Аңыз әңгімелер
Фольклорлық жанрдың біреуі — аңыз әңгімелер. Әуел баста тарихта болған, келе-келе халықтың ауызша айтатын аңыздарына айналған Алдар көсе, Қожанасыр, Жиренше, Асан қайғы, Қорқыт секілді фольклорлық образдардың айналасында неше алуан қызық-қызық салт ертегілері бар. Аталған аңыз әңгімелерді мазмүнына қарай екі топқа бөлеміз: бірі — күлдіргі, тапқыр әңгі-мелер; екіншісі — заман мен адамның арасындағы қа-тынасты сарабдал сыиға салатын ойшыл әңгімелер.Әдбетте, күлдіргі, тапқыр аңыздарға Алдар кесе мен Қо-жанасырдың аттарымен аталатын аса мазмұнды оқиғаларды жатқызамыз.
Алдар деген атау бір ғана қазақта емес, көрші татар, башқүрт халықтарының аңыздарында да аталады. Әр елдің ұлттық ерекшеліктріне тән Алдардың жүрген жері, өмір сүрген ортасы әр басқа болып келеді. Мәселен, қазақтың Алдары сырт пішінінен, көселігінен алыстан аңғарылады. Ол көшпелі ауылдың тұсында, тау мен даланың арасындағы кеңістікте жүреді, ал башқүрттың Алдары қалың орманның, өзен-көлдің жағасында әрекет етеді.
Алдар көсе алдымен діннің қағидаларына карсы шығады. Алланың жердегі пендесінің жүріс-тұрысын бақылап тұратын жәбірейіл мен аттаған адымындағы кемшілікті үдетіп әкететін шайтандар бар-мыс деген діни нанымдарды екі халықтың Алдары жоққа шығарады, оны күлкіге айналдырады. Мәселен, В. И. Ленин орыс шаруалары «поптарға сенген жоқ» "Десе, В. Г. Белинский орыс халқы «табиғатында атейст халық» дейді, оған поптар туралы орыс ертегіледін мысалға келтіреді. Сол секілді қазақтардың, башқұрттардың Алдарында діншілдікке қарсылық, оған сенбеушілік сезіледі.
Алдар деген атау бір ғана қазақта емес, көрші татар, башқүрт халықтарының аңыздарында да аталады. Әр елдің ұлттық ерекшеліктріне тән Алдардың жүрген жері, өмір сүрген ортасы әр басқа болып келеді. Мәселен, қазақтың Алдары сырт пішінінен, көселігінен алыстан аңғарылады. Ол көшпелі ауылдың тұсында, тау мен даланың арасындағы кеңістікте жүреді, ал башқүрттың Алдары қалың орманның, өзен-көлдің жағасында әрекет етеді.
Алдар көсе алдымен діннің қағидаларына карсы шығады. Алланың жердегі пендесінің жүріс-тұрысын бақылап тұратын жәбірейіл мен аттаған адымындағы кемшілікті үдетіп әкететін шайтандар бар-мыс деген діни нанымдарды екі халықтың Алдары жоққа шығарады, оны күлкіге айналдырады. Мәселен, В. И. Ленин орыс шаруалары «поптарға сенген жоқ» "Десе, В. Г. Белинский орыс халқы «табиғатында атейст халық» дейді, оған поптар туралы орыс ертегіледін мысалға келтіреді. Сол секілді қазақтардың, башқұрттардың Алдарында діншілдікке қарсылық, оған сенбеушілік сезіледі.
. Аңыз әңгімелер.
Фольклорлық жанрдың біреуі — аңыз әңгімелер. Әуел баста тарихта болған,
келе-келе халықтың ауызша айтатын аңыздарына айналған Алдар көсе,
Қожанасыр, Жиренше, Асан қайғы, Қорқыт секілді фольклорлық образдардың
айналасында неше алуан қызық-қызық салт ертегілері бар. Аталған аңыз
әңгімелерді мазмүнына қарай екі топқа бөлеміз: бірі — күлдіргі, тапқыр
әңгі-мелер; екіншісі — заман мен адамның арасындағы қа-тынасты сарабдал
сыиға салатын ойшыл әңгімелер.Әдбетте, күлдіргі, тапқыр аңыздарға Алдар
кесе мен Қо-жанасырдың аттарымен аталатын аса мазмұнды оқиғаларды
жатқызамыз.
Алдар деген атау бір ғана қазақта емес, көрші татар, башқүрт
халықтарының аңыздарында да аталады. Әр елдің ұлттық ерекшеліктріне тән
Алдардың жүрген жері, өмір сүрген ортасы әр басқа болып келеді. Мәселен,
қазақтың Алдары сырт пішінінен, көселігінен алыстан аңғарылады. Ол
көшпелі ауылдың тұсында, тау мен даланың арасындағы кеңістікте жүреді, ал
башқүрттың Алдары қалың орманның, өзен-көлдің жағасында әрекет етеді.
