Тәуекел хан туралы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. Тәуекел хан
1.Тәуке хан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

II.Тәуекел ханның саясаты
2.1Тәуекел хан қазақты қалай құтқарып қалды? ... ... ... ... ... ... ... ... .7

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13

Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

Хақназар хан қайтыс болды. Онымен бірге қазақтың империялық амбициясы да өлгендей еді. Себебі, ол жаулап алған жерлер біртіндеп жау қолына қайта өтіп жатты. Мемлекеттің тәуелсіздігін, жұрттың амандығын қамтамасыз етуге тиісті сұлтандар таққа таласып, хан болуға үміттілер бірін-бірі қырып жатты. Бұл анархияға себеп – заңды мұрагердің жоқтығы емес еді. Мұрагер бар болатын.Бірақ, оның бір аяғы көрде, бір аяғы төрде еді. Ол жасы сексеннен асқан Шығай болатын. Жауыз сұлтандармен тіресе алмайтынын сезген ол, баласы Тәуекелді ертіп, Бұхара билеушісі Абдаллах ІІ-шінің қолтығына барып тығылады. Бұлардың соңынан ерткен қалың қолы бар еді. Бұл қуатты әскерді Мәуеренахр әміршісі Тәшкен билеушісі Баба сұлтанға қарсы соғысқа пайдаланды. Қазақтардан құралған армияға Тәуекел сұлтан қолбасшылық жасады. Бірнеше рет соғысып, ақыр соңында Абдаллахтың алдына Баба Сұлтанның басын әкеп береді.Бұдан кейін де, қазақ әскері Бұхардың жауларын шауып, күйретумен айналысты. Абдаллахтың кезекті бір дұшпанын талқандап, қайтып келе жатқанда Тәуекел шұғыл шешім қабылдайды. Әскерін Дешті Қыпшаққа қарай алып жүреді. Бұл дегенің, Абдаллахпен одақты үздім дегені... Бұхар әміршісінің бір сұмдықты ойластырып жүргенін Тәуекел түсінді. Содан ғой, қолайлы сәтті пайдаланып, Сары арқаға өтіп кеткені...Далаға келгенде, Тәуекелді ешкім бірден ақ киізге көтеріп, хан сайлаған жоқ. Ол замандарда Қазақияның көп бөлігі Хақназар ханның ұлдары Мұңғатай және Дінмұхаммед сұлтандардың ықпалында болатын. Олар заңды мұрагердің көзін жоюға тырысты. Бірақ, Тәңірдің дегені болады. Сыртынан атағына қанық қазақ жұрты Тәуекелді қатты жақсы көрді. Билер, датқалар Тәуекелдің жанына жинала бастады. 1590-жылдардың ортасына қарай Тәуекел бүкіл қазақ жұртының ханы ретінде таныла бастайды.

1. Байболұлы Қ. Тәуекел хан: Дастан // Байболұлы Қ. Төле би: Дастандар.- Алматы, 1991.- Б. 21-35
2. Қазақ хандығының қайта дәуірлеуі. Тәуекел хан тұсында // Қазақтың көне тарихы.- Алматы, 1999.- Б. 255-256
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары. Тәуекел хан // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б. 15-19
4. Мағауин М. Тәуекел хан заманында: [інісі Ораз-Мұхамед хан туралы] // Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 150-177
5. Мағауин М. Тәуекел – Бахадүр ханның ұлы жеңісі // Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 30-41
6. Тәуекел хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.- Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 72
7. Әбусейітова М. XVI-XVII ғасырдағы қарым-қатынастар және Тәуекел ханның тұсындағы кезеңдер // Егемен Қазақстан.- 1998.- 25 қараша

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Тәуекел хан
1.Тәуке хан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
II.Тәуекел ханның саясаты
2.1Тәуекел хан қазақты қалай құтқарып қалды? ... ... ... ... ... ... ... . ... 7
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14

Кіріспе
Хақназар хан қайтыс болды. Онымен бірге қазақтың империялық амбициясы да өлгендей еді. Себебі, ол жаулап алған жерлер біртіндеп жау қолына қайта өтіп жатты. Мемлекеттің тәуелсіздігін, жұрттың амандығын қамтамасыз етуге тиісті сұлтандар таққа таласып, хан болуға үміттілер бірін-бірі қырып жатты. Бұл анархияға себеп - заңды мұрагердің жоқтығы емес еді. Мұрагер бар болатын.Бірақ, оның бір аяғы көрде, бір аяғы төрде еді. Ол жасы сексеннен асқан Шығай болатын. Жауыз сұлтандармен тіресе алмайтынын сезген ол, баласы Тәуекелді ертіп, Бұхара билеушісі Абдаллах ІІ-шінің қолтығына барып тығылады. Бұлардың соңынан ерткен қалың қолы бар еді. Бұл қуатты әскерді Мәуеренахр әміршісі Тәшкен билеушісі Баба сұлтанға қарсы соғысқа пайдаланды. Қазақтардан құралған армияға Тәуекел сұлтан қолбасшылық жасады. Бірнеше рет соғысып, ақыр соңында Абдаллахтың алдына Баба Сұлтанның басын әкеп береді.Бұдан кейін де, қазақ әскері Бұхардың жауларын шауып, күйретумен айналысты. Абдаллахтың кезекті бір дұшпанын талқандап, қайтып келе жатқанда Тәуекел шұғыл шешім қабылдайды. Әскерін Дешті Қыпшаққа қарай алып жүреді. Бұл дегенің, Абдаллахпен одақты үздім дегені... Бұхар әміршісінің бір сұмдықты ойластырып жүргенін Тәуекел түсінді. Содан ғой, қолайлы сәтті пайдаланып, Сары арқаға өтіп кеткені...Далаға келгенде, Тәуекелді ешкім бірден ақ киізге көтеріп, хан сайлаған жоқ. Ол замандарда Қазақияның көп бөлігі Хақназар ханның ұлдары Мұңғатай және Дінмұхаммед сұлтандардың ықпалында болатын. Олар заңды мұрагердің көзін жоюға тырысты. Бірақ, Тәңірдің дегені болады. Сыртынан атағына қанық қазақ жұрты Тәуекелді қатты жақсы көрді. Билер, датқалар Тәуекелдің жанына жинала бастады. 1590-жылдардың ортасына қарай Тәуекел бүкіл қазақ жұртының ханы ретінде таныла бастайды.

1)Тәуекел хан
Хақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді. 1582 жылы Шығай хан қайтыс болғаннан кейін таққа Тәуекел (1582-1598 жж.) отырды. Тәуекел хан Бұхара ханы Абдолламен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қоздады. Абдолла ханмен одақтан Тәуекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла әуелдегі Түркістаннан төрт қала беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, біздің ойымызша, басты себеп - Абдолла Тәуекел ханның беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орта Азияны билеуіне толық құқығы болды. Тәуекел сыртқы саясатында хандықтың оңтүстігіндегі қалаларда билікті нығайтуға күш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағы қалалар үшін Абдолламен күресті бастайды. 1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды.
Абдолла ұрпақтарының өзара билікке таласы нәтижесінде Шайбани әулеті өмір сүруін тоқтатады. Тәуекел Орта Азияға жорығында тек қарулы күшке емес, Орта Азия халықтарының белгілі бір әлеуметтік топтарына сүйенді. Атап айтқанда, Тәуекел ханды дін иелері қолдады. Сонымен бірге Ескендір Мұңшы Тәуекел әскерінің құрамында Түркістан тайпаларының және қырдағы өзбектердің жауынгерлері болғанын айтады. Жалпы, Шайбани ұрпақтарының өзара қақтығыстарынан шаршаған Орта Азия халықтарының басым бөлігі Тәуекел ханды қолдады десек қателеспейміз. Өйткені Шайбани тармағынан тараған Жошы ұрпақтарының өзі Мәуераннахрда Шайбани әулетін қазақ хандарының әулетімен алмастыруға ниет білдірген. Өкінішке орай, Мәуераннахр қазақ хандарының қолына толығымен көшпеді. Сөйтсе де, Ташкент және оның аймағы 200 жыл бойы Қазақ хандығының құрамында болды. Түркістан қаласы Қазақ хандығының орталығына айналды.
2.1)Тәуекел хан қазақты қалай құтқарып қалды?
Хақназар хан қайтыс болды. Онымен бірге қазақтың империялық амбициясы да өлгендей еді. Себебі, ол жаулап алған жерлер біртіндеп жау қолына қайта өтіп жатты. Мемлекеттің тәуелсіздігін, жұрттың амандығын қамтамасыз етуге тиісті сұлтандар таққа таласып, хан болуға үміттілер бірін-бірі қырып жатты. Бұл анархияға себеп - заңды мұрагердің жоқтығы емес еді. Мұрагер бар болатын бірақ, оның бір аяғы көрде, бір аяғы төрде еді. Ол жасы сексеннен асқан Шығай болатын. Жауыз сұлтандармен тіресе алмайтынын сезген ол, баласы Тәуекелді ертіп, Бұхара билеушісі Абдаллах ІІ-шінің қолтығына барып тығылады. Бұлардың соңынан ерткен қалың қолы бар еді. Бұл қуатты әскерді Мәуеренахр әміршісі Тәшкен билеушісі Баба сұлтанға қарсы соғысқа пайдаланды. Қазақтардан құралған армияға Тәуекел сұлтан қолбасшылық жасады. Бірнеше рет соғысып, ақыр соңында Абдаллахтың алдына Баба Сұлтанның басын әкеп береді.
Бұдан кейін де, қазақ әскері Бұхардың жауларын шауып, күйретумен айналысты. Абдаллахтың кезекті бір дұшпанын талқандап, қайтып келе жатқанда Тәуекел шұғыл шешім қабылдайды. Әскерін Дешті Қыпшаққа қарай алып жүреді. Бұл дегенің, Абдаллахпен одақты үздім дегені... Жас сұлтан неге мұндай шешімге келді? Оның екі себебі бар-тын. Өзінің қарсыластарын қазақ сұлтанының қолымен қырып-жойған Абдаллахқа ендігі уақытта Тәуекелдің де қажеті жоқ еді.
Оның үстіне, Тәуекел -- Жошы ханның тұқымы. Тиісінше, бір замандарда Мәуеренахр тағына дәмеленуі де мүмкін. Осыны ойлағанда Абдаллах өзін қоярға жер таппай кететін. Содан қазақтың сұлтанынан ерте құтылудың жолын ойластырып, оны біресе Иранды шабуға, енді бірде Үндістанға жұмсап отырды. Бұхар әміршісінің бір сұмдықты ойластырып жүргенін Тәуекел түсінді. Содан ғой, қолайлы сәтті пайдаланып, Сары арқаға өтіп кеткені...
Далаға келгенде, Тәуекелді ешкім бірден ақ киізге көтеріп, хан сайлаған жоқ. Ол замандарда Қазақияның көп бөлігі Хақназар ханның ұлдары Мұңғатай және Дінмұхаммед сұлтандардың ықпалында болатын. Олар заңды мұрагердің көзін жоюға тырысты. Бірақ, Тәңірдің дегені болады. Сыртынан атағына қанық қазақ жұрты Тәуекелді қатты жақсы көрді. Билер, датқалар Тәуекелдің жанына жинала бастады. 1590-жылдардың ортасына қарай Тәуекел бүкіл қазақ жұртының ханы ретінде таныла бастайды.
Закрытие мира по казахский немесе Тәуекел қазақ ұлтын жоғалудан қалай сақтап қалды?
Тәуекел хандықты тоз-тозы шыққан күйде қабылдап алды. Сұлтандар өзара қырылысып, қараша халықты зәрезап қылған. Жұрты арып-ашқан. Осыларды киіндіріп, қатарға қосу бұл бірінші міндет болды. Екінші мәселе бар еді... Абдаллах ІІ-ші Тәуекелдің сытылып шығып кеткеніне қатты ашулы еді. Ол хан мен оның хандығымен бірге жоқ етіп жіберу жоспарын құра бастады. Сөйтті де, өзі бастап, Жайық пен Донның арасында көшіп жүрген Ноғай ордасына барды. Бұл жұртқа қыз бергенін, келін түсіргенін естеріне салды.
Сөйтіп, қан арқылы туыстығын бұлдап, көшпелі жұртты Қазақ хандығымен соғыста одақтас болуға көндірді. Астрахань қаласын Бұхара армиясы әл жинайтын, әскери жаттығу өткізетін Батыстағы бастионға айналдырды. Каспий теңізінде Бұхара хандығының флотилиясы ерсілі-қарсылы жүзіп жүрді. Қазақтың тағдыры пышақ жүзіне қойылды. Тәуекелдің армиясы бұрындары оңтүстік аудандарда шейбанидтармен ғана соғысса, енді батыста ноғайдың шабуылын тойтаруына тура келді. Абдаллах қазақтың оңтүстігі мен батысын қанды шеңгелге алғасын, енді шығысы мен солтүстігін де бүруге барын салды. Содан мыңға тарта саудагер мен елшілерге мен саған көмектескенмін, енді сенің жәрдемің керек деген хатты ұстатып, түбі ноғайлық Сібір ханы Көшімге жібереді. Не керек, қазақтың жан-жағындағы қақпалар тарс-тарс жабылып жатты. Ұлтымыз қасапхананың ортасында қалды...
2.2)Тәуекел хан тұсындағы қазақ-орыс қатынасы
Қазақстан мен Ресей арасындағы қатынастар белгіленген құжаттардың бастапқы тізімі Федор Ивановичтің Тәуекел ханға 1595 жылы Мәскеу патшасының қол астына қазақтарды қабылдау туралы Грамотасынан басталады. Ал, Мәскеу мемлекетінің тарапынан мұндай позицияны қалай түсінуге болады? 1595 жылы орыс патшалығы қазақ ханы Тәуекелді қол астына кіргізу идеясы қайдан пайда болған? Орыс-қазақ қатынастарын зерттеген тарихшылар осындай шетін мәселені қозғамай және бұл міндетті болуы тиіс құбылыс ретінде қарастырған.
Бұл қандай да заңның бұзылғаны немесе хронологиядағы қателікті көрсету мақсатында баяндалып отырған жоқ. Қазақтардың Ресей мемлекетінің қол астына кіруінің заңды рәсімделуі мейлі XVI ғасырдың аяғы, немесе XVIII ғасырдың 30 жылдары болсын әйтеуір ол жүзеге асқан. Бұл жерде бір құбылыстың әдейі алдын-алған саяси-әрекеттің өзінен-өзі белгілі болуы күмән тудырады. Онда тәуелсіз қазақ ханына оның қол астына кіруін және оның бұйрықтарын орындауын талап етуі, сыртқы жаулардан қорғауға уәде беруіне дәлелді негіздері болуы тиіс. XVI ғасырдың аяғында Мәскеу мемлекетінің сол кездегі сыртқы және ішкі жағдайын есепке алатын болсақ, қазақтарды қол астына кіргізу туралы мәселені көтеруге қауқарсыз болатын. Өйткені аталған мерзімде орыс патшалығы швед, поляктармен соғысып жатқан болатын және билік үшін ішкі талас-тартыс күшейіп тұрған кезеңмен сәйкес келеді. Қай жағынан қарасаңда 1595 жылы Орыс патшасының Федор Ивановичтің қол астына кіруін талап етуіне ешқандай негіз болмаған, ал Тәуекел ханның оны өтінуі мүмкін емес. Бұл кезеңде Тәуекелдің Орталық Азияның саяси сахнасында атағы асқақтап тұрған кезеңмен тұспа-тұс келіп отыр.
Сонымен, бұл құжаттың пайда болу тарихы турасында айтсақ. Оның түпкі нұсқасы былай: 1594 жылы қаңтарда қазақ ханы Тәуекел орыс патшасы Феодор Ивановичке Құлмұхаммед бастаған өзінің елшілігін жібереді. Оған Қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.