Зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы ... ... ... 9
3.Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
4. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
5. Тауарлардың, жұмыстардың, қызмет көрсетулердiң жеткiлiксiздiгi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу, моральдық зиянды өтеу ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Негізгі бөлім
1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы ... ... ... 9
3.Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
4. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
5. Тауарлардың, жұмыстардың, қызмет көрсетулердiң жеткiлiксiздiгi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу, моральдық зиянды өтеу ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Адамдардың өзара қарым қатынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бір де бір аясы жоқ. Ол басқа азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс - әрекеттерінің салдарынан азаматтық – құқықтық қатынастар субъектілерінің тиесілі игіліктері мен құқықтарға зиян келтіруі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, қауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс - әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субъектілердің іс - әрекеттерімен зиян келтіре отырып, бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар оларды жасаған тұлғаға азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін болатын белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша айтқанда диаялектикалық, сипатқа ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады.
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай – ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын құқықтық қатынастарды қарастыру кезінде қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз.
Алдымен азаматтық – құқықтың жауапкершілік түсінігіне қысқаша тоқталайық. Азаматтар мен зиян тұлғалардың құқықтарына (игіліктеріне) және заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс қала алмайтындығы сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастардың реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер еді. Сол бір немесе өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті назардан тыс қалдыру әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан әрі туындайтын, бір немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы тарапынан құқық бұзушылықты одан әрі ұшықтыруға алып келуі әдбен мүмкін. Бұл, өз кезегін жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен шығуға) және жауап ретінде құқық бұзушылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары мен мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуге мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық – құқықтық жауапкершілік табылды.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да көлік құралдарының иелерімен, қауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс - әрекеттерімен және т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субъектілердің іс - әрекеттерімен зиян келтіре отырып, бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар оларды жасаған тұлғаға азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін болатын белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша айтқанда диаялектикалық, сипатқа ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады.
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай – ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын құқықтық қатынастарды қарастыру кезінде қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз.
Алдымен азаматтық – құқықтың жауапкершілік түсінігіне қысқаша тоқталайық. Азаматтар мен зиян тұлғалардың құқықтарына (игіліктеріне) және заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс қала алмайтындығы сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастардың реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер еді. Сол бір немесе өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті назардан тыс қалдыру әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан әрі туындайтын, бір немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы тарапынан құқық бұзушылықты одан әрі ұшықтыруға алып келуі әдбен мүмкін. Бұл, өз кезегін жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен шығуға) және жауап ретінде құқық бұзушылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары мен мүдделерін бірдей қалпына келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуге мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық – құқықтық жауапкершілік табылды.
1.Теория государства и права / Пед ред. С.С.Алексеева – М. Юрид. Лит. 1985 –г. С.425.
2.Советское гражданское право. Учебник –М.Юрид. лит. 1980 .Т 2. Стр 349
3.Ашеулов А.Т., Жайлин Г.А. Гражданское прововая ответсвенность за вред, причиненный преступлением против личности. Алматы 2000
4.Ашулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұмыс 105 бет
5.Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву. Саратов: Издательство Саратовского ун – та 1973г. Стр 103.
6.Ашеулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұмыс. 107 бет
7.Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. М. Юрид. Лит. 1991г. стр 43
8.Гражданский кодекс Республики Казахстан. Толкование и комментирование. Общая часть. Вып. 2 –Алматы: Баспа 1997 – Стр 95
9.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть), Комментарий / Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы : Жеті жағры 2000 г. стр 569
10.Практика Верховного суда Российской Федерации по гражданским делам за 1992 – 1994 гг. М: Дн- Юре, 1996 – с 107.
11.Комментарий к гражданскому кодексу Казахской ССР / Под ред. Ю.Г.Басина, Р.С.Газутдинова – Алматы 1990
12.Известия (Советов народных депутатов СССР) – 26 июня 1991 год.
13.Вестник Верховного суда РК 1996 № 1- с. 34
14.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть), Комментарий / Отв. Ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы Жеті жарғы 2000 – с. 575.
2.Советское гражданское право. Учебник –М.Юрид. лит. 1980 .Т 2. Стр 349
3.Ашеулов А.Т., Жайлин Г.А. Гражданское прововая ответсвенность за вред, причиненный преступлением против личности. Алматы 2000
4.Ашулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұмыс 105 бет
5.Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву. Саратов: Издательство Саратовского ун – та 1973г. Стр 103.
6.Ашеулов А.Т., Жайлин Г.А. Аталған жұмыс. 107 бет
7.Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. М. Юрид. Лит. 1991г. стр 43
8.Гражданский кодекс Республики Казахстан. Толкование и комментирование. Общая часть. Вып. 2 –Алматы: Баспа 1997 – Стр 95
9.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть), Комментарий / Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы : Жеті жағры 2000 г. стр 569
10.Практика Верховного суда Российской Федерации по гражданским делам за 1992 – 1994 гг. М: Дн- Юре, 1996 – с 107.
11.Комментарий к гражданскому кодексу Казахской ССР / Под ред. Ю.Г.Басина, Р.С.Газутдинова – Алматы 1990
12.Известия (Советов народных депутатов СССР) – 26 июня 1991 год.
13.Вестник Верховного суда РК 1996 № 1- с. 34
14.Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть), Комментарий / Отв. Ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы Жеті жарғы 2000 – с. 575.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Министрлігі.
Кафедра : Заң пәндер.
Тақырыбы: Зиян келтірудің салдарынан туындайтын
міндеттемелер.
Орындаған:
Қабылдаған:
Шымкент қаласы.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...5
2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы ... ... ... 9
3.Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
4. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 20
5. Тауарлардың, жұмыстардың, қызмет көрсетулердiң жеткiлiксiздiгi
салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу, моральдық зиянды өтеу ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
Кіріспе
Адамдардың өзара қарым қатынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян
келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бір де бір аясы жоқ. Ол басқа
азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс - әрекеттерінің салдарынан
азаматтық – құқықтық қатынастар субъектілерінің тиесілі игіліктері мен
құқықтарға зиян келтіруі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, қауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс - әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субъектілердің іс - әрекеттерімен зиян келтіре
отырып, бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар
оларды жасаған тұлғаға азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін
болатын белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша
айтқанда диаялектикалық, сипатқа ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда,
олар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады.
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай – ақ зиян
келтіру салдарынан туындайтын құқықтық қатынастарды қарастыру кезінде
қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз.
Алдымен азаматтық – құқықтың жауапкершілік түсінігіне қысқаша
тоқталайық. Азаматтар мен зиян тұлғалардың құқықтарына (игіліктеріне) және
заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс
қала алмайтындығы сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастардың
реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер
реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер
еді. Сол бір немесе өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті
назардан тыс қалдыру әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан
әрі туындайтын, бір немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы
тарапынан құқық бұзушылықты одан әрі ұшықтыруға алып келуі әдбен мүмкін.
Бұл, өз кезегін жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен
шығуға) және жауап ретінде құқық бұзушылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары мен мүдделерін бірдей қалпына
келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуге
мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық – құқықтық
жауапкершілік табылды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің қырлары шарттық міндеттемелерді
қарастыру кезінде зерделенген болады. Онда шарттық жауапкершілік туралы сөз
болған. Бұл жауапкершілік көп жағдайда азаматтық құқықтың шарттар
қатысушыларының арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеуге
септесетіндігімен сипатталады.
Сонымен қатар белсенді қолданысқа деликтілік жауапкершілік те ие. Оны
субъектілер өзара шарттық қатынастар мен байланысты болмайтын жағдайларда
құқық бұзушылықтар жасағаны үшін туындауға тиіс болатын азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің бір түрі деп атауға болады (қазіргі құқық асында оны
бұрынғыдай біржақты түсінбейді).
Азаматтық – құқықтың жауапкершіліктің аталған түрлерінің ортақтылығына
қарамастан олардың айырмашылықтарын да атап өту қажет. Деликтік
жауапкершілік дәстүрі түрде азаматтық құқықтық өз алдына бөлек институты
болып табылады.Оның өзіне тән ереекшеліктері бар, олар ең алдымен құрамында
императивтік нормалардың басым болуымен сипатталады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – заңдық жауапкершіліктің бір түрі
болып табылады. Оған да заңдық жауапкершіліктің белгілері тән: Олар:
1) мемлекеттік мәжбүрленумен ажырағысыз байланыс;
2) іс – жүзіндегі негіздеме – құқық бұзушылық болуы;
3) құқық бұзушы тәртібінің мемлекеттік және қоғамдық айыпталумен
байланысты.
Алайда, азаматтық – құқықтық жауапкершілік спецификациялық, өзіне тән ішкі
белгілеріге ие. Ол қылмыстық – құқықтық, әкімшілік – құқықтық, тәртіптік
жауапкершілікпен қатар жеке өзіне арналған мақсаттарға ие. Азаматтық –
құқықтық жауапкершілік субъектілері іс - әрекеттерінің айрықша азаматтық –
құқықтық салдарына реакция білдіру ретінде қолданылады және өзі сонымен
бірге өзін қолдану үшін түрткі болғандардан ерекшеленетін, белгілі бір
азаматтық – құқықтық салдарға алып келеді.
Курстық жұмыстың мақсаты зиян келтірудің салдарынан туындайтын
міндеттемелерді оқып, үйрену.Оның қандай маңызы, жауапкершілігі бар
екендігін анықтау. Бұл курстық жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлім
және де қорытындыдан, қоланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың нормативтік базасы: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының Азаматтық құқық кітаптарынан, авторефераттар, журналдар,
газеттер, мақалалар.
1.Зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелердің түсінігі мен
маңызы.
Зиян келтiргенi үшiн жауаптылықтың жалпы негiздерi
1. Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес
игiлiктерi мен құқықтарына заңсыз iс-әрекеттермен (әрекетсiздiкпен)
келтiрiлген (мүлiктiк және (немесе) мүлiктiк емес) зиянды, оны келтiрген
тұлға толық көлемiнде өтеуге тиiс.
Заң актiлерiнде зиянды өтеу мiндетi зиян келтiрушi болып табылмайтын
тұлғаға жүктелуi, сондай-ақ өтеудiң неғұрлым жоғары мөлшерi белгiленуi
мүмкiн.
2. Зиян келтiрушi, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер зиян
өзiнiң кiнәсiнен келтiрiлмегендiгiн дәлелдесе, оны өтеуден босатылады.