Алдар көсе алдымен діннің қағидаларына карсы шығады. Алланың жердегі
пендесінің жүріс-тұрысын бақылап тұратын жәбірейіл мен аттаған адымындағы
кемшілікті үдетіп әкететін шайтандар бар-мыс деген діни нанымдарды екі
халықтың Алдары жоққа шығарады, оны күлкіге айналдырады. Мәселен, В.
И. Ленин орыс шаруалары поптарға сенген жоқ "Десе, В. Г. Белинский орыс
халқы табиғатында атейст халық дейді, оған поптар туралы орыс
ертегіледін мысалға келтіреді. Сол секілді қазақтардың, башқұрттардың
Алдарында діншілдікке қарсылық, оған сенбеушілік сезіледі.
Әдетте, Алдар көсе алдымен бай-манаптарға, хан-билерге тиіседі. Солардан
халықтың өшін алып береді. Оның Алдар деген әйгілі атынан қу мен сүм,
бақсы мен балгер, сараң мен саудагер, құнсыз бен келеңсіздер қозыкөш жерден
қорқады. Себебі ол сырымды ел көзінше айтып, әшкерелейді деп сексенеді.
Ол қарсы болған адамдарына бірден барып ұрыінбайды, туысы бөлек,
тұлғасы басқа адам болып келеді. Одың өз сырын өзіне әшкере еткізеді.
Сондықтан ол жан дүниесіндегі жасырын жатқан жамандығын жасыра
алмайтуғын халге жетеді. Оқиғаның соңы апыр-топыр күлкімен, Алдар
көсенің мазағымен бітеді. Алдар көсе образы халықтың сыншыл, сергек ойынан
туған өлмес елдің өшпес күші.
Қазақ фольклорында басқа халықтардың ауыз әдебиетінен алынған бірлі-жарым
сюжеттер кездеседі. Ондай сюжеттер сауда-саттық, достық, мемлекеттік
қатынастар, ел мен елдің араласуы арқылы тараған. Соның айғағы деп эпостан
Көроғлыны, аңыз әңгімелерден Қожанасырды атауға болады. Әсіресе,
Қожанасыр көп елдерде айтылады. Шығыс халықтарында ондай әңгімелерді
латифа, зарифа, нәдира, аджиба (арабша — әзіл-тапқыр әқгімелер) деп атаса,
батыс әдебиетінде анекдот деп аталады. Анекдот деген сез — грекше
жарияланбаған, баспаға шықпаған, ауызша айтылған өткір сөз деген ұғымды
білдіреді. Бұл атауды алғаш рет әдебиетте қолданған Рим тарихшысы П.
Кисарийский. Тарихта бұл жанр парсылардан, арабтардан тараған деген аңыздар
бар. Бұған кесімді байлау айту өте қиын. Себебі, әр елдің өзіне тән
Қожанасыры бар. Бір елдерде Қожана-сырды оқымысты, ұстаз деп айтса, екінші
елде молда, әпенде екен деп санайды.
* Қожанасырдың тарихта болған, болмағаны туралы әр түрлі болжамдар бар.
Мәселен, түркі ғалымдары Қожанасыр 1207—1285 жылдары Түркияның Ақшаһар
деген қаласында өмір сүрген деп дәлелдеуге тырысады. Жоқ, Қожанасыр деп
жүргеніміз — XIII ғасырда өмір сүрген әзірбайжаннық белгілі ғалымы
Насреддин Туси Хажы дейді.
Жұмбақтар,жаңылтпаштар жинау.
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік үғымдар мен түсініктерді ойқиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеденақ жұмбақтар-дың алуан түрлерін
шығарған. Ертедегі жұмбақтар;
Апаң, апаң —
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жүлдыз. (Түйе)
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байлаңысты және:
Сүмбіл теректі, Жасыл желекті, Ерден қалмайды: Жауға керекті.
(Найза)
сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар туралы болған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен толыса
берді. 19—20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио, телеграф,
самолет, ракета, космос кемелері, т.б. техникалық,прогрестерге байланысты
жұмбақтар туды.
Самұрық құс самғады,
Көктен өтіп,
Айға жетіп
Жеңілдеді салмағы. (Космос кемесі)
Жолы — темір, Жалы — темір Шымыр атты Зымыраттым. (Трамвай)
Көкшіл айна үйдегі Көрсетеді киноны. (Телевизор)
Темір сирақты
Алып жирафты
Жұмсап көр енді
Үй сап береді. (Көтергіш кран)
Жұмбақтарды Аристотель Жан-жақты жымдасқан метафора дейді. Яғни затты
бейнелеп, баламалап силаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен түрінеу
аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі заттарды
салыстыра кез алдына елестетіп, дүниетанымдық қабілетін дамытады.
