Біржан-айтыскер ақын

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ КӨП САЛАЛЫ КОЛЛЕДЖ.

ТАҚЫРЫБЫ: БІРЖАН-АЙТЫСКЕР АҚЫН.

ОРЫНДАҒАН: АЙТБАЕВ БЕКЖАН.

ТОБЫ: 1 ҚҰҚЫҚ 10-3.

ТЕКСЕРГЕН: ЖАППАРОВА ГУЛМИРА.

ТАРАЗ – 2010.
Жоспар.
1) Өмірі және өскен ортасы.
2) Біржан-айтыскер ақын.
3) Қорытынды.

Өмірі және өскен ортасы.

Қазақ даласын әнімен тербеген, рухы асқақ, тағдыры мұңлы, артына өлмес
мұра қалдырған ХІХ ғасырдың өнер жұлдыздарының бірі – Біржан сал
Қожағұлұлы.
Біржан табиғатты көркем, сылдырап аққан бұлағы, айнадай жарқыраған
көлдері, сыңсыған сұлу орманы бар Бурабайдай аңызға толы өлкеде, көк
күмбезді Көкшетауда, атасы Қожағұл ауылында Жөкей көлінің маңында 1834 жылы
дүниеге келген. Біржан үш ағайынды еді, Ағалары Ержан мен Нұржан атакәсібі
мал бағумен ғана айналысқан. Ал Біржан болса, Тәңірінің берген өнерімен
елден ерекше болып өседі. Бала бойындағы талантты тани білген атасы Қожағұл
Біржанды өз бауырына басып, тәрбиелейді.
Ел – жұртына сыйлы Қожағұл жақсы – жайсаңдармен араласып, билік айтып,
шешендік таныта жүріп, сезімтал немересі Біржанды қыранша баулиды. Бала
Біржан ауыл молдасына барып білім алады. Біржанның балалық шағын академик
Ахмет Жұбанов былай деп сипаттайды: Біржан жасынан өзгеше мінезді,
әуесқой, әңгімеге құмар, сезімтал болатын... Ауылға келген әнші, жыршы,
күйші болса, соны жағалайды. Тіпті көрші ауылда бүгін ән салады екен ...
десе, оған да кетіп қалады. Осы бір қасиетінен-ақ болашақ ақын, алты
қырдан ән салатын әнші, айтыс өнерінің дүлдүлі Біржан салдың шырқар
биігінің алғашқы баспалдағын көруімізге болады.
Біржанның осыншама әсершіл, сезімтал, зерек болып өсуіне, біріншіден,
көзі қарақты, көкірегі ояу, сөйлер сөзге шешен Қожағұл атасының ықпалы
болса, екіншіден, ақын-әншінің ұстазы – туған халқы мен Көкше өңірінің
көрікті табиғаты десек қателеспейміз.
Көкше – қазақ жеріндегі өнер мен зиялылықтың ұясы. Ол ұядан талай өнер
саңлақтары, ғалымдар мен қоғам қайраткерлері шыққан.
Жастайынан-ақ алмас қылыштай жарқылдап өскен Біржанның бір бойында
тоғысқан әншілік, айтыскерлік, ақындық өнері мен сал-серілік қасиеті оның
атақ-даңқын бүкіл қазақ сахарасының түкпір-түкпіріне жеткізді. Радиосы,
техникалық аспабы жоқ алыс өлкелерге Біржан әні таралды. Сал Біржан, әнші
Біржанды көруге асық болған халқы Біржан көрші ауылға келіпті деген
хабарды естісімен-ақ тайлы-таяғы қалмай сол ауылға барып, Біржан әнін өз
аузынан естуге құмартқан.
Біржанның шығармашылық өміріндегі маңызды бір оқиға – ұлы ақын Абай
ауылына қонақ болып баруы еді. Осы оқиға, яғни Біржанның Абай аулына арнайы
ат басын бұруы сахараның айрықша жаңалығы болады. Қарасөздің зергері ұлы
Мұхтар Әуезов Абай жолы эпопеясында осы бір эпизодты асқан шабытпен
суреттейді. Сал Біржанның салтанаты, халықтың ықылас-пейілі, Абайдың
Біржанға көрсеткен құрметі бәрі-бәрі қайталанбас көркем үндестікте
жырланады. Эпопеяның осы бір тұсы қарасөзбен емес, өлеңмен жазылғандай әсер
қалдырады.
Біржанның шығармашылық өміріндегі жарқын күндері-оның Абай ауылына
барғаны. Көмейіне ән ұя салған Біржан салға сол сапарда ұлы Абайдың айрықша
әсер еткені кәміл. Соның бір айғағы – сазгер Біржан Абайдың Мен көрдім
ұзын қайың құлағынан атты өлеңіне ән шығаруы. Мұндағы Біржан сазы Абай
әндерінен өзгеше, өзіндік үні мен болмыс-бітімін сақтаған.
Әнші Біржанның ақын Абаймен шығармашылық байланысының нәтижесі – бір
ғана ән емес, өмірлік сабақ болар, кейінгі ұрпаққа тәрбие болар өнегелік
тәлім.
Біржан жастық шақ, жас дәуренін думанды да қызықты өткізеді. Атасы
Қожағұлдың дәулетінің арқасында ел аралап, қонақ күтіп, мырзалықпен де ел
аузына ілігеді. Жасы егде тартқан шағында денсаулығы нашарлап, үйінен ұзап
шықпайтын болады. Ғұмыр бойы елінің алақанында болып, сауық-сайран, той –
думанның гүлі болған сал Біржанға бұл жағдай оңай тиген жоқ. Қанаты
қырқылған күйге түсті. Ағайын – туыстары алпыстан асқан шағында қартайдың
дегенді желеу етіп, ауылдан алты қадам аттатпауға тырысты. Тіпті еркіндікке
ұмтылған текті өнерпазды текке кінәлап, жынданды деп киіз үйдің
керегесіне таңып тастаған қасіретті сәттер ақынның ашу – ызасын келтіріп,
жаралы жолбарыстай бұлқындырды. Бір кезде – жұрты әз өнерін әспеттен
төбесіне көтерген аяулы ақынның тығырыққа тірелген тұста қолынан келер
жалғыз үміті – ұл – қыздарына арнап зарлана мұң шағу ғана...

Теміртас, Асыл, Ақық қалдың зарлап,
Ежелден қалмақ па екен солай сарнап?!
Көз көрген құрбыларға дүғай сәлем,
Дұғасын оқи берсін біздерге арнап...

Теміртас, Ақыл, Ақық балдан тәтті,
Қинауға салады екен адамзатты.
Үкідей желпіндірген, қарақтарым,
Шешсеңші, білегіме арқан батты...

Осылайша атақ – даңқы алты алашқа жайылған өлең мен әннен маржан
тізген Сарыарқаның саңлақ ақыны, ақиық әнші, сал Біржан осыншама жан
азабына төзе алмай, 1897 жылы 64 жасында қайтыс болады.

Біржан – айтыскер ақын.
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – айтыс өлеңдері. Айтыс деген
сөздің мағынасына назар аударсақ, екі адамның сөз таластыру, сөз жарастыру,
сынасуын, т.б білдіреді. Айтыс өзара сөз түрінде де, өлең түрінде де
болған. Әдебиетте сөз болатыны – көбінде өлең түріндегі айтыстар.
Айтыстың бірнеше түрлері бар. Қыз бен жігіт айтысы, Бәдік айтысы,
Жұмбақ айтысы және Ақындар айтысы.
Осылардың ішінен қазірге дейін жеткені – Ақындар айтысы. Ақындар
айтысы – айтыс өлеңдерінің ішіндегі ең көркемі көлемдісі.
ХІХ ғасырда ақындар айтысына араласқан жүз елуден аса адамның
өмірбаяндық деректері Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазба қорында
сақтаулы. Бұл деректер ХІХ ғасырда ақындар айтысының ерекше дамығанының
дәлелі. ХІХ ғасырда Жанақ, Шөже, Кемпірбай, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.