Философияның міндеттері
Маркс негізінде адамды бағыныштылықтан құтқарып, оны қалайша ерікті етуге болады деген мәселелерге жауап іздеді және соған жауап алатын дүниетаным жасау қажеттігін басшылыққа алды.
Адамзаттың ортақ мұратын қанағаттандыратын жауап тың жеткіліксіз, жоқтың қасы екенін Маркс біртіндеп пайымдады. Кант пен Фикте ілімінде шындық пен буржуазиялық тәртіпті мойындау бір-біріне тәуелеіз, метафизикалық тұрғыдан қарама-қарсы қойылған. Ал Гегельдің право философиясында мәңгі ой парасат пен мәңгі ақиқаттың адам тіршілігіндегі таусылмас абсолютті үстемдігі көрсетілген. Натур философтар болса сананың табиғаттан тәуелділігін сөз жүзінде, принципінде ғана мойындаса, іс жүзіне келгенде, практикада сананың өмірге тигізер ықпалын арттыра алмады.
Дүниеге көзқарас сан түрлі болады. Бірақ олар саналы қызметтің бастамасын және бет алысын айқындай алмады. Ескіні сынағанмен, одан адамның бостандығы мен адамзатты қанаудан босату туралы, қала берсе жеке адамның қалып тасуы мен оның өмір алдындағы жауапкершілігі туралы мардымды ой-пікір туындамады. Өмірдің қайшылықтарын жалаң, жалпы теориялық сын толық ашып бере алған жоқ. Оның үстіне өзі үшін ғана еңбек ету бөлшектену мен жіктелуді күшейтті, дүниені барымен және болашағымен білмек кұштарлықты мардымсыз етті. Дүниенің өзіне даму тұрғысынан емес, атүсті үңілушілік тұрғысынан қарау басым түсті.
Адамзаттың ортақ мұратын қанағаттандыратын жауап тың жеткіліксіз, жоқтың қасы екенін Маркс біртіндеп пайымдады. Кант пен Фикте ілімінде шындық пен буржуазиялық тәртіпті мойындау бір-біріне тәуелеіз, метафизикалық тұрғыдан қарама-қарсы қойылған. Ал Гегельдің право философиясында мәңгі ой парасат пен мәңгі ақиқаттың адам тіршілігіндегі таусылмас абсолютті үстемдігі көрсетілген. Натур философтар болса сананың табиғаттан тәуелділігін сөз жүзінде, принципінде ғана мойындаса, іс жүзіне келгенде, практикада сананың өмірге тигізер ықпалын арттыра алмады.
Дүниеге көзқарас сан түрлі болады. Бірақ олар саналы қызметтің бастамасын және бет алысын айқындай алмады. Ескіні сынағанмен, одан адамның бостандығы мен адамзатты қанаудан босату туралы, қала берсе жеке адамның қалып тасуы мен оның өмір алдындағы жауапкершілігі туралы мардымды ой-пікір туындамады. Өмірдің қайшылықтарын жалаң, жалпы теориялық сын толық ашып бере алған жоқ. Оның үстіне өзі үшін ғана еңбек ету бөлшектену мен жіктелуді күшейтті, дүниені барымен және болашағымен білмек кұштарлықты мардымсыз етті. Дүниенің өзіне даму тұрғысынан емес, атүсті үңілушілік тұрғысынан қарау басым түсті.
ФИЛОСОФИЯНЫҢ МІНДЕТТЕРІ
Маркс негізінде адамды бағыныштылықтан құтқарып, оны қалайша ерікті
етуге болады деген мәселелерге жауап іздеді және соған жауап алатын
дүниетаным жасау қажеттігін басшылыққа алды.
Адамзаттың ортақ мұратын қанағаттандыратын жауап тың жеткіліксіз,
жоқтың қасы екенін Маркс біртіндеп пайымдады. Кант пен Фикте ілімінде
шындық пен буржуазиялық тәртіпті мойындау бір-біріне тәуелеіз,
метафизикалық тұрғыдан қарама-қарсы қойылған. Ал Гегельдің право
философиясында мәңгі ой парасат пен мәңгі ақиқаттың адам тіршілігіндегі
таусылмас абсолютті үстемдігі көрсетілген. Натур философтар болса сананың
табиғаттан тәуелділігін сөз жүзінде, принципінде ғана мойындаса, іс жүзіне
келгенде, практикада сананың өмірге тигізер ықпалын арттыра алмады.
Дүниеге көзқарас сан түрлі болады. Бірақ олар саналы қызметтің
бастамасын және бет алысын айқындай алмады. Ескіні сынағанмен, одан адамның
бостандығы мен адамзатты қанаудан босату туралы, қала берсе жеке адамның
қалып тасуы мен оның өмір алдындағы жауапкершілігі туралы мардымды ой-пікір
туындамады. Өмірдің қайшылықтарын жалаң, жалпы теориялық сын толық ашып
бере алған жоқ. Оның үстіне өзі үшін ғана еңбек ету бөлшектену мен
жіктелуді күшейтті, дүниені барымен және болашағымен білмек кұштарлықты
мардымсыз етті. Дүниенің өзіне даму тұрғысынан емес, атүсті үңілушілік
тұрғысынан қарау басым түсті.
Ескі философия адам санасын оның қоғамдық өмірінен тыс, тәуелсіз, өз
бетінше өзгертпек болды. Ескі материализм мен идеализм болмыс пен сананы
бір-біріне қарсы қойып қана қоймай, оларды тарихи шындықтан алшақ қарады.
Сөйтіп, ескі философияның идеялары мен тұжырымдары бұқара қауым үшін жалаң
сөз тіркестері болып қалды.
Осы жағдайдағы басты міндет — қоғам туралы ғылымды материалистік
негізде ойластыру және осы негізге сәйкес қайта құру еді. Оның тағы бір
себебі мынада. Капиталистік қоғамда философия буржуазияның таптың рухани
құралына айналды. Ол кезде философия дегеніміз ойлау туралы, жалпы нәрсе
туралы ғылым немесе философия дегеніміз ғылым емес,
социалдемократиядан қорғану құралы екен догондай сыңаржақ пікірлер көп
тарады. Буржуазиялық философия ғылымға тікелей қарсы келмейді, оның
материалистік дүниеге көзқарасын кеңейтетін тұжырымына қарсы шығады. Олай
дейтініміз буржуазиялық философия ғылымның езімен емес, оның идеалистік
ағымдарымен байланысты. Ғылымды дінмен және дінді ғылыммен тіркестірмек
әрекеттің де таптық мүддесі айқын.
Ал жаңа философия болса қоғамның материалдың негізі мен таптың
күресінің шешуші ролін көрсетуді мақсат етті. Сонымен қатар ол қоғамдық
құбылыстарды зерттеудің жаңа көзқарасын қалыптастырды. Өйткені осы уақытқа
дейін философтар дүниені түрліше түсіндірумен ғана болып келді, ал мәселе
оны өзгертуде жатыр. Фейербах туралы тезистер атты еңбегінде келтірілген
Маркстің осы бір тұжырымының дүниетанымдық және дүниетүрлендіруші маңызы
өте зор. Сөйтіп, дүниені революциялық жолмен өзгертудің теориялық негізін,
яғни программасын жасау жаңа философияның басты міндеті болып есептелді.
Осы тұрғыдан алғанда маркстік философия шындың болмысты түсіндіру теориясын
ғана емес, адам мен дүние қатынастарын өзгерту теориясы ретінде
қарастырылды.
Осыдан философияға жаңа мазмұнтың көзқарас және әлеуметтік бағдар
енгізу қажеттігі артты. Оны Маркс революциялық қызметтің табиғатын талдаған
сайын тереңірек ұқты, әр түрлі идеялар мен тенденциялардың бәрінің
түптамырлары материалдық өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара
байланысынан туындайтынын анықтап берді. Өндіргіш күштің басты да белсенді
элементі — пролетариат. Ендеше пролетариаттың өз орнын мұқият түсінуі
санадағы төңкеріс пен пара - пар еді.
Капиталистік қоғамның күрделі құбылыстарын дұрыс түсіну үшін, таптың
күрестің шиеленісу себептерін анықтау үшін пролетариат философияның тың
тұжырымдамаларына өте-мөте мұқтаж болды. Осы бағыттағы ізденіс Марксті
философияның пролетариаттан өзінің материалдың қаруын табатыны сияқты,
пролетариат та философиядан өзінің рухани қаруын табады деген қорытындыға
келтірді.
Идеализмнің идеалы — буржуазиялық тәртіпті мызғымас түрде сақтау. Сол
үшін буржуазия мәдениеттің жетістіктерін өз пайдасы мен қызығына
пайдаланды, бұқарадан тыс, дара ұстады. Тіпті жұмысшы тобын өмірдің түйінді
мәселелерінен шеттеудің құралына айналдырды, оның ойлану мәдениетін
жүдетудің жолдарын үнемі іздеумен болды.
Ал жұмысшы табының рухани мүддесін алсақ, ол дүниеге
деген тұтас көзқарасына, гуманизм мен демократия идеяларына қанық
қағидаларға ұмтылды. Сөйтіп, дүниетанымдық көзқарастың өзара қайшылықта
тұратын екі бағдары қалыптасты бірі, езуші таптардың күнделікті қияметі мен
арпалысынан туындады, ал екіншісі, әлеуметтік идеалдан ғылыми социализмді
пролетариат санасына айналдыру қажетінен өрбіді. Екі бағытта да
философияның дүниетанымдық мағынасы мен оның әлеуметтік ролі қоғамдық
қажеттілік тұрғысынан талқыланды.
Осы тұрғыда философия пәні мен әдісін анықтау қажеттігі артты.
Философия дегеніміз — мәңгі және үнемі өзгерістегі нәрсені тану, бар заттар
мен құбылыстардың себептері мен принциптерін айқындау. Ол дүние мен адамның
тұтастығы немесе өмірдің мәні туралы, адамның әлемдегі орны, оның парасаты
мен биік қасиеті туралы ілім десек те орынды. Яғни, философия дүние —
адам жүйесінің тұтастығын ескере отырып, табиғаттың, қоғамның және
ойлаудың жалпылама даму заңдылықтарын, сондай-ақ материя мен сананың жалпы
қатынасын зерттейді. Бұл анықтаманы философия пәні деп қарастыруға болады.
Маркстік ілім философия пәнін осы-лайша тиянақтап қана қоймайды. Ол
диалектикалық-мате-риалистік философия пәнін де анықтады. Диалектикальщ-
материалистік философия дегеніміз философияның негізгі мәселесін
материалистік негізде шеше отырып, табиғаттың, қоғамның және сананың
жалпылама диалектикалың даму заңдарын, оларды тану және революциялық
өзгертудің жолдарын айқындап беретін ғылыми жүйе. Ол дүниені
коммунистік бағытта түрлендірудің ғылыми негізін құрастырады. Маркстің
философиясы, Ленин айтқандай,— адамзатқа, әсіресе жұмысшы табына танымның
асқан ұлы құралдарын берген, толық қалыптасқан философиялық материализм.
Маркс философияның негізгі принциптерін философиялың материализмді,
материалистік диалектиканы, тарихты материалистік тұрғыдан түсінуді
тұжырымдап берді. Бұл жаңа философияның түбегейлі қағидалары жұмысшы
табының мүдделері мен талаптарына сәйкес келді, содан оның сана - сезімін
оятып, көзқарасында төңкеріс жасады, әрі белсенділік тудырды.
Маркс тұжырымдарының мағынасы революциялық тарихи кезеңдерде бұрынғыдан да
толығырақ және айқын білінеді. Олар қозғалысын өзгертушілік күш енгізеді,
ұзақ мерзімді міндеттерді тұжырымдауға жол көрсетеді. Бүгінгі таңда
қоғамдық өмірдің барлық саласын терең қамтып отырған қайта құру процесінің
маркстік-лениндік философияның заңдылықтары мен бағыттаушы принциптері
негізінде іске асып жатуы да сондыңтан.
Алғашңылығы жайлы материалистік тезиспен үндесі-п жатыр. Сол себепті
де бұл ілім щіркеу иелерінің ашу-ызасын тудырды.
Реалистер мен номиналистердің жалпылык, жайлы сыңар-жаң көзқарастарын
жұмсартып, жақындастыруға тырысңан итальяндық дін иесі философ Фома
Аквинский болды. Ол Платонның идеализмі мен Аристотель философиясының
идеалистік жақтарын пайдалана отырып, діни-идеалистік томизм философиясын
жасады. Оның ілімінше, материя түрден (фор-мадан) бөлек жекеше өмір сүре
алмайды, ал форма материядан : бөлек өмір сүре алады. Бүл, Фоманың
айтуынша, ешбір мате-риалдық дене жоғарғы формадан, яғни жаратушы ңүдайдан
тәуелсіз өмір сүре алмайды, сондай-аң ңүдай — таза рухани жан деген сөз.
Тек табиғат дүниесіндегі заттар үшін ғана форма мен материяның бірлігі
қажет.
Ф. Аквинскийдің ілімінше, жалпы идеялар, уңиверсалий-лер үш түрлі өмір
сүреді: 1) Заттарға дейін ңүдайдың ақыл-ойында; 2) заттардың өз ішінде
олардың мәні немесе формасы ретінде және 3) заттардан кейін, яғни
абстракция-лық ойлаудың нәтижесі ретінде адамның басында. Бүдан
көретініміз, жалпы идеялар заттарға дейін қүдайдың ақыл-ойында өмір
сүреді деп, реалистермен келісетінін көрсетеді. Бірақ, сонымен ңатар ол
жалпы идеялар заттардан кейін адамның ақыл-ойының жемісі ретінде ойда
өмір сүреді, сөйтіп олар заттарды жарата алмайды, қайта олардың нәти-жесі
болып табылады, дей отырып, белгілі бір дәрежеде номи-налистерді жаңтауға
әрекет жасады. Мәселені бүлайша шешу философия тарихында идеялар тек
заттардаң тыс, бұрын өмір сүреді дейтін шегіне жеткен реализммен
салыстырғанда орташа реализм деген атауға ие болды. Шіркеу Аквинский-дің
осы орташа реализмін мақүлдап, оны қабыл алды.
XIV ғ. философия мен ғылымда номиналистік кезқарас одан әрі дамыды. Оның
көрнекті бір өкілі Уильям Оккам (1300—1350 ж. шамасы) реализмді батыл сынай
келе, ғылым-ның міндеті шындықта бар жеке-дара нәрселерді танып-білу, ал
жалпы дүниетанушы субъектінің ақыл-ойында ғана болады деп дәлелдеді.
Қысқарта айтқанда, ортағасырлың философия түтас алғанда идеалистік
сипатта болғанымен, бірақ онда да Платон мен Демокриттің бағыттарының
арасында күрес жүріп жатты. Ол күрес көбінесе логикалың терминдер
төңірегінде болды. Универсалийдің табиғаты жайлы ғасырлың пікір таластары
логика мен гносеологияның одан әрі дамуына, әсіресе жаңа заманның ірі
философтарының іліміне айтарлықтай әсерін тигізді.
Ал XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Фома
Аквинскийдің діни идеалистік жүйесі (томизм философиясы)! католик
шіркеуінің ресми филоеофиялық доктринасы (ілімі)— неотомизмнің негізін
құрды.
ОРТА АЗИЯ ХАЛЫҢТАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ
Феодализм дәуірінде ортағасырлық цивилизацияның бір ошағы болған Орта
Азияда әл-Хорезми (IX ғ.), әл-Фараби (870—950 ж. шамасы), әл-Бируни
(973—1037 ж. шамасы), Ибн Сина (Авиценна, 980—1037 ж. шамасы), Омар Хайям
(1040—1123) сияқты өз заманының рүлама ғалымдары, ірі философ, ойшылдары
өмір сүрді.
IX—X ғ. Орта Азия халықтары араб халифатының үстемдігінен құтылып,
жергілікті феодалдың мемлекеттер пайда болды. Осы кезде мұнда жаратылыстану
ғылымдары айтарлықтай күшті дамыды. Хорезмдік математик, астроном әрі
географ әл-Хорезми үнді, грек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Маркс негізінде адамды бағыныштылықтан құтқарып, оны қалайша ерікті
етуге болады деген мәселелерге жауап іздеді және соған жауап алатын
дүниетаным жасау қажеттігін басшылыққа алды.
Адамзаттың ортақ мұратын қанағаттандыратын жауап тың жеткіліксіз,
жоқтың қасы екенін Маркс біртіндеп пайымдады. Кант пен Фикте ілімінде
шындық пен буржуазиялық тәртіпті мойындау бір-біріне тәуелеіз,
метафизикалық тұрғыдан қарама-қарсы қойылған. Ал Гегельдің право
философиясында мәңгі ой парасат пен мәңгі ақиқаттың адам тіршілігіндегі
таусылмас абсолютті үстемдігі көрсетілген. Натур философтар болса сананың
табиғаттан тәуелділігін сөз жүзінде, принципінде ғана мойындаса, іс жүзіне
келгенде, практикада сананың өмірге тигізер ықпалын арттыра алмады.
Дүниеге көзқарас сан түрлі болады. Бірақ олар саналы қызметтің
бастамасын және бет алысын айқындай алмады. Ескіні сынағанмен, одан адамның
бостандығы мен адамзатты қанаудан босату туралы, қала берсе жеке адамның
қалып тасуы мен оның өмір алдындағы жауапкершілігі туралы мардымды ой-пікір
туындамады. Өмірдің қайшылықтарын жалаң, жалпы теориялық сын толық ашып
бере алған жоқ. Оның үстіне өзі үшін ғана еңбек ету бөлшектену мен
жіктелуді күшейтті, дүниені барымен және болашағымен білмек кұштарлықты
мардымсыз етті. Дүниенің өзіне даму тұрғысынан емес, атүсті үңілушілік
тұрғысынан қарау басым түсті.
Ескі философия адам санасын оның қоғамдық өмірінен тыс, тәуелсіз, өз
бетінше өзгертпек болды. Ескі материализм мен идеализм болмыс пен сананы
бір-біріне қарсы қойып қана қоймай, оларды тарихи шындықтан алшақ қарады.
Сөйтіп, ескі философияның идеялары мен тұжырымдары бұқара қауым үшін жалаң
сөз тіркестері болып қалды.
Осы жағдайдағы басты міндет — қоғам туралы ғылымды материалистік
негізде ойластыру және осы негізге сәйкес қайта құру еді. Оның тағы бір
себебі мынада. Капиталистік қоғамда философия буржуазияның таптың рухани
құралына айналды. Ол кезде философия дегеніміз ойлау туралы, жалпы нәрсе
туралы ғылым немесе философия дегеніміз ғылым емес,
социалдемократиядан қорғану құралы екен догондай сыңаржақ пікірлер көп
тарады. Буржуазиялық философия ғылымға тікелей қарсы келмейді, оның
материалистік дүниеге көзқарасын кеңейтетін тұжырымына қарсы шығады. Олай
дейтініміз буржуазиялық философия ғылымның езімен емес, оның идеалистік
ағымдарымен байланысты. Ғылымды дінмен және дінді ғылыммен тіркестірмек
әрекеттің де таптық мүддесі айқын.
Ал жаңа философия болса қоғамның материалдың негізі мен таптың
күресінің шешуші ролін көрсетуді мақсат етті. Сонымен қатар ол қоғамдық
құбылыстарды зерттеудің жаңа көзқарасын қалыптастырды. Өйткені осы уақытқа
дейін философтар дүниені түрліше түсіндірумен ғана болып келді, ал мәселе
оны өзгертуде жатыр. Фейербах туралы тезистер атты еңбегінде келтірілген
Маркстің осы бір тұжырымының дүниетанымдық және дүниетүрлендіруші маңызы
өте зор. Сөйтіп, дүниені революциялық жолмен өзгертудің теориялық негізін,
яғни программасын жасау жаңа философияның басты міндеті болып есептелді.
Осы тұрғыдан алғанда маркстік философия шындың болмысты түсіндіру теориясын
ғана емес, адам мен дүние қатынастарын өзгерту теориясы ретінде
қарастырылды.
Осыдан философияға жаңа мазмұнтың көзқарас және әлеуметтік бағдар
енгізу қажеттігі артты. Оны Маркс революциялық қызметтің табиғатын талдаған
сайын тереңірек ұқты, әр түрлі идеялар мен тенденциялардың бәрінің
түптамырлары материалдық өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара
байланысынан туындайтынын анықтап берді. Өндіргіш күштің басты да белсенді
элементі — пролетариат. Ендеше пролетариаттың өз орнын мұқият түсінуі
санадағы төңкеріс пен пара - пар еді.
Капиталистік қоғамның күрделі құбылыстарын дұрыс түсіну үшін, таптың
күрестің шиеленісу себептерін анықтау үшін пролетариат философияның тың
тұжырымдамаларына өте-мөте мұқтаж болды. Осы бағыттағы ізденіс Марксті
философияның пролетариаттан өзінің материалдың қаруын табатыны сияқты,
пролетариат та философиядан өзінің рухани қаруын табады деген қорытындыға
келтірді.
Идеализмнің идеалы — буржуазиялық тәртіпті мызғымас түрде сақтау. Сол
үшін буржуазия мәдениеттің жетістіктерін өз пайдасы мен қызығына
пайдаланды, бұқарадан тыс, дара ұстады. Тіпті жұмысшы тобын өмірдің түйінді
мәселелерінен шеттеудің құралына айналдырды, оның ойлану мәдениетін
жүдетудің жолдарын үнемі іздеумен болды.
Ал жұмысшы табының рухани мүддесін алсақ, ол дүниеге
деген тұтас көзқарасына, гуманизм мен демократия идеяларына қанық
қағидаларға ұмтылды. Сөйтіп, дүниетанымдық көзқарастың өзара қайшылықта
тұратын екі бағдары қалыптасты бірі, езуші таптардың күнделікті қияметі мен
арпалысынан туындады, ал екіншісі, әлеуметтік идеалдан ғылыми социализмді
пролетариат санасына айналдыру қажетінен өрбіді. Екі бағытта да
философияның дүниетанымдық мағынасы мен оның әлеуметтік ролі қоғамдық
қажеттілік тұрғысынан талқыланды.
Осы тұрғыда философия пәні мен әдісін анықтау қажеттігі артты.
Философия дегеніміз — мәңгі және үнемі өзгерістегі нәрсені тану, бар заттар
мен құбылыстардың себептері мен принциптерін айқындау. Ол дүние мен адамның
тұтастығы немесе өмірдің мәні туралы, адамның әлемдегі орны, оның парасаты
мен биік қасиеті туралы ілім десек те орынды. Яғни, философия дүние —
адам жүйесінің тұтастығын ескере отырып, табиғаттың, қоғамның және
ойлаудың жалпылама даму заңдылықтарын, сондай-ақ материя мен сананың жалпы
қатынасын зерттейді. Бұл анықтаманы философия пәні деп қарастыруға болады.
Маркстік ілім философия пәнін осы-лайша тиянақтап қана қоймайды. Ол
диалектикалық-мате-риалистік философия пәнін де анықтады. Диалектикальщ-
материалистік философия дегеніміз философияның негізгі мәселесін
материалистік негізде шеше отырып, табиғаттың, қоғамның және сананың
жалпылама диалектикалың даму заңдарын, оларды тану және революциялық
өзгертудің жолдарын айқындап беретін ғылыми жүйе. Ол дүниені
коммунистік бағытта түрлендірудің ғылыми негізін құрастырады. Маркстің
философиясы, Ленин айтқандай,— адамзатқа, әсіресе жұмысшы табына танымның
асқан ұлы құралдарын берген, толық қалыптасқан философиялық материализм.
Маркс философияның негізгі принциптерін философиялың материализмді,
материалистік диалектиканы, тарихты материалистік тұрғыдан түсінуді
тұжырымдап берді. Бұл жаңа философияның түбегейлі қағидалары жұмысшы
табының мүдделері мен талаптарына сәйкес келді, содан оның сана - сезімін
оятып, көзқарасында төңкеріс жасады, әрі белсенділік тудырды.
Маркс тұжырымдарының мағынасы революциялық тарихи кезеңдерде бұрынғыдан да
толығырақ және айқын білінеді. Олар қозғалысын өзгертушілік күш енгізеді,
ұзақ мерзімді міндеттерді тұжырымдауға жол көрсетеді. Бүгінгі таңда
қоғамдық өмірдің барлық саласын терең қамтып отырған қайта құру процесінің
маркстік-лениндік философияның заңдылықтары мен бағыттаушы принциптері
негізінде іске асып жатуы да сондыңтан.
Алғашңылығы жайлы материалистік тезиспен үндесі-п жатыр. Сол себепті
де бұл ілім щіркеу иелерінің ашу-ызасын тудырды.
Реалистер мен номиналистердің жалпылык, жайлы сыңар-жаң көзқарастарын
жұмсартып, жақындастыруға тырысңан итальяндық дін иесі философ Фома
Аквинский болды. Ол Платонның идеализмі мен Аристотель философиясының
идеалистік жақтарын пайдалана отырып, діни-идеалистік томизм философиясын
жасады. Оның ілімінше, материя түрден (фор-мадан) бөлек жекеше өмір сүре
алмайды, ал форма материядан : бөлек өмір сүре алады. Бүл, Фоманың
айтуынша, ешбір мате-риалдық дене жоғарғы формадан, яғни жаратушы ңүдайдан
тәуелсіз өмір сүре алмайды, сондай-аң ңүдай — таза рухани жан деген сөз.
Тек табиғат дүниесіндегі заттар үшін ғана форма мен материяның бірлігі
қажет.
Ф. Аквинскийдің ілімінше, жалпы идеялар, уңиверсалий-лер үш түрлі өмір
сүреді: 1) Заттарға дейін ңүдайдың ақыл-ойында; 2) заттардың өз ішінде
олардың мәні немесе формасы ретінде және 3) заттардан кейін, яғни
абстракция-лық ойлаудың нәтижесі ретінде адамның басында. Бүдан
көретініміз, жалпы идеялар заттарға дейін қүдайдың ақыл-ойында өмір
сүреді деп, реалистермен келісетінін көрсетеді. Бірақ, сонымен ңатар ол
жалпы идеялар заттардан кейін адамның ақыл-ойының жемісі ретінде ойда
өмір сүреді, сөйтіп олар заттарды жарата алмайды, қайта олардың нәти-жесі
болып табылады, дей отырып, белгілі бір дәрежеде номи-налистерді жаңтауға
әрекет жасады. Мәселені бүлайша шешу философия тарихында идеялар тек
заттардаң тыс, бұрын өмір сүреді дейтін шегіне жеткен реализммен
салыстырғанда орташа реализм деген атауға ие болды. Шіркеу Аквинский-дің
осы орташа реализмін мақүлдап, оны қабыл алды.
XIV ғ. философия мен ғылымда номиналистік кезқарас одан әрі дамыды. Оның
көрнекті бір өкілі Уильям Оккам (1300—1350 ж. шамасы) реализмді батыл сынай
келе, ғылым-ның міндеті шындықта бар жеке-дара нәрселерді танып-білу, ал
жалпы дүниетанушы субъектінің ақыл-ойында ғана болады деп дәлелдеді.
Қысқарта айтқанда, ортағасырлың философия түтас алғанда идеалистік
сипатта болғанымен, бірақ онда да Платон мен Демокриттің бағыттарының
арасында күрес жүріп жатты. Ол күрес көбінесе логикалың терминдер
төңірегінде болды. Универсалийдің табиғаты жайлы ғасырлың пікір таластары
логика мен гносеологияның одан әрі дамуына, әсіресе жаңа заманның ірі
философтарының іліміне айтарлықтай әсерін тигізді.
Ал XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Фома
Аквинскийдің діни идеалистік жүйесі (томизм философиясы)! католик
шіркеуінің ресми филоеофиялық доктринасы (ілімі)— неотомизмнің негізін
құрды.
ОРТА АЗИЯ ХАЛЫҢТАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ
Феодализм дәуірінде ортағасырлық цивилизацияның бір ошағы болған Орта
Азияда әл-Хорезми (IX ғ.), әл-Фараби (870—950 ж. шамасы), әл-Бируни
(973—1037 ж. шамасы), Ибн Сина (Авиценна, 980—1037 ж. шамасы), Омар Хайям
(1040—1123) сияқты өз заманының рүлама ғалымдары, ірі философ, ойшылдары
өмір сүрді.
IX—X ғ. Орта Азия халықтары араб халифатының үстемдігінен құтылып,
жергілікті феодалдың мемлекеттер пайда болды. Осы кезде мұнда жаратылыстану
ғылымдары айтарлықтай күшті дамыды. Хорезмдік математик, астроном әрі
географ әл-Хорезми үнді, грек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz