтық қоспа пайда болғандығын байқатады.
Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстандағы Сақ обаларынан алынған бас
сүйектердің пішіндерінің (морфологиялық) ерекшеліктеріне талдау жасағанда,
олардың арасында генетикалық тығыз байланыстың жақындығы көрінсе, ішінде
біркелкі болмаса монғолоидтық белгілері анықталған.
Бұл белгілер орталық Қазақстандағы ру-тайпалардың бас сүйектерінде өте
аз.О. Смағұловтың пікіріне қарағанда бұл процес басқалармен араласудың
нәтижесінде болған. Оның үстіне ертедегі темір дәуірінде жекелеген
монғолоидтық топтар араласқан. Сонымен бірге шығыста Қазақстан жерімен
шекаралас жатқан Таулы Алтаймен, Оңтүстік Сібір жерлерінен келген
монғолоидтық тайпалармен араласу процесі жүрген. Әсіресе таулы Алтай
тайпаларымен тығыз қарым қатынас жасаудың нәтижесі басым болған. Мұндай
араласудың нәтижесі оңтүстік Қазақстандағы Түгіскен, Молалы обаларынан
алынған бас сүйектерден де монғолоидтық белгілер анықталған.
Жалпы монғолоидтық процестің жүруі жергілікті темір дәуіріндегі сақ
тайпаларының келбеттеріндегі монғолоидтық белгілер, Орталық Азиядағы ғұн
тайпаларының Қазақстанға басып кіруі, араласуы нәтижесінде ұлғая түскен.

Сақтардың алғашқы атақты философ ғалымы Анахарсис. (б.д.б. VIII).
Ғалымның туған, қаза болған жылдары белгісіз. Тарихта "Скиф Анахарсис"
атымен белгілі. Ғалым патша әулетінен шыққан, анасы эллиндік. Анахарсис
ежелгі грекияда сол кездің атақта ғалымдарынан білім алып тәрбиеленген.
Ғалымнын аты гректердің атақты тарихшысы Геродоттың "Тарих" атты еңбегінде
және атақты философ Платонның "Мемлекет" атты еңбегінде кездеседі. Платон
Анахарсисті Гомер, Фалеспен қатар қойса, ал екінші бір еңбегінде племдегі
"Жеті ғұламаның бірі" деп есептеген. Анахарсис грекияның ғылым мен білімнің
орталығы болған Афина қаласының әйгілі ақылгөй кемеңгері Солонмен де жақын
дос болған. Анахарсистің аты басқа да көптеген философтардың еңбектерінде
кездеседі. Әсіресе Диоген Лаэртский өзінің "Атақты философтардың әмірлері,
ілімдері,нақыл сөздері" атты еңбегінде Анахарсистің айтқан нақыл сөздерінен
келтірген. Оның дерегіне қарағанда "Басқа пәле тілден", "Татымсыз достан,
адал бір дос артық", "Базар адамдардың бірін-бірі алдап, ұрлап-жырлауы үшін
арнайы жасалған орын" деген сиақты т.б. даналық сөздері бізге жетіп отыр.
Ғалымның 800 жолдай өлеңінің біразы "Латын антологиясы" жинағында неміс
тілінде жарияланған. Ғалымның аты тәуелсіздігіміздің арқасында тарихымызға
еніп отыр. Келешекте оның еңбектерін жинастырып, өз атынан шығарып
халымыздың игілігіне айналдыру қажет-ақ.

Сақтардың саяси жағдайы, қоғамдық құрылысы.

Парсылардың патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б.з.б. 558-529 жж.
соғысқанда, сақтармен одақтасқан. Кейін Кир сақтарды, массагеттерді өзіне
бағындаруды ұйғарды. Кир сөйтіп, Сақ жеріне басып кірді. Алайда парсылар
сақтарды жеңдік деген кезде, сақ жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Кир
де, әскерлері де өлтіріледі. Томирис туралы аңыз осы кезде шықты. Кирдің
Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын І Дарий б.з.б. 521-486 жж
жалғастырды. Парсылар сақтарды аз уақыт бағындырады. Б.з.б. 6 ғ. соңы 5 ғ.
басында (500-449 жж) ежелгі Шығыстағы грек-парсы соғысында сақ тайпалары
парсылар жағында болды. Б.з.б. 490 жылғы грек-парсы әскерінің Марафон
жерінде болған соғысында сақтар парсылармен бірге гректерге қарсы соғысты.
Б.з.б. 4-ғ. 30-ж. Александр Македонскийдің грек әскерлері соңғы Ахеменид,
ІІІ Дарий Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып кіреді. Олар
Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына бекіну үшін,
Шеткі Александр деген қала салады. Алайда гректер жеңгенімен , ыстық
табиғатқа шыдамаулары, Александрдың аурып қалуы гректерді Самарқанға
шегінуге мәжбүр етті. Александр б.з.б. 323 ж. сүзектен өлді. Оның ала-құла
империясы ыдырап кетті.
Геродоттың жазуына қарағанда парсы патшалығы мен сақ патшалығы
арасында ұдайы соғыстар болып тұрған. Сондай соғыстың бірінде сақтардың
әйел патшасы Томиристың баласы парсы патшасы Кирдің жасаған айласынан
колына түсіп, өзін-өзі өлтіреді. Бұл жағдайды естіген әйел патша Кирге сен
менің баламды ашық майданда жеңбей, алдап қолға түсірдің, баламды өзіме
қайтар, егер бұлай істемейтін болсаң саған "Күн" атынан ант етемін, мен
сені қанға тойғызамын деген екен. Шайқаста Томирис Кирді жеңіп, оның
денесін тапкызып, адам қаны толтырылған меске салып, сен тірі кезіңде қанға
тоймаған едің, енді өлген кезіңде тоярсың деп Сырдарияның суына ағызып
жіберсе керек. Бұл деректен байкалатыны Парсы патшалығы сияқты атақты
мемлекет пен сактардың тең дәрежеде шайқасып, жеңіске ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.