Жұмбақтар, көбінесе үйлесімді ұйқасы әсем де ырғақты өлеңмен құрылады.
Қара сезбен жасалған жұмбақтар да бар. (Отқа жанбас, суға батпас (мұз)
айтыс түрінде құрылған, яғни жұмбақ айтыстарын екі ақын шығарып бірі
өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақтың шешуін өлеңмен айтады- Авторы
белгісіз ел аузында жатталып қалған жұмбақ айтыстар да кездеседі:
А й т у ш ы. Бір жәндік көрдім аласа, Түрі басқа тамаша. Ешбір жанға
қосылмай, Жүреді өзі оңаша... Ұялады өзі жиырылып, Тіктеп біреу
қараса. Ине мен біздей кірер еді Жалымен тіктеп қадаса.
Ш е ш у ш і. Бұл айтқаның кірпі ғой, Түктері біздей түрпі ғой: Түгінің
түрі — алаша, Инедей кірер қадаса. Өзі ұялшақ дегенің: Кісі
көрсе жиырыльш, Домаланып иіріліп. Жатып алып, жүрмейді.
Арыстан, аю, жолбарыс, Алуын оның білмейді.
Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан
құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі
болуға тиіс.
Жұмбақ айтушььнеғүрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып,
шешушіні женуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған
жұмбақтарды.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақында-ры дамыта түсті, олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылт-паштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүние
таныту, әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Фольклорлық жанрдың біреуі — аңыз әңгімелер. Әуел баста тарихта болған,
келе-келе халықтың ауызша айтатын аңыздарына айналған Алдар көсе,
Қожанасыр, Жиренше, Асан қайғы, Қорқыт секілді фольклорлық образдардың
айналасында неше алуан қызық-қызық салт ертегілері бар. Аталған аңыз
әңгімелерді мазмүнына қарай екі топқа бөлеміз: бірі — күлдіргі, тапқыр
әңгі-мелер; екіншісі — заман мен адамның арасындағы қа-тынасты сарабдал
сыиға салатын ойшыл әңгімелер.Әдбетте, күлдіргі, тапқыр аңыздарға Алдар
кесе мен Қо-жанасырдың аттарымен аталатын аса мазмұнды оқиғаларды
жатқызамыз.
Алдар деген атау бір ғана қазақта емес, көрші татар, башқүрт
халықтарының аңыздарында да аталады. Әр елдің ұлттық ерекшеліктріне тән
Алдардың жүрген жері, өмір сүрген ортасы әр басқа болып келеді. Мәселен,
қазақтың Алдары сырт пішінінен, көселігінен алыстан аңғарылады. Ол
көшпелі ауылдың тұсында, тау мен даланың арасындағы кеңістікте жүреді, ал
башқүрттың Алдары қалың орманның, өзен-көлдің жағасында әрекет етеді.
Алдар көсе алдымен діннің қағидаларына карсы шығады. Алланың жердегі
пендесінің жүріс-тұрысын бақылап тұратын жәбірейіл мен аттаған адымындағы
кемшілікті үдетіп әкететін шайтандар бар-мыс деген діни нанымдарды екі
халықтың Алдары жоққа шығарады, оны күлкіге айналдырады. Мәселен, В.
И. Ленин орыс шаруалары поптарға сенген жоқ "Десе, В. Г. Белинский орыс
халқы табиғатында атейст халық дейді, оған поптар туралы орыс
ертегіледін мысалға келтіреді. Сол секілді қазақтардың, башқұрттардың
Алдарында діншілдікке қарсылық, оған сенбеушілік сезіледі.
Әдетте, Алдар көсе алдымен бай-манаптарға, хан-билерге тиіседі. Солардан
халықтың өшін алып береді. Оның Алдар деген әйгілі атынан қу мен сүм,
бақсы мен балгер, сараң мен саудагер, құнсыз бен келеңсіздер қозыкөш жерден
қорқады. Себебі ол сырымды ел көзінше айтып, әшкерелейді деп сексенеді.
Ол қарсы болған адамдарына бірден барып ұрыінбайды, туысы бөлек,
тұлғасы басқа адам болып келеді. Одың өз сырын өзіне әшкере еткізеді.
