КөшIм хан мен Сүзге сұлу



Моңғол-татардың алып империясының керегесi көгiнен сөгiле бастағанымен iргесi әлi мықты болатын. Алтын Орданы Ақсақ Темiр шайқап жiбергенi рас. Соңынан ұсақ хандықтар пайда бола бастаған. Келе-келе Ресей кемелiне келiп хандықтарды бағындыра бастады. ХV ғасырдың аяғында ХVI ғасырдың басында Ресей күшейе түстi.

1538 жылдардан бастап дала казактары елеулi құралға айналды. Москва оларды әскери қорғанысқа пайдаланды, керегiне жаратты. Ресей Қазанды 1552 жылы, Астраханды 1554 жылы, Башқұртты 1578 жылы басып алды. Ары қарай Қырым 1783, Дербент 1796, Ереван 1837, Кавказ 1859, Қоқан-Ташкент 1865, Самарқан 1868, Хиуа 1873, Түркмен 1881, Меру 1884 жылдары құлай бердi. Қазақстан Азияның құлпы және кiлтiндей көрiнетiн. Ресейдiң үлкен саясаты iске асуын тоқтатпады. Қазақстан мен Орта Азия жолында Сiбiр тұр. Сiбiрдi құлатпай басқа хандықтарды алу оңайға түспейдi.

Әлемдiк аренаға Көшiм хан /1518-1598 ж.ж/ шықты. Ресей ол салып кеткен көпiрден 200-300 жылда әзер өттi. Ресей жылнамаларында Көшiмдi жерден алып, жерге салғанымен, оның әлемдiк тұлға екенi айқындала бередi. Сiбiр әлемiнде Көшiмсiз күн шықпайды, ай тумайды. Ресей, Қазақстан тарихы Көшiмсiз келте көрiнедi. Қазақстан тарихшылары Сiбiрдi, Көшiмдi көсiлiп жаза алмады. Қадырғали бек, Шоқан, Әлкей Марғұлан, Манаш Қозыбаев, Мұхтар Мағауин, Мұрат Абдиров, Жанұзақ Қасымбаев, Сәбит Мұқанов Сiбiр тақырыбына талай бастама жасады. Ғалым Мұрат Абдиров «Хан Кучум» атты 1996 жылы еңбек бердi. Көшiмнiң заманы Хак Назар /1538-1580 ж.ж./, Шығай /1580-1582 ж.ж./, Тәуекел /1586-1598 ж.ж./ сияқты хандардың хандық уақытына сай келедi. Көшiм хан /1563-1598 ж.ж./ 35 жыл ешкiмнiң қолынан келмейтiн сәттi қоғамдық iстер тындырды.

Оның қол астында 100-ге тарта тайпалардың өкiлдерi болды. Көшiмнiң тiректерi Арғын, Қыпшақ, Жалайыр, Найман, Керей, Табын тайпаларынан едi. Орта Азия, Қазақстан, Сiбiр мықты одақ құра алмады. Ресей оларды жекелеп

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:   
КӨШIМ ХАН МЕН СҮЗГЕ СҰЛУ

Моңғол-татардың алып империясының керегесi көгiнен сөгiле бастағанымен
iргесi әлi мықты болатын. Алтын Орданы Ақсақ Темiр шайқап жiбергенi рас.
Соңынан ұсақ хандықтар пайда бола бастаған. Келе-келе Ресей кемелiне келiп
хандықтарды бағындыра бастады. ХV ғасырдың аяғында ХVI ғасырдың басында
Ресей күшейе түстi.

1538 жылдардан бастап дала казактары елеулi құралға айналды. Москва
оларды әскери қорғанысқа пайдаланды, керегiне жаратты. Ресей Қазанды 1552
жылы, Астраханды 1554 жылы, Башқұртты 1578 жылы басып алды. Ары қарай Қырым
1783, Дербент 1796, Ереван 1837, Кавказ 1859, Қоқан-Ташкент 1865, Самарқан
1868, Хиуа 1873, Түркмен 1881, Меру 1884 жылдары құлай бердi. Қазақстан
Азияның құлпы және кiлтiндей көрiнетiн. Ресейдiң үлкен саясаты iске асуын
тоқтатпады. Қазақстан мен Орта Азия жолында Сiбiр тұр. Сiбiрдi құлатпай
басқа хандықтарды алу оңайға түспейдi.

Әлемдiк аренаға Көшiм хан 1518-1598 ж.ж шықты. Ресей ол салып кеткен
көпiрден 200-300 жылда әзер өттi. Ресей жылнамаларында Көшiмдi жерден алып,
жерге салғанымен, оның әлемдiк тұлға екенi айқындала бередi. Сiбiр әлемiнде
Көшiмсiз күн шықпайды, ай тумайды. Ресей, Қазақстан тарихы Көшiмсiз келте
көрiнедi. Қазақстан тарихшылары Сiбiрдi, Көшiмдi көсiлiп жаза алмады.
Қадырғали бек, Шоқан, Әлкей Марғұлан, Манаш Қозыбаев, Мұхтар Мағауин, Мұрат
Абдиров, Жанұзақ Қасымбаев, Сәбит Мұқанов Сiбiр тақырыбына талай бастама
жасады. Ғалым Мұрат Абдиров Хан Кучум атты 1996 жылы еңбек бердi.
Көшiмнiң заманы Хак Назар 1538-1580 ж.ж., Шығай 1580-1582 ж.ж., Тәуекел
1586-1598 ж.ж. сияқты хандардың хандық уақытына сай келедi. Көшiм хан
1563-1598 ж.ж. 35 жыл ешкiмнiң қолынан келмейтiн сәттi қоғамдық iстер
тындырды.

Оның қол астында 100-ге тарта тайпалардың өкiлдерi болды. Көшiмнiң
тiректерi Арғын, Қыпшақ, Жалайыр, Найман, Керей, Табын тайпаларынан едi.
Орта Азия, Қазақстан, Сiбiр мықты одақ құра алмады. Ресей оларды жекелеп
бағындырды. Сiбiрдi сiбiрлiктердiң күшiмен, айламен сүрiндiрдi. Мұхаммедқұл
жараланып қолға түскеннен кейiн, сiбiрлiктер түзеле алмады. Иван Грозный
1530-1584 ж.ж , Борис Годунов 1552-1605 ж.ж патшалық құрған уақытта
Сiбiр тағдыры шешiле бастаған едi. Осы патшалар түрiк-монғол-татар тұқымдас
тайпалардың өкiлдерiн көрегендiкпен өздерiне қаратты. Солардың қолымен
басқа жұрттарды бiр-бiрлеп сiңдiре бердi. Ресей патшасының ең жоғары
орындарында 150-200-дей әлемге белгiлi түрiк-монғол қандас кемеңгерлер ант
берiп орысқа айналды. Олар патша тағына адал қызмет жасады. Осы саяси
көрегендiктен Ресей ұтпаса, ұтылған жоқ. КСРО және Ресей тарихшысы Р.
Скрынников қазақ дегендерiмiздiң көбi татарлар. Есаул, атаман, казак
сөздерi татарлардан алынған дейдi. 1581 жылы Ресей әскери дағдарысқа
ұшырап, Москваға казактар шақырылады. Тобол, Есипов, Погодин, Кунгур,
Ремезов, Сiбiр жылнамаларынан Скрынников сан алуан аңыз, ертектер
келтiредi.

Тарихшылар Н. Карамзин, П. Небольсин, Ш. Уәлиханов, А. Левшин Көшiм
ханның түбiн қырғыз-қазақ дейдi. Ал В. Вельяминов-Зернов Көшiмдi шайбандық
немесе түмендiк деп көрсетедi. Ғалым Мұрат Абдиров Көшiмдi қазақ екенiн
ондаған мысалдармен анықтайды. Есипов жылнамасында оны Қазақ Ордасынан
келдi десе, тарихшы В. Бартольд Көшiм - татар ханы деген, ал тарихшы Г.
Миллер ол Қазақ Ордасынан шыққанын келтiредi. Ғалым Ж. Қасымбаев әлi де
болса Көшiмнiң тегiн тағы да қарастыруды жөн көредi. Қысқасын айтқанда
Сiбiр-Көшiм хан тарихы Қазақстан ғалымдарына түбегейлi iзденiстi керек
етедi.

Ендi Көшiмнiң отбасына және әйелi Сүзгеге тоқталайық. Ғалым Мұрат
Абдиров Көшiмнiң 9-әйелiнен 17 ұл және көп қыздар туды деп есептейдi. Ең
үлкен әйелi Күлзипа, соңғысы Сүзге екенi айтылады. Әйелдерiнiң iшiнде
ноғай, өзбек, татар, қалмақ, ханты да бар болса керек. Түрiк тектес, түрiк
тiлдес 24 ұлттың бiрi қазақ болса, сол ұлттың сүйiктi, сүйкiмдi, сұңқары
Сүзге сұлу едi. Баян сұлу, Ақжүнiс, Қыз-Жiбектердiң қасиеттерi және Гауһар,
Құртқа, Мақпал, Бопайлардың мiнездерi қоса бiткен Сүзге болмаса Әлия,
Мәншүк, Ләззаттар жаралмаған болар едi. Әдебиет, мәдениет, өнер, тарих
Сүзгенi сомдап көрсете алмаса кiнә Сүзгеде емес. Сүзге, Томирис-
Клеопатралардың жалғасы. Сүзге ханымды тек ана, әйел деп қана қарасақ қате
болар едi. Ол ұлттық сананың айнасы.

Махаббаттың, патриоттық сезiмнiң жаршысы. Сүзге - символ нации - деп
ақындар босқа айтпаған. Бодау, Бәйжiгiт, П.Ершов 1815-1869 Сүзге ханымға
қалай көңiл бөлдi екен? Сiбiр ақыны П.Ершов Сүзге атты дастан жазды. Осы
дастан 1838 жылы Современник журналына басылған. 1899 жылы Сүзге
драмасы Тобол театрында қойылған. 1922 жылы Тобол губерниясы Уәйiс ақынның
Сүзгесiн тыңдаған. Бодау жырау 1805-1922 Сүзге ханымды П. Ершовтан
бұрын жырлаған. Сүзгенi А.Сорокин, П.Васильев өлеңдерiне қосқан. 1896
жылы композитор И.Корнилов Сүзге атты музыкалық пьеса жазды. Бодау
Күлзипаны 1518-1573, Сүзгенi 1548-1584 өзiнше жырлады. Бекназарұлы
Қойлыбай Сүзге биiн қайықта билептi. Су перiсi, Сүзге сұлу, Сүзге
ханым Арқада ертекке айналған. Сүзге ханым атты дастанды Құнанбай қажы
сүйiп тыңдаған. Шоқан Нарқызды Сүзгеге теңеген. Атаман Қожық Сүзгенiң
ұлымын деген. Шоқан ұнатқан Нарқыз Қожықтың жалғыз батыр қызы едi.
П.Ершовтың Сүзгесiн Ө.Ахметов қазақ тiлiне аударды.

Тарихшы Р.Г. Скрынников былай дейдi: На подступах к Кашлыку стояли
укрепления Сузгун-Тура, Бицик-Тура. Засека на Чувашевскому мысу, городок
мурзы Аттика, городок Карачи. Сiбiр тарихында Сүзгеге арналып қала
салынған. Сүзге сұлуға салынған сексен сатылы сегiз сарайға солқылдақ
көпiрлер әкелетiн. Қарауыл-биiктен дарияның көзге түспейтiн жерi жоқ.
Қамалдың астынан дарияға қайықпен шығатын таспен көмкерiлген үңгiр-шеңберлi
канал салынған. Қарауылдан төмен қарай баспалдақпен түскен сарбаздар
қайықпен үш жаққа шыға алады. Қамал тұрған түбектiң сырты ормен айналдыра
қоршалған. Өткелдерде садақшы сарбаз сақшылар тұрады.

Түбектiң бiр жағы сауысқан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ш. Бейсенованың «Сүзгенің соңғы күндері» хикаятындағы лиризм мен психологизм. Ш.Мұртазаның «Ай мен Айша поэмасының» көркем тілі
Ш. Бейсенованың Сүзгенің соңғы күндері хикаятындағы лиризм мен психологизм. А. Кемелбайдың Қоңыр қаз шығармасын талдау. Е. Раушановтың Ғайша - бибі поэмасының құрылымдық ерекшелігі. Е. Раушановтың Аспанға көшіп кеткен ел поэмасының сипаты. Е. Раушановтың Қызық емес оқиға атты поэмасының діни- мифологиялық сюжеті. Ақын Н. Айтұлының Тоғыз тарау поэмалар кітабына қысқаша талдау
Шерхан Мұртазаның "Ай мен Айша" роман-диологиясына, Ш.Бейсенованың «Сүзгенің соңғы күндері» хикаятына әдеби талдау (образдар жүйесі, портреттер, мінездеу, жазушының көркемдік стилі, тіл айшығы
Қазақ əдебиетіндегі лирикалық проза
Ш. Бейсенованың «Сүзгенің соңғы күндері» хикаятындағы лиризм мен психологизм. А.Кемелбайдың "Қоңыр қаз" шығармасын талдау
Ш. Бейсенованың «Сүзгенің соңғы күндері» хикаятындағы лиризм мен психологизм
Ғ.Мүсірепов туралы
Ақсақ Темірдің Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолостан шапқыншылығы
Сібір хандығы
«Түркі халықтарының тарихы» пәнінен оқу-әдістемелік кешен
Пәндер