Түргештердің орналасуы және саяси ұйымы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Алматы энергетика және байланыс университеті

Жылуэнергетика факультеті

Әлеуметтік пәндер кафедрасы

Қ а з а қ с т а н т а р и х ы

№1 с е м е с т р л і к ж ұ м ы с

Тақырып: Түргештердің орналасуы және саяси ұйымы.

Орындаған: Қосанова А. Л

Топ. БАУк-11-1

Сынақ кітапшысының № 28

Тексерген: Раджапов А. Ө.

Алматы, 2012

Жоспар

Кіріспе . . . 3

Түргеш қағанаты ( 704 - 756ж ) . . .

1. 1. Түргеш қағандығының территориясы, орталығы . . .

1. 2. Саяси - әкмшілік құрылысы . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Кіріспе

Ғұндардың ордасы Тарбағатай тауларының бөктерінде орналасты да, негізінен Жетісу мен Тянь - Шань аймағын алып жатты. Ал Сарыарқа мен Сыр бойында Теле халқының, немесе Түркі тілдес ру - тайпалардың Қаңлы патшалығының негізіне біріккен мемлекеті Гаогюй империясы болды. Сонымен бірге Тянь Шань мен Жетісу маңайында тағы екі халық болатын. Бірі « Абар » деген атаумен белгілі. Бұл тарихтағы Еуропа жеріне Гундерден кейін еніп, тағы бір көшпенді империя құратын Аварлар емес, басқа халық. Еуропалық «Авар қағанатының» тарихын кейін кезегінде бандайтын боламыз. Бұл жерде Аварлардан басқа «мекрин» деген халық бар. Оның не жұрт екенін тарихшылар шеше алмаған. Біреулер Сәнбилер десе, біреулер оның Ухуань тармағы дейді. « Мекрин» деген халықты кейде «хабардин» деп те атайды екен. Осы сөз мәселенің анығын шешетін шығар. Ондай халық қазір Кавказда бар. Осы Аварлар мен мекриндердің Жетісудағы тайпалары ұласып бірлесіп, II ғасырда «Түргештер» деген халық пайда болды. Олардың Ұлы Түрік қағандығынан кейін құрған мемелекеті тарихқа «Түргеш қағандығы» деген атпен таныс.

Гумилев осы Түргештерді қазіргі Карақалпақ халқының атасы деп санайды, бірақ дәлелдер келтірмейді, сондықтан тарихшылар бұл сөздер жеткіліксіз деп санайды. Қарақалпақ халқының үлкен аймаққа шашырай таралған көп жұрт болғанын сөзсіз мойындайтындықтан, мен ғалымның бұл болжамына қарсы шықпаймын. Себебі, « Черные клубоки» деген атпен IX-X ғасырларда Алғашқы Русь мемлекетіне танымал болған, сосын олардың бір бөлігі, сол жаққа сіңісіп кеткен. Кавказ халықтарында «Карапапахи» деп аталатын ру тайпалар бар. Оның ең көп тұратын жері қазіргі Әзірбайжан елі. Яғни, ол жердегі қарақалпақтар өздерінде Әзірбайжандықпыз деп санайды. Ал «Қалпақ» деген ру Қазақ, Башқұрт, Қырғыз, Татар халықтарында бар. Өздерін тиісінше Қазақпыз, Башқұртпыз т. б деп осылай санайды. Осылайша Түркі

халықтарының ішіне және көршілес мемлекеттерге ертеден оғыз-қыпшақ заманына бұрында кең таралған Қарақалпақ ру тайпаларын көре отырып, қазіргі қарақалпақ халқының тарихы тереңде екеніне, олардың аталары б. з. б. -ақ Оғыз тайпаларының (Улкен Хуннулардың) арасына сіңіп кеткен Сәнбиліктер екеніне келісемін.

Түргеш қағандығы

( 704 - 756 )

Түргештер - үйсіндер басқарған одаққа ежелгі уақыттардан бері кіретін Дулаттар тайпасының ірі рулық бірлестігінің бірі. Батыс Түрік қағанаты кезінде ( 603 - 704 ж. ж. ) қуаттанған бұрынғы үйсндер орта ғасырда дулаттар деп атала бастады. Белгілі тарихшы - ғалым Нығмет Мыңжан ежелгі қытай жылны жылнамалары негізінде « Қазақтардың қысқаша тарихы » деген өзінің кітабында былай деп жазады:

« Дулат тайпасының бес негізгі бөлімдері былайша бөлінеді:

1. Түргештер - Алаш - Ұлыс ( ел ) Шор

2. Қойлау - Құлық - Ұлыс Шора

3. Шимойын -( Чимучин ) - Луй - Ұлыс Шора

4. Ысты - Тоң - Ұлыс Шора

5. Жаныс - Шопан - Ұлыс Шора ».

Дулаттар арасында ең ірі рулық бірлестік (тайпа), саны мен алып жатқан жері жөнінде ең үлкені Түргештер болды. Олар шежіре деректерде «сары үйсін» деп те аталады. Міне, сол себепті де Батыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін ие болған жерлерінде түргештер «Он оқ халқымен» бірге Түргеш қағанатын құрады.

Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін ескерткішінде

және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек "Тоныкөк” жазуында айтылған. Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен манағы жоғарыда айтып өткендей сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Шу бойындағы түргештер сары деп аталған, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған.

Түргеш қағанатының басты қалалары Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолының бойында орналасуына байланысты керуен саудасы және онымен бірге қағанат халықтарының өмір деңгейі де шапшаң өсті. Сауданың гүлденуі қағанаттың өзінің мемлекеттік ақшасының пайда болуына ықпал етті. Түргештер қағаны ақшаны металдан тиын құюға бұйырды. Ертедегі түргештер қалаларының орнын қаза отырып, археологтер төрт бүрышты, ортасында тесігі бар түргештер қағанатының ақшаларын тапты. Тиындарда жазулар бар, бүл біздер үшін ерекше бағалы; оның бір жағына: "Түргештер қағаны Бай Баға", екінші жағына: "Құны он жебе" деп жазылған. Жазулар Орхон-Енисей жазулары тілінде түсірілген. Теңгелердегі "Он жебе" туралы бүл жазулар он түргеш рулық бірлестіктерінің қүрметіне түсірілгенін білдіреді, өйткені түргештер халқының өздері осылай аталды. Егер теңгелерде бейнеленген "Т" таңбасын жеке алып қарасақ, онда Орхон-Енисей жазуларында "Т" таңба-белгісі "жебе - оқ" дегенді білдіреді, ал белгінің үстіндегі қос дефис "-" "10" цифрын білдіреді. Және мынаны еске түсіре кету керек. Батыс Түрік қағанатының ыдырау кезеңінде халық он үлысқа (аумаққа) бөлінді және үлыс басшыларының әрқайсысы бір жебе алады, сондықтан

бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша түргештер құрған мемлекеті “он оқ елін”, “он тайпа”, “он жебе қағандығы”, деп те атай берді. Бұл этнонимдердің қалыптасу тарихы тым әріден басталады. VI - VIII ғасыр аралығында оның құрамы әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер дәуірін шартты түрде былайша қарастыруға болады.

Алғашқы пайда болу кезеңі: Яғни Естеми Ябғудың батысқа жорығына қатынасқан ру-ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларын-

да алғаш рет: “Естемидің қол астында бағындырған соң “он оқ бұдұн” деп аталады ” деп жазылған. Алайда, одан әрі “он оқ бұдұнға” қандай тайпалар жататыны атап көрсетілмеген. Бұны бірінші кезең деуге болады.

Екінші кезеңі: Ол “он оқ бұдұнның” Естеми қаған мұрагерлері Батыс Түрік қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халқын молайтқан тұсындағы құрамын атауға болады. Бұл кезеңде “он оқ бұдұнды” дулат пен нушбелер билеп - төстей бастады. Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп басқарды. “Жаңа таңнамада” Шұбара Елтеріш қаған тұсында (634-636) оның бұйрығымен “Бес дулатты Суябтың шығысына, ал бес нушбені Суябтың батыс жағына бөліп орналастырды ” деп жазылған.

Үшінші кезеңге Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың белгілі тайпасы түркештер күшейген VII ғасырдың соңғы ширегі жатады. Бұл кезеңде бес дулат пен бес нушбені негіз еткен ру-ұлыстар ара қатынасы едәуір өзгергені байқалады. Әйтсе де, тарихи қалыптасқан “он оқ бұдұнның” этникалық құрамы бүтіндей өзгеріп кетті деуге болмайды.

Тарихи жазбаларда Түркеш қағандығы “он оқ бұдұн, он жебе халқы” немесе “он тайпа қағандығы” деп аталып кеткенімен қағандық құрамында, басқа да тайпалар болған. Қытай тарихшысы Лин Ган “он жебе тайпаларына” тағы да 11 тайпаның аты мен мекен-жайын көрсетіп жазған. Олар мыналар:

1. Түркеш - Суөго - Мұһы (Сақал Баға) ұлысы - Іле өзенінің орта және

төменгі сағасының терістік жағасында.

2. Қарлық - мұрын (муло) ұлысы -(Зайсанның шығысы мен Ертіс

өзенінің Оңтүстік жағалауында) .

3. Қарлық Чи -Еркін ұлысы (мұрындардың Шығыс оңтүстігінде) .

4. Қарлық - тасты (Ге лолу Та ши(мұрындардың Батыс оңтүстігінде)

Оңтүстігі шимойындармен шектеседі.

5. Яғма ұлысы.

6. Мұқы Тархан (Мохэ Даган) ұлысы

7. Ду Можы ұлысы.

8. Чуми ұлысы.

9. Чу йо ұлысы (Үрімжінің Батыс оңтүстігінде) .

10. Шато ұлысы (Баркөлдің шығысында) .

11. Хеса ұлысы (Каспий теңізі маңында) .

Түркеш этнонимінің этимологиясына тоқталар болсақ тарихшы Сы Магуаң құрастырған “Билік ғибратнамасынан” кездестіреміз, онда: “Ту ши шы” деген Батыс түріктің Бес Дулат тайпасының бірі. Іле өзенінің орта және төменгі жағасында, Оңтүстіктен Солтүстікке қарай жайылып қоныстанған деп жазылған.

Ал, Күлтегін ескерткіш тасындағы - “Түргеш қағаны түркіміз, өз халқымнан еді және он оқ ұлым, түргіс қаған ” деген жолдардың авторы Иоллуғ Тегін өзінің ата жауы саналған тұңғыстар мен аваларды “өз халқым, өз ұлым” деп жазбаған болар еді.

Араб тарихшысы Эль - Идриси түргешті - нағыз түрік, шын түрік деген мағынаны білдіретін түрік сөзі деп түсіндірген болатын.

Қытай жазба деректеріне негізге алсақ, түркештің түрік екенін “нағыз түрік” екенін, дулаттың белді тайпасының бірі ретінде Жетісу мен Ерен қабырғаны мекендеп келген ежелгі халық екендігі толық дәлелденді. Сондықтан да VI ғасырдың алды - артында Жетіуға келіп қоныстанды делінген мұқырлардың (мохэ - мүкрилер) VII ғасырдың басында Жетісудың “байырғы тұрғыны” ретінде сарылар - ақсүйектер қатарына жатқызылатын Л. Гумилевтің тұжырымына қосыла алмаймыз. Кейбір шетелдік зерттеушілер қазақ мемлекеттігі мен қазақ халқы өзінің бастауында Түргеш қағанаты сияқты ірі бірлестікке ие болды, Сырдария мен Әмудария және Жетісу өзендерінің далаларында қазақ этносы негізінде қалыптасқан түргештер ең басты халықтардың бірі болды және "Он оқ халықтары" қазақ халқының қүрамына енген рулар мен тайпалардың ең бастысы болып табылады деп заңды күші бар қорытындылар жасайды. Алайда жер бетінде

мәңгі ештеңе жоқ. Түргештер қағанатын іштен іріткен көптеген қарама-қайшылықтың, өзара қақтығыстар мен шайқастардың салдарынан 766 жылы Түргеш қағанатының әскерін бүл уақытқа дейін күшейіп кеткен қарлүқтар быт-шыт етті. Солай бола түрса да, Түргеш қағанатының ғасырға жуық тарихының үлы дала мен далалық мемлекет тарихы үшін зор маңызы бар. Түргеш қағанатының тарихында ең маңызды оқиға қытай әскерлерін жеңген Атлах шайқасы болып табылады. Бүл шайқас 751 жылы Талас өзенінің аңғарында өтеді, және де қытай жаулап алушыларын Орта Азияны басып алғаннан кейін біздің далаларымызға келген Араб халифатының әскерлері тоқтатады. Қарлүқтар мен түргештер, арабтар өз діндестері жағында соғысады, сөйтіп, олар даланың ең қатерлі және ежелгі жауы - қытайлықтарды талқандайды, сонысымен Батысқа қарай қытайдың етек алуы тоқтатылады, қытай басқыншыларынан біздің дала мен Орта Азия мәңгілік құтқарылады.

Түргеш қағандығының территориясы, орталығы

Түргеш қағанатының территориясы Орта Азияның Оңтүстік шығысында Шаш ( Ташкент ) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аралықты қамтыған. VI ғасырда Тянь - Шань таулы аймақтарында өмір сүрген түргештер VII ғасырда Жетісуға қоныс аударды. Орталығы - Суяб қаласы. Түргеш қағанаты билеушілерінің негізгін қалаушы Үшлік қаған ( 704-706 ), өзінің негізгі тайпаларын екі ордағы бөліп, басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы Суяб қаласы, оны Ұлы Орда деп атаса, ал екінші орталығы - Іле өзені бойындағы Күңгіт қаласын өзінің кіші ордасы еткен. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған. Шежіреде айтылғандай, Батыс Түрік жерлері “шығыста солтүстік туцзюйлермен ( яғни Шығыс Түрік қағанатымен ), батыс-

та - хулармен ( соғды князьдіктерімен ) шектесіп, шығыста тікелей Сичжоу ( Тұрфан) және Тинчжоу ( Бесбалық ) аймақтарына дейінгі жерді алып

жатқан ”.

Түргештер арасында өзінің ерлігі мен артықшылықтары жөнінде ең ұлы әскербасы Шен руынан шыққан Сұлушор болды. Аса үздік шығыстанушы, түрік танушы В. В. Бартольд ол туралы былай деп жазады: " Батыр Сұлушордың даңқы мен атағына сол кезде Батыс Түрік қағанатын билеген Ашин руында тең келетін ешкім болмады ". Және де дәл сол жылдары Түргештер қағанаты Алтайдан Тәңір тауына, Баркөлден Арал теңізіне дейінгі аумақты иемденді. Сұлушордың күшейгені соншалықты, оның игі ниетін Тибет те, Қытайдың Таң әулеті де іздеді, олар оған өз хан қыздарын әйелдікке беруге асықты. Және де бірінен-бірі озғысы келді.

Саяси - әкімшілік құрылысы

Саяси әкімшілік билігі қағандықтың ең жоғарғы билеушісі бас қағанның қолында болды.

Батыс түрік қағанатындағы 16 жылға созылған (640-657 жж. ) екі тайпаның (Дулу мен Нишаби) арасындағы соғыс қағандықтың саяси жағынан мүлде әлсіретеді. Батыс түрік қағанатының мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған соғыстың нәтижесінде тәуелсіздігін жеңіп алады. Сөйтіп, VIII ғасырдың басында Батыс түрік қағандығы құлап, оның орнына түргеш қағандығы пайда болады (704 ж. ) . Олардың билеуші әулетінің атасы Үшлік қаған (699-706 жж. ) болды. Үшлік қаған өзін қаған етіп жариялаған күннен бастап, қағанның саяси - әкімшілік ісін басқару үшін, жоғарыда жазылған реформаларды іске асыруға барынша көңіл бөліп отырған. Ол Жетісудан

Бөрішадты қуып шығып, Ташкенттен бастап, Бесбалыққа дейін төселіп жатқан жерде өз үкіметін орнатады. Ол ордасын Шу бойындағы Суябқа орналастырды. Оның екінші ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында болатын.

Саяси әкімшілік билік қағандықтың ең жоғарғы атағы Басқағанның қолында болды. Ол қағандықты 20 әкімшілік аймақтарға бөлген. Әрбір әкімшілік аймақты тархандар басқарған, аймақтар 7000 әскер жинаған. 705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуренахарды жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтейб - Ибн - Мүслім Балхы жерін басып алып Бұхарға аттанды. Осындай қиын кезеңде түркештер Соғды ( Согдиана ) еліне көмекке келеді, Күтейбке тойтарыс береді.

709 жылы Күтейб Мәуренахарға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді. Сөйтіп Бұхараны басып алады.

Түркеш қағанатында Үшлік өлгеннен кейін билеуші оның баласы Сақал қаған болды. Оның ел билеген кезі 706 -711 жылдар. Бұл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайлары өте күрделі еді, бірлік болмады. Батыста Түркештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан импеиясы, Шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс Түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде ( Бөлісу жанында ) түркештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы Самарқандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді 712 - 713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар ( согдицы ), Шаш ( Ташкент ) қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мәуренахардағы араб иелігіне төніп отырған қауіпті түсінген Күтейб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Испиджабқа шабуыл ұйымдастырды.

Көптеген қиындақтардан кейін түркеш қағанаты Сүлік қағанының ( 715-

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.