3. Заңды iс-әрекеттермен келтiрiлген зиян осы Кодексте және өзге де заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда өтелуге тиiс.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің басқа да заңдық
жауапкершіліктерден тағы бір ерекшелігі – ол туралы нормалары оны жүзеге
асырудың ерікті тәртібін де жоққа шығармайды. Соған орай азаматтық –
құқықтық жауапкершілікті азаматтық құқық теориясында жасалып қойған құқық
бұзушылықтар үшін жауап беру қажеттілігі ретінде анықтайды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктен деликт жасаған құқық бұзушыға әсер
ету шарасы болып табылатын, оның санкцияларын ажыратқан жөн. Зиян
келтіргені үшін жауапкершілік аясында негізгі санкция болып келтірілген
зиянды өндіріп алу табылады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік жеке сипатқа ие. Яғни оның
қолданылуы құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірілген субъектінің немесе
жәбірленушінің атынан талап - арыз қоюға құқылы тұлғаның еркіне тәуелді
болады. Кәмелетке толмағандардың мүдделеріне зиян келтірілген кезде, егер
олар ата – анасының қамқорлығында болмаса, талап – арыз бала тәрбиелеу
мекемелерімен, қорғаншылар мен қамқоршылармен, тікелей қорғаншылық және
қамқоршылық органдарымен немесе прокурормен қойылады. Өз құқықтарын өздері
қорғай алмайтын тұлғаларға зиян келтірілген жағдайларда азаматтық –
құқықтық жауапкершілік мүмкіндігінше мүлітіксіз жүзеге асырылуға тиіс. Ол
үшін қажетті жағдайлар заңнамамен қалыптасуға тиіс, мұндай қажеттілікті
деликтілік құқық нормаларын қолданатын мемлекеттің құзыретті органдары мен
соттары тарапынан ескерген жөн. Мемлекетке, жария мүддеге зиян келтіру
жағдайларына да қатысты осындай ой айтыла алады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жеке сипаттылығының тағы бір қыры
– азаматтық – құқықтық жауапкершілік лекциялары жәбірленушінің өз пайдасына
қолданылады, ал жария – құқықтық жауапкершілікті қолдану санкцияларды
салыстырмай – ақ біреудің пайдасына ие мемлекет пайдасына қолдануға алып
келеді.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жеке – құқықтық сипаты зиян
келтіруден туындайтын міндеттемелер құрылымын құрастырудың бірден бір
себебі болып табылады. Азаматтық – құқықтық жауапкершілік міндеттемелік
құқықтық қатынас нысанынан басқа нысанда жүзеге асырыла алмайды. Ол қатысты
болып табылады және жауапкершілік субъектісін де, құқықтық талаптілек
білдірудің, иесін де сөзсіз айқындауға мүмкін береді.
Міндеттеменің аталған түрі заңнамаға сәйкес туындайды. Ол тараптардың
келісімі бойынша тоқтатыла алмайды.
Оны іс жүзінде жүзеге асыру, алдында атап өткеніміздей, жәбірленуші
субъектінің өз еркіне тәуелді болады. Ол, жалпы өзі арқылы адамдардың
қандай да бір әлеуметтік маңызы бар қызметін туындату мақсатын көздемейді,
ол тұтастай және толығымен адамдардың бұзылған мүліктік немесе мүліктік
емес аяларын қалпына келтіруге бағытталған. Сондықтан зиян келтіруден
туындайтын міндеттеме азаматтық – құқықтық міндеттеменің ерекше бір түрі
болып табылады. Оның мақсатына сүйене отырып, оны қорғаушы міндеттеме
ретінде анықтайды. Егер оның пайда болу деликтілік міндеттеме деп атаған
жөн.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерімен реттеу аясы туралы осы
айтылған сөз, осындай міндеттемеге сүйене отырып, міндетті субъект басқа
субъектінің пайдасына зат беруге тиіс болатындығын жоққа шығармайды, бірақ
бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру қажеттілігімен жетеленеді. Міндетті
субъектімен жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету тәжірибе жүзінде
қолданылмайды, бірақ жоққа шығарылмайды. Бұл орайда зиян келтіруден
туындайтын міндеттеме осындай жан – жақты мазмұнға барлық жағдайларда емес,
ал, тек зиян мүлікке ғана келтірілген жағдайда ие болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме, басым жағдайларда,
субъектілердің абсолюттік құқықтарын қорғауға бағытталған. Бұл оны
тұлғалардың кез келген құқықтары оларға кез келген құқыққа қайшы қол
сұғушылықтан қорғау мақсаттарында пайдалануға мүмкіндік береді. Кейбір
жағдайларда, деликтілік міндеттеме құрылымын пайдалана отырып тұлға өзінің
нақты бір субъектіге қатысы бар, қатысты құқықтарын да қорғай алады. Бұл,
мысалы, тауарлардың, жұмыстар мен қызмет көрсеулердің жетіспеушілігімен
келтірілген зиянды өндіріп алу кезінде орын алады.
ҚР АК 917 – бабының 1 – тармағына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес игілікері мен құқықтарына заңсыз
іс - әрекеттермен келтірілген мүліктік және мүліктік емес зиянды, оны
келтірген тұлға толық көлемде өтеуге тиіс.
Сондай – ақ заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктеледі, сонымен қатар өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін екені ескертіледі. Аталған бап, негізінен зиян
келтіруден туындайтын жауапкершіліктің жалпы негіздерін белгілеу үшін
арналғанмен, ол, сондай – ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме
түсінігінің өзін де анықтау үшін қолданылады.
Зиян келтіреден туындайтын міндеттемелер – бұл зиян келтірушнің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғалардың келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін қамтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік – аумақтық бөліністің) заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделеріне құқыққа қайшы іс - әрекеттермен мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерді жүзеге асырумен азаматтық –
құқықтық жауапкершілік және сонымен қатар, оның функциялары жүзеге
асырылады. Оның функцияларын компенсациялық, айыппұлдық, тәрбиелік және
алдын алушылық ретінде анықтауға болады. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің компенсациялық функциясы өз мақсаты ретінде бұзылған
құқықтар мен мүдделерді олардың бұзылуына тепе – тең түрде қалпына
келтіруді көздейді. Аталған жауапкершілікті қолдану құқық бұзушыны, оның
сірә өзі деликт жасай отырып байып кетпеген мүліктік аясын кеміту жолымен
жазалайды.
Оларға азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің санкцияларын қолдану
салдарынан және сот процестеріне негізінен жауапкелер ретінде
қатысқандықтан, құқық бұзушылар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің
белгілі бір тәрбиелік ықпалын да сезінері анық. Бұл азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің белгілі бір шамада құқық бұзушыларды одан да ауыр құқық
бұзушылықтар жасаудан ұстап қала алатын, алдын алушылық маңызына себепші
болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің элементтерін қарастырайық.
Міндеттеме субъектісі болып кредитор және борышқор (зиян келтіруші немесе
оның әрекеті үшін заң бойынша жауапты өзге де тұлға) табылады. Міндеттеме
қатысушыларының көптігі кредитор тарапынан да, борышқор тарапынан да оның
алуы мүмкін.
Жәбірленуші ретінде кез келген жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік – аумақтық бөліністер бола алады. Объективті түрде, өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша
кредиторлар ретінде, егер сөз регрестік міндеттемелер туралы ьолып
отырмаса, жеке тұлғалардан басқа өзге субъектілер бола алмайды.
Борышқорлар ретінде, құқыққа қайшы іс - әрекеттерінің салдарынан зиян
келтірген, кез келген субъектілер танылады. Басқа тұлғалардың әрекеттері
үшін заң бойынша жауап беретін тұлғаларға ата – аналар, қамқоршылар, оқу,
емдеу, тәрбие және кәмелетке толмағандар мен әрекетке қабілетсіз тұлғаларға
қадағалауды жүзеге асыруға тиіс өзге де мекемелер мемлекеттік ұйымдар
жатқызылуы мүмкін.
Орын алған жағдайда, зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің пайда
болу себебіне, міндеттемелер қатысушыларына байланысты оларды әмбебап
құұқық мирасқорлығына немесе суброгацияға жол берілуі мүмкін. Мысалы,
мұрагерлер, құқық мирасқорлығының нәтижесінде, қайтыс болған азаматтың
мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығына ие болуы мүмкін.
Сақтандыру ұйымы азаматтық – құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шартына
қатыса отырып, сақтандыру жағдайы туындаған және ол зиянды өтеу кезінде
зиян келтіруден туындайтын міндеттемеде кредитор орнын иеленетін болады.
Борышқор үшін зиянды өтеген тұлға да оған қатысты регрестік міндемме
аясында кредитор болады.
Міндеттеме түрі болып ол бойынша тиесілі өтем табылады. Өзге
міндеттемелерге қарағанда зиян келтіруден туындайтын міндеттеме пәні өте
жиі жағдайда анықталмаған болып табылады. Зиян келтіруден туындайтын талап
– арыздар бәсекелесе алатын талап – арыздарға жатады, зиян мөлшері және
тиісінше тиесілі өтем ақы мөлшерін талап – арыз бергенде, тәжірибе жүзінде
дәлме – дәл есептеле алмайды (егер де оның калькуляциясы жәбірленушімен
берілсе, ол даулана алады). Сол себептен міндеттеме пәні әдетте сотпен
нақтыланады. Міндеттеме пәні зиянды өтеудің сотпен таңдап алынған тәсіліне
байланысты болады. Сот зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандыра отырып,
істің мән – жайына сәйкес зиян үшін жауапты тұлғаны келтірілген залалдарды
толығымен өтеуге немесе оны заттай өтеуге (сол тектес және сол сападағы
затты беру, бүлінген затты қалпына келтіру және т.с.с.) міндеттейтін
болады. Адам өмірі мен денсаулығына және моральдық зиян келтіру салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша міндеттеме пәні өзіндік ерекшеліктерге ие
болады.
Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме бір жақты міндеттеме
болып табылады. Сондықтан оның мазмұнына зиян келтіруші тұлғаның
келтірілген зиянды өтеу міндеті кіреді. Оны өтеу тәртібі, мерзімдері
заңнамамен, сот шешімімен, тараптардың келісімімен анықталатын болады
немесе міндеттеме мәнісінен туындайды.
Жәбірленуші зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның алдында іс жүзінде
орындауды талап етуге құқылы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген қатысушылары бар міндеттеме
туындауы мүмкін. Жәбірленушілер тараптарынан тұлағалардың көптігі, мүлік
екі және одан да көп тұлғалардың ортақ бірлескен меншігінде болған кезде
немесе өзге де соған ұқсас жағдайларда орын алады.
Зиянды бірлесес отырып келтіру ретінде зиян келтіру сол үшін жауапты
бірнеше тұлғалардың ортақ ниеттерімен қамтылатын жағдайлар бағаланады.
Ол заңнамаға сйәкес солидарлы жауапкершілікке алып келеді. ҚР АК 932 –
бабына сәйкес. Бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында
ортақтасып жауап береді. Ортақ жауапкершілік кезінде зиян келтірушілердің
әрқайсысы жәбірленуші алдында толық көлемде жауап береді. Зиянды ортақтасып
өтеу қазіргі таңда Қазақ ССР заңнамасындағыдай бір жақты түрде
қолданылмайды. Енді сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның мүдделері
үшін бірлесіп зиян келтірген тұлғаларға үлестік жауаптылық жүктеуге құқылы.
Зиян келтірушінің әрқайсысы төлеуге тиіс өтемның мөлшері олардың сол бірі
немесе өзге біреуі іс жүзінде келтірілген зиянның мөлшеріне сәйкес
айқындалатын болады. Егер мұндай анықтау мүмкін болмаса, онда оларға бірдей
үлестегі жауапкершілік жүктелуі мүмкін.
Зиян келтiрудің алдын алу
1. Болашақта зиян келтiру қаупi мұндай қауiптi тудыратын iс-әрекеттерге
тыйым салу туралы талап қоюға негiз бола алады.
2. Егер келтiрiлген зиян оны келтiрудi жалғастыратын немесе жаңадан зиян
келтiру қаупiн туғызатын кәсiпорынды, ғимаратты пайдаланудың не өзге де
өндiрiстiк қызметтiң салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа, жауапкерге
тиiстi қызметiн тоқтатуды мiндеттеуге құқылы.
Егер тиiстi қызметтiң тоқтатылуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот
оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметтi тоқтатудан бас
тарту жәбiрленушiлердi осы қызметтен келтiрiлген зиянды өтеттiру құқығынан
айырмайды.Қажеттi қорғану жағдайында келтiрiлген зиян, егер бұл ретте оның
шегiнен асып кетпесе, өтеуге жатпайды.Аса қажеттi жағдайда, яғни зиян
келтiрушiнiң өзiне немесе басқа тұлғаларға қатер туғызатын қауiптi жою үшiн
келтiрiлген зиян, егер бұл қауiптi осы жағдайларда өзге құралдармен жою
мүмкiн болмаса, оны зиян келтiрген тұлға өтеуге тиiс. Мұндай зиян
келтiрiлген мән-жайларды ескере отырып, сот оны өтеу мiндетiн зиян
келтiрушi мүддесiне iс-әрекет жасаған үшiншi бiр тұлғаға немесе үлестiк
тәртiппен осы үшiншi тұлға мен зиян келтiрушiге жүктеуi, сондай-ақ осы
үшiншi тұлғаны да, зиян келтiрушiнi де зиянды өтеуден толық немесе iшiнара
босатуы мүмкiн.
2.Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары.
Жоғарыда бір зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуының
негізгі шарттарына нұсқайтын азаматтық заңнама нормаларына сілтеме жасаған
болатынбыз.
Сондай – ақ ҚР АК 917 – бабының 2 – тармағында зиян келтірушінің егер
зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу
жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды
өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін
жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен, зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері
(шарттары) болып мыналар табылады: 1) құқыққа қайшы іс - әрекет
(әрекетсіздік); 2) зиянның болуы; 3) тұлғаның іс - әрекеті (әрекетсіздігі)
мен туындаған құқыққа қайшы салдардың (зиянның) арасындағы себепті
байланыс; 4) кінә. Аталған төрт шарттар бір – бірінен ажырағысыз орын
алады. Олар азаматтық құқық бұзушылықтың (деликтінің) өзара байланысты
элементтері болып табылады. Осыған сүйене отырып, біз зиян келтіруден
туындайтын міндеттеменің пайда болу (азаматтық – құқықтық жауапкершілікті
қолданудың) лездемесі болып азаматтық құқық бұзушылық табылады.
Құқыққа қайшылық түсінігі азаматтық құқықта көп қырлы болып табылады.
Құқыққа қайшылық ең алдымен тұлғалар іс - әрекетінің (қадамдарының)
құқықтық әртүрлі салаларынан нормаларына қайшы келуіне сүйене отырып
бағаланады. Бұл конституциялық құқық, қылмыстық құқық, әкімшілік құқық және
т.б. болуы мүмкін. Іс - әрекеттердің (әрекетсіздіктің) объективтік құқық
нормаларына қайшы келу белгілері олардың құқыққа қайшылығын оңай және
сенімді бағалауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бірқатар басқа мемлекеттердің құқықтарында сияқты,
Қазақстан Республикасының да азаматтық құқығында бас деликт қағидасы әрекет
ететіндігін ұмытпаған жөн. Соның салдарынан, егер зиян келтіруші оған заң
актілерімен уәкілденген болмаса немесе тұлғаның оған зиян келтіруге деген
келісімі (ниеті) болмаса, кез келген зиян келтірушілік құқыққа қайшы деп
танылатын болады.
Бірқатар жағдайларда, іс - әрекеттердің құқыққа қайшылығы олардың
мораль, саналылық, адамгершілік және әділеттілік талаптарына қайшы болуына
яғни азаматтық құқықтық жалпы бастауларына сүйене отырып бағаланады.
Әрекетсіздіктің құқыққа қайшылығын анықтау кезінде біршама өзгеше
белгілер қолданылады. Белгілі бір уақытта орын алған жағдайда сол бір
немесе өзге субъект заңнамаға сәйкес сол бір немесе өзге оңды іс -
әрекеттер жасауға тиіс болған, бірақ оларды жасамаған және соның салдарынан
басқа тұлғаның құқықтарымен мүдделеріне зиян келтірілген жағдайда ғана
әрекетсіздік құқыққа қайшы болып табылады. Атап айтқанда, полиция
қызметкері қызметте бола отырып және тұлғаның жеке басына қол сұғушылық
болып жатқаннан көре тұра өзінің қызметтік борышын орындамауы мүмкін. Осы
аталғандар құқыққа қайшы әрекетсіздіктің мүмкін болатын жағдайларының бірі
ғана болып табылады. Өкінішке қарай, сот органдары әрекетсіздікке қарағанда
әрекеттіліктің құқыққа қайшылығын белсенді түрде қабыл алады және бірқатар
жағдайларда әрекетсіздікке бой алдырған субъект оны азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің өзге де түрлеріне тартудан құтылып кететінін айта кеткен
жөн.
Зиян келтіру барлық жағдайларда дерлік сол немесе өзге бір жасалатын іс
- әрекеттердің қайшылығын білдіретін біз жоғарыда айтқан болатынбыз.
Заңдылық пен құқыққа қайшылық азаматтық құқықта ажырағысыз түсініктер болып
табылады. Іс - әрекеттердің (әрекетсіздіктің) құқыққа қайшы салдарының
болмауы, оларды азаматтық –құқықтық жауапкершілік негіздемесінің құрамдас
бөлігі ретінде қарастыру мүмкіндігінен айырады. Дегенмен де біз бірқатар
жағдайларда абстракциялана отырып әрекетті және оның зиянды салдарынан жеке
– жеке қарастырамыз. Бұл сонда да жеке түсініктер туралы сөз болып
отырғанын куәландырады. Олардың әрқайсысы түсіндірулердің белгілі бір
жиынтығы арқылы сипатталады.
Мұндай анализді біз ауытқушылық ретінде жасадық, оның себебі мынады.
Азаматтық құқықта зиян келтірудің алдын алу туралы жаңа норма көзделген
(918 бап). Іс - әрекеттердің құқық қайшылығын оның заңдылығынан бөліп
қарастыру зиян келтірудің алдын алу үшін тәжірибелік маңызға ие.
Аталған норманы қабылдау деликтілік құқықтың кеңейтіндігінің нышаны
болып табылады. Енді, деликтілік құқық жасалып қойған құқық бұзушылықтарға
заңнамалық реакция білдіру құралдарын ғана емес, сондай – ақ, потенциалды
құқық бұзушылықтарға ықпал ету құрамдарын да қамтиды.
Егер адамдардың іс - әрекеттері болашақта зиян келтіру қаупін тудыратын
болса, онда бұл іс - әрекеттерге тиым салу туралы талап қоюға зиян
келтірудің алдын алуға бағытталған талап – арызға негіз бола алады.
Әрине, мұндай талап – арызды қою кезінде іс - әрекетпен
(әрекетсіздікпен) зиян келтірілу міндетті емес болып табылады.
Бұл талап келтірілген зиянды өтеу туралы талап – арызбен бірге қойылуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда адамдар (басым жағдайларда бұл кәсіпкерлер)
зиянды өтегеннен кейін, өздеріне тиесілі кәсіпорындардың, құрылымдардың
қызметін, өзге де өндірістік қызметті жалғастыра береді, ол өз кезегінде
зиян келтіруді де жалғастыруы немесе жаңа зиян келтірумен қауіп төндіруі
мүмкін, сот мұндай жағдайларда жауапкерді зиянды өтеу мен қатар тиісті
қызметті тоқтатуға міндеттеуге тиіс.
Кейбір жағдайларда тұлғаның тиым салуға арызданып отырған қызметтің
әлеуметтік маңызын ескере отырып, сот оның талап – арызын қанағаттандырудан
да бас тартуы мүмкін. Егер субъектінің қызметінде заңнаманы бұзу орын алып
отырса, мұндай бас тарту негізсіз деп танылады. Сот егер, бұл оны алып
отырса, заңнаманы бұзумен жүзеге асырылып отырған іс - әрекеттерге тиым
салуға тиіс.
Талап – арызын қанағаттандырудан бас тартылған субъект өзіне келтірілген
зиянды өтеуді талап ету құқығынан алдағы уақытта айрылмайды. Зиян азаматтық
құқықта материалдық немесе материалдық емес игілікті (адам өмірі,
денсаулығы) кеміту (жою) арқылы бағаланады.
Кейбір жағдайда жеке мүліктік емес игілікті кеміту тікелей құқық бұзушы
мен жәбірленуші арасында зиян келтіруден туындайтын міндеттемелік құқықтық
қатынасқа себепші болады, басқаша айтқанда, жеке мүліктік емес кеміту
кредитор тұлғасымен тікелей байланысты. Егер де азамат қайтыс болса бұл
жағдайда біз оның жеке мүліктік емес игілігін жою туралы айтатынымызға
қарамастан, адам өмірі қандай болып табылады, деликтілік міндеттеме басқа
тұлғаның шығындарына немесе жоғалтылған мазмұнына қатысты пайда болады.
Осындай мүмкіндікті ескере отырып, автор зиян туралы өз анықтамасын
ұсынып отыр. Зиян – бұл белгілі бір көлемде және заңмен көзделген
тәсілдермен оның салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір
тұлғаларға беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді
кемітуден көрініс тапқан ол сондай – ақ, құқық бұзушылық элементі). Бұл
анықтама, егер олар біреудің құқыққа қайшы іс - әрекеттерінің салдарынан
орын алса, тұлғаның мүліктік немесе мүліктік емес аяларындағы жағымсыз
өзгерістерге заңнамалық реакцияны сипаттайды.
Зиян азаматтық құқықта мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді.
Өтемеуге жататын зиян нақты залал түсінігімен біріктіріле отырып, мүліктің
(қозғалатын немесе қозғалмайтын, жеке анықтауға немесе біртектес белгілері
мен анықталған) бүлінуінен, жойылуынан келтірілген шығындардан өрініс
табады (ҚР АК 9- бап, 4- тармағы).
Сондай ақ зиян құрамына жәбірленушінің дағдылы айналым жағдайында
алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайда) да
кіреді. Айырылып қалған пайда деп жоспарланған табысты ғана емес, сондай –
ақ бүлінген мүліктен нәтижелер төл түрінде алынуы мүмкін болған табиғи
өсімдерді де түсінген жөн.
Басым жағдайда нақты залал тікелей бастапқы зиян бола отырып айқын
көрінеді. Бірақ ол жанама түрдегі кейінгі зиян ретінде де көрініс беруі
мүмкін.
Зиян дам өмірі, оның денсаулығы, ар – намысы, іскерлік беделі, жеке
өмірге қол сұғушылық, жеке және отбасылық құпия сияқты игіліктер бойынша
туындайтын жеке мүліктік емес құқықтарды бұзатын, сондай – ақ атауға,
өзіндік бейнелеуіне және басқа да материалдық емес игіліктерге деген
құқықтар бұзылған кездегі құқыққа қайшы іс - әрекеттердің салдары болуы
мүмкін.
Денсаулықты зақымдаумен, адам өмірін айырумен келтірілген зиян еңбек
ақыны, заңды тұлғаны құрумен немесе құрусыз жеке кәсіпкерлік қызметтен
түсетін табысты жоғалтудан мүліктік залал түрінде де көрініс табуы мүмкін.
Бұ орайда мүліктік зиянның құрамына емделуге, күтімге, тамақтануға,
протездеуге, көлік құралдарын алуға, жерлеуге және т.б. кеткен шығындар
кіретін болады.
Сонымен денсаулықты зақымдаумен келтірілген зиян белгілі бір бөлігінде
нақты мүліктік залал болып табылады, бірақ ол алынбай қалған пайда
нысанында да көрініс табуы мүмкін.
Мүмкін емес зиян деп қол сұғатын объектіге қарамастан мүліктік емес зиян
түсініледі. Яғни моральдық зиян жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне де және
субъектілердің жеке мүліктік емес игіліктерімен құқықтарына да қол
сұғушылықтың салдары болуы мүмкін.
Себепті байланыс – бұл азаматтық құқық бұзушылықтың элементі. Соған
сүйене отырып деликтілік құқық нормаларын қолданатын субъектілер құқықтық
және іс жүзінде көзқарастар тұрғысынан зиянның туындаған құқыққа қайшы
салдары, тұлғаның жауапкершілікке тарту негізделген қорытынды жасайды.
Себепті байланыс – объективті категория. Бірақ ол белгілі бір
материалдық көрініске ие емес, сондықтан оның болу болмауы мен сипаты
деликтілік және соған орай туындайтын іс жүргізушілік құқықтық қатынастар
қатысушыларының субъективтік танымы арқылы анықталады. Әрине, деликтінің
басқа да қырлары, тіпті іс жүргізудегі шынайылықтың кез келген жағдайы
белгілі бір шамада субъективтік тұрғыдан бағаланатындығын айта кеткен жөн,
бірақ себепті байланысты бағалаудың мүмкін болатын субъективизациясының
дәрежесі елеулі түрде жоғары. Бұл оның ерекшеліктеріне байланысты.
Себепті байланыс, біздің ойымызша, екі түрлі маңызға ие. Біріншіден, ол
жауапкершілікті сол бір немесе өзге тұлғаға жүктеу мүмкіндігі туралы
қорытынды жасауға көмектеседі. Екінші жағынан, себеп – сал байланысы
зиянды өтеу шектерін белгілеуге мүмкіндік беретін объективті критерийі
болып табылады.
Қойылған міндеттердің екіншісін шешу үшін себепті байланысты ескеру
кезінде тұрған мәселенің мәнісі мынада: субъектіге жауапкершілік жүктеу
үшін құқыққа қайшы іс - әрекетпен туындаған нәтижесінің зерттеліп отырған
себеп – сал байланыстары ықпалының шынайылық дәрежесін қандай шектерге
дейін мойындау жеткілікті болады.
Өкінішке қарай, біздің соттарымыздың тәжірибесінде және жұмыстардың
соңғы жылдарында аталған мәселеге ерекше көңіл бөлу қажеттілігі
байқалмайды.
Қазіргі уақытта себеп – сал байланысының екі теориясында қолдану орынды
болып табылады. Олардың бірі қажетті жағдай теориясы немесе эквивалентті
себеп – сал байланысты деген атауға ие. Бұл теорияның себеп – сал
байланысын анықтау туралы бастапқы ережесі мына формулада бекітілген: егер
себеп болмаса, онда нәтиже де шығарылмауға тиіс. Эквивалентті себеп – сал
байланысы теориясының авторы – Томас Гоббс пен Бури. Аталған теория
кеңестік азаматтық құқық теориясында қажетті себеп сал байланысы теориясы
деп аталған. Бірақ кеңістік кезеңнің авторлары екі теорияның түпкілікті
түрде бір – бірінен ерекшеленетінін әр уақытта айтып отырған болатын.
Идеологиялық ықпал етуден басталғаннан кейінгі қазіргі таңда бізге
эквивалентті себеп – сал теориясы тиісдірек әрі сенімді екені айқын.
Аталған теорияда айтылған себеп сал байланысын айқын көрсететін бір
мысалды сот тәжірибесінен алайық. Бұрын сотталған Е деген азамат 7 наурыз
1996 жылы Балқаш қаласының Ленин көшесінде орналасқан Юбилейный
мейрамханасының жанынан өтіп бара жатты. Олар бір біріне жақындағанда Е.
Бұзақылық ниетпен оны төбелеске итермелеу үшін С. деген азаматты
себепсізден итеріп жібереді. Төбелес барысында Е. Қалтасынан бүктемелі
пышақ алып шығып, онымен С- тің ішіне соққы жасайды. Сот медициналық
сараптама актісінің негізінде жасалған сот қорытындысына сәйкес. Он екі
қабырға аясында кіру жарақатымен іш қарынды тесіп, кесу арқылы кіру
жарақаты түрінде алынған зақым ауыр жарақаттың қатарына жатады және адам
өліміне алып келумен тікелей себеп – сал байланысында болып табылады.
Себеп –сал байланысын анықтау барлық жағдайларда оңай емес. Осыған орай
оның тағы бір теориясын пайдалану ұсынылады. Ол теория бара – бар немесе
теңбе – тең себеп – сал байланысы теориясы деп аталады. Оған сәйкес, зиян
үшін жауапкершілік, егер құқық бұзушылық іс жүзінде келтірілгенге
қарағанда, зиянның пайда болу мүмкіндігін елеулі түрде арттырып жіберсе
туындауға тиіс. Егер құқық бұзушылық іс - әрекеттері мән - жайдың қалыпты
барысы тұрғысынан қарағанда да зиянның пайда болуына еш маңызғы ие болмаса
және зиянның пайда болуына әдеттен тыс және бөтен іс - әрекеттердің
нәтижесінде себепті болса, онда жауапкершілік туындамайды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелген кезде жәбірленген тараптық
кінәлігі ескеріледі. Жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан туындаған
зиян өтелуге жатпайды.
Егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның пайда болуына
немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші кінәсінің
дәрежесіне қарай өтеу мөлшері азайтылуға тиіс.
Жәбірленуші өрескел абайсыздық жасап, зиян келтірушінің кінәсі болмаған
жағдайда, оның жауапкершілігі кінәсіне қарамастан туындаған кезде егер заң
актілерінде өзгеше көзделмесе, өтеу мөлшері азайтылуға тиіс немесе зиянды
өтеуден бас тартылуы мүмкін. Азаматтың өмірі мен денсаулығына зиян
келтірілген жағдайда зиянды өтеуден толық бас тартуға жол берілмейді.
Жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде
жәбірленушінің кінәсі Қр АУ 937 – бабына сәйкес қосымша шығындар бөлігінде
ескерілмейді. Азаматтың қайтыс болуы салдарынан асыраудан айырылған
тұлғаларға зиян өтелгенде, сондай – ақ оны жерлеуге кеткен шығындарды өтеу
кезінде жәбірленуші кінәсінің болуы маңызды болып табылмайды.
Кінәні ескерудің тағы бір жағдайын атап өтейік, бұл жолы біз зиян
келтірушінің кінәсі туралы айтамыз. ҚР АК 935 – бабының 5 – тармағына
сәйкес, зиян азаматпен келтірілген кезде оның нашар мүліктік жағдайын
ескере отырып сот одан келтірілген зиян үшін өндірілетін сома мөлшерін
азайта алады. Егер зиян тұлғамен қасақана келтірілсе, бұған жол берілмейді.
3. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік.
Заңды тұлғаның немесе азаматтың өз қызметкерi келтiрген зиян үшiн
жауапкершiлiгi
1. Заңды тұлға немесе азамат өзiнiң қызметкерi еңбек (қызметтiк,
лауазымдық) мiндеттерiн атқару кезiнде келтiрген зиянды өтейдi.
2. Зиян келтiруi салдарынан туындайтын мiндеттемелер туралы осы Кодекстiң
ережелерiне қатысты қызметкерлер деп жұмысты еңбек шартының негiзiнде,
сондай-ақ азаматтық-құқықтық шарттың негiзiнде орындаған, егер бұл ретте
жұмыстардың қауіпсіз жүргізілуіне жауапты тиiстi заңды тұлғаның немесе
азаматтың тапсырмасымен және бақылауымен iс-әрекет жасаған немесе iс-әрекет
жасауға тиiстi болған азаматтар танылады.
Шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар мен өндiрiстiк
кооперативтер өздерiнiң қатысушылары (мүшелерi) серiктестiктiң, акционерлiк
қоғамның немесе кооперативтiң кәсiпкерлiк, өндiрiстiк немесе өзге де
қызметiн жүзеге асыруы кезiнде соңғылары келтiрген зиянды өтейдi.
Мемлекеттiк органдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, сондай-ақ
олардың лауазымды адамдары келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiк
1. Мемлекеттiк органдардың заң актiлерiне сәйкес келмейтiн актілерді
шығаруының салдарынан келтiрiлген зиян актiнi шығарған органдар мен
лауазымды адамдардың кiнәсiне қарамастан, сот шешiмi негiзiнде өтелуге
тиiс. Зиян мемлекеттiк қазына есебiнен өтеледi. Қаржы органдары не арнайы
тапсырма бойынша басқа органдар мен азаматтар қазына өкiлдерi болады.
2. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өз органдары мен лауазымды
адамдары келтiрген зиян үшiн сот тәртiбiмен жауап бередi.
3. Мемлекеттiк органдар лауазымды адамдарының әкiмшiлiк басқару саласындағы
заңсыз iс-әрекетiнен (әрекетсiздiгiнен) келтiрiлген зиян осы органдардың
иелiгiндегi ақшаның есебiнен (осы Кодекстiң 917-бабы) жалпы негiздерде
өтеледi. Олар жеткiлiксiз болған кезде зиян мемлекеттiк қазынаның есебiнен
субсидиарлық жолмен өтеледi.
Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз iс-
әрекеттерiмен келтiрiлген зиян үшін жауапкершiлiк
1. Заңсыз соттау, заңсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Министрлігі.
Кафедра : Заң пәндер.
Тақырыбы: Зиян келтірудің салдарынан туындайтын
міндеттемелер.
Орындаған:
Қабылдаған:
Шымкент қаласы.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
1. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің
түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...5
2. Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуы ... ... ... 9
3.Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
4. Адамның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 20
5. Тауарлардың, жұмыстардың, қызмет көрсетулердiң жеткiлiксiздiгi
салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу, моральдық зиянды өтеу ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
Кіріспе
Адамдардың өзара қарым қатынасында бір тұлғаның екіншісіне зиян
келтіруге алып келмейтін адам өмірінің бір де бір аясы жоқ. Ол басқа
азаматтар мен заңды тұлғалардың әртүрлі іс - әрекеттерінің салдарынан
азаматтық – құқықтық қатынастар субъектілерінің тиесілі игіліктері мен
құқықтарға зиян келтіруі мүмкін.
Зиян келтіру өндіріс аясында орын алады, ол автокөліктер мен басқа да
көлік құралдарының иелерімен, қауіпті заттармен, жануарлармен, тауарларды,
жұмыстар мен қызмет көрсетулерді сатудан, лауазымды тұлғалар мен
мемлекеттік билік пен басқару органдарының заңсыз іс - әрекеттерімен және
т.б. келтіріледі.
Жоғарыда аталған субъектілердің іс - әрекеттерімен зиян келтіре
отырып, бірқатар жағдайларда, құқыққа қайшы сипатқа да ие болады. Олар
оларды жасаған тұлғаға азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелуге мүмкін
болатын белгілерге сәйкес болған кезде, азаматтық құқық бұзушылық, басқаша
айтқанда диаялектикалық, сипатқа ие болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда,
олар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негіздемесі ретінде бағаланады.
Бұдан ары біз осыған қажетті шарттарды (талаптарды) сондай – ақ зиян
келтіру салдарынан туындайтын құқықтық қатынастарды қарастыру кезінде
қолданылатын түсініктерді айқындайтын боламыз.
Алдымен азаматтық – құқықтың жауапкершілік түсінігіне қысқаша
тоқталайық. Азаматтар мен зиян тұлғалардың құқықтарына (игіліктеріне) және
заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіру заң шығарушының назарынан тыс
қала алмайтындығы сөзсіз. Олай болмаған жағдайда қоғамдық қатынастардың
реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер
реттеушісі ретіндегі азаматтық құқықтың құндылығы елеулі түрде төмендегілер
еді. Сол бір немесе өзге субъектілерге зиян келтіру жағдайларын тиісті
назардан тыс қалдыру әртүрлі құқықтық және өзге де өзекті мәселелерді одан
әрі туындайтын, бір немесе бірнеше құқық бұзушылықтар жасаған құқық бұзушы
тарапынан құқық бұзушылықты одан әрі ұшықтыруға алып келуі әдбен мүмкін.
Бұл, өз кезегін жәбір көрген тарапты озбырлыққа (рұқсат етілген шектен
шығуға) және жауап ретінде құқық бұзушылық жасауға итермелеуі мүмкін.
Тұлғалардың бұзылған құқықтары мен мүдделерін бірдей қалпына
келтіруге, аталған тенденциялардың қауіптілігін елеулі түрде төмендетуге
мүмкіндік беретін азаматтық құқықтың институты болып азаматтық – құқықтық
жауапкершілік табылды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің қырлары шарттық міндеттемелерді
қарастыру кезінде зерделенген болады. Онда шарттық жауапкершілік туралы сөз
болған. Бұл жауапкершілік көп жағдайда азаматтық құқықтың шарттар
қатысушыларының арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеуге
септесетіндігімен сипатталады.
Сонымен қатар белсенді қолданысқа деликтілік жауапкершілік те ие. Оны
субъектілер өзара шарттық қатынастар мен байланысты болмайтын жағдайларда
құқық бұзушылықтар жасағаны үшін туындауға тиіс болатын азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің бір түрі деп атауға болады (қазіргі құқық асында оны
бұрынғыдай біржақты түсінбейді).
Азаматтық – құқықтың жауапкершіліктің аталған түрлерінің ортақтылығына
қарамастан олардың айырмашылықтарын да атап өту қажет. Деликтік
жауапкершілік дәстүрі түрде азаматтық құқықтық өз алдына бөлек институты
болып табылады.Оның өзіне тән ереекшеліктері бар, олар ең алдымен құрамында
императивтік нормалардың басым болуымен сипатталады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – заңдық жауапкершіліктің бір түрі
болып табылады. Оған да заңдық жауапкершіліктің белгілері тән: Олар:
1) мемлекеттік мәжбүрленумен ажырағысыз байланыс;
2) іс – жүзіндегі негіздеме – құқық бұзушылық болуы;
3) құқық бұзушы тәртібінің мемлекеттік және қоғамдық айыпталумен
байланысты.
Алайда, азаматтық – құқықтық жауапкершілік спецификациялық, өзіне тән ішкі
белгілеріге ие. Ол қылмыстық – құқықтық, әкімшілік – құқықтық, тәртіптік
жауапкершілікпен қатар жеке өзіне арналған мақсаттарға ие. Азаматтық –
құқықтық жауапкершілік субъектілері іс - әрекеттерінің айрықша азаматтық –
құқықтық салдарына реакция білдіру ретінде қолданылады және өзі сонымен
бірге өзін қолдану үшін түрткі болғандардан ерекшеленетін, белгілі бір
азаматтық – құқықтық салдарға алып келеді.
Курстық жұмыстың мақсаты зиян келтірудің салдарынан туындайтын
міндеттемелерді оқып, үйрену.Оның қандай маңызы, жауапкершілігі бар
екендігін анықтау. Бұл курстық жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлім
және де қорытындыдан, қоланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың нормативтік базасы: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының Азаматтық құқық кітаптарынан, авторефераттар, журналдар,
газеттер, мақалалар.
1.Зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелердің түсінігі мен
маңызы.
Зиян келтiргенi үшiн жауаптылықтың жалпы негiздерi
1. Азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес
игiлiктерi мен құқықтарына заңсыз iс-әрекеттермен (әрекетсiздiкпен)
келтiрiлген (мүлiктiк және (немесе) мүлiктiк емес) зиянды, оны келтiрген
тұлға толық көлемiнде өтеуге тиiс.
Заң актiлерiнде зиянды өтеу мiндетi зиян келтiрушi болып табылмайтын
тұлғаға жүктелуi, сондай-ақ өтеудiң неғұрлым жоғары мөлшерi белгiленуi
мүмкiн.
2. Зиян келтiрушi, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер зиян
өзiнiң кiнәсiнен келтiрiлмегендiгiн дәлелдесе, оны өтеуден босатылады.
3. Заңды iс-әрекеттермен келтiрiлген зиян осы Кодексте және өзге де заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда өтелуге тиiс.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің басқа да заңдық
жауапкершіліктерден тағы бір ерекшелігі – ол туралы нормалары оны жүзеге
асырудың ерікті тәртібін де жоққа шығармайды. Соған орай азаматтық –
құқықтық жауапкершілікті азаматтық құқық теориясында жасалып қойған құқық
бұзушылықтар үшін жауап беру қажеттілігі ретінде анықтайды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктен деликт жасаған құқық бұзушыға әсер
ету шарасы болып табылатын, оның санкцияларын ажыратқан жөн. Зиян
келтіргені үшін жауапкершілік аясында негізгі санкция болып келтірілген
зиянды өндіріп алу табылады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік жеке сипатқа ие. Яғни оның
қолданылуы құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірілген субъектінің немесе
жәбірленушінің атынан талап - арыз қоюға құқылы тұлғаның еркіне тәуелді
болады. Кәмелетке толмағандардың мүдделеріне зиян келтірілген кезде, егер
олар ата – анасының қамқорлығында болмаса, талап – арыз бала тәрбиелеу
мекемелерімен, қорғаншылар мен қамқоршылармен, тікелей қорғаншылық және
қамқоршылық органдарымен немесе прокурормен қойылады. Өз құқықтарын өздері
қорғай алмайтын тұлғаларға зиян келтірілген жағдайларда азаматтық –
құқықтық жауапкершілік мүмкіндігінше мүлітіксіз жүзеге асырылуға тиіс. Ол
үшін қажетті жағдайлар заңнамамен қалыптасуға тиіс, мұндай қажеттілікті
деликтілік құқық нормаларын қолданатын мемлекеттің құзыретті органдары мен
соттары тарапынан ескерген жөн. Мемлекетке, жария мүддеге зиян келтіру
жағдайларына да қатысты осындай ой айтыла алады.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жеке сипаттылығының тағы бір қыры
– азаматтық – құқықтық жауапкершілік лекциялары жәбірленушінің өз пайдасына
қолданылады, ал жария – құқықтық жауапкершілікті қолдану санкцияларды
салыстырмай – ақ біреудің пайдасына ие мемлекет пайдасына қолдануға алып
келеді.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жеке – құқықтық сипаты зиян
келтіруден туындайтын міндеттемелер құрылымын құрастырудың бірден бір
себебі болып табылады. Азаматтық – құқықтық жауапкершілік міндеттемелік
құқықтық қатынас нысанынан басқа нысанда жүзеге асырыла алмайды. Ол қатысты
болып табылады және жауапкершілік субъектісін де, құқықтық талаптілек
білдірудің, иесін де сөзсіз айқындауға мүмкін береді.
Міндеттеменің аталған түрі заңнамаға сәйкес туындайды. Ол тараптардың
келісімі бойынша тоқтатыла алмайды.
Оны іс жүзінде жүзеге асыру, алдында атап өткеніміздей, жәбірленуші
субъектінің өз еркіне тәуелді болады. Ол, жалпы өзі арқылы адамдардың
қандай да бір әлеуметтік маңызы бар қызметін туындату мақсатын көздемейді,
ол тұтастай және толығымен адамдардың бұзылған мүліктік немесе мүліктік
емес аяларын қалпына келтіруге бағытталған. Сондықтан зиян келтіруден
туындайтын міндеттеме азаматтық – құқықтық міндеттеменің ерекше бір түрі
болып табылады. Оның мақсатына сүйене отырып, оны қорғаушы міндеттеме
ретінде анықтайды. Егер оның пайда болу деликтілік міндеттеме деп атаған
жөн.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерімен реттеу аясы туралы осы
айтылған сөз, осындай міндеттемеге сүйене отырып, міндетті субъект басқа
субъектінің пайдасына зат беруге тиіс болатындығын жоққа шығармайды, бірақ
бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру қажеттілігімен жетеленеді. Міндетті
субъектімен жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету тәжірибе жүзінде
қолданылмайды, бірақ жоққа шығарылмайды. Бұл орайда зиян келтіруден
туындайтын міндеттеме осындай жан – жақты мазмұнға барлық жағдайларда емес,
ал, тек зиян мүлікке ғана келтірілген жағдайда ие болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеме, басым жағдайларда,
субъектілердің абсолюттік құқықтарын қорғауға бағытталған. Бұл оны
тұлғалардың кез келген құқықтары оларға кез келген құқыққа қайшы қол
сұғушылықтан қорғау мақсаттарында пайдалануға мүмкіндік береді. Кейбір
жағдайларда, деликтілік міндеттеме құрылымын пайдалана отырып тұлға өзінің
нақты бір субъектіге қатысы бар, қатысты құқықтарын да қорғай алады. Бұл,
мысалы, тауарлардың, жұмыстар мен қызмет көрсеулердің жетіспеушілігімен
келтірілген зиянды өндіріп алу кезінде орын алады.
ҚР АК 917 – бабының 1 – тармағына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес игілікері мен құқықтарына заңсыз
іс - әрекеттермен келтірілген мүліктік және мүліктік емес зиянды, оны
келтірген тұлға толық көлемде өтеуге тиіс.
Сондай – ақ заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып
табылмайтын тұлғаға жүктеледі, сонымен қатар өтеудің неғұрлым жоғары
мөлшері белгіленуі мүмкін екені ескертіледі. Аталған бап, негізінен зиян
келтіруден туындайтын жауапкершіліктің жалпы негіздерін белгілеу үшін
арналғанмен, ол, сондай – ақ зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме
түсінігінің өзін де анықтау үшін қолданылады.
Зиян келтіреден туындайтын міндеттемелер – бұл зиян келтірушнің немесе
заңнамада аталған өзге де тұлғалардың келтірілген зиянды толық көлемде өтеу
міндетін қамтыған, жеке немесе заңды тұлғалардың (мемлекеттік немесе
әкімшілік – аумақтық бөліністің) заңмен қорғалатын құқықтары мен
мүдделеріне құқыққа қайшы іс - әрекеттермен мүліктік және мүліктік емес
зиян келтіру салдарынан тікелей заңнама нұсқауларынан туындайтын
міндеттеме.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелерді жүзеге асырумен азаматтық –
құқықтық жауапкершілік және сонымен қатар, оның функциялары жүзеге
асырылады. Оның функцияларын компенсациялық, айыппұлдық, тәрбиелік және
алдын алушылық ретінде анықтауға болады. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің компенсациялық функциясы өз мақсаты ретінде бұзылған
құқықтар мен мүдделерді олардың бұзылуына тепе – тең түрде қалпына
келтіруді көздейді. Аталған жауапкершілікті қолдану құқық бұзушыны, оның
сірә өзі деликт жасай отырып байып кетпеген мүліктік аясын кеміту жолымен
жазалайды.
Оларға азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің санкцияларын қолдану
салдарынан және сот процестеріне негізінен жауапкелер ретінде
қатысқандықтан, құқық бұзушылар азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің
белгілі бір тәрбиелік ықпалын да сезінері анық. Бұл азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің белгілі бір шамада құқық бұзушыларды одан да ауыр құқық
бұзушылықтар жасаудан ұстап қала алатын, алдын алушылық маңызына себепші
болады.
Зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің элементтерін қарастырайық.
Міндеттеме субъектісі болып кредитор және борышқор (зиян келтіруші немесе
оның әрекеті үшін заң бойынша жауапты өзге де тұлға) табылады. Міндеттеме
қатысушыларының көптігі кредитор тарапынан да, борышқор тарапынан да оның
алуы мүмкін.
Жәбірленуші ретінде кез келген жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
әкімшілік – аумақтық бөліністер бола алады. Объективті түрде, өмірі мен
денсаулығына зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша
кредиторлар ретінде, егер сөз регрестік міндеттемелер туралы ьолып
отырмаса, жеке тұлғалардан басқа өзге субъектілер бола алмайды.
Борышқорлар ретінде, құқыққа қайшы іс - әрекеттерінің салдарынан зиян
келтірген, кез келген субъектілер танылады. Басқа тұлғалардың әрекеттері
үшін заң бойынша жауап беретін тұлғаларға ата – аналар, қамқоршылар, оқу,
емдеу, тәрбие және кәмелетке толмағандар мен әрекетке қабілетсіз тұлғаларға
қадағалауды жүзеге асыруға тиіс өзге де мекемелер мемлекеттік ұйымдар
жатқызылуы мүмкін.
Орын алған жағдайда, зиян келтіруден туындайтын міндеттеменің пайда
болу себебіне, міндеттемелер қатысушыларына байланысты оларды әмбебап
құұқық мирасқорлығына немесе суброгацияға жол берілуі мүмкін. Мысалы,
мұрагерлер, құқық мирасқорлығының нәтижесінде, қайтыс болған азаматтың
мүлкіне келтірілген зиянды өтеуді талап ету құқығына ие болуы мүмкін.
Сақтандыру ұйымы азаматтық – құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шартына
қатыса отырып, сақтандыру жағдайы туындаған және ол зиянды өтеу кезінде
зиян келтіруден туындайтын міндеттемеде кредитор орнын иеленетін болады.
Борышқор үшін зиянды өтеген тұлға да оған қатысты регрестік міндемме
аясында кредитор болады.
Міндеттеме түрі болып ол бойынша тиесілі өтем табылады. Өзге
міндеттемелерге қарағанда зиян келтіруден туындайтын міндеттеме пәні өте
жиі жағдайда анықталмаған болып табылады. Зиян келтіруден туындайтын талап
– арыздар бәсекелесе алатын талап – арыздарға жатады, зиян мөлшері және
тиісінше тиесілі өтем ақы мөлшерін талап – арыз бергенде, тәжірибе жүзінде
дәлме – дәл есептеле алмайды (егер де оның калькуляциясы жәбірленушімен
берілсе, ол даулана алады). Сол себептен міндеттеме пәні әдетте сотпен
нақтыланады. Міндеттеме пәні зиянды өтеудің сотпен таңдап алынған тәсіліне
байланысты болады. Сот зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандыра отырып,
істің мән – жайына сәйкес зиян үшін жауапты тұлғаны келтірілген залалдарды
толығымен өтеуге немесе оны заттай өтеуге (сол тектес және сол сападағы
затты беру, бүлінген затты қалпына келтіру және т.с.с.) міндеттейтін
болады. Адам өмірі мен денсаулығына және моральдық зиян келтіру салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша міндеттеме пәні өзіндік ерекшеліктерге ие
болады.
Зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттеме бір жақты міндеттеме
болып табылады. Сондықтан оның мазмұнына зиян келтіруші тұлғаның
келтірілген зиянды өтеу міндеті кіреді. Оны өтеу тәртібі, мерзімдері
заңнамамен, сот шешімімен, тараптардың келісімімен анықталатын болады
немесе міндеттеме мәнісінен туындайды.
Жәбірленуші зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның алдында іс жүзінде
орындауды талап етуге құқылы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген қатысушылары бар міндеттеме
туындауы мүмкін. Жәбірленушілер тараптарынан тұлағалардың көптігі, мүлік
екі және одан да көп тұлғалардың ортақ бірлескен меншігінде болған кезде
немесе өзге де соған ұқсас жағдайларда орын алады.
Зиянды бірлесес отырып келтіру ретінде зиян келтіру сол үшін жауапты
бірнеше тұлғалардың ортақ ниеттерімен қамтылатын жағдайлар бағаланады.
Ол заңнамаға сйәкес солидарлы жауапкершілікке алып келеді. ҚР АК 932 –
бабына сәйкес. Бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында
ортақтасып жауап береді. Ортақ жауапкершілік кезінде зиян келтірушілердің
әрқайсысы жәбірленуші алдында толық көлемде жауап береді. Зиянды ортақтасып
өтеу қазіргі таңда Қазақ ССР заңнамасындағыдай бір жақты түрде
қолданылмайды. Енді сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның мүдделері
үшін бірлесіп зиян келтірген тұлғаларға үлестік жауаптылық жүктеуге құқылы.
Зиян келтірушінің әрқайсысы төлеуге тиіс өтемның мөлшері олардың сол бірі
немесе өзге біреуі іс жүзінде келтірілген зиянның мөлшеріне сәйкес
айқындалатын болады. Егер мұндай анықтау мүмкін болмаса, онда оларға бірдей
үлестегі жауапкершілік жүктелуі мүмкін.
Зиян келтiрудің алдын алу
1. Болашақта зиян келтiру қаупi мұндай қауiптi тудыратын iс-әрекеттерге
тыйым салу туралы талап қоюға негiз бола алады.
2. Егер келтiрiлген зиян оны келтiрудi жалғастыратын немесе жаңадан зиян
келтiру қаупiн туғызатын кәсiпорынды, ғимаратты пайдаланудың не өзге де
өндiрiстiк қызметтiң салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа, жауапкерге
тиiстi қызметiн тоқтатуды мiндеттеуге құқылы.
Егер тиiстi қызметтiң тоқтатылуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот
оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметтi тоқтатудан бас
тарту жәбiрленушiлердi осы қызметтен келтiрiлген зиянды өтеттiру құқығынан
айырмайды.Қажеттi қорғану жағдайында келтiрiлген зиян, егер бұл ретте оның
шегiнен асып кетпесе, өтеуге жатпайды.Аса қажеттi жағдайда, яғни зиян
келтiрушiнiң өзiне немесе басқа тұлғаларға қатер туғызатын қауiптi жою үшiн
келтiрiлген зиян, егер бұл қауiптi осы жағдайларда өзге құралдармен жою
мүмкiн болмаса, оны зиян келтiрген тұлға өтеуге тиiс. Мұндай зиян
келтiрiлген мән-жайларды ескере отырып, сот оны өтеу мiндетiн зиян
келтiрушi мүддесiне iс-әрекет жасаған үшiншi бiр тұлғаға немесе үлестiк
тәртiппен осы үшiншi тұлға мен зиян келтiрушiге жүктеуi, сондай-ақ осы
үшiншi тұлғаны да, зиян келтiрушiнi де зиянды өтеуден толық немесе iшiнара
босатуы мүмкiн.
2.Зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болу шарттары.
Жоғарыда бір зиян келтіруден туындайтын міндеттемелердің пайда болуының
негізгі шарттарына нұсқайтын азаматтық заңнама нормаларына сілтеме жасаған
болатынбыз.
Сондай – ақ ҚР АК 917 – бабының 2 – тармағында зиян келтірушінің егер
зиян өзінің кінәсінен келтірілмегендігін дәлелдесе, оны өтеу
жауапкершілігінен босатылатындығы көзделген. Заңнама мен тұлғаға зиянды
өтеу жауапкершілігі оның кінәсінің болу болмауына қарамастан жүктелетін
жағдайлар көзделуі мүмкін.
Сонымен, зиян келтіргені үшін жауапкершіліктің жалпы негіздері
(шарттары) болып мыналар табылады: 1) құқыққа қайшы іс - әрекет
(әрекетсіздік); 2) зиянның болуы; 3) тұлғаның іс - әрекеті (әрекетсіздігі)
мен туындаған құқыққа қайшы салдардың (зиянның) арасындағы себепті
байланыс; 4) кінә. Аталған төрт шарттар бір – бірінен ажырағысыз орын
алады. Олар азаматтық құқық бұзушылықтың (деликтінің) өзара байланысты
элементтері болып табылады. Осыған сүйене отырып, біз зиян келтіруден
туындайтын міндеттеменің пайда болу (азаматтық – құқықтық жауапкершілікті
қолданудың) лездемесі болып азаматтық құқық бұзушылық табылады.
Құқыққа қайшылық түсінігі азаматтық құқықта көп қырлы болып табылады.
Құқыққа қайшылық ең алдымен тұлғалар іс - әрекетінің (қадамдарының)
құқықтық әртүрлі салаларынан нормаларына қайшы келуіне сүйене отырып
бағаланады. Бұл конституциялық құқық, қылмыстық құқық, әкімшілік құқық және
т.б. болуы мүмкін. Іс - әрекеттердің (әрекетсіздіктің) объективтік құқық
нормаларына қайшы келу белгілері олардың құқыққа қайшылығын оңай және
сенімді бағалауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, бірқатар басқа мемлекеттердің құқықтарында сияқты,
Қазақстан Республикасының да азаматтық құқығында бас деликт қағидасы әрекет
ететіндігін ұмытпаған жөн. Соның салдарынан, егер зиян келтіруші оған заң
актілерімен уәкілденген болмаса немесе тұлғаның оған зиян келтіруге деген
келісімі (ниеті) болмаса, кез келген зиян келтірушілік құқыққа қайшы деп
танылатын болады.
Бірқатар жағдайларда, іс - әрекеттердің құқыққа қайшылығы олардың
мораль, саналылық, адамгершілік және әділеттілік талаптарына қайшы болуына
яғни азаматтық құқықтық жалпы бастауларына сүйене отырып бағаланады.
Әрекетсіздіктің құқыққа қайшылығын анықтау кезінде біршама өзгеше
белгілер қолданылады. Белгілі бір уақытта орын алған жағдайда сол бір
немесе өзге субъект заңнамаға сәйкес сол бір немесе өзге оңды іс -
әрекеттер жасауға тиіс болған, бірақ оларды жасамаған және соның салдарынан
басқа тұлғаның құқықтарымен мүдделеріне зиян келтірілген жағдайда ғана
әрекетсіздік құқыққа қайшы болып табылады. Атап айтқанда, полиция
қызметкері қызметте бола отырып және тұлғаның жеке басына қол сұғушылық
болып жатқаннан көре тұра өзінің қызметтік борышын орындамауы мүмкін. Осы
аталғандар құқыққа қайшы әрекетсіздіктің мүмкін болатын жағдайларының бірі
ғана болып табылады. Өкінішке қарай, сот органдары әрекетсіздікке қарағанда
әрекеттіліктің құқыққа қайшылығын белсенді түрде қабыл алады және бірқатар
жағдайларда әрекетсіздікке бой алдырған субъект оны азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің өзге де түрлеріне тартудан құтылып кететінін айта кеткен
жөн.
Зиян келтіру барлық жағдайларда дерлік сол немесе өзге бір жасалатын іс
- әрекеттердің қайшылығын білдіретін біз жоғарыда айтқан болатынбыз.
Заңдылық пен құқыққа қайшылық азаматтық құқықта ажырағысыз түсініктер болып
табылады. Іс - әрекеттердің (әрекетсіздіктің) құқыққа қайшы салдарының
болмауы, оларды азаматтық –құқықтық жауапкершілік негіздемесінің құрамдас
бөлігі ретінде қарастыру мүмкіндігінен айырады. Дегенмен де біз бірқатар
жағдайларда абстракциялана отырып әрекетті және оның зиянды салдарынан жеке
– жеке қарастырамыз. Бұл сонда да жеке түсініктер туралы сөз болып
отырғанын куәландырады. Олардың әрқайсысы түсіндірулердің белгілі бір
жиынтығы арқылы сипатталады.
Мұндай анализді біз ауытқушылық ретінде жасадық, оның себебі мынады.
Азаматтық құқықта зиян келтірудің алдын алу туралы жаңа норма көзделген
(918 бап). Іс - әрекеттердің құқық қайшылығын оның заңдылығынан бөліп
қарастыру зиян келтірудің алдын алу үшін тәжірибелік маңызға ие.
Аталған норманы қабылдау деликтілік құқықтың кеңейтіндігінің нышаны
болып табылады. Енді, деликтілік құқық жасалып қойған құқық бұзушылықтарға
заңнамалық реакция білдіру құралдарын ғана емес, сондай – ақ, потенциалды
құқық бұзушылықтарға ықпал ету құрамдарын да қамтиды.
Егер адамдардың іс - әрекеттері болашақта зиян келтіру қаупін тудыратын
болса, онда бұл іс - әрекеттерге тиым салу туралы талап қоюға зиян
келтірудің алдын алуға бағытталған талап – арызға негіз бола алады.
Әрине, мұндай талап – арызды қою кезінде іс - әрекетпен
(әрекетсіздікпен) зиян келтірілу міндетті емес болып табылады.
Бұл талап келтірілген зиянды өтеу туралы талап – арызбен бірге қойылуы
мүмкін. Кейбір жағдайларда адамдар (басым жағдайларда бұл кәсіпкерлер)
зиянды өтегеннен кейін, өздеріне тиесілі кәсіпорындардың, құрылымдардың
қызметін, өзге де өндірістік қызметті жалғастыра береді, ол өз кезегінде
зиян келтіруді де жалғастыруы немесе жаңа зиян келтірумен қауіп төндіруі
мүмкін, сот мұндай жағдайларда жауапкерді зиянды өтеу мен қатар тиісті
қызметті тоқтатуға міндеттеуге тиіс.
Кейбір жағдайларда тұлғаның тиым салуға арызданып отырған қызметтің
әлеуметтік маңызын ескере отырып, сот оның талап – арызын қанағаттандырудан
да бас тартуы мүмкін. Егер субъектінің қызметінде заңнаманы бұзу орын алып
отырса, мұндай бас тарту негізсіз деп танылады. Сот егер, бұл оны алып
отырса, заңнаманы бұзумен жүзеге асырылып отырған іс - әрекеттерге тиым
салуға тиіс.
Талап – арызын қанағаттандырудан бас тартылған субъект өзіне келтірілген
зиянды өтеуді талап ету құқығынан алдағы уақытта айрылмайды. Зиян азаматтық
құқықта материалдық немесе материалдық емес игілікті (адам өмірі,
денсаулығы) кеміту (жою) арқылы бағаланады.
Кейбір жағдайда жеке мүліктік емес игілікті кеміту тікелей құқық бұзушы
мен жәбірленуші арасында зиян келтіруден туындайтын міндеттемелік құқықтық
қатынасқа себепші болады, басқаша айтқанда, жеке мүліктік емес кеміту
кредитор тұлғасымен тікелей байланысты. Егер де азамат қайтыс болса бұл
жағдайда біз оның жеке мүліктік емес игілігін жою туралы айтатынымызға
қарамастан, адам өмірі қандай болып табылады, деликтілік міндеттеме басқа
тұлғаның шығындарына немесе жоғалтылған мазмұнына қатысты пайда болады.
Осындай мүмкіндікті ескере отырып, автор зиян туралы өз анықтамасын
ұсынып отыр. Зиян – бұл белгілі бір көлемде және заңмен көзделген
тәсілдермен оның салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір
тұлғаларға беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді
кемітуден көрініс тапқан ол сондай – ақ, құқық бұзушылық элементі). Бұл
анықтама, егер олар біреудің құқыққа қайшы іс - әрекеттерінің салдарынан
орын алса, тұлғаның мүліктік немесе мүліктік емес аяларындағы жағымсыз
өзгерістерге заңнамалық реакцияны сипаттайды.
Зиян азаматтық құқықта мүліктік және мүліктік емес деп бөлінеді.
Өтемеуге жататын зиян нақты залал түсінігімен біріктіріле отырып, мүліктің
(қозғалатын немесе қозғалмайтын, жеке анықтауға немесе біртектес белгілері
мен анықталған) бүлінуінен, жойылуынан келтірілген шығындардан өрініс
табады (ҚР АК 9- бап, 4- тармағы).
Сондай ақ зиян құрамына жәбірленушінің дағдылы айналым жағдайында
алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырылып қалған пайда) да
кіреді. Айырылып қалған пайда деп жоспарланған табысты ғана емес, сондай –
ақ бүлінген мүліктен нәтижелер төл түрінде алынуы мүмкін болған табиғи
өсімдерді де түсінген жөн.
Басым жағдайда нақты залал тікелей бастапқы зиян бола отырып айқын
көрінеді. Бірақ ол жанама түрдегі кейінгі зиян ретінде де көрініс беруі
мүмкін.
Зиян дам өмірі, оның денсаулығы, ар – намысы, іскерлік беделі, жеке
өмірге қол сұғушылық, жеке және отбасылық құпия сияқты игіліктер бойынша
туындайтын жеке мүліктік емес құқықтарды бұзатын, сондай – ақ атауға,
өзіндік бейнелеуіне және басқа да материалдық емес игіліктерге деген
құқықтар бұзылған кездегі құқыққа қайшы іс - әрекеттердің салдары болуы
мүмкін.
Денсаулықты зақымдаумен, адам өмірін айырумен келтірілген зиян еңбек
ақыны, заңды тұлғаны құрумен немесе құрусыз жеке кәсіпкерлік қызметтен
түсетін табысты жоғалтудан мүліктік залал түрінде де көрініс табуы мүмкін.
Бұ орайда мүліктік зиянның құрамына емделуге, күтімге, тамақтануға,
протездеуге, көлік құралдарын алуға, жерлеуге және т.б. кеткен шығындар
кіретін болады.
Сонымен денсаулықты зақымдаумен келтірілген зиян белгілі бір бөлігінде
нақты мүліктік залал болып табылады, бірақ ол алынбай қалған пайда
нысанында да көрініс табуы мүмкін.
Мүмкін емес зиян деп қол сұғатын объектіге қарамастан мүліктік емес зиян
түсініледі. Яғни моральдық зиян жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне де және
субъектілердің жеке мүліктік емес игіліктерімен құқықтарына да қол
сұғушылықтың салдары болуы мүмкін.
Себепті байланыс – бұл азаматтық құқық бұзушылықтың элементі. Соған
сүйене отырып деликтілік құқық нормаларын қолданатын субъектілер құқықтық
және іс жүзінде көзқарастар тұрғысынан зиянның туындаған құқыққа қайшы
салдары, тұлғаның жауапкершілікке тарту негізделген қорытынды жасайды.
Себепті байланыс – объективті категория. Бірақ ол белгілі бір
материалдық көрініске ие емес, сондықтан оның болу болмауы мен сипаты
деликтілік және соған орай туындайтын іс жүргізушілік құқықтық қатынастар
қатысушыларының субъективтік танымы арқылы анықталады. Әрине, деликтінің
басқа да қырлары, тіпті іс жүргізудегі шынайылықтың кез келген жағдайы
белгілі бір шамада субъективтік тұрғыдан бағаланатындығын айта кеткен жөн,
бірақ себепті байланысты бағалаудың мүмкін болатын субъективизациясының
дәрежесі елеулі түрде жоғары. Бұл оның ерекшеліктеріне байланысты.
Себепті байланыс, біздің ойымызша, екі түрлі маңызға ие. Біріншіден, ол
жауапкершілікті сол бір немесе өзге тұлғаға жүктеу мүмкіндігі туралы
қорытынды жасауға көмектеседі. Екінші жағынан, себеп – сал байланысы
зиянды өтеу шектерін белгілеуге мүмкіндік беретін объективті критерийі
болып табылады.
Қойылған міндеттердің екіншісін шешу үшін себепті байланысты ескеру
кезінде тұрған мәселенің мәнісі мынада: субъектіге жауапкершілік жүктеу
үшін құқыққа қайшы іс - әрекетпен туындаған нәтижесінің зерттеліп отырған
себеп – сал байланыстары ықпалының шынайылық дәрежесін қандай шектерге
дейін мойындау жеткілікті болады.
Өкінішке қарай, біздің соттарымыздың тәжірибесінде және жұмыстардың
соңғы жылдарында аталған мәселеге ерекше көңіл бөлу қажеттілігі
байқалмайды.
Қазіргі уақытта себеп – сал байланысының екі теориясында қолдану орынды
болып табылады. Олардың бірі қажетті жағдай теориясы немесе эквивалентті
себеп – сал байланысты деген атауға ие. Бұл теорияның себеп – сал
байланысын анықтау туралы бастапқы ережесі мына формулада бекітілген: егер
себеп болмаса, онда нәтиже де шығарылмауға тиіс. Эквивалентті себеп – сал
байланысы теориясының авторы – Томас Гоббс пен Бури. Аталған теория
кеңестік азаматтық құқық теориясында қажетті себеп сал байланысы теориясы
деп аталған. Бірақ кеңістік кезеңнің авторлары екі теорияның түпкілікті
түрде бір – бірінен ерекшеленетінін әр уақытта айтып отырған болатын.
Идеологиялық ықпал етуден басталғаннан кейінгі қазіргі таңда бізге
эквивалентті себеп – сал теориясы тиісдірек әрі сенімді екені айқын.
Аталған теорияда айтылған себеп сал байланысын айқын көрсететін бір
мысалды сот тәжірибесінен алайық. Бұрын сотталған Е деген азамат 7 наурыз
1996 жылы Балқаш қаласының Ленин көшесінде орналасқан Юбилейный
мейрамханасының жанынан өтіп бара жатты. Олар бір біріне жақындағанда Е.
Бұзақылық ниетпен оны төбелеске итермелеу үшін С. деген азаматты
себепсізден итеріп жібереді. Төбелес барысында Е. Қалтасынан бүктемелі
пышақ алып шығып, онымен С- тің ішіне соққы жасайды. Сот медициналық
сараптама актісінің негізінде жасалған сот қорытындысына сәйкес. Он екі
қабырға аясында кіру жарақатымен іш қарынды тесіп, кесу арқылы кіру
жарақаты түрінде алынған зақым ауыр жарақаттың қатарына жатады және адам
өліміне алып келумен тікелей себеп – сал байланысында болып табылады.
Себеп –сал байланысын анықтау барлық жағдайларда оңай емес. Осыған орай
оның тағы бір теориясын пайдалану ұсынылады. Ол теория бара – бар немесе
теңбе – тең себеп – сал байланысы теориясы деп аталады. Оған сәйкес, зиян
үшін жауапкершілік, егер құқық бұзушылық іс жүзінде келтірілгенге
қарағанда, зиянның пайда болу мүмкіндігін елеулі түрде арттырып жіберсе
туындауға тиіс. Егер құқық бұзушылық іс - әрекеттері мән - жайдың қалыпты
барысы тұрғысынан қарағанда да зиянның пайда болуына еш маңызғы ие болмаса
және зиянның пайда болуына әдеттен тыс және бөтен іс - әрекеттердің
нәтижесінде себепті болса, онда жауапкершілік туындамайды.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік жүктелген кезде жәбірленген тараптық
кінәлігі ескеріледі. Жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан туындаған
зиян өтелуге жатпайды.
Егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның пайда болуына
немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші кінәсінің
дәрежесіне қарай өтеу мөлшері азайтылуға тиіс.
Жәбірленуші өрескел абайсыздық жасап, зиян келтірушінің кінәсі болмаған
жағдайда, оның жауапкершілігі кінәсіне қарамастан туындаған кезде егер заң
актілерінде өзгеше көзделмесе, өтеу мөлшері азайтылуға тиіс немесе зиянды
өтеуден бас тартылуы мүмкін. Азаматтың өмірі мен денсаулығына зиян
келтірілген жағдайда зиянды өтеуден толық бас тартуға жол берілмейді.
Жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде
жәбірленушінің кінәсі Қр АУ 937 – бабына сәйкес қосымша шығындар бөлігінде
ескерілмейді. Азаматтың қайтыс болуы салдарынан асыраудан айырылған
тұлғаларға зиян өтелгенде, сондай – ақ оны жерлеуге кеткен шығындарды өтеу
кезінде жәбірленуші кінәсінің болуы маңызды болып табылмайды.
Кінәні ескерудің тағы бір жағдайын атап өтейік, бұл жолы біз зиян
келтірушінің кінәсі туралы айтамыз. ҚР АК 935 – бабының 5 – тармағына
сәйкес, зиян азаматпен келтірілген кезде оның нашар мүліктік жағдайын
ескере отырып сот одан келтірілген зиян үшін өндірілетін сома мөлшерін
азайта алады. Егер зиян тұлғамен қасақана келтірілсе, бұған жол берілмейді.
3. Зиян келтірудің жекелеген жағдайлары үшін туындайтын жауапкершілік.
Заңды тұлғаның немесе азаматтың өз қызметкерi келтiрген зиян үшiн
жауапкершiлiгi
1. Заңды тұлға немесе азамат өзiнiң қызметкерi еңбек (қызметтiк,
лауазымдық) мiндеттерiн атқару кезiнде келтiрген зиянды өтейдi.
2. Зиян келтiруi салдарынан туындайтын мiндеттемелер туралы осы Кодекстiң
ережелерiне қатысты қызметкерлер деп жұмысты еңбек шартының негiзiнде,
сондай-ақ азаматтық-құқықтық шарттың негiзiнде орындаған, егер бұл ретте
жұмыстардың қауіпсіз жүргізілуіне жауапты тиiстi заңды тұлғаның немесе
азаматтың тапсырмасымен және бақылауымен iс-әрекет жасаған немесе iс-әрекет
жасауға тиiстi болған азаматтар танылады.
Шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар мен өндiрiстiк
кооперативтер өздерiнiң қатысушылары (мүшелерi) серiктестiктiң, акционерлiк
қоғамның немесе кооперативтiң кәсiпкерлiк, өндiрiстiк немесе өзге де
қызметiн жүзеге асыруы кезiнде соңғылары келтiрген зиянды өтейдi.
Мемлекеттiк органдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, сондай-ақ
олардың лауазымды адамдары келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiк
1. Мемлекеттiк органдардың заң актiлерiне сәйкес келмейтiн актілерді
шығаруының салдарынан келтiрiлген зиян актiнi шығарған органдар мен
лауазымды адамдардың кiнәсiне қарамастан, сот шешiмi негiзiнде өтелуге
тиiс. Зиян мемлекеттiк қазына есебiнен өтеледi. Қаржы органдары не арнайы
тапсырма бойынша басқа органдар мен азаматтар қазына өкiлдерi болады.
2. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өз органдары мен лауазымды
адамдары келтiрген зиян үшiн сот тәртiбiмен жауап бередi.
3. Мемлекеттiк органдар лауазымды адамдарының әкiмшiлiк басқару саласындағы
заңсыз iс-әрекетiнен (әрекетсiздiгiнен) келтiрiлген зиян осы органдардың
иелiгiндегi ақшаның есебiнен (осы Кодекстiң 917-бабы) жалпы негiздерде
өтеледi. Олар жеткiлiксiз болған кезде зиян мемлекеттiк қазынаның есебiнен
субсидиарлық жолмен өтеледi.
Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз iс-
әрекеттерiмен келтiрiлген зиян үшін жауапкершiлiк
1. Заңсыз соттау, заңсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz