Алғашқы қауым құрылысы дәуірі кезеңіндегі Қазақстандағы дене шыньқтыру тарихы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМ ҚҰРЫЛЫСЫ ДӘУІРІ КЕЗЕҢІНДЕГІ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕНЕ ШЫНЬҚТЫРУ ТАРИХЫ.

Орта Азия мен Қазақстан мәдениеті көне елдердің қатарына жатады. Археологиялық қазба деректері алғашқы адамның осында палеолит дәуірінде пайда болғандығын растайды.

1969 жылы Маңғышлақ түбіндегі ежелгі адамның тұрағы табылды. Ғалымдардың тұжырымдауына қарағанда, бұл осы уақытқа дейін ТМД елдерінде табылған алғашқы адам тұрағының ең көнесі болып табылады. (1)

Бұл ғылыми жаңалық - Қазақстан территориясындағы адам қауымы тарихын бірнеше жылға ілгері итеріп қоюмен шектелуде ғана емес, елімізде алғашқы адам қашан пайда болды, мәдениеттің даму сатысы қай кезеңнен басталады деген сұраққа нақтылы да дұрыс жауап беруте септігін тигізумен мәнді болып отыр.

Орта Азиядағы ежелгі адамдар аң аулаумен айналысты. Тесік-Таштан табылған мустьер адамдарын зерттеу нәтижесі, олардың тәсілқой және ержүрек аңшы болғандығын дәлелдейді. Олар кез келген аңның мінезін, қылығын мүлтіксіз білуге, өздері төзімді де айлакер, алып күш иесі болуға тиісті болған, мүмкін өмір шарты осыны талап еткен болар. (2)

Палеолиттің аяқ кезінде найза лақтыру пайда болды. Найза лақтыру әдісінің қолданылуы, бұл кезеңде ежелгі адамның аңшылық әрекетінің саналы сипат алғандығын көрсетеді. (3) Осындай аңшы қаруы мен құралдары Орта Азия жеріндегі ежелгі адамдарға да белгілі болған. 1964 жылы өзбек ғалымдары Бұхара түбінен неолит дәуірінде өмір сүрген ежелгі адамның тұрағын қазу кезінде, тас еңбек құралдарымен қатар, найзаның тас тұрақтандырғышын (стабилизаторын) тапқан. Белгілі археолог А. Л. Окладников, олжаны зерттей келе, бұл - атлатль - арнайы тас найзаға жіп арқылы байланып, аңшы қаруының алысқа ұшуына тұрақтылық беретінін және соғу күшінің ұлғаюына әсер ететінін анықтаған. (4)

Палеолит дәуіріне қарағанда жаңа тас дәуірінің (неолит) бас кезінде түрлі құстар мен аңдар аулау өнімдірек болды. Тас қарудың жетілдірілген түрі, аң аулаудың негізгі қаруы ретінде садақ пен жебенің пайда болуы тамақ қорын молырақ жинауға жағдай жасады, аңшылықпен бірге аңды қолға үйрету мүмкіндігіне себепші болды. (5)

Жаңа шаруашылық түрінің енуіне байланысты адамзат қауымының ұйымдасу түрлері де тұрақтала бастады. Туыстығы аналық желіден тарайтын, мүшелері жақын қандас туыс топтардан біріккен аналық рулық қоғам өзінің дамуы мен аяқталу кезеңіне жетті. (6)

Ертеректе дінге дейінгі дәуірде пайда болған, дене шынықтыру жаттығулары, бұл кезеңде өзінің дамуын одан әрі жалғастыра отырып, дене тәрбиесінде маңызды тәсіл болды. (7)

Тәрбиемен рулық қауымның барлық ұжымы айналысты, олар өз мүшелерінің дене жетілдіру саласына нақтылы талаптар қойды. Адамдардың еңбек ету қабілетін жыныстық белгілеріне қарай жекеше жіктеу бұл жүйені дифференциалды етті. Бұны Орта Азия мен Қазақстан тарихының этнографиялық мәліметтері қуаттайды. (8 )

Аналық рулық қауым дәуірінде жарыс ойындары әйгілі бола бастады, сол арқылы адамның дене мен ой қабілеті жетілдірілді. Бұның негізінде еңбекке баулу дайындығы адамның қоршаған ортаға ықпалын күшейту, табиғаттың дүлей күшін өзіне бағындыру ұмтылысы жатты.

Аталық ру дәуірінде (патриархат) дифференциалды жүйе күшейе түсті. (9) Қауьш мүшесін тәрбиелеуде жыныстық және жастық дәрежесіне қарай жеке бағалау жүйесі ұлғайды. Қыздар мен жігіттер өмірдің қатаң шарттарына қарсы тұруы үшін, күш қабілеті мен еңбекке деген біліктілігі жоғары болуы тиіс еді. Бұл тәрбие әдістерін мамандандыруды күшейте түсті.

Өткен дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан елдерінде балалар үш жасқа дейін бірдей жағдайда тәрбиеленіп, олардың бірігіп ойындар ойнағанын этнографиялық мәліметтер растайды. Ал, бұдан кейін басқа кезең туды, ұл балалар мен қыз балалар үшін өзіндік ерекшеліктеріне тән әр түрлі талаптар қойылды. (10) Әсіресе, ұл баланың тәрбиесіне жіті кеңіл бөлінді. Ол, дене шынықтырудың арнайы айла-тәсілдері үйлесім тапқан, айқын өтпелі сатылардан тұрды. (11 )

Тарихи мағлұматтарға қарағанда, бір жастық топтан кейінгіге өту кезеңі ептілігін, батылдығын, мықтылығын нақтылы шарттарға сай орындаумен, оны қоршаған ортада қолдана білуін көрсетумен байланысты болды. Мысалы, ғұн ұлдары алғашқыда кішкене құстар мен аңдарды садақпен атуды үйреніп, қой үстіне мінсе, ал өсе келе қоян, түлкі атып оны қорек еткен. Садақ атуға шеберленген бозбаланы атты әскер қатарына қабылдаған. (12) Монғолдарда ұлдарын аңшылыққа қабылдауы аң аулауда тапқан олжасына қарай белгіленген. (ІЗ) Құс пен кіші аңдарға жебе тартудан, аңшылық пен әскер жолын қазақ балалары да бастаған. (14)

Келтірілген мағлұматтардан дәстүрлі бағыттылықты бақылай отырып, бұның негізінде еткен дәуірдің, рулық қоғам дәуірінің сарқыншағы мен жаңғырығын көруге болады.

Өмірде қоғамның және кәсіптің өзгеруіне байланысты дене шынықтыру аумағында да жаңа өзгерістерге ие болды. Ол мазмұны жағынан күрделене және түрлене түсті. Енді, ол натуралистік сипатта емес; қоғам өмірінің күрделі жағынан көбірек көрініс бере бастады.

Ертеден келе жатқан белгілі ойындардан басқа, осы кезенде, нысананы сүйекпен көздеу сияқты түрлі ойын түрлері әйгілі бола бастады. Бұл жөнінде археологиялық қазындылар хабарлайды. (15) Үстел үсті ойындары пайда бола бастады. Солардың бірі - тоғызқұмалақ ойыны. Бұл ойын шамасы Орта Азия, Қазақстан аймағына ғана тарап қойған жоқ. (16) Инда алқабының ежелгі қалаларынан түрлі заттармен қатар, үстел ойынына арналған тақта, оған қолданылған тастар мен ірі бұршақтар табылды. Бұл табылған заттар жайында ағылшын ғалымы Э. Маккей: „бұл құрылыс африканың көптеген тайпаларында таралған жоғары деңгейдегі ойын тақтасын еске түсіреді" деп жазды. (17) Тарихшы Б. А. Куфтин де тоғызқұмалақтың шығу тегін Солтүстік Африкамен байланыстырады. (18) Бір қатар шетел ғалымдары да осы пікірді қолдайды. (19)

І970 жылы Қазақстан археологтары тоғызқұмалақтың жас шамасының көнелігінен хабар беретін қызғылықты жаңалық жасады. Біздің эрамызға дейінгі 111-1У ғасырда тіршілік еткен ежелгі қонысты қазу кезінде, (Оңтүстік Қазақстан облысы) ғалымдар ойын үшін әдейлеп жонылған шар тәріздес заттарды тапты. Жете зерттеу нәтижесінде бұл заттар тоғызқұмалақ ойынына арналғанын қорытындылады. Сол жылы Жамбыл қаласынан 30 шақырым жерде осы ойын жөнінде жаңа жаңалық ашылды. Бурыл тауының бір жартысынан археологтар тоғызқұмалақ ойынының тақтасы салынған сурет тапты. Оның әрбір жағында тоғыз шұңкыр болған, яғни, қазіргі тақтасының қанша ұясы болса, бұл да сондай деген сөз. (20) Тарихи деректер сонау аналық рулық дәуірдің өзінде- ақ ойын үшін арнайы жасалған заттардың (жүннен жасалғаі тұрмысына әскер ісі кірді. (27) Әскери көсемдер бар тұрақты доп, шар, ағаш қылыш, доп, таяқ, ойыншық садақ және т. б. ] әскери жасақтар пайда болды, олар сондай-ақ тайпа көсемдері болғанын хабардар етеді. (21) Мұнан соң да көптеген басқа заттар пайда болды. Әйтсе де олардың ішінен үстел үсті ойындарына арналған заттар аз кездеседі. Тоғызқұмалак ойынына арналған шарлар мен тақта, алғаш рет TМД аумағында табылды.

Аталық ру дәуірі үстемдік алғанында, алғашқы қауымдық құрылыс ыдырай бастады. Енді, мүліктік теңсіздік пайда болды. Жайылымдарда малдық саны көбейе бастады, бұл жанұялық меншікті - жекеменшіктің алғашқы түрінің пайд; болуы еді. Малды айтарлықтай көбейтуге мүмкіндік аз болды ол жаяу бақташының елді мекеннен ұзап малды баға алмауынң да байланысты болған болуы керек. Ол үшін тез жылжып отыратын тәсіл керек болды. Енді, атты мініп жүру үшін пайдаланылатын мал ретінде еңбек етудің ұзақ жұмысы басталды. Кейбір кеңес дәуірінің тарихшылары ежелгі жылқы өсірушілердің отаны Ертіс даласымен қатар жатқан аймақтар деген пікір айтады. (22)

Ат үйрету дене шынықтырудың жаңа амалдары мен түрлерінің пайда болуына әсер етті, күрделі жағдайларда қолдану үшін жаңа ойындар мен дене жаттығулары жетілдірілді. Ендігі жерде дене шынықтырудың қалыптасуын жауапкершілік үлкен ықпал етті. Соғыс, әлеуметтік құбылысы ретінде, дене шынықтырудың қоғамдық өмірдегі мәнін күшейтті. Дене шынықтыру жауынгерді дайындау мақсатында қолданылды, болмаса "соғыс . . . тұрақты кәсіпке айналуы мүмкін". (23)

Дене шынықтыруды жетілдірудің негіз көрсеткіші ретінде, осы кезеңде ат ойындарының түрлері мен жаттығуларын қолдану болып табылады. Аламан-бәйгенің пайда болуы айтылған ойға нақтылы үлгі бола алады.

Аламан - бұл соғыстың бір түрі, нақтырақ-шапқыншылық, қаруланған атты топтың әртүрлі шамадағы шабуылы. Аламан деп, сонымен қатар, шапқыншылыққа қатысқан жауынгерді де атайды. (24) Аламандық аламан бәйгеге алыс аралыққа шабатын ат жарысын туғызды. Аталуы да осыны аңғартса керек: аламан - бұл жауынгер, сарбаз, ал бәйге - жарыс. (26)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.