Сондықтан ол жан дүниесіндегі жасырын жатқан жамандығын жасыра
алмайтуғын халге жетеді. Оқиғаның соңы апыр-топыр күлкімен, Алдар
көсенің мазағымен бітеді. Алдар көсе образы халықтың сыншыл, сергек ойынан
туған өлмес елдің өшпес күші.
Қазақ фольклорында басқа халықтардың ауыз әдебиетінен алынған бірлі-жарым
сюжеттер кездеседі. Ондай сюжеттер сауда-саттық, достық, мемлекеттік
қатынастар, ел мен елдің араласуы арқылы тараған. Соның айғағы деп эпостан
Көроғлыны, аңыз әңгімелерден Қожанасырды атауға болады. Әсіресе,
Қожанасыр көп елдерде айтылады. Шығыс халықтарында ондай әңгімелерді
латифа, зарифа, нәдира, аджиба (арабша — әзіл-тапқыр әқгімелер) деп атаса,
батыс әдебиетінде анекдот деп аталады. Анекдот деген сез — грекше
жарияланбаған, баспаға шықпаған, ауызша айтылған өткір сөз деген ұғымды
білдіреді. Бұл атауды алғаш рет әдебиетте қолданған Рим тарихшысы П.
Кисарийский. Тарихта бұл жанр парсылардан, арабтардан тараған деген аңыздар
бар. Бұған кесімді байлау айту өте қиын. Себебі, әр елдің өзіне тән
Қожанасыры бар. Бір елдерде Қожана-сырды оқымысты, ұстаз деп айтса, екінші
елде молда, әпенде екен деп санайды.
* Қожанасырдың тарихта болған, болмағаны туралы әр түрлі болжамдар бар.
Мәселен, түркі ғалымдары Қожанасыр 1207—1285 жылдары Түркияның Ақшаһар
деген қаласында өмір сүрген деп дәлелдеуге тырысады. Жоқ, Қожанасыр деп
жүргеніміз — XIII ғасырда өмір сүрген әзірбайжаннық белгілі ғалымы
Насреддин Туси Хажы дейді.
Жұмбақтар,жаңылтпаштар жинау.
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік үғымдар мен түсініктерді ойқиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеденақ жұмбақтар-дың алуан түрлерін
шығарған. Ертедегі жұмбақтар;
Апаң, апаң —
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жүлдыз. (Түйе)
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байлаңысты және:
Сүмбіл теректі, Жасыл желекті, Ерден қалмайды: Жауға керекті.
(Найза)
сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар туралы болған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен толыса
берді. 19—20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио, телеграф,
самолет, ракета, космос кемелері, т.б. техникалық,прогрестерге байланысты
жұмбақтар туды.
Самұрық құс самғады,
Көктен өтіп,
Айға жетіп
Жеңілдеді салмағы. (Космос кемесі)
Жолы — темір, Жалы — темір Шымыр атты Зымыраттым. (Трамвай)
Көкшіл айна үйдегі Көрсетеді киноны. (Телевизор)
Темір сирақты
Алып жирафты
Жұмсап көр енді
Үй сап береді. (Көтергіш кран)
Жұмбақтарды Аристотель Жан-жақты жымдасқан метафора дейді. Яғни затты
бейнелеп, баламалап силаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен түрінеу
аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі заттарды
салыстыра кез алдына елестетіп, дүниетанымдық қабілетін дамытады.
Жұмбақтар, көбінесе үйлесімді ұйқасы әсем де ырғақты өлеңмен құрылады.
Қара сезбен жасалған жұмбақтар да бар. (Отқа жанбас, суға батпас (мұз)
айтыс түрінде құрылған, яғни жұмбақ айтыстарын екі ақын шығарып бірі
өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақтың шешуін өлеңмен айтады- Авторы
белгісіз ел аузында жатталып қалған жұмбақ айтыстар да кездеседі:
А й т у ш ы. Бір жәндік көрдім аласа, Түрі басқа тамаша. Ешбір жанға
қосылмай, Жүреді өзі оңаша... Ұялады өзі жиырылып, Тіктеп біреу
қараса. Ине мен біздей кірер еді Жалымен тіктеп қадаса.
Ш е ш у ш і. Бұл айтқаның кірпі ғой, Түктері біздей түрпі ғой: Түгінің
түрі — алаша, Инедей кірер қадаса. Өзі ұялшақ дегенің: Кісі
көрсе жиырыльш, Домаланып иіріліп. Жатып алып, жүрмейді.
Арыстан, аю, жолбарыс, Алуын оның білмейді.
Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан
құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі
болуға тиіс.
Жұмбақ айтушььнеғүрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып,
шешушіні женуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған
жұмбақтарды.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақында-ры дамыта түсті, олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылт-паштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүние
таныту, әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz