Қыпшақ хандығы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

«Қыпшақ» атауы ең бірінші рет 760 ж. ежелгі түріктің руникалық ескерткішінде аталады. Мүсылман деректеріне қыпшақтар түңгыш рет араб географы Ибн Хордабсхтің (IX ғ.) жылнамалық жағынан VIII ғ. жататын, түрік тайпаларынын, тізімінде көрсетіледі.
656 ж. Батыс түрік қағанаты құлағаннан кейін Алтай тауының солтүстік жағы мен Ертіс еңірін жайлаған қыпшақтардын, едәуір мол топтары кимектердіқ басшылыгымен тайпалар одағының өзсгін құрайды. Алайда негізгі қыпшақ тайпаларының өзін өзі билсуге ұмтылған талабы VIII г. соңында оларды қимек федерациясынан бөлініп, олардан әрі, батысқа қарай кешуіне апарып соғады. Бірақ қыпшақтар түбірлі тәуелсіздікке жете алмайды. IX—X ғғ. қыпшақтар тарихы кимектер тарихымен қоса өрледі. Қыпшақтар қимек қағанатына саяси тәуелді болады, конфедсрацияга, сосын Кимск қағанаты құрамына кіреді.;
• XI ғ. басында Қимек қаганаты тарағаннан кейін, қимек, қыпшақ және куман тайпаларының бүрын жайлаған жерлерінде әскери-саяси жетекшілік қыпшақ хандарының қолына көшеді. Кыпшақтын, өкімет басына келген ақсүйектер әулсті оңтүстік жэне батыс бағыттарында бслсснді қимыл-әрекеттерге кірісіп, Орта Азия жоне Оңтүстік- Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тікелей байланыс жасауға кіріседі.
XI ғ. екінші ширегінде қьшшақ тайпаларының ақсүйектері оғыз жабғысын Сырдарияның орта және төменгі бойларынан, Арал мен Каспий өңірі далаларынан тықсырып куалап жібереді.

1.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін ( очерк),

2.Қазақстан тарихы, 1 том

3. Егемен Қазақстан 2006 ж (5-6) беттер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қыпшақ хандығы (XI г. басы —1219 ж.)

Қыпшақ атауы ең бірінші рет 760 ж. ежелгі түріктің руникалық
ескерткішінде аталады. Мүсылман деректеріне қыпшақтар түңгыш рет араб
географы Ибн Хордабсхтің (IX ғ.) жылнамалық жағынан VIII ғ. жататын, түрік
тайпаларынын, тізімінде көрсетіледі.
656 ж. Батыс түрік қағанаты құлағаннан кейін Алтай тауының солтүстік жағы
мен Ертіс еңірін жайлаған қыпшақтардын, едәуір мол топтары кимектердіқ
басшылыгымен тайпалар одағының өзсгін құрайды. Алайда негізгі қыпшақ
тайпаларының өзін өзі билсуге ұмтылған талабы VIII г. соңында оларды қимек
федерациясынан бөлініп, олардан әрі, батысқа қарай кешуіне апарып соғады.
Бірақ қыпшақтар түбірлі тәуелсіздікке жете алмайды. IX—X ғғ. қыпшақтар
тарихы кимектер тарихымен қоса өрледі. Қыпшақтар қимек қағанатына саяси
тәуелді болады, конфедсрацияга, сосын Кимск қағанаты құрамына кіреді.;
• XI ғ. басында Қимек қаганаты тарағаннан кейін, қимек, қыпшақ және куман
тайпаларының бүрын жайлаған жерлерінде әскери-саяси жетекшілік қыпшақ
хандарының қолына көшеді. Кыпшақтын, өкімет басына келген ақсүйектер әулсті
оңтүстік жэне батыс бағыттарында бслсснді қимыл-әрекеттерге кірісіп,
Орта Азия жоне Оңтүстік- Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тікелей байланыс
жасауға кіріседі.
XI ғ. екінші ширегінде қьшшақ тайпаларының ақсүйектері оғыз жабғысын
Сырдарияның орта және төменгі бойларынан, Арал мен Каспий өңірі далаларынан
тықсырып куалап жібереді.
Аймақтағы этникалық-саяси ахуалдың өзгеруіне сойкес, XI ғ. екінші ширегінің
бас кезінде жазба деректерде бұрын аталып келген Оғыздар даласының
(Мафазат әл-гуз) орнына Дешті Кыпшак, аты пайда болады. Маңғыстау мен оған
таяу жатқан аудандарды алғаннан кейін қыпшақтар Хорезмнің теріскей шебіне
жетіп барады.
XI ғ. орта кезінде қыпшақ тайпалары Еділден көктей өтіп, батыс жаққа жылжи
бастайды. Батысқа қарай жылжып ерлеген сайын кумандар тайпаларының қалың
жүрты бірінші болып, Шыгыс Еуропаның әсіресе орыс, Византия, Венгрия
халықтарымен тура қарым-қатынас жасауға көшеді.
Ертістен Днестрге дейінгі бүкіл аридтік зонаны алып жатқан Дешті Кыпшақтын,
тарихи-жаграфиялық облысын шартты түрде Еділ бойы арқылы аса үлкен екі
этникалық-территориялық бірлікке бөлугс болар еді: басында Тоқсоба рулық
оулеті түрган Батыс қыпшақ бірлестігі жоне Ел-берілі руының хан әулеті
билеген Шығыс қыпшақ қағанаты.
Қыпшақ этникалық қауымының казақ территориясында қүры-луъі күрделі де
үзақ процесс болған, оның дамуы жолынан үш кезең айқын көрінеді.
Бірінші кезен, қимек тайпалық бірлігі өзегінің қүрылуына бай-ланысты,
онда VII ғ. екінші жартысынан бастап, VIII ғ. аяғына дейін қыпшақтар елеулі
рөл атқарады. .Осынау замандарда қыпшақтар мен теле тайпалары өзара өте
тығыз этникалық-мәдени байланыстаболып, жақындасып кетеді.
Екінші кезен —VIII ғ. аяғынан XI ғ. басына дейін, Осынау күннамалық
аралықта қыпшақтар бірте-бірте еркін жайылып, шығысындағы Алтай мсн
Ертістен бастап, батыстагы Оңтүстік Орал таулары мен Еділ бойына дейін
жетеді. Қыпшақтармен бірге Батыс Казакстанды, орталығы Мүғаджар тауларында
болған кумандар жай-лайды. Негізгі үш этникалық-саяси бірлестік —
қимақтардың, қыпшақтар мен кумандардың езара істес-әрекеттес болып бірігуі
қимақ тайпаларының үйытқыш-үйымдастыргыш ықпалы арқасында жүзеге асады.
Қимактар мен кумандар сияқты, қыпшақтар да ежелгі башқүрт, печенег, қарлық,
әсіресс оғыз тайпалары конфедерация-ларымен өзара тығыз этникалық-модени
байланыста болып, бір-біріне осер етіп отырған. Сонымен бірге қыпшақ
этносынын, ішкі этникалық даму жолы сол араның байыргы түрғындары телс,
утро-финн, сармат-алан сияқты этникалық компоненттерді ез арасына сіңдіріп,
қыпшақтандыруға бағытталған еді. Қыпшақ этносы қан-дас туыстар байланысы
емес, территориялық-шаруашылық қарым-қатынасы принципінде бірікксн,
көптеген рулар мен тайпалар нсгізінде қүралып қалыптасқанды.
XI г. басынан XIII ғ. басьша дейін қьшшақтардың этникалық
қауымдастығының құрылуы оз дамуының үшінші кезеңіне өтеді, бүл ең эуелі
қыпшак, хандарының құдырет күшінің осуіне байла-нысты болатын, ейтксні
олардын, өкіметі ел-борілі руының оулеттік билігі мсн зандастырылган
сді. Қыпшақ хандығындағы этникалық байланыстын, дамып, терендеуінін,
мелшері және қыпшақ эт-носының қүрылуынын. деңгейі белгілі дәрежеде Шығыс
үлысы қыпшақтарының тайпалық құрамы арқылы анықталып отыратын.
X—XII ғ. қыпшақтар конфедерациясының тайпалық құрамының құрылымы өте
күрделі және әртектес болатын. Қыпшақ этникалық қауымдастығы ез қүрамына
түрік тілді кимек, куман, ежелгі башқыр, огыз тайпаларымен бірге, иран
тілді этникалық қауымның түріктендірілген топтарын да қабылдайды.
Кешпелі қогамдардагы даму ерекшелігі нәтижесінде осындай екінші тайпалық
құрылымдарда бәрінің ортақ тамырдан тарағаньін тиянақтайтын қандас
туыстықтын, шыққан тегі туралы шежіренің маңызы сақталуымен бірге, олардың
тайпалық аттары да жоғалмайтын болған.
Қыпшақтар мемлекетін кұру ісіне қаңлылардын, көптеген тай-палары
қатысқан. олардын, жинақты топтары XII ғ. екінші жарты-сында Арал өңірі
даласында этникалық-территориялық бірлестікті ұйымдастырады; сол сияқты ол
процеске Қазақстан жеріне Шығыс Түркістаннан келген түрік тиді тайпапар:
ұран, баят, азкісі мен түргештер де қатысқан. Соңгы скі тайпаның XII ғ.
Қаратеңіз өңірінде пайда болуы, тегі, со жаққа қыпшақ тайпаларыньщ келуімен
бай-ланысты балса керек. Қыпшақтардын, этникалық компоненттерінің бірі сол
сияқты қарлыктар, шігшдер мен кайлер болған.
Қазақстан жерінде қыпшақ жүртының құрылып қалыптасу-ын этникалық-модени
белгціердің тегістелу процесі де демсп-жебеп отырған, оган шаруашылықты
жүргізу ісінің бір типтілігі, қогамдық қатынастар жүйесі мен тіл ортақтыгы
да ықпалын тигізген. Кыпшақтардың әртүрлі этникалық топтармсн тығыз бай-
ланыста болуы олардың этникалық қауымдастығына әсер етеді. Кыпшақтардың
саяси салмағының күн санап өсіп бара жатуына байланысты, тайпалар мен
этникалық топтар, өздерінің бір этносқа жататынын саналы түрде сезе отырып,
қыпшак атын алады. Алай-да қьтпшақ жұртының қүрылып, қалыптасуының аяққы
кезеңін моңғал басқыншьшыгы
Қоныстануы.
XI ғ. орта кезінде қыпшақтар кәзіргі Қа-зақстанның Шыгысындағы Алтай
мен Ертістен бастап, батысындағы Едш мен Оңтүстік Оралға дейін,
Онтүстігіндегі Балқаш келінен теріскейдегі Оңтүстік-батыс Сібірдің орманды
даіа аймағына дейінгі кең территориясына тарап, емін-еркін қоныстанады.
XI ғ. екінші жартысында қыпшақтар Маңғыстау мен Үстірт жерлеріне
орныгады, олармен бірге сол арада оғыз тайпаларының біраз топтары да көшіп-
қонып жүреді. Әл-Идрисидің Кіші карта-сында XI ғ. екінші жартысындағы
шындыққа сәйкес. Арал жоне Каспий теңіздері аралығымен шектелген Кыпшактар
даласының (Сахра әл-кыфчак) этникалық топонимі көрсетілген.
Қыпшақтардың XI г. орта кезінде батысқа қарай жылжуының бастапқы кезеңі
Махмүт Қашгаридің жағрафиялық картасында бей-неленген, аі картада
қыпшақтардың мекені ретіндс Едітдің ар жагы мен Каспий теңізінің аргы
бетіндегі солтүстік-батыс жерлері көрсетілген, ал Едіп өзенінің взі қыпшақ
елі ішінде қалады.
Қыпшак хандары ез мсмлекетінің шекарасын ксңсйте отырып, оңтүстікте
Тараз қаласының маңына дейін жетеді, сейтіп Карахандармен шектесіп жатқан
жерден Қанжек Сеңгір бскінісін салады. Қыпшақ билеушілері мен Қарахандар
арасындағы табиғи шекара Балқаш квлі мсн Алакөл шүңқырының көлдері болады.
Олардың шығыс шекарасы Ертістің оң жагалауындағы алқап пен Алтай тауларының
жоталарын қамтыған. Махмұт Кашғари имектерді (қимеқтер) Ертіс аймағына,
олардың Имек даласы деп аталған ежелгі жеріне орналастырады. XII ғ. Алтай
мен Ертістін, жоғарғы бойындағы қыпшақ тайпалары наймандармен, қаңлы, ке-
рейттермен шектесіп жатады.
Солтүстік-шығыс бетте қыпшақтар өркениет пен мәдениеттің Саян-Алтай
ошағымен байланысты болған, бұл модениеттін, иелері қыргыздар мен хакастар
жоне басқа да тайпалар еді. Қыпшақ хандыгының солтүстік шекарасы кәзіргі
қазақ даласын Батыс Сібірден айырьгп түратын орманды дала зонасы арқылы
өткен.
Солтүстік батыс жағында қыпшақтар Еділ бойы мен Орал өңірінің халқымен
этникалық-модени жонс саяси қарым-қатынас жасаған. Қыпшак тайпаларынын, XI
ғ. екінші жартысы мен XIII г. бас кезінде бүлгарлармен жонс башкүрттармен
өзара алыс-беріс жасап, аралас-қүралас түруы қыпшақ тілі мен модениетінің
оларға ықпал етуі бағытында дамып отырған.
Кыпшақ тайпаларының этникалық территориясы оздерінің эт-никалық-саяси
бірлестігі шебінің түрғысынан қарағанда, негізінен түрақты болған, тек
оңтүстік-батыс шекарада XII ғ. 30-жылдары-нан бастап Хорезмшахтар мемлекеті
тым белсенді саясатты жүргізуге кешеді.
Хандықтың кұрылуы. Қыпшақ ақсүйектері Шығыс Дешті қыпшақ тайпаларының
қоныстық-өрістік жерін едоуір кеңейтуге себепшіболған жоне Сырдария
бойындағы Огыздар мемлекетімен, Орта Азиядагы Салжьтқтар, Хорезмшахтар және
Қарахандар оулсттерімен соғысқа жоне соқтыгыстарға әксліп жеткізген XI ғ.
бірінші жартысындағы буырқанған дауылды оқиғалар қыпшақтар мемлекетін
қүрудың обьективті себебіне айналды.
XI ғ. орта кезінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.