Демографиялық процестердің теориялық және әдістемелік негіздері
Кіріспе
І.Тарау. Демографиялық процестердің теориялық және әдістемелік негіздері
1.1. Халық . халықтар географиясының зерттеу объектісі
1.2. Халықтың табиғи және механикалық қозғалысы
ІІ.Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу
2.1. Жамбыл облысындағы халықтың орналасуы мен жалпы шолу
2.2. Жамбыл облысы халқының табиғи қозғалысы
2.3. Жамбыл облысы халқының миграциясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
І.Тарау. Демографиялық процестердің теориялық және әдістемелік негіздері
1.1. Халық . халықтар географиясының зерттеу объектісі
1.2. Халықтың табиғи және механикалық қозғалысы
ІІ.Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу
2.1. Жамбыл облысындағы халықтың орналасуы мен жалпы шолу
2.2. Жамбыл облысы халқының табиғи қозғалысы
2.3. Жамбыл облысы халқының миграциясы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
«Біз, Қазақстан халқы... » - бұл сөздер Отанымыздың – Қазақстан Республикасы Конститутциясының мәтініндегі ең маңызды сөздер болып табылады десек болады. Олар мемлекетіміздің билік көзі халық, яғни мемлекетіміздің азаматтығына ие барлық адамдар болып табылады деген мағына береді.
Республикамыздың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жамбыл облысы халқының саны жөнінен Республика бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Бұл халық қандай тарихи оқиғалардың әсерінен қалыптасты? Қазіргі кезде оның ұлттық және әлеуметтік-демографиялық құрылымы қандай? Облыстың демографиялық жағдайына бүгінгі таңда қандай процестер әсер етіп отыр? Осы және басқа да сұрақтардың жауабы, біздің ойымызша гуманитарлық сала мамандарымен қатар (тарихшылар, саясаттанушылар, социологтар, экономистер және т.б.) жалпы оқырман қауымының да қызығушылығын тудырады. Халықтың қоныстауымен кез-келген қоғамның демографиялық құрылымына байланысты барынша толық мәліметтер еңбекті көп қажет ететін аса маңызды халық санағымен жылдық есептер жүргізу арқылы іске асып отыр. Жұмыс барысында келтірілген нақты статистикалық мәліметтер Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі мен Жамбыл облыстық стстистика басқармасының жылдық есептерінен алынған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам басынан өткеріп отырған өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері халық қоныстануы мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп отыр. Еліміздегі саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты, халықтың қоныстану мәселелері бүгінгі күннің өзекті тақырыбына айналып отыр. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде республиканың ірі индустриялық базасы болып табылатын және халқы жөнінен алдыңғы орында тұрған Қарағанды облысының демографиялық жағдайындағы қиындықтар тек облыс шегінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл Қазақстан Республикасы үшін де аса маңызды.
Республикамыздың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жамбыл облысы халқының саны жөнінен Республика бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Бұл халық қандай тарихи оқиғалардың әсерінен қалыптасты? Қазіргі кезде оның ұлттық және әлеуметтік-демографиялық құрылымы қандай? Облыстың демографиялық жағдайына бүгінгі таңда қандай процестер әсер етіп отыр? Осы және басқа да сұрақтардың жауабы, біздің ойымызша гуманитарлық сала мамандарымен қатар (тарихшылар, саясаттанушылар, социологтар, экономистер және т.б.) жалпы оқырман қауымының да қызығушылығын тудырады. Халықтың қоныстауымен кез-келген қоғамның демографиялық құрылымына байланысты барынша толық мәліметтер еңбекті көп қажет ететін аса маңызды халық санағымен жылдық есептер жүргізу арқылы іске асып отыр. Жұмыс барысында келтірілген нақты статистикалық мәліметтер Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі мен Жамбыл облыстық стстистика басқармасының жылдық есептерінен алынған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам басынан өткеріп отырған өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері халық қоныстануы мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп отыр. Еліміздегі саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты, халықтың қоныстану мәселелері бүгінгі күннің өзекті тақырыбына айналып отыр. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде республиканың ірі индустриялық базасы болып табылатын және халқы жөнінен алдыңғы орында тұрған Қарағанды облысының демографиялық жағдайындағы қиындықтар тек облыс шегінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл Қазақстан Республикасы үшін де аса маңызды.
1. ҚР халықтың орналасуы мен саны // ҚР статистика жөніндегі агенттігі 1 -том. Алматы, 2001 жыл.
2. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агенство РК по статистике 1 том. Алматы, 2001 г.
3. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агентство РК по статистике 2 том. Алматы, 2001 г.
4. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агенство РК по статистике 3 том. Алматы, 2001 г.
5. ҚР халқы жынысы мен жасы бойынша // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Аматы, 2001 жыл.
6. Населению РК по уровню образования // Агентство РК по статистике Алматы, 2000 г.
7. Региональной статистической ежегодник Казахстана // Комитет по статистике и анализу Алматы 1997 г.
8. Т. Абилдаев //Экология и устойчивая развития // (начальник Управления здравоохранения Акима Жамбылской области). Июнь, №6, 2003 г.
9. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Алматы, 1'2004 жыл.
10. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі. Алматы, 1'2004 жыл.
11. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Алматы, 1'2004 жыл.
12. Миграция населения // Агенство РК по статистике 2000 г.
13. Миграция населения // Агенство РК по статистике 2003 г.
14. Қоныстанудың географиялық-әлеуметтік экономикалық мәселелері. Парасат №16, 2000 жыл.
15. Демографические процессы и их закономерности. Под ред. Волкова А.Г.-Москва: Мысль,1986.-192 с.
16. Воспроизводство населения. Под ред. Вишневского А.Г. и Волкова А.Г. –Москва: Финансы и статистика,1993.-303 с.
17. Курс демографий по ред. А.Я.Баярского.-Москва статистика, 1995 г.
18. Валантей Д .И,Зверева Н .В Изучение народно населениең Изд Московского университета, 1997г.
19. М.Тәтімов. Қазақ әлемі (Қазақтың саны қанша?).-Алматы:Атамұра-Қазақстан,1993-112-150 б.
20. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980).-Алматы: Ғылым, 1991-188 с.
21. Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990гг.-Алматы:1993
22. Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях суверенитета.-Алматы:Оркениет, 2001-112с.
23. Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны.-Алматы:ҚР статистика жөніндегі агенттігі,1999-2003гг
24. Казахстан 1991-2002.-Алматы :Агентство РК по статистике,2002-52 с.
25. Молчанова А. Заметные изменения в демографии Казахстана // Казахстанские новости. 23.07.1994.
26. Людмила Мельник. Щит. //Проблема миграции на первом месте, 2003ж.
27. Демографическая ситуация. Статистическое образование Казахстана 2004 г.
28. Переведенцев В.И. Методы изучения миграции населения.-Москва:Мысль,1995г.
29. Абилгазиева Ж., Минбаева З.// О миграционных процессах в Казахстане .Алматы:Аль-Пари 2001-№5-6
30. Курмангалиев Д.Н. Проблемы урбанизации и экологическая безопастность городов. Алматы: Аль-Пари. 1997-С.55-56.
31. Қазақстан және оның аймақтары. Алматы: Агентство РК по статистике.2002-№2-62с.
32. Шербов С.Я.Сколько же нас может быть? // Вопросы статистики.Москва:2002- №3 -С.72-79.
33. Бұлұтай М. Демографиялық ахуалымыз: ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат,2003-№4-34-36 б.
2. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агенство РК по статистике 1 том. Алматы, 2001 г.
3. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агентство РК по статистике 2 том. Алматы, 2001 г.
4. Итоги переписи население 1999 г. По Жамбылской области // Агенство РК по статистике 3 том. Алматы, 2001 г.
5. ҚР халқы жынысы мен жасы бойынша // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Аматы, 2001 жыл.
6. Населению РК по уровню образования // Агентство РК по статистике Алматы, 2000 г.
7. Региональной статистической ежегодник Казахстана // Комитет по статистике и анализу Алматы 1997 г.
8. Т. Абилдаев //Экология и устойчивая развития // (начальник Управления здравоохранения Акима Жамбылской области). Июнь, №6, 2003 г.
9. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Алматы, 1'2004 жыл.
10. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі. Алматы, 1'2004 жыл.
11. Қазақстан және оның өңірлері // ҚР статистика жөніндегі агенттігі Алматы, 1'2004 жыл.
12. Миграция населения // Агенство РК по статистике 2000 г.
13. Миграция населения // Агенство РК по статистике 2003 г.
14. Қоныстанудың географиялық-әлеуметтік экономикалық мәселелері. Парасат №16, 2000 жыл.
15. Демографические процессы и их закономерности. Под ред. Волкова А.Г.-Москва: Мысль,1986.-192 с.
16. Воспроизводство населения. Под ред. Вишневского А.Г. и Волкова А.Г. –Москва: Финансы и статистика,1993.-303 с.
17. Курс демографий по ред. А.Я.Баярского.-Москва статистика, 1995 г.
18. Валантей Д .И,Зверева Н .В Изучение народно населениең Изд Московского университета, 1997г.
19. М.Тәтімов. Қазақ әлемі (Қазақтың саны қанша?).-Алматы:Атамұра-Қазақстан,1993-112-150 б.
20. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980).-Алматы: Ғылым, 1991-188 с.
21. Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990гг.-Алматы:1993
22. Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографическое развитие Республики Казахстан в условиях суверенитета.-Алматы:Оркениет, 2001-112с.
23. Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны.-Алматы:ҚР статистика жөніндегі агенттігі,1999-2003гг
24. Казахстан 1991-2002.-Алматы :Агентство РК по статистике,2002-52 с.
25. Молчанова А. Заметные изменения в демографии Казахстана // Казахстанские новости. 23.07.1994.
26. Людмила Мельник. Щит. //Проблема миграции на первом месте, 2003ж.
27. Демографическая ситуация. Статистическое образование Казахстана 2004 г.
28. Переведенцев В.И. Методы изучения миграции населения.-Москва:Мысль,1995г.
29. Абилгазиева Ж., Минбаева З.// О миграционных процессах в Казахстане .Алматы:Аль-Пари 2001-№5-6
30. Курмангалиев Д.Н. Проблемы урбанизации и экологическая безопастность городов. Алматы: Аль-Пари. 1997-С.55-56.
31. Қазақстан және оның аймақтары. Алматы: Агентство РК по статистике.2002-№2-62с.
32. Шербов С.Я.Сколько же нас может быть? // Вопросы статистики.Москва:2002- №3 -С.72-79.
33. Бұлұтай М. Демографиялық ахуалымыз: ойлар мен ұсыныстар // Ақиқат,2003-№4-34-36 б.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І-Тарау. Демографиялық процестердің теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Халық – халықтар географиясының зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... .
1.2. Халықтың табиғи және механикалық
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ-Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу ... .
2.1. Жамбыл облысындағы халықтың орналасуы мен жалпы
шолу ... ... .
2.2. Жамбыл облысы халқының табиғи
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3. Жамбыл облысы халқының
миграциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Кіріспе
Біз, Қазақстан халқы... - бұл сөздер Отанымыздың – Қазақстан
Республикасы Конститутциясының мәтініндегі ең маңызды сөздер болып табылады
десек болады. Олар мемлекетіміздің билік көзі халық, яғни мемлекетіміздің
азаматтығына ие барлық адамдар болып табылады деген мағына береді.
Республикамыздың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жамбыл облысы
халқының саны жөнінен Республика бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Бұл
халық қандай тарихи оқиғалардың әсерінен қалыптасты? Қазіргі кезде оның
ұлттық және әлеуметтік-демографиялық құрылымы қандай? Облыстың
демографиялық жағдайына бүгінгі таңда қандай процестер әсер етіп отыр? Осы
және басқа да сұрақтардың жауабы, біздің ойымызша гуманитарлық сала
мамандарымен қатар (тарихшылар, саясаттанушылар, социологтар, экономистер
және т.б.) жалпы оқырман қауымының да қызығушылығын тудырады. Халықтың
қоныстауымен кез-келген қоғамның демографиялық құрылымына байланысты
барынша толық мәліметтер еңбекті көп қажет ететін аса маңызды халық
санағымен жылдық есептер жүргізу арқылы іске асып отыр. Жұмыс барысында
келтірілген нақты статистикалық мәліметтер Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігі мен Жамбыл облыстық стстистика басқармасының
жылдық есептерінен алынған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам басынан өткеріп отырған
өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері халық қоныстануы
мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп отыр. Еліміздегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге байланысты, халықтың қоныстану мәселелері бүгінгі
күннің өзекті тақырыбына айналып отыр. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде
республиканың ірі индустриялық базасы болып табылатын және халқы жөнінен
алдыңғы орында тұрған Қарағанды облысының демографиялық жағдайындағы
қиындықтар тек облыс шегінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл Қазақстан
Республикасы үшін де аса маңызды.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты – Жамбыл облысының
демографиялық жағдайына талдау жасау. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін
төмендегі міндеттер қойылды:
1. Демографиялық процестерді зерттеудің теориялық негіздерімен
танысу.
2. Жамбыл облысының экономикалық-географиялық орны мен
әкімшілік-территориялық құрылымына қысқаша сипаттама беру.
3. Жамбыл облысы халқының орналасу ерекшеліктерін анықтау.
4. Жамбыл облысы халқының табиғи қозғалысына, яғни туу, өлім-
жітім, табиғи өсім, некелесу және ажырасу процестеріне,
халықтың жыныс-жастық құрылымына талдау жасау.
5. Жамбыл облысындағы миграциялық процестердің даму
ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Зерттеу нысанасы: Жамбыл облысының халқы.
Зерттеу пәні: Жамбыл облысы халқының демографиялық көрсеткіштері мен
механикалық қозғалысы.
Практикалық маңызы: Дипломдық жұмыс материалдарын Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық географиясы, Жамбыл облысының географиясы
курстарына қосымша материал ретінде және ғылыми-танымдық мақсаттарда
пайдалануға болады.
Бірінші бөлімде демографиялық үрдістердің теориялық және әдістемелік
негіздері қарастырылады. Халықтар геграфиясының негізгі зерттеу объектісі
болып табылатын халықты зерттеу бағыттыры мен оны есепке алу жолдары,
халықтың табиғи және механикалық қозғалысы жөнінде түсінік, олардың
көрсеткіштерін анықтау тәсілдері, демографиялық үрдістерді зерттеуге үлес
қосқан ғалымдар мен олардың ұсынған анықтамалары қарастырылған.
Екінші бөлімде Жамбыл облысының халық саны мен табиғи қозғалысының
серпіні жөніндегі жалпы мәліметтер қарастырылған. Жамбыл облысы халқының
серпінінде кемуге бейімділік байқалады. Оған тікелей әсер етіп отырған
халықтың табиғи қозғалысындағы өзгерістер. Қарастырылып отырған санақ
аралас кезеңде облыс халқының туу және өлім-жетім көрсеткіштеріндегі
жағымсыз құбылыстар табиғи өсім деңгейінің төмендеуіне әкеліп соқты. Облыс
халқының туу көрсеткіштерінің төмендеуіне әсер етіп отырған басты фактор,
жалпы республикадағыдай, әлеуметтік-экономикалық болып табылады. Өлім-жітім
деңгейінің жоғарылауына жоғарыда аталған фактормен қатар еліміздің
өнеркәсібі дамыған ауданы - Жамбыл облысының күрделі экологиялық жағдайы
әсер етіп отыр. Себебі экологиялық лас өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейде шоғырлануы халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіреді. Ал
табиғи өсімнің төмендеуі халық санының кемуіне әкеліп соғады.
Сондай-ақ бұл Жамбыл облысы халқының миграция мәселелеріне арналған.
Санақ аралық кезеңде облыстың миграциялық жағдайы қолайсыз деп бағалануда.
Мигранттардың негізгі бағыттары жақын және алыс шетел мемлекеттері мен
республикамыздың өзге облыстары. Сонымен қатар миграцияның облыстың
демографиялық жағдайына әсері мол, себебі ол халықтың жыныстық-жастық,
ұлттық құрамында еңбек ресурстарының құрылымына халықтың ұдайы өсуіне
тікелей әсер етеді.
I-Тарау. Демографиялық үрдістердің теориялық және әдістемелік негіздері
1.1. Халық – халықтар географиясының зерттеу объектісі
Халық барлық уақыттарда географтар үшін аса маңызды зерттеу
пәндерінің бірі болған. Бұдан ертерек уақыттарда елдер мен оларды
мекендейтін халықтар географияның мазмұнын құраған. Кейінірек
географияның анықтамасы кеңейгенімен халық географияның негізі болып
қалды.
Уақыт өте келе географиялық ғылымдар жүйесінде экономикалық география
бөлініп шықты, ал халықтар географиясы экономикалық географияның бір
тармағы ретінде қалыптасты.
Экономикалық географияда өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы немесе көлік
географиясымен салыстырғанда халықтар географиясы ерекше маңызға ие. Себебі
халық өндіруші күш ретінде де, тұтынушылар біртұтастығы ретінде де
шаруашылықтың барлық салаларымен байланысты, экономикалық география
зерттейтін барлық құбылыстар мен үрдістерге қатысады, сонымен қатар оның
шаруашылықтан тәуелсіз, алайда халықты географиялық сипаттауда міндетті
түрде назар аударатын ерекшеліктері бар (мысалы,ұлттық және тілдік
айырмашылықтары) 1.
Халық дегеніміз күнделікті өмірдің өндірісі мен ұдайы өсім үрдісінде
табиғи тарихи қалыптасып үздіксіз жаңарып отыратын адамдардың біртұтастығы,
адамзат қоғамының басты материалды компоненті (құраушы бөлігі). Халық
дегеніміз түрлі сипат пен белгілер тән алуан түрлі және күрделі құбылыс.
Жалпы халыққа тән маңызды белгі ретінде оның үнемі жаңарып
отыруын қамтамасыз ететін өлгендер санының туылған дамушы келер ұрпақпен
алмасуын айтуға болады. Бұл үздіксіз үрдісті көбіне табиғи ұдайы өсу
немесе халықтың табиғи қозғалысы деп атайды, себебі ол ең алдымен адамның
биологиялық қасиеттері арқылы көрінеді. Табиғи қозғалыспен қатар халықтың
басқа да қозғалыстары бар. Бұл халықтың бүкіл қозғалыстарының анықтаушы
шегін, ұдайы өсу мен жалпы қоғамның дамуының қоғамдық үрдіспен үздіксіз
байланысын көрсететін халықтың кеңістік және әлеуметтік қозғалысы (халықтың
әлеуметтік қозғалысы жеке тұлғалардың әлеуметтік топтар мен таптардың бір
класынан екіншісіне өтуі, қоғамның әлеуметтік құрылымында алатын орнының
өзгеруі) 2.
Халық қозғалысының нәтижесінде оның құрылымы мен басқа да
сипаттары анықталып қана қоймай, сонымен қатар халықтың қоғамның басқа да
барлық компоненттерімен үнемі өзара байланысы іске асады. Бұл өндірістік
күштер мен өндірістік қатынастардың дамуымен шарттасатын үздіксіз сандық
және сапалық өзгерістермен сипатталатын халықтың аса маңызды қасиетін –
халық қоныстануының дамуын анықтайды.
Халық бүкіл қоғамдық дамудың органикалық бөлігі бола тұрып, өзі де
сол дамуға айтарлықтай әсер ететін фактор болып табылады және оны өзгеріске
ұшыратады. Халық қоныстануының заңдар жүйесін халық дамуының объективті
үрдістерінің ішкі маңызды, тұрақты үнемі қайталанып отыратын өзара
байланыстар құрайды. Халық қоныстануының заңдары арасында халықтың ұдайы
өсуінің аса жалпыланған сипаттарын біріктіретін заңдар жүйесін (подсистема)
шартты түрде бөлуге болады: 1) Халықтың табиғи қозғалыс заңдары; 2)
Халықтың кеңістіктік қозғалысының заңдары (халықтың қоныстану және көші –
қон заңдылықтары); 3) Әлеуметтік қозғалыс заңдары (халықтың әлеуметтік
қозғалғыштығын көрсететін кластық, мамандық, біліктілік, білімділік және
тағы басқа құрылымдарының өзгеру заңдылықтары).
Халық дегеніміз нақты адамдардың біртұтастығының әлеуметтік –
уақыттық және кеңістік – аймақтық анықтамалығын құрайды. Кеңістік –
аймақтық шектеуге байланысты қозғалыс нәтижесінде халық аймақ бойынша
тарайды. Бұл үрдісті халықтың қоныстандырылуы деп атайды, оның нәтижесінде
қоныстар торы (торабы) пайда болады. Қоныстардың негізгі екі түрі бар –
қалалық және ауылдық, олар өз кезегінде адамдар саны экономикалық –
географиялық жағдайы, дамуының тарихи ерекшеліктері, халықтық – шаруашылық,
сәулет–жоспарлық келбеті бойынша ерекшеленеді. Қоныстардың қоныстанбауы
(бос болуы), аймақтың қоныстану деңгейі мен халықтың тығыздығы және
қоныстардағы адамдардың көптігі халықтың таралуын сипаттайды.
Халықты қозғалыс үрдісінде қарастыру оның сипаттарының көп
түрлілігін көрсетеді және де ол әлеуметтік және биологиялық құбылыстармен
күрделі байланыста тұрған объективті өмірдің бүтін әлеуметтік құбылысы
болып табылады. Қазіргі кезде халық есебін түрлі органдар (мекемелер)
жүргізеді. Халықтың табиғи қозғалысының күнделікті есебі туу мен өлім,
азаматтық жағдай мен медициналық мекемелердің актілерінің жазбаларына
негізделген; халықтың көші–қоны туралы мәліметтер халықты тұрғын орнына
тіркеу кезінде жүргізілетін ішкі істер органдарының келу мен кету туралы
статистикалық есеп құжаттарында тіркеледі. Табиғи қозғалыс пен көші –
қонды тіркеу мәліметтерінің негізінде халықтың жалпы саны, жыныстық және
жастық құрамы, халықтың әлеуметтік ұлттық құрамы, білім деңгейі және тағы
басқалар жайында есептер жүргізіледі.Бұл есептер халық санағының
арасындағы кезеңде жүргізіледі. 3.
Халық санағы белгілі бір уақытта елдің немесе оның бір бөлігінің
әрбір тұрғынын сипаттайтын демографиялық, экономикалық және әлеуметтік
мәліметтерді жинау мен талдап қорытудың аса күрделі әрі жауапты үрдісі
болып табылады.
БҰҰ–ның статистикалық комиссиясының анықтауы бойынша халық санағы
дегеніміз – бұл жинау, жинақтау, бағалау, талдау және жарыққа шығарудың
біртұтас үрдісі немесе елдің нақты шектелген бөлігіндегі тұлғалардың
барлығына қатысты белгілі бір уқыттағы демографиялық, экономикалық және
әлеуметтік мәліметтердің басқаша таралуы. БҰҰ – ның ұсынысы бойынша халық
санағы әрбір он жылда жүргізіледі.
Санақ елдің барлық тұрғындарын, сонымен қатар сыртта жүргендерді де
тіркейді. Жанұяның құрамы туралы мәлімет алып, оларды бір бірінен айыру
үшін санақ жанұялар бойынша жүргізіледі. Халық санағын жүргізгенде
мәліметтер құжаттардан емес адамдар сөзінен алынады. Жауаптар арнайы санақ
парақтарына жазылады. Жазбаларды арнайы есепшілер жүргізеді.
Халық санағы қысқа мерзім ішінде (бірнеше күн ішінде) жылдың халық
аса қозғалмайтын уақытында жүргізіледі. Біреуді жазбай қалу немесе қайталап
жазбау үшін арнайы әдістер қолданылады. Ол үшін халық санағының дұрыстығын
тексеруге мүмкіндік беретін бақылау тіркеулері жүргізіледі.
Санақ жоспары елдің бүкіл халқы үшін бірдей. Оған әдетте
демографиялық (жынысы, туылған жылы, күні, жасы, некелік жағдайы,
балаларының саны және т.б.),экономикалық (қандай іспен
шұғылданатындығы,күнкөріс көзі,жұмыссыздар үшін арнайы сұрақтар және т.б.),
білімділік туралы (сауаттылығы, мектепке баруы, оқу жылы немесе
білімділігінің деңгейі, мамандығы) және ұлттық (ұлты, ана тілі басқа
білетін тілдері) белгілері бар мәліметтер кіреді 4 .
Мәліметтерді жинау – халық санағының, бастапқы сатысы ғана. Ары қарай
мәліметтер құбылады (өзгеріске ұшырайды), түрлі инстанцияларда бақылаудан
өткен соң автоматтандырылған өңдеуге ұшырайды (кодтау арқылы алғашқы жазып
алынған мәліметтер магнитті дискілерге көшіріліп компьютерге енгізіледі).
Бұл соңғы өңдеу санақ мәліметтерін өңдеудің алдын-ала жоспарлануы бойынша
мемлекетті экономикалық және саяси ұйымдастыруға қажетті халықтың саны,
құрамы мен таралуы туралы, сонымен қатар елдің және оның жекелеген
аймақтары мен мекен жайларының экономикалық және әлеуметтік дамуын ғылыми
зерттеп іс жүзінде басқаруға арналған жан жақты мәліметтері бар дайын
статистикалық кестелер жасап шығарады.
Бұл мәліметтердің барлығы халықтар географиясының кез-келген өңдеу
ісінің қажетті алғы шарты болып табылады. Халықтың саны мен жастық–жыныстық
құрылымы, қала мен ауыл халқының үлесі, халық шаруашылығының салаларында
еңбек етіп жатқан халықтың таралуы– мұның бәрі халықтар географиясын
талдауға қажетті негізін қалаушы бастапқы мәліметтер болып табылады. Туу,
өлім – жітім және табиғи өсім сияқты демографиялық көрсеткіштер халықтар
географиясы үшін маңызды және мысалы, еңбек артықшылығы мен жетіспеушілік
байқалатын аудандарда еңбек ресурстарының тепе – теңдігіне әсер ететіп, сол
арқылы көші-қон көрсеткіштерінен көрініс таба отырып экономикалық –
географиялық мәнге ие болады
Осыған байланысты халықтар географиясы пәнінің түрлі анықтамаларын
байқауға болады. Олардың ең қысқасы, В.В. Покшишевский бойынша: Халықтар
географиясы дегеніміз халықтар мен елді мекендердің құрамы мен орналысуын
зерттейтін экономикалық географияның саласы, ол түрлі аймақтардағы
халықтың қалыптасуын, оның құрылымын, тығыздығы мен нақты жиынтықтарын
(қалалық және ауылдық қоныстанулар) және де қоныстану пішіндерін анықтаушы
жағдайларды қарастырады 2. 1971 жылы ММУ – де басылып шыққан тағы бір
басқа халықтар географиясының оқулығында былай деп жазылған: Халықтар
географиясы халық саны, серпіні мен орналасуының аймақтық айырмашылықтарын,
сол айырмашылықтардың қалыптасу заңдылықтарын, елді мекендердің аймақтық
жүйелері мен олардың даму заңдылықтарын зерттейді. Сонымен қатар халықтар
географиясы жер шарындағы және жекелеген елдер мен аудандар шегінде
халықтың орын ауыстыруын зерттейді. Халықтар географиясының анықтамасы
бұдан да жинақты С.П. Ковалев пен Н.Я. Ковальскаяның оқулығында берілген:
халықтар географиясы нақты қоғамдық тарихи жағдайлар үшін сол халықтар
өмір сүріп еңбектеніп жатқан халықтың аймақтық топтары мен елді мекендер
жүйесінің серпінін, табиғи орта жән шаруашылық пен байланысын кешенді
түрде зерттейді. Ол халықтың аймақтық топтары мен елді мекендердің дамуының
заңдылықтары мен аймақтық мәселелерін анықтайды 3.
Зерттеудің мақсаты мен ауқымдылығына байланысты аймақтық топтар
ретінде жекелеген елдер мен олардың бөліктерінің, өлкелердің, облыстардың,
бөлшекті экономикалық аудандардың жекелеген қалалардың агломерациялары мен
ауылдық аудандардың халқы қарастырылуы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардың арасында принципиалды
айырмашылықтар жоқ екенін байқау қиын емес және салыстыруда олар халықтар
географиясы зерттейтін құбылыстар, үрдістер, мәселелер туралы кеңірек
түсінік беріп осы ғылымның төменде келтірілген жекелеген бөлімдері мен
бағытттарын бөлуге мүмкіндік береді:
1) Өндіріс географиясына байланысты теория мен қызмет салалары
бойынша халықтың құрылымы мен таралуының теориялық
заңдылықтарын, қала мен ауыл халқының арақатынасын
қарастыратын халықтар географиясының жалпы мәселелері;
2) Халықтың табиғи қозғалыс мәселелері;
3) Халықтың көші – қон географиясы;
4) Халықтың қалалық және ауылдық таралуының географиясы;
5) Еңбек ресурстарының географиясы;
6) Халықтар географиясының тарихы;
7) Этнодемографиялық мәселелер;
8) Халықты картографиялау мәселелері;
Осы аталған бағыттардың бәрі бір – бірімен және кез – келген қызмет
саласымен әсерлесе отырып мемлекеттік қызметті жоспарлаау мен жобалауда
қолданылуы мүмкін. Бұл бағыттардың барлығы тек сипатталу ғана емес, сонымен
қатар түсіндіріп талдау себеп – салдарлық сипатқа ие болуы қажет сол үшін
құбылыстар серпінді түрде қарастырылуы қажет.
Жалпы, халықтар географиясында басқа да ғылымдар секілді
мәселелерінің өзіндік теориялық шеңбері (жалпы заңдылықтарды анықтау)
зерттеулерінің аймақтық циклдары мен қолданбалы жақтары бар (анықталған
заңдылықтар негізінде практикалық сұрақтары шешіледі). Географиялық
ғылымдар жүйесінің бөлінбес бөлігін құрай отырып халықтар географиясы
халықтың таралып мекендеуін, оның ұдайы өсуін, қозғалысын, орналасуы мен
тіршілік етуін жан-жақты зерттейтін ғылымдар кешеніне кіреді. Бұл жағдайда
ол демография, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік психология, экономика,
статистика сияқты қоғамдық, сонымен қатар медициналық ғылымдармен тығыз
байланысты.
Демография халықтар туралы ғылымдар тобында ерекше негізін қалаушы
орынға ие.
Демография сөзі екі грек сөзінен тұрады демос - халық және
графо жазамын, яғни тікелей аударғанда халық туралы жазамын немесе
халықты сипаттау деген мағына береді 1.
Профессор Б.Ц. Урланис былай деп жазады: Демография дегеніміз
әлеуметтік, экономикалық, географиялық және биологиялық факторлар негізінде
халықтың құрылымы, таралуы мен серпініндегі құбылыстар мен үрдістердің
заңдалықтарын зерттейтін, сол негізде халықтар теориясын өңдейтін ғылым
4. А.Г. Волков демографияны қоғамдық тарихи байланыстағы халықтың ұдайы
өсуі туралы ғылым деп санайды 5.
Осы анықтамалардан халықтың ұдайы өсуі демографиялық ғылымның пәні
екендігін байқауға болады.
Табиғи ұдайы өсу үрдісі өз алдына аса күрделі: ол жыныс пен жасқа
байланысты халықтың құрылымына және жалпы халықтың санынан әсер
етеді.Халықтың ұдайы өсуіне көші – қон да әсер етеді. Себебі ұдайы өсу
үрдісінің бір факторы ретінде көші – қон көшіп қонушылардың тууына,
некелесуіне, денсаулығына және өліміне әсер етеді. Өз кезегінде халықтың
туу деңгейі, жанұялық жағдайы көші – қон қозғалысына әсер етеді, яғни
халықтың көшіп қонуының себепшісі болып табылады. Осыдан байқайтынынымыз
бұл үрдістер өзара тәуелді әрі байланысты. Бірақ олардың әрқайсысын
халықтың санына, сандық және сапалық құрамына әсер ететін жеке сала ретінде
қарастыру маңызды.
Халықтың табиғи және механикалық қозғалысы.
Елдің халық санының серпінді өзгеруіне екі фактор –халықтың табиғи
қозғалысы мен көшіп – қонуы (механикалық қозғалыс) әсер ететіні белгілі,
олардың бастысы табиғи қозғалыс немесе ұдайы өсу үрдісі болып табылады.
Халықтың табиғи өсімі дегеніміз туу, өлім-жетім, некелесулер мен ажырасулар
нәтижесінде халық саны мен құрылымының үздіксіз өзгеруі. Халықтың табиғи
өсімінің негізгі көрсеткіштері: туу, өлім және олардың арасындағы
айырмашылық табиғи өсім. Әдетте бұл оң көрсеткіш, алайда жекелеген
жағдайларда өлім – жітім туудан басым болғанда өсім теріс болуы мүмкін.
Демографияда туу дегеніміз белгілі бір әлеуметтік ортада баланың
туылу үрдісін айтады.
Туу мәселесі халықтың табиғи қозғалысы мен таралып орналасуын
зерттеуде ең негізгілердің бірі, себебі туу задылықтарын түсіну жалпы
демографиялық жағдайды бағалап, демографиялық болашақты болжауға мүмкіндік
береді. Экономикалық, идеологиялық, ұлттық саяси діни, адамгершілік
психологиялық сияқты түрлі факторлардың кешенімен сипатталатын әлеуметтік
үрдістер мен қатынастардың күрделі жүйесінің туу арқылы көрінетіні де бекер
емес.
Туу қарқындылығын анықтайтын факторлар арасында халықтың ахуал
деңгейінің факторы ерекше назар аудартады. Балалы болу үшін материалдық
жағдай жақсы болу керек деген бұрынан қалыптасқан түсінік бар. Басқаша
айтқанда, ахуалдың жоғары деңгейі әлеуметтік– экономикалық фактор ретінде
адамның материалды және рухани қажеттіліктерін және адамның спецификалық
балаға деген қажеттілігін қанағаттандыратын негіз болып саналады. Алайда
керісінше, ғалымдар дәлелдегендей, халықтың кедейлігі мен ахуалдылығының
төмен деңгейі барлық кезде туу деңгейінің төмен болуының себепшісі
болмайды. Бұл ахуал факторының өсуінде жағымды және жағымсыз сәттердің
болуына және тууға басқа да факторлардың әсер етуіне (мыс, діни, ұлттық
және т.б) байланысты болуы мүмкін.
Қалай болғанда да, туу мен өлім – жітім халықтың табиғи қозғалысының
негізгі құраушы бөлігі ретінде елдегі демографиялық жағдайды бейнелейді. Ал
бұл демографиялық көрсеткіштерді талдау елдегі халықтың дамуына әсер ететін
жағымсыз тенденцияларды анықтап келешекте қиыншылықтардың алдын алуға
мүмкіндік береді.
Табиғи қозғалыс мәліметтерін талдамас бұрын айта кететін жай
демографиялық көрсеткштерді екі негізгі түрге бөлуге болады: абсолютті және
салыстырмалы. Абсолютті көрсеткіштер дегеніміз белгілі бір уақыт ішінде
немесе уақыт ішінде немесе уақыт жиілігіндегі демографиялық құбылыстардың
(көбіне бір жыл ішіндегі) қосындысы. Оларға, мысалы, белгілі күндегі халық
санын, жыл, ай және т.б. аралығындағы туылғандар, өлгендер және тағы басқа
санын жатқызуға болады. Салыстырмалы көрсеткіштер дегеніміз өндіргіш халық
санына деген қатынасын көрсететін бөлшек болып табылады, осылайша халық
санындағы айырмашылықтар жойылады.
Қандай да бір демографиялық құбылыстың салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау үшін арнайы формулалар бар. Мысалы, халықтың тууын талдау үшін, ең
алдымен туудың жалпы коэффициентін анықтайды:
n = 1,
мұнда:
n – туудың жалпы коэффициенті;
N – есептелуші кезеңдегі туылғандар саны;
T – толық жылдардағы қарастырылып отырған кезеңнің ұзақтығы;
p – халықтың жалпы саны.
Бір күнтізбелі жылдың коэффициентін есептеуде Т = 1, әрине
қолданылмайды. Себебі демографиялық құбылыстың халық санына қатынасы өте
кішкентай болғандықтан оны 1000-ға көбейтеді (яғни демографиялық құбылыстың
1000 адам басына шаққандағы санын көрсетеді). Нәтижесінде промиллемен
(000) көрсетілетін көрсеткіш пайда болады.
Жалпы коэффициентке ұқсас туу деңгейінің тағы бір көрсеткіші туудың
арнайы коэффициеинті болып табылады. Ол тірі туылған балалардың (әдетте 1
жыл ішінде) 15-тен 50-ге дейінгі (репродуктивті интервал шекарасы) жас
аралығындағы әйелдердің орташа жылдық санына қатынасынан тұрады.
Туудың арнайы коэффицентін есептеудің формуласы төмендегідей:
F 15-49= 2,
мұнда:
Fx – туудың жастық коэффициенті;
Nx – әйелдердің Х жасындағы туылғандар саны;
Wx – Х жасындағы әйелдер саны.
Жастық коэффициентер бір жылдық (ең нақтылары) және бес жылдық жас
топтарымен есептеледі.
Қазіргі кезде туу деңгейін есептеу үшін статистикалық, математикалық,
социологиялық әдістердің саны жеткілікті.
Статистикалық әдістерге түрлі демографиялық оқу құралдарында
жеткілікті қарастырылған демографиялық кестелер, түрлі туу көрсеткіштері
жатады. Сонымен қатар түрлі демографиялық коэффициенттерді, мысалы,
стандартталған коэффициенттерді, демографиялық индекстерді (Коулдың туу
индексі) және т.б. жатқызуға болады. В.А. Борисовтың 70-ші жылдары жасаған
табиғи туудың гепотетикалық минимум әдісі (ТТГМ) қызықты.
ТТГМ әдісі тууды әдейі (қасқана) шектеудің мүлдем болмауы жағдайында
тек құрылымдық факторлармен байланысқан Л. Анри жасаған (өңдеген) табиғи
туу концепциясына негізделген. Осы әдіске сәйкес табиғи некелік туудың
минималды көрсеткіштері жасалған.
ТТГМ – ң жалпы коэффициентін есептеу үшін, В.А. Борисовтың айтуы
бойынша, бес жылдық жас топтары бойынша тұрмыстағы әйелдер санын табиғи
туудың сәйкес ең кіші коэффициентіне көбейтіп, алынған санға тұрмыста жоқ
және 20-дан жас және 50-ден үлкен жастағы әйелдердің балаларын қосу керек.
Алынған туылғандардың гипотетикалық санын оған сәйкес халықтың орташа
санына бөлу арқылы ТТГМ –ң жалпы коэффициентін аламыз.
ТТГМ коэффициентінің көбейіп немесе кемуі некелік – жастық құрылымның
жақсаруы немесе нашарлауын көрсетеді. Ал туудың нақты жалпы коэффициентінің
ТТГМ коэффициентіне қатынасы туу потенциалының жүзеге асу деңгейі туралы
жуық болса да шынайы түсінік алуға мүмкіндік береді.
Математикалық әдістер арасында матрицалық алгебра әдісі, интерполяция
және экстрополяция әдістері, теориялық мүмкіндік әдістерін т.б. атауға
болады.
Кейінгі кезде демографиялық талдау әдістемесінде социологиялық
әдістердің рөлі күшеюде, олардың мәні халықтың қандай да бір демографиялық
мәселелерге көзқарасын білу. Социологиялық әдіс сұрастыру, құжаттарды
талдау мен бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Туу көрсеткіштерімен қатар халықтың табиғи қозғалысының аса маңызды
сипаттамасы болып табылатын өлім-жітім деңгейін талдауда да осы үш әдіс
қолданылады.
Демографияда өлім – жітім туу сияқты анықталады, яғни бұл әлеуметтік
ортада өлім-жітім оқиғаларының жиілігі немесе түрлі жаста болатын және
біріккенде ұрпақтың жойылу үрдісін анықтайтын көптеген өлім оқиғаларынан
құралатын жалпы үрдіс 1.
Өлім деңгейін анықтау үшін статистикалық коэфициенттерді
(салыстырмалы сандарды)есептеу қажет.
Промиллемен (000) көрсетілетін өлім – жітімнің жалпы коэффициенті:
m=
4,
мұнда:
М –қарастырылып отырған кездегі өлім оқиғаларының саны;
р – халықтың жалпы саны;
Т – толық жылдардағы қарастырылып отырған кезеңнің ұзақтығы;
Алайда бұл коэффициент үрдістің тек жалпы тенденциясын ғана
көрсетеді. Сондықтан өлім-жітім факторларын дәл және нақты зерттеу үшін
өлім-жітім деңгейінің құрылымын өлім себептері бойынша қарастыру керек.
Өлім себептерінің талдауы әдетте IX қайта қарастырылған (1975) ауру,
жарақаттану және өлім себептерінің Халықаралық статистикалық
классификациясы арқылы жүргізіледі.
Өлім–жітімнің нақты сипаттамасын өлім себептері бойынша өлім-жітімнің
жастық коэффициенттері арқылы көруге болады. Олар жалпы коэффициенттер
сияқты есептелгенімен әрбір жастық топ шегінде қарастырылады.
Өлім-жітімнің жас бойынша коэффициентін қарастыру кезінде тірі
туылған әрбір 1000 балаға шаққанда бала өмірінің 1-ші жылындағы өлім
жиілігінің көрсеткіші- балалар өлімін жеке бөліп қарастырады. Көптеген
елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей барлық 1 жасқа дейін
өлгендердің ішінен 23 бөлігі сол жылда, ал 13 бөлігі алдыңғы жылы
туылған.
Өмірінің бірінші жылындағы өлім–жітім неміс демографы әрі математигі
Йоханнес Ратстың формуласы арқылы есептеледі:
m0= 5,
мұнда:
m0 – балалар өлімінің коэффициенті;
Nt – t жылында тірі туылғандар саны;
Nt1 – алдыңғы жылы тірі туылғандар саны;
M0 – өмірінің бірінші (алғашқы) жылында өлгендер саны.
Дәл осылай балалар өлімін себеп бойынша есептеуге болады. Бұл
жағдайда бөлшектің алымында барлық өлгендердің емес тек нақты себептен
өлген балалар санын жазып көрсеткіш есебі туылған әрбір 10 мың балаға
жүргізіледі.
Перинаталды өлім дегеніміз ұрықтың жүктіліктің 28-ші аптасынан
бастап және туылғанға дейін немесе туылғанан кейінгі алғашқы 7 тәулікте
(168 сағат) тірішілігін жоғалтудың жалпы жиілігінің көрсеткіші. Бұл
көрсеткіш шетелде тірі туылған 100 балаға есептеледі.Ал бізде ол дәлірек
тірі және өлі туылған 1000 балаға есептеледі, сондықтан республикамыздың
көрсеткіштерін шетелмен салыстыру үшін түзеу коэффициенттері арқылы қайта
есептеу қажет.
Перинаталды өлім = өлі туылған балалар саны + өмірінің бірінші
аптасында өлген балалар саны х 1000 тірі және өлі туылған балалар саны
6.
Перинаталды өлім жалпы балалар өлімінің құрылымында ерекше орын
алады.
Демографиялық талдауда өлім–жітім құрылымын жыныс, жас және өлім
себептері бойынша таралуында өлімге ұшырау себебіне әсер ететін факторлар
мен оның уақытын анықтау қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты өлім-
жітім себептерінің 2 топқа бөлінуін қарастырайық: эндогенді және экзогенді.
Эндогенді факторлар дегеніміз белгілі бір уақыт аралығынан кейін өлімге
әкеліп соғатын адам ағзасының ішкі дамуы мен белгілі бір патологияға
генетикалық бейімделуімен байланысты факторлар. Экзогенді факторлар сыртқы
ортаның әсерінен болады және оларды екі топшаға бөлуге болады. Бірі адам
ағзасына байланыссыз өлімге әкеліп соғады (жарақаттану, аштық, ауыр жұқпалы
ауру мен уланулар). Бұлар қоршаған ортаның тікелей әсер ететін факторлары.
Басқалары көптеген жылдар бойы жинақталып өмір сүру мүмкіншілігінің
төмендеуіне әкеліп соғады (кумулятивті факторлар). Экзогенді әсерлерден
жинақталған өлім-жітім себептері бойынша эндогенді өлім-жітімге ұқсас.
Осыған байланысты Е.М. Андреев квазиэндогенді өлім деген түсінік енгізді
6.
Жоғарыда айтылған факторлар табиғи және әлеуметтік факторлар ретінде
қарастырылатын қоршаған орта мен әлеуметтік орта әсерінің нәтижесі болып
табылады. Олардың ішінде халықтың өмір сүру деңгейін, денсаулық сақтау
тиімділігін, қоғамның тазалық мәдениетін экологиялық ортаны бөлуге болады.
1. Халықтың өмір сүру деңгейі аса маңызды әлеуметтік
экономикалық факторлардың бірі. Оны халықтың табыс деңгейі
қызмет көрсетуді пайдалану, қоғамдық қажеттіліктерге
қанағаттану деңгейі арқылы бағалайды.
2. Денсаулық сақтау тиімділігінің мәселелеріне адамдардың
денсаулық деңгейі тиімді емдеу қызметін қалыптастыру,
медициналық қызмет көрсету мен медициналық кадрлардың
деңгейін жоғарылату, қаржы мәселелері және т.б. кіреді.
3. Тазалық мәдениетін біздің елімізде ішімдік ішудің төмен
деңгейлі мәдениеті, жаппай темекі (шылым) шегу, нашақорлық
мәселелері, жасанды бала алдыру, жыныстық қатынастар мен
қатігезділікті пропаганда жасау байқалады.
4. Қоршаған орта сапасы. Мұнда атмосфера мен су көздерінің
адамдар өмірі мен денсаулығына қауіпті концентрацияда
өндірістік қалдықтармен ластануы байқалады. Сонымен қатар
Семей полигоны, Арал маңындағы жағымсыз экологиялық жағдай,
Каспий теңізінің су деңгейінің көтерілуі т.б. мәселелер
туындап отыр.
Осы факторларды талдау табиғи қозғалыстың заңдалықтары мен
тенденцияларын анықтайды; туу, өлім және табиғи өсім. Табиғи өсімді формула
түрінде былай көрсетуге болады:
K = n– m
7,
мұнда:
K – табиғи өсімнің жалпы коэфициенті;
n – туудың жалпы коэфициенті;
m – өлім–жітімнің жалпы коэфициенті;
Жоғарыда аталған факторлармен қатар халықтың табиғи өсіміне халықтың
көшіп-қонуы әсер етеді. Әсіресе оның тууға әсері зор, себебі халықтың түрлі
әлеуметтік-демографиялық топтары генеративті белсенділігі, неке мен жанұя
дәстүрлері, жанұядағы балалар санына түрлі көзқарастарымен ерекшеленеді.
Табиғи қозғалыс арқылы көші-қон халықтың бүкіл құрылымына және халықтың
санын азайтып немесе көбейте отырып жалпы демографиялық жағдайға зор әрі
әр алуан әсер етеді.
Халықтың механикалық қозғалысы.
Демографиялық үрдістер арасында миграцияның (латынша migratio
–көшіп қону, орын ауыстыру) орны ерекше. Бұл қозғалыс әлеуметтік-
экономикалық, саяси және тағы басқа өзгерістерге бірден жауап қайтаратын
инерциялық сипаттағы аздаған демографиялық үрдістердің бірі.
Халықтың миграциялық (аймақтық, кеңістіктік, механикалық) қозғалысы
адамдарды тұрғын орны немесе еңбек ету орындарына байланысты қозғалуларының
қосындысы ретінде қарастырылады. Миграция дегеніміз басты критериі уақыт
мерзіміне байланысты тұрғылықты орнын ауыстыру болып табылатын
кеңістік–уақыттық құрылым. Осыған байланысты миграцияны белгілі
категорияларға бөледі (1 сурет).
Сурет 1. Халықтық миграциялық қозғалысының құрылымы
Миграциялық қозғалыстар жеке ел ішінде де, мемлекеттер арасында да
жүруі мүмкін. Сондықтан халықтың миграциясын екі түрге бөледі.: халықаралық
(мемлекет аралық, сыртқы) және ішкі (мемлекетішілік).
Иммиграция және эмиграция сияқты түсініктер осы халықаралық
миграцияға тән түсініктер болып табылады.
Біріншісі жұмысқа орналасу, оқу немесе басқа да себептермен (мысалы,
отбасын құру) және көбіне азаматтығын ауыстыру мақсатымен басқа елге келу
болып табылады. Екінші жағдайда елден кету деген мағына береді. Яғни
иммигранттар мен эммигранттар туралы сөз қозғалады. Олардың саны арасындағы
айырма механикалық өсім немесе миграция сальдосының көрсеткішін береді (+;
-).
Халықаралық миграция континент аралық (мысалы, Еуропадан АҚШ-на және
Австралияға) және континент ішілік (мысалы, Еуропа шегінде) болып бөлінеді.
Ішкі миграция дегеніміз бір мемлекет шегінде бір ауданнан (елді
мекендерден) екіншісі барып келушілер. Ішкімен қатар сыртқы миграция келу
орнындағы уақыт (мерзім) ұзақтығына байланысты бірнеше негізгі түрлерге
бөлінеді. Орын ауыстырулар тұрақты мекенін ауыстыру және азаматтығын
ауыстырумен байланысты қайтымсыз миграция және жаңа жерге шектелген
мерзімге келу болып табылатын тұрақты- уақытша миграция болып бөлінеді.
Маусымдық миграция тұрғылықты мекеніне міндетті түрде қайта оралуды
көздейтін бірнеше ай мерзімі арқылы іске асады. Әдетте, маусымдық миграция
жұмысшылар күшін маусымдық түрде қажет ететін салаларда уақытша жұмыс істеу
мақсатымен іске асады: астық себу және астық жинау кезеңдеріндегі ауыл
шаруашылығы, балық аулау, қызмет көрсету саласы, құрылыс және т.б.
Маятникті (шекара маңы) миграция дегеніміз тұрғылықты жерден оқу
немесе жұмыс бабымен басқа елді мекенге немесе мемлекетке апталық немесе
күнделікті көшіп-қону. Соңғы жағдайда жұмысшы– фронтальерлар туралы сөз
қозғалады. Соңғы 30-40 жыл ішінде механикалық қозғалыстың осы түрінінің
маңызы мен көлемдері айтарлықтай өсіп көптеген елдерде жыл сайынғы
қайтымсыз орын ауыстыру мөлшерін өсіруде.
Эпизодтық миграция дегеніміз тұрақты уақыттық сипаты жоқ, іскерліік,
туристік рекреациялық және т.б. жол жүрулер. Қазіргі кездегі миграцияның ең
алдымен саяси, экологиялық факторларға негізделген өзіндік түрі мәжбүрлі
миграция. Бұған өміріне қауіп төну себебінен шетелден саяси және
гуманитарлық баспана іздеп жүрген босқындар қатысады.
Сыртқы миграция тұрғысынан тағы бір өзіндік түрді бөледі – астыртын
(заңсыз). Бұл заңсыз негізде басқа мемлекетке жұмыс іздеу бабымен енгендер
ағыны. миграцияның дәл осы түрінің нақты көлемдерін анықтау мүмкін емес.
Миграция қозғалысын классификациялаудың келесі категориясы мемлекет
пен түрлі қоғамдық құрылымдар көмегімен жүргізілетін (мысалы жұмысшыларды
ұйымдасқан түрде жинау, арнайы қоғамдық шақырулар бойынша көшіп қону) және
мемлекеттің көмегінсіз жүргізілетін ұйымдаспаған түрі.
Халық миграциясы кең ауқымды аймақтық және уақыттық көлемді қамтиды.
Тарихтың бастапқы туындауынан-ақ миграция адамзаттың маңызды қозғалысы
болып табылған. Себебі осы үрдіс нәтижесінде АҚШ, Австралия, Канада сияқты
мемлекеттер мен бүтіндей континенттер қонысталып адамзат мәдениетінің
ошақтары пайда болды.
Әрбір нақты тарихи кезеңдегі аймақтық орын ауыстырулар сол кезеңге
тән ерекшеліктері бар түрлі себептер әсеріне байланысты болған. Осылайша,
қазіргі кезгі миграцияға мынадай факторлар әсер етуде: экономикалық
(халықтың өмір сүру деңгейі), табиғи, әлеуметтік, мәдени саяси (тіл
мәселелері), ұлттық (тарихи отанына оралу), діни (сиынушылық), нәсілдік,
әскери және демогрфиялық (отбасылардың қосылуы, некелік миграция) және т.б.
Кешенді түрде миграцияның факторларын Т.Н. Заславскаяның пікірінше,
екі топқа бөлген жөн: қоғам басқара алатын және басқара алмайтын, немесе
шартты фактор және реттегіш фактор. Шартты факторлар тікелей жоспарлауға
келмейді; олар адам ырқына көнбейтін және жанама реттеуге келетін болып
бөлінеді. Үрдістің реттегіш факторлар ретінде тек тікелей жоспарланатын
және мемлекет өзгерте алатын өлшемдері бар факторларды ғана жатқызуға
болады 7. Қоғам басқара алмайтын факторларға ол табиғи жағдайын жердің
географиялық орнын, оның бұрынан мекенделуін жатқызады. Ал тікелей болмаса
да жанама түрде реттеуге болатындарға демографиялық, ұлттық және т.б.
факторларды жатқызады. Қаржы салымдары, еңбек ақы және т.б. да осы топқа
кіреді.
Көбіне, механикалық қозғалыс үрдісін нақты бір фактор емес оның кешені әсер
етеді. Сол кешеннің ішінде басты орынды экономикалық фактор алады.
Халықтың көшіп–қонуы ең алдымен елдің басқа ауданында немесе одан тыс
жерде жаңа жұмыс орыны іздестіруге байланысты айқан көрінетін экономикалық
сипатқа ие 7. Саяси да, ұлттық та, жанұялық та және т.б. миграциялар
құрамына негізінен еңбекке жарамды халық шоғырланып, ең аяғында еңбектің
ұлттық немесе әлемдік рыногына түседі.
II-Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу.
2.1. Жамбыл облысының географиялық орны мен халқының орналасуына жалпы
шолу.
Жамбыл облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі
әкімшілік–аумақтық бөлік. 1939 жылы ұйымдастырылған. Облыс Шу-Іле таулары
мен Балқаштың батыс жағалау, Қаратау жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала
аралығында орналасқан. Облыс – оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен,
батысында Оңтүстік Қазақстан, шығысында Алматы облысымен, солтүстігінде
Қарағанды облысымен шектеседі. Жамбыл облысының жер көлемі 144,3 мың
шаршы шақырымға тең. Халқының саны 2004 жылдың 1 қаңтарында 992,0 мың
адамды құрады. Басым көпшілі қазақтар (64,8%), қалғандары орыстар (18,1%),
дүнгендер (3,1%), өзбектер (2,3%), кәрістер (1,4%) т.б. ұлт өкілдерінен
тұрады. Облыс тұрғындарының 46,1 % (439,3 мың) ауылда, 53,9 % (540,2 мың)
қалада тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы шақырымға 6,8 адамнан
келеді. Облыстың құрамында 10 аудан, 4 қала (оның біреуі облыстық және
республикалық маңыздағы қала), 10 округтық поселкілер, 131 округтік
ауылдар, 12 поселкілік пунктер, 367 ауылдар бар 8.
Патшалық Ресейдің 1863-1864 жылдары әскери жаулаушылық әрекетінің
нәтижесінде бұрын Қоқан хандығының қол астында болып келген Ұлы жүздің
жерлері империяның құрамына енді. Осы өңірде Сырдария және Жетісу облыстары
құрылып, олар Түркістан генерал-губернатырлығына бағынды. Үкіметтің 1867
жылғы 11 маусымда қабылданған жаңа жерлерді басқару жөніндегі Уақытша
Ережеге сәйкес Әулие уезі құрылды. Ол Сырдария облысына қарады. 1917 жылы
Қазан төңкерісіннен кейін уезд 1918 жылы 30 сәуірде құрылған автономиялық
Түркістан Кеңестік социалистік республикасының құрамында болды. 1924 жылы
Орта Азиядағы Ұлттық-аумақтық межелеуге байланысты уезд Сырдария облысының,
кейінірек Алматы округінің құрамына енді. 1927 жылы әкімшілік-аумақтық
аудандастыруға сәйкес уезд негізінде алты аудан құрылды; Жамбыл, Луговой,
Мерке, Сарысу, Свердлов. Олар Оңтүстік Қазақстан облысының құрамына кірді.
Өлкенің өндіргіш күштерін шапшан дамыту және оны әлеуметтік – мәдени
тұрғыдан түлету жөніндегі күрделі проблемаларды шешу мақсатында 1939 жылы
14 қазанда осы аймақта өз алдына Жамбыл облысы құрылды. Оның құрамына
аталған алты ауданнан басқа Алматы облысына Қордай, Красногор, Шу ал, 1951
жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Жуалы ауданы берілді. Жамбыл облысынығ
қазіргі кездегі жер көлемі 144,3 шаршы шақырым, орталығы Тараз қаласы (1997
ж дейін Жамбыл).
Облыс жер бедері негізінен, тегіс болып келеді де солтүстік бөлігін
сазды Бетпақдала шөлі құрайды. Ал Шу өзенінің оңтүстігіне қарай құмды
Мойынқұм шөлді аймағы алып жатыр. Оңтүстік батыста Қаратау жоталары
(1610м), оңтүстікте Қырғыз Алатауы – (3817м), оңтүстік қиыр шығыста-Жетіжол
(3274м), Кіндік тас (1506м) таулары, шығысы Желтау, Жамбыл (972мың), Хантау
(1052м), Айтау т.б. таулары алқаптарынан тұрады.
Облыс жер қойнауындағы байлықтарымен кен орындарына бай. Мұнда ірі
газ кен орындары (Амангелді, Малдыбай, Анабай, Айрақты, Солтүстік-Үшарал,
Кемпіртөбе) мыс, (Шатыркөл, Жайсан), қорғасын-мырыш (Родниковское), алтын
(Ақбақай), алмас (Шу-Іле тауларында), фосфорит (Қаратау), таскөмір (Талас-
Қаратау аралағы), астұзы, гипс, силитра т.б. кендері барланып кейбіреулері
өндіруде.
Солтүстікте қысы суық, оңтүстікте қыс жайлы ал облыстың барлық
аймақтарында жаз ыстық және құрғақ болады. Қаңтар айының орташа
температурасы солтүстікте -11°С, -13°С, оңтүстікте -6°С, -8°С, ал шілде
айында +25°С, +27°С, тау етектеріндегі аймақтарында +20°С,+22°С. Жылдық
жауын шашын мөлшері солтүстікте 150-250мм, оңтүстікте 400-500мм. Негізгі
өзендері Шу (салаларымен) – жалпы ұзындығы 1086 шақырым, республика
төңірегінде 800 шақырым, Талас – (661 шақырым, біздің республикамызда 453
шақырым), Аса 253 шақырым т.б. Аумағы үлкен тұщы көлдері Балқаш (батыс
бөлігі-18,2 шаршы шақырым), Билікөл (33 шаршы шақырым), Ақкөл (15,5 шаршы
шақырым), Үлкен Қамқалы (4,6 шаршы шақырым) және басқалары: тұзды көлдер
Ақжар (7,2 шаршы шақырым), Ащыкөл (88,5 шаршы шақырым) және басқалары.
Шөлейтті аумақтардағы бозғұлт, сары және қоңыр топырақты, тау
бөктерлеріндегі қара топырақты жерлерде ащы жусанды, дәнді дақылды және
жусанды өсімдіктер, құмды және құмайт жерлерде сексеуіл, өзендердің
алқаптардың әртүрлі ағаш тұқымдастар, ал тау бөктерлерінде ағаш тұқымдас
табиғи шабындық және жайылымдық шөптер.
Жамбыл облысы республикадағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған аймақ
болып табылады. Қаратауда теңдесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд т.) фосфорит
қоры жинақталған. Жер асты сулараның қоры бойынша облыс республикада үшінші
орын алады. Облыс өнеркәсібінің негізгі саласы химия өнеркәсібі. Облыста
қант шығаратын республика бойынша аса ірі Қант АҚ-ы, 5 ірі ұн тарту кәсіп
орындары жұмыс істейді. Тараз АҚ-ы, БМ ЖШС-і сияқты спирт шығаратын екі
ірі кәсіпорындардың өнімдері Германия, Қырғыстан, Ресей сияқты елдерге
экспортталады. Ақбақай кен байыту комбинаты акционерлік қоғамы жыл сайын
құрамында алтын бар 25 мың тоннаға жуық концентрат, 1000 кг астам таза
алтын, 300 кг-ге жуық күміс өндіреді. Облыста фосфорит (Қаратау, Жаңатас),
барит (Мойынқұм ауданы), мыс (Шу ауданы) кендері шоғырланған.
Ақбақай алтын кені Мойынқұм ауылынан солтүстік шығысқа қарай жерде
орналасқан, оны 1962 жылы геолог Д. Дүйсенбеков ашқан. Ақбақай кен байыту
комбинаты қоспа әрі құйма алтын, күміс және басқада минералды шикізат
шығаратын ашық түрдегі акционерлік қоғам. Өндірілетін алтынның орташа
жылдық көлемі екі тоннаға жуық. Ақбақай кен байыту комбинатының өнімдері
Қазақстан Республикасы мемлекеттік сақтау мекемесіне тапсырылады. Келешекте
үйінділік сілтісіздендіру әдісімен алтын өндіруді арттыру көзделіп отыр.
Амангелді газ кені Талас ауданында Тараз қаласынан солтүстікке қарай
165 км жерде орналасқан. Газ конденсаты құрылым сейсмикалық зерттеулер
арқылы 1974 жылы анықталған. 1975 жылы терең іздеу ұнғымасында газ фонтаны
ашылған. Төменгі перьм өнімді қабатындағы құрылымның өлшемі 13,5x7 км,
қалыңдығы 400 м шамасында. Амангелді газ кен орнын игеру жұмыстарының
бірінші кезеңі 2003 жылы аяқталып, газ тұрғындарға беріле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өңірін газбен жабдықтауда бұл кен орнының маңызы
ерекше.
1999-2003 жж. күнделікті өмір сүруге қажетті табыс мөлшері 1,7 есе
артық орташа жалақы 6925 теңгеден 14113 теңгеге дейін көбейді. 2003 жылы
сыртқы сауда айналымының көлемі 194,9 млн АҚШ долларын құрады, 2002 жылдың
деңгейінен 41,1 % жоғары. Экспорт көлемі 35,3 % өсіп, 120,3 млн. АҚШ
долларын құрады, бұл негізінен, химия кәсіпорындары өнімдерінің экспортының
өсуіне тікелей байланысты. Сары фосфор экспорты 61,1%-ға, минералды
тыңайтқыштар - 23,4 %-ға, фосфор қышқылы - 88,8 %-ға, қант 6,3 есеге, бидай
- 5,3 есеге өсті. Импорттың жалпы көлемі 174,6 млн. доллар құрады. Импорт
көлемі – қант шикізатын, жабдықтарды, құрылыс материалдарын, коксті,
нитратты, аммоний карбонатын, натрийді сырттан тасымалдауға байланысты
өсті.
Табиғи газ импорты 16,9% төмендеді. Газ кен орнын игеру, зілзала
болған Тұрар Рысқұлов ауданындағы құрылыс жұмыстарының үлкен көлемі
металлургиялық өнеркәсіп өнімдерінің (мұнай-газ жүргізу құбырлары, металдан
жасалған сыйымдылықтар, металл құрылымдар) импорттың 4,2 есеге, жабдықтар
мен көліктердің (бұрғылау машиналары, бульдозерлер, сорғылар, т.б.) - 1,8
есеге өсуін шарттады 9.
Жамбыл облысы халық саны бойынша Қазақстан Республикасында Оңтүстік
Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарынан
кейінгі алтыншы орынды иемденеді (2004 ж). Облыс орталығы Тараз қаласында
орналасқан. Тараз қаласынан республика орталығы Астана қаласына дейінгі
қашықтық 1255 шаршы шақырым.
1 Кесте
Жамбыл облысының қала және ауыл халқының саны
( 1994-2004жж) мың адам
1994 жыл 1995 жыл 1996 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
1031,3 494,6 537,0 1013,3 474,5 538,8 1002,0 467,8 534,2
1997 жыл 1998 жыл 1999 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
998,5 465,2 533,3 989,7 457,9 531,8 988840 456939 531901
2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
985964 447952 538012981559 442697 538862 978524 439022 539502
2003 жыл 2004 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы
979487 439331 540156 992,0 447,2 544,8
Жамбыл облысының халық саны 2004 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер
бойынша 992,0 мың адамды құрады, оның 447,2 мыңы қалада тұрса, 544,8 мыңы
ауылдық елді мекендерде тұрады сурет-2. 1994 жылы, яғни 10жыл бұрын облыс
халқы 1031,3 мың адамды құраған болатын, бұл дегеніміз 2004ж салыстырғанда
39,3 мың адамға көп деген сөз. Халқының саны жөнінен облыс орталығы Тараз
қаласы (323,5), содан кейінгі Шу қаласы (34,9), Қаратау (26,5), Жаңатас
(25,6) қалаларыекенін байқауға болады. Ауылдық аудандардан ең көп
қоныстанған Қордай ауданын (105,5), одан кейінгі халқы жөнінен
ерекшеленетіндер Шу (95,2), Мерке (74,5) Жамбыл (71,1), Байзақ (70,4)
аудандары. Ең халқы аз аудан Мойынқұм ауданы болып табылады (34,4). 1994-
2004жж аралығында Жамбыл облысының халық саны кеміп, қалалыққа қарағанда
ауыл халқының үлесі артқан. Халқының көптігі экономикалық дамыған қалалары
мен аудандарында байқалады. Мұнда өндірістік және ауылшаруашылық
кәсіпорындары орналасқан. Аймақтың экономикалық дамуы мен оның халқы
арасында өзара байланыс бар: халық әрдайым белгілі-бір аймақпен байланыста
болады, оның саны, құрылымы мен таралуы аймақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І-Тарау. Демографиялық процестердің теориялық және әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Халық – халықтар географиясының зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... .
1.2. Халықтың табиғи және механикалық
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ-Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу ... .
2.1. Жамбыл облысындағы халықтың орналасуы мен жалпы
шолу ... ... .
2.2. Жамбыл облысы халқының табиғи
қозғалысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3. Жамбыл облысы халқының
миграциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
Кіріспе
Біз, Қазақстан халқы... - бұл сөздер Отанымыздың – Қазақстан
Республикасы Конститутциясының мәтініндегі ең маңызды сөздер болып табылады
десек болады. Олар мемлекетіміздің билік көзі халық, яғни мемлекетіміздің
азаматтығына ие барлық адамдар болып табылады деген мағына береді.
Республикамыздың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жамбыл облысы
халқының саны жөнінен Республика бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Бұл
халық қандай тарихи оқиғалардың әсерінен қалыптасты? Қазіргі кезде оның
ұлттық және әлеуметтік-демографиялық құрылымы қандай? Облыстың
демографиялық жағдайына бүгінгі таңда қандай процестер әсер етіп отыр? Осы
және басқа да сұрақтардың жауабы, біздің ойымызша гуманитарлық сала
мамандарымен қатар (тарихшылар, саясаттанушылар, социологтар, экономистер
және т.б.) жалпы оқырман қауымының да қызығушылығын тудырады. Халықтың
қоныстауымен кез-келген қоғамның демографиялық құрылымына байланысты
барынша толық мәліметтер еңбекті көп қажет ететін аса маңызды халық
санағымен жылдық есептер жүргізу арқылы іске асып отыр. Жұмыс барысында
келтірілген нақты статистикалық мәліметтер Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі агенттігі мен Жамбыл облыстық стстистика басқармасының
жылдық есептерінен алынған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам басынан өткеріп отырған
өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері халық қоныстануы
мәселелеріне де тікелей әсерін тигізіп отыр. Еліміздегі саяси, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге байланысты, халықтың қоныстану мәселелері бүгінгі
күннің өзекті тақырыбына айналып отыр. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде
республиканың ірі индустриялық базасы болып табылатын және халқы жөнінен
алдыңғы орында тұрған Қарағанды облысының демографиялық жағдайындағы
қиындықтар тек облыс шегінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл Қазақстан
Республикасы үшін де аса маңызды.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсаты – Жамбыл облысының
демографиялық жағдайына талдау жасау. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін
төмендегі міндеттер қойылды:
1. Демографиялық процестерді зерттеудің теориялық негіздерімен
танысу.
2. Жамбыл облысының экономикалық-географиялық орны мен
әкімшілік-территориялық құрылымына қысқаша сипаттама беру.
3. Жамбыл облысы халқының орналасу ерекшеліктерін анықтау.
4. Жамбыл облысы халқының табиғи қозғалысына, яғни туу, өлім-
жітім, табиғи өсім, некелесу және ажырасу процестеріне,
халықтың жыныс-жастық құрылымына талдау жасау.
5. Жамбыл облысындағы миграциялық процестердің даму
ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Зерттеу нысанасы: Жамбыл облысының халқы.
Зерттеу пәні: Жамбыл облысы халқының демографиялық көрсеткіштері мен
механикалық қозғалысы.
Практикалық маңызы: Дипломдық жұмыс материалдарын Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық географиясы, Жамбыл облысының географиясы
курстарына қосымша материал ретінде және ғылыми-танымдық мақсаттарда
пайдалануға болады.
Бірінші бөлімде демографиялық үрдістердің теориялық және әдістемелік
негіздері қарастырылады. Халықтар геграфиясының негізгі зерттеу объектісі
болып табылатын халықты зерттеу бағыттыры мен оны есепке алу жолдары,
халықтың табиғи және механикалық қозғалысы жөнінде түсінік, олардың
көрсеткіштерін анықтау тәсілдері, демографиялық үрдістерді зерттеуге үлес
қосқан ғалымдар мен олардың ұсынған анықтамалары қарастырылған.
Екінші бөлімде Жамбыл облысының халық саны мен табиғи қозғалысының
серпіні жөніндегі жалпы мәліметтер қарастырылған. Жамбыл облысы халқының
серпінінде кемуге бейімділік байқалады. Оған тікелей әсер етіп отырған
халықтың табиғи қозғалысындағы өзгерістер. Қарастырылып отырған санақ
аралас кезеңде облыс халқының туу және өлім-жетім көрсеткіштеріндегі
жағымсыз құбылыстар табиғи өсім деңгейінің төмендеуіне әкеліп соқты. Облыс
халқының туу көрсеткіштерінің төмендеуіне әсер етіп отырған басты фактор,
жалпы республикадағыдай, әлеуметтік-экономикалық болып табылады. Өлім-жітім
деңгейінің жоғарылауына жоғарыда аталған фактормен қатар еліміздің
өнеркәсібі дамыған ауданы - Жамбыл облысының күрделі экологиялық жағдайы
әсер етіп отыр. Себебі экологиялық лас өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейде шоғырлануы халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіреді. Ал
табиғи өсімнің төмендеуі халық санының кемуіне әкеліп соғады.
Сондай-ақ бұл Жамбыл облысы халқының миграция мәселелеріне арналған.
Санақ аралық кезеңде облыстың миграциялық жағдайы қолайсыз деп бағалануда.
Мигранттардың негізгі бағыттары жақын және алыс шетел мемлекеттері мен
республикамыздың өзге облыстары. Сонымен қатар миграцияның облыстың
демографиялық жағдайына әсері мол, себебі ол халықтың жыныстық-жастық,
ұлттық құрамында еңбек ресурстарының құрылымына халықтың ұдайы өсуіне
тікелей әсер етеді.
I-Тарау. Демографиялық үрдістердің теориялық және әдістемелік негіздері
1.1. Халық – халықтар географиясының зерттеу объектісі
Халық барлық уақыттарда географтар үшін аса маңызды зерттеу
пәндерінің бірі болған. Бұдан ертерек уақыттарда елдер мен оларды
мекендейтін халықтар географияның мазмұнын құраған. Кейінірек
географияның анықтамасы кеңейгенімен халық географияның негізі болып
қалды.
Уақыт өте келе географиялық ғылымдар жүйесінде экономикалық география
бөлініп шықты, ал халықтар географиясы экономикалық географияның бір
тармағы ретінде қалыптасты.
Экономикалық географияда өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы немесе көлік
географиясымен салыстырғанда халықтар географиясы ерекше маңызға ие. Себебі
халық өндіруші күш ретінде де, тұтынушылар біртұтастығы ретінде де
шаруашылықтың барлық салаларымен байланысты, экономикалық география
зерттейтін барлық құбылыстар мен үрдістерге қатысады, сонымен қатар оның
шаруашылықтан тәуелсіз, алайда халықты географиялық сипаттауда міндетті
түрде назар аударатын ерекшеліктері бар (мысалы,ұлттық және тілдік
айырмашылықтары) 1.
Халық дегеніміз күнделікті өмірдің өндірісі мен ұдайы өсім үрдісінде
табиғи тарихи қалыптасып үздіксіз жаңарып отыратын адамдардың біртұтастығы,
адамзат қоғамының басты материалды компоненті (құраушы бөлігі). Халық
дегеніміз түрлі сипат пен белгілер тән алуан түрлі және күрделі құбылыс.
Жалпы халыққа тән маңызды белгі ретінде оның үнемі жаңарып
отыруын қамтамасыз ететін өлгендер санының туылған дамушы келер ұрпақпен
алмасуын айтуға болады. Бұл үздіксіз үрдісті көбіне табиғи ұдайы өсу
немесе халықтың табиғи қозғалысы деп атайды, себебі ол ең алдымен адамның
биологиялық қасиеттері арқылы көрінеді. Табиғи қозғалыспен қатар халықтың
басқа да қозғалыстары бар. Бұл халықтың бүкіл қозғалыстарының анықтаушы
шегін, ұдайы өсу мен жалпы қоғамның дамуының қоғамдық үрдіспен үздіксіз
байланысын көрсететін халықтың кеңістік және әлеуметтік қозғалысы (халықтың
әлеуметтік қозғалысы жеке тұлғалардың әлеуметтік топтар мен таптардың бір
класынан екіншісіне өтуі, қоғамның әлеуметтік құрылымында алатын орнының
өзгеруі) 2.
Халық қозғалысының нәтижесінде оның құрылымы мен басқа да
сипаттары анықталып қана қоймай, сонымен қатар халықтың қоғамның басқа да
барлық компоненттерімен үнемі өзара байланысы іске асады. Бұл өндірістік
күштер мен өндірістік қатынастардың дамуымен шарттасатын үздіксіз сандық
және сапалық өзгерістермен сипатталатын халықтың аса маңызды қасиетін –
халық қоныстануының дамуын анықтайды.
Халық бүкіл қоғамдық дамудың органикалық бөлігі бола тұрып, өзі де
сол дамуға айтарлықтай әсер ететін фактор болып табылады және оны өзгеріске
ұшыратады. Халық қоныстануының заңдар жүйесін халық дамуының объективті
үрдістерінің ішкі маңызды, тұрақты үнемі қайталанып отыратын өзара
байланыстар құрайды. Халық қоныстануының заңдары арасында халықтың ұдайы
өсуінің аса жалпыланған сипаттарын біріктіретін заңдар жүйесін (подсистема)
шартты түрде бөлуге болады: 1) Халықтың табиғи қозғалыс заңдары; 2)
Халықтың кеңістіктік қозғалысының заңдары (халықтың қоныстану және көші –
қон заңдылықтары); 3) Әлеуметтік қозғалыс заңдары (халықтың әлеуметтік
қозғалғыштығын көрсететін кластық, мамандық, біліктілік, білімділік және
тағы басқа құрылымдарының өзгеру заңдылықтары).
Халық дегеніміз нақты адамдардың біртұтастығының әлеуметтік –
уақыттық және кеңістік – аймақтық анықтамалығын құрайды. Кеңістік –
аймақтық шектеуге байланысты қозғалыс нәтижесінде халық аймақ бойынша
тарайды. Бұл үрдісті халықтың қоныстандырылуы деп атайды, оның нәтижесінде
қоныстар торы (торабы) пайда болады. Қоныстардың негізгі екі түрі бар –
қалалық және ауылдық, олар өз кезегінде адамдар саны экономикалық –
географиялық жағдайы, дамуының тарихи ерекшеліктері, халықтық – шаруашылық,
сәулет–жоспарлық келбеті бойынша ерекшеленеді. Қоныстардың қоныстанбауы
(бос болуы), аймақтың қоныстану деңгейі мен халықтың тығыздығы және
қоныстардағы адамдардың көптігі халықтың таралуын сипаттайды.
Халықты қозғалыс үрдісінде қарастыру оның сипаттарының көп
түрлілігін көрсетеді және де ол әлеуметтік және биологиялық құбылыстармен
күрделі байланыста тұрған объективті өмірдің бүтін әлеуметтік құбылысы
болып табылады. Қазіргі кезде халық есебін түрлі органдар (мекемелер)
жүргізеді. Халықтың табиғи қозғалысының күнделікті есебі туу мен өлім,
азаматтық жағдай мен медициналық мекемелердің актілерінің жазбаларына
негізделген; халықтың көші–қоны туралы мәліметтер халықты тұрғын орнына
тіркеу кезінде жүргізілетін ішкі істер органдарының келу мен кету туралы
статистикалық есеп құжаттарында тіркеледі. Табиғи қозғалыс пен көші –
қонды тіркеу мәліметтерінің негізінде халықтың жалпы саны, жыныстық және
жастық құрамы, халықтың әлеуметтік ұлттық құрамы, білім деңгейі және тағы
басқалар жайында есептер жүргізіледі.Бұл есептер халық санағының
арасындағы кезеңде жүргізіледі. 3.
Халық санағы белгілі бір уақытта елдің немесе оның бір бөлігінің
әрбір тұрғынын сипаттайтын демографиялық, экономикалық және әлеуметтік
мәліметтерді жинау мен талдап қорытудың аса күрделі әрі жауапты үрдісі
болып табылады.
БҰҰ–ның статистикалық комиссиясының анықтауы бойынша халық санағы
дегеніміз – бұл жинау, жинақтау, бағалау, талдау және жарыққа шығарудың
біртұтас үрдісі немесе елдің нақты шектелген бөлігіндегі тұлғалардың
барлығына қатысты белгілі бір уқыттағы демографиялық, экономикалық және
әлеуметтік мәліметтердің басқаша таралуы. БҰҰ – ның ұсынысы бойынша халық
санағы әрбір он жылда жүргізіледі.
Санақ елдің барлық тұрғындарын, сонымен қатар сыртта жүргендерді де
тіркейді. Жанұяның құрамы туралы мәлімет алып, оларды бір бірінен айыру
үшін санақ жанұялар бойынша жүргізіледі. Халық санағын жүргізгенде
мәліметтер құжаттардан емес адамдар сөзінен алынады. Жауаптар арнайы санақ
парақтарына жазылады. Жазбаларды арнайы есепшілер жүргізеді.
Халық санағы қысқа мерзім ішінде (бірнеше күн ішінде) жылдың халық
аса қозғалмайтын уақытында жүргізіледі. Біреуді жазбай қалу немесе қайталап
жазбау үшін арнайы әдістер қолданылады. Ол үшін халық санағының дұрыстығын
тексеруге мүмкіндік беретін бақылау тіркеулері жүргізіледі.
Санақ жоспары елдің бүкіл халқы үшін бірдей. Оған әдетте
демографиялық (жынысы, туылған жылы, күні, жасы, некелік жағдайы,
балаларының саны және т.б.),экономикалық (қандай іспен
шұғылданатындығы,күнкөріс көзі,жұмыссыздар үшін арнайы сұрақтар және т.б.),
білімділік туралы (сауаттылығы, мектепке баруы, оқу жылы немесе
білімділігінің деңгейі, мамандығы) және ұлттық (ұлты, ана тілі басқа
білетін тілдері) белгілері бар мәліметтер кіреді 4 .
Мәліметтерді жинау – халық санағының, бастапқы сатысы ғана. Ары қарай
мәліметтер құбылады (өзгеріске ұшырайды), түрлі инстанцияларда бақылаудан
өткен соң автоматтандырылған өңдеуге ұшырайды (кодтау арқылы алғашқы жазып
алынған мәліметтер магнитті дискілерге көшіріліп компьютерге енгізіледі).
Бұл соңғы өңдеу санақ мәліметтерін өңдеудің алдын-ала жоспарлануы бойынша
мемлекетті экономикалық және саяси ұйымдастыруға қажетті халықтың саны,
құрамы мен таралуы туралы, сонымен қатар елдің және оның жекелеген
аймақтары мен мекен жайларының экономикалық және әлеуметтік дамуын ғылыми
зерттеп іс жүзінде басқаруға арналған жан жақты мәліметтері бар дайын
статистикалық кестелер жасап шығарады.
Бұл мәліметтердің барлығы халықтар географиясының кез-келген өңдеу
ісінің қажетті алғы шарты болып табылады. Халықтың саны мен жастық–жыныстық
құрылымы, қала мен ауыл халқының үлесі, халық шаруашылығының салаларында
еңбек етіп жатқан халықтың таралуы– мұның бәрі халықтар географиясын
талдауға қажетті негізін қалаушы бастапқы мәліметтер болып табылады. Туу,
өлім – жітім және табиғи өсім сияқты демографиялық көрсеткіштер халықтар
географиясы үшін маңызды және мысалы, еңбек артықшылығы мен жетіспеушілік
байқалатын аудандарда еңбек ресурстарының тепе – теңдігіне әсер ететіп, сол
арқылы көші-қон көрсеткіштерінен көрініс таба отырып экономикалық –
географиялық мәнге ие болады
Осыған байланысты халықтар географиясы пәнінің түрлі анықтамаларын
байқауға болады. Олардың ең қысқасы, В.В. Покшишевский бойынша: Халықтар
географиясы дегеніміз халықтар мен елді мекендердің құрамы мен орналысуын
зерттейтін экономикалық географияның саласы, ол түрлі аймақтардағы
халықтың қалыптасуын, оның құрылымын, тығыздығы мен нақты жиынтықтарын
(қалалық және ауылдық қоныстанулар) және де қоныстану пішіндерін анықтаушы
жағдайларды қарастырады 2. 1971 жылы ММУ – де басылып шыққан тағы бір
басқа халықтар географиясының оқулығында былай деп жазылған: Халықтар
географиясы халық саны, серпіні мен орналасуының аймақтық айырмашылықтарын,
сол айырмашылықтардың қалыптасу заңдылықтарын, елді мекендердің аймақтық
жүйелері мен олардың даму заңдылықтарын зерттейді. Сонымен қатар халықтар
географиясы жер шарындағы және жекелеген елдер мен аудандар шегінде
халықтың орын ауыстыруын зерттейді. Халықтар географиясының анықтамасы
бұдан да жинақты С.П. Ковалев пен Н.Я. Ковальскаяның оқулығында берілген:
халықтар географиясы нақты қоғамдық тарихи жағдайлар үшін сол халықтар
өмір сүріп еңбектеніп жатқан халықтың аймақтық топтары мен елді мекендер
жүйесінің серпінін, табиғи орта жән шаруашылық пен байланысын кешенді
түрде зерттейді. Ол халықтың аймақтық топтары мен елді мекендердің дамуының
заңдылықтары мен аймақтық мәселелерін анықтайды 3.
Зерттеудің мақсаты мен ауқымдылығына байланысты аймақтық топтар
ретінде жекелеген елдер мен олардың бөліктерінің, өлкелердің, облыстардың,
бөлшекті экономикалық аудандардың жекелеген қалалардың агломерациялары мен
ауылдық аудандардың халқы қарастырылуы мүмкін.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардың арасында принципиалды
айырмашылықтар жоқ екенін байқау қиын емес және салыстыруда олар халықтар
географиясы зерттейтін құбылыстар, үрдістер, мәселелер туралы кеңірек
түсінік беріп осы ғылымның төменде келтірілген жекелеген бөлімдері мен
бағытттарын бөлуге мүмкіндік береді:
1) Өндіріс географиясына байланысты теория мен қызмет салалары
бойынша халықтың құрылымы мен таралуының теориялық
заңдылықтарын, қала мен ауыл халқының арақатынасын
қарастыратын халықтар географиясының жалпы мәселелері;
2) Халықтың табиғи қозғалыс мәселелері;
3) Халықтың көші – қон географиясы;
4) Халықтың қалалық және ауылдық таралуының географиясы;
5) Еңбек ресурстарының географиясы;
6) Халықтар географиясының тарихы;
7) Этнодемографиялық мәселелер;
8) Халықты картографиялау мәселелері;
Осы аталған бағыттардың бәрі бір – бірімен және кез – келген қызмет
саласымен әсерлесе отырып мемлекеттік қызметті жоспарлаау мен жобалауда
қолданылуы мүмкін. Бұл бағыттардың барлығы тек сипатталу ғана емес, сонымен
қатар түсіндіріп талдау себеп – салдарлық сипатқа ие болуы қажет сол үшін
құбылыстар серпінді түрде қарастырылуы қажет.
Жалпы, халықтар географиясында басқа да ғылымдар секілді
мәселелерінің өзіндік теориялық шеңбері (жалпы заңдылықтарды анықтау)
зерттеулерінің аймақтық циклдары мен қолданбалы жақтары бар (анықталған
заңдылықтар негізінде практикалық сұрақтары шешіледі). Географиялық
ғылымдар жүйесінің бөлінбес бөлігін құрай отырып халықтар географиясы
халықтың таралып мекендеуін, оның ұдайы өсуін, қозғалысын, орналасуы мен
тіршілік етуін жан-жақты зерттейтін ғылымдар кешеніне кіреді. Бұл жағдайда
ол демография, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік психология, экономика,
статистика сияқты қоғамдық, сонымен қатар медициналық ғылымдармен тығыз
байланысты.
Демография халықтар туралы ғылымдар тобында ерекше негізін қалаушы
орынға ие.
Демография сөзі екі грек сөзінен тұрады демос - халық және
графо жазамын, яғни тікелей аударғанда халық туралы жазамын немесе
халықты сипаттау деген мағына береді 1.
Профессор Б.Ц. Урланис былай деп жазады: Демография дегеніміз
әлеуметтік, экономикалық, географиялық және биологиялық факторлар негізінде
халықтың құрылымы, таралуы мен серпініндегі құбылыстар мен үрдістердің
заңдалықтарын зерттейтін, сол негізде халықтар теориясын өңдейтін ғылым
4. А.Г. Волков демографияны қоғамдық тарихи байланыстағы халықтың ұдайы
өсуі туралы ғылым деп санайды 5.
Осы анықтамалардан халықтың ұдайы өсуі демографиялық ғылымның пәні
екендігін байқауға болады.
Табиғи ұдайы өсу үрдісі өз алдына аса күрделі: ол жыныс пен жасқа
байланысты халықтың құрылымына және жалпы халықтың санынан әсер
етеді.Халықтың ұдайы өсуіне көші – қон да әсер етеді. Себебі ұдайы өсу
үрдісінің бір факторы ретінде көші – қон көшіп қонушылардың тууына,
некелесуіне, денсаулығына және өліміне әсер етеді. Өз кезегінде халықтың
туу деңгейі, жанұялық жағдайы көші – қон қозғалысына әсер етеді, яғни
халықтың көшіп қонуының себепшісі болып табылады. Осыдан байқайтынынымыз
бұл үрдістер өзара тәуелді әрі байланысты. Бірақ олардың әрқайсысын
халықтың санына, сандық және сапалық құрамына әсер ететін жеке сала ретінде
қарастыру маңызды.
Халықтың табиғи және механикалық қозғалысы.
Елдің халық санының серпінді өзгеруіне екі фактор –халықтың табиғи
қозғалысы мен көшіп – қонуы (механикалық қозғалыс) әсер ететіні белгілі,
олардың бастысы табиғи қозғалыс немесе ұдайы өсу үрдісі болып табылады.
Халықтың табиғи өсімі дегеніміз туу, өлім-жетім, некелесулер мен ажырасулар
нәтижесінде халық саны мен құрылымының үздіксіз өзгеруі. Халықтың табиғи
өсімінің негізгі көрсеткіштері: туу, өлім және олардың арасындағы
айырмашылық табиғи өсім. Әдетте бұл оң көрсеткіш, алайда жекелеген
жағдайларда өлім – жітім туудан басым болғанда өсім теріс болуы мүмкін.
Демографияда туу дегеніміз белгілі бір әлеуметтік ортада баланың
туылу үрдісін айтады.
Туу мәселесі халықтың табиғи қозғалысы мен таралып орналасуын
зерттеуде ең негізгілердің бірі, себебі туу задылықтарын түсіну жалпы
демографиялық жағдайды бағалап, демографиялық болашақты болжауға мүмкіндік
береді. Экономикалық, идеологиялық, ұлттық саяси діни, адамгершілік
психологиялық сияқты түрлі факторлардың кешенімен сипатталатын әлеуметтік
үрдістер мен қатынастардың күрделі жүйесінің туу арқылы көрінетіні де бекер
емес.
Туу қарқындылығын анықтайтын факторлар арасында халықтың ахуал
деңгейінің факторы ерекше назар аудартады. Балалы болу үшін материалдық
жағдай жақсы болу керек деген бұрынан қалыптасқан түсінік бар. Басқаша
айтқанда, ахуалдың жоғары деңгейі әлеуметтік– экономикалық фактор ретінде
адамның материалды және рухани қажеттіліктерін және адамның спецификалық
балаға деген қажеттілігін қанағаттандыратын негіз болып саналады. Алайда
керісінше, ғалымдар дәлелдегендей, халықтың кедейлігі мен ахуалдылығының
төмен деңгейі барлық кезде туу деңгейінің төмен болуының себепшісі
болмайды. Бұл ахуал факторының өсуінде жағымды және жағымсыз сәттердің
болуына және тууға басқа да факторлардың әсер етуіне (мыс, діни, ұлттық
және т.б) байланысты болуы мүмкін.
Қалай болғанда да, туу мен өлім – жітім халықтың табиғи қозғалысының
негізгі құраушы бөлігі ретінде елдегі демографиялық жағдайды бейнелейді. Ал
бұл демографиялық көрсеткіштерді талдау елдегі халықтың дамуына әсер ететін
жағымсыз тенденцияларды анықтап келешекте қиыншылықтардың алдын алуға
мүмкіндік береді.
Табиғи қозғалыс мәліметтерін талдамас бұрын айта кететін жай
демографиялық көрсеткштерді екі негізгі түрге бөлуге болады: абсолютті және
салыстырмалы. Абсолютті көрсеткіштер дегеніміз белгілі бір уақыт ішінде
немесе уақыт ішінде немесе уақыт жиілігіндегі демографиялық құбылыстардың
(көбіне бір жыл ішіндегі) қосындысы. Оларға, мысалы, белгілі күндегі халық
санын, жыл, ай және т.б. аралығындағы туылғандар, өлгендер және тағы басқа
санын жатқызуға болады. Салыстырмалы көрсеткіштер дегеніміз өндіргіш халық
санына деген қатынасын көрсететін бөлшек болып табылады, осылайша халық
санындағы айырмашылықтар жойылады.
Қандай да бір демографиялық құбылыстың салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау үшін арнайы формулалар бар. Мысалы, халықтың тууын талдау үшін, ең
алдымен туудың жалпы коэффициентін анықтайды:
n = 1,
мұнда:
n – туудың жалпы коэффициенті;
N – есептелуші кезеңдегі туылғандар саны;
T – толық жылдардағы қарастырылып отырған кезеңнің ұзақтығы;
p – халықтың жалпы саны.
Бір күнтізбелі жылдың коэффициентін есептеуде Т = 1, әрине
қолданылмайды. Себебі демографиялық құбылыстың халық санына қатынасы өте
кішкентай болғандықтан оны 1000-ға көбейтеді (яғни демографиялық құбылыстың
1000 адам басына шаққандағы санын көрсетеді). Нәтижесінде промиллемен
(000) көрсетілетін көрсеткіш пайда болады.
Жалпы коэффициентке ұқсас туу деңгейінің тағы бір көрсеткіші туудың
арнайы коэффициеинті болып табылады. Ол тірі туылған балалардың (әдетте 1
жыл ішінде) 15-тен 50-ге дейінгі (репродуктивті интервал шекарасы) жас
аралығындағы әйелдердің орташа жылдық санына қатынасынан тұрады.
Туудың арнайы коэффицентін есептеудің формуласы төмендегідей:
F 15-49= 2,
мұнда:
Fx – туудың жастық коэффициенті;
Nx – әйелдердің Х жасындағы туылғандар саны;
Wx – Х жасындағы әйелдер саны.
Жастық коэффициентер бір жылдық (ең нақтылары) және бес жылдық жас
топтарымен есептеледі.
Қазіргі кезде туу деңгейін есептеу үшін статистикалық, математикалық,
социологиялық әдістердің саны жеткілікті.
Статистикалық әдістерге түрлі демографиялық оқу құралдарында
жеткілікті қарастырылған демографиялық кестелер, түрлі туу көрсеткіштері
жатады. Сонымен қатар түрлі демографиялық коэффициенттерді, мысалы,
стандартталған коэффициенттерді, демографиялық индекстерді (Коулдың туу
индексі) және т.б. жатқызуға болады. В.А. Борисовтың 70-ші жылдары жасаған
табиғи туудың гепотетикалық минимум әдісі (ТТГМ) қызықты.
ТТГМ әдісі тууды әдейі (қасқана) шектеудің мүлдем болмауы жағдайында
тек құрылымдық факторлармен байланысқан Л. Анри жасаған (өңдеген) табиғи
туу концепциясына негізделген. Осы әдіске сәйкес табиғи некелік туудың
минималды көрсеткіштері жасалған.
ТТГМ – ң жалпы коэффициентін есептеу үшін, В.А. Борисовтың айтуы
бойынша, бес жылдық жас топтары бойынша тұрмыстағы әйелдер санын табиғи
туудың сәйкес ең кіші коэффициентіне көбейтіп, алынған санға тұрмыста жоқ
және 20-дан жас және 50-ден үлкен жастағы әйелдердің балаларын қосу керек.
Алынған туылғандардың гипотетикалық санын оған сәйкес халықтың орташа
санына бөлу арқылы ТТГМ –ң жалпы коэффициентін аламыз.
ТТГМ коэффициентінің көбейіп немесе кемуі некелік – жастық құрылымның
жақсаруы немесе нашарлауын көрсетеді. Ал туудың нақты жалпы коэффициентінің
ТТГМ коэффициентіне қатынасы туу потенциалының жүзеге асу деңгейі туралы
жуық болса да шынайы түсінік алуға мүмкіндік береді.
Математикалық әдістер арасында матрицалық алгебра әдісі, интерполяция
және экстрополяция әдістері, теориялық мүмкіндік әдістерін т.б. атауға
болады.
Кейінгі кезде демографиялық талдау әдістемесінде социологиялық
әдістердің рөлі күшеюде, олардың мәні халықтың қандай да бір демографиялық
мәселелерге көзқарасын білу. Социологиялық әдіс сұрастыру, құжаттарды
талдау мен бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Туу көрсеткіштерімен қатар халықтың табиғи қозғалысының аса маңызды
сипаттамасы болып табылатын өлім-жітім деңгейін талдауда да осы үш әдіс
қолданылады.
Демографияда өлім – жітім туу сияқты анықталады, яғни бұл әлеуметтік
ортада өлім-жітім оқиғаларының жиілігі немесе түрлі жаста болатын және
біріккенде ұрпақтың жойылу үрдісін анықтайтын көптеген өлім оқиғаларынан
құралатын жалпы үрдіс 1.
Өлім деңгейін анықтау үшін статистикалық коэфициенттерді
(салыстырмалы сандарды)есептеу қажет.
Промиллемен (000) көрсетілетін өлім – жітімнің жалпы коэффициенті:
m=
4,
мұнда:
М –қарастырылып отырған кездегі өлім оқиғаларының саны;
р – халықтың жалпы саны;
Т – толық жылдардағы қарастырылып отырған кезеңнің ұзақтығы;
Алайда бұл коэффициент үрдістің тек жалпы тенденциясын ғана
көрсетеді. Сондықтан өлім-жітім факторларын дәл және нақты зерттеу үшін
өлім-жітім деңгейінің құрылымын өлім себептері бойынша қарастыру керек.
Өлім себептерінің талдауы әдетте IX қайта қарастырылған (1975) ауру,
жарақаттану және өлім себептерінің Халықаралық статистикалық
классификациясы арқылы жүргізіледі.
Өлім–жітімнің нақты сипаттамасын өлім себептері бойынша өлім-жітімнің
жастық коэффициенттері арқылы көруге болады. Олар жалпы коэффициенттер
сияқты есептелгенімен әрбір жастық топ шегінде қарастырылады.
Өлім-жітімнің жас бойынша коэффициентін қарастыру кезінде тірі
туылған әрбір 1000 балаға шаққанда бала өмірінің 1-ші жылындағы өлім
жиілігінің көрсеткіші- балалар өлімін жеке бөліп қарастырады. Көптеген
елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей барлық 1 жасқа дейін
өлгендердің ішінен 23 бөлігі сол жылда, ал 13 бөлігі алдыңғы жылы
туылған.
Өмірінің бірінші жылындағы өлім–жітім неміс демографы әрі математигі
Йоханнес Ратстың формуласы арқылы есептеледі:
m0= 5,
мұнда:
m0 – балалар өлімінің коэффициенті;
Nt – t жылында тірі туылғандар саны;
Nt1 – алдыңғы жылы тірі туылғандар саны;
M0 – өмірінің бірінші (алғашқы) жылында өлгендер саны.
Дәл осылай балалар өлімін себеп бойынша есептеуге болады. Бұл
жағдайда бөлшектің алымында барлық өлгендердің емес тек нақты себептен
өлген балалар санын жазып көрсеткіш есебі туылған әрбір 10 мың балаға
жүргізіледі.
Перинаталды өлім дегеніміз ұрықтың жүктіліктің 28-ші аптасынан
бастап және туылғанға дейін немесе туылғанан кейінгі алғашқы 7 тәулікте
(168 сағат) тірішілігін жоғалтудың жалпы жиілігінің көрсеткіші. Бұл
көрсеткіш шетелде тірі туылған 100 балаға есептеледі.Ал бізде ол дәлірек
тірі және өлі туылған 1000 балаға есептеледі, сондықтан республикамыздың
көрсеткіштерін шетелмен салыстыру үшін түзеу коэффициенттері арқылы қайта
есептеу қажет.
Перинаталды өлім = өлі туылған балалар саны + өмірінің бірінші
аптасында өлген балалар саны х 1000 тірі және өлі туылған балалар саны
6.
Перинаталды өлім жалпы балалар өлімінің құрылымында ерекше орын
алады.
Демографиялық талдауда өлім–жітім құрылымын жыныс, жас және өлім
себептері бойынша таралуында өлімге ұшырау себебіне әсер ететін факторлар
мен оның уақытын анықтау қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты өлім-
жітім себептерінің 2 топқа бөлінуін қарастырайық: эндогенді және экзогенді.
Эндогенді факторлар дегеніміз белгілі бір уақыт аралығынан кейін өлімге
әкеліп соғатын адам ағзасының ішкі дамуы мен белгілі бір патологияға
генетикалық бейімделуімен байланысты факторлар. Экзогенді факторлар сыртқы
ортаның әсерінен болады және оларды екі топшаға бөлуге болады. Бірі адам
ағзасына байланыссыз өлімге әкеліп соғады (жарақаттану, аштық, ауыр жұқпалы
ауру мен уланулар). Бұлар қоршаған ортаның тікелей әсер ететін факторлары.
Басқалары көптеген жылдар бойы жинақталып өмір сүру мүмкіншілігінің
төмендеуіне әкеліп соғады (кумулятивті факторлар). Экзогенді әсерлерден
жинақталған өлім-жітім себептері бойынша эндогенді өлім-жітімге ұқсас.
Осыған байланысты Е.М. Андреев квазиэндогенді өлім деген түсінік енгізді
6.
Жоғарыда айтылған факторлар табиғи және әлеуметтік факторлар ретінде
қарастырылатын қоршаған орта мен әлеуметтік орта әсерінің нәтижесі болып
табылады. Олардың ішінде халықтың өмір сүру деңгейін, денсаулық сақтау
тиімділігін, қоғамның тазалық мәдениетін экологиялық ортаны бөлуге болады.
1. Халықтың өмір сүру деңгейі аса маңызды әлеуметтік
экономикалық факторлардың бірі. Оны халықтың табыс деңгейі
қызмет көрсетуді пайдалану, қоғамдық қажеттіліктерге
қанағаттану деңгейі арқылы бағалайды.
2. Денсаулық сақтау тиімділігінің мәселелеріне адамдардың
денсаулық деңгейі тиімді емдеу қызметін қалыптастыру,
медициналық қызмет көрсету мен медициналық кадрлардың
деңгейін жоғарылату, қаржы мәселелері және т.б. кіреді.
3. Тазалық мәдениетін біздің елімізде ішімдік ішудің төмен
деңгейлі мәдениеті, жаппай темекі (шылым) шегу, нашақорлық
мәселелері, жасанды бала алдыру, жыныстық қатынастар мен
қатігезділікті пропаганда жасау байқалады.
4. Қоршаған орта сапасы. Мұнда атмосфера мен су көздерінің
адамдар өмірі мен денсаулығына қауіпті концентрацияда
өндірістік қалдықтармен ластануы байқалады. Сонымен қатар
Семей полигоны, Арал маңындағы жағымсыз экологиялық жағдай,
Каспий теңізінің су деңгейінің көтерілуі т.б. мәселелер
туындап отыр.
Осы факторларды талдау табиғи қозғалыстың заңдалықтары мен
тенденцияларын анықтайды; туу, өлім және табиғи өсім. Табиғи өсімді формула
түрінде былай көрсетуге болады:
K = n– m
7,
мұнда:
K – табиғи өсімнің жалпы коэфициенті;
n – туудың жалпы коэфициенті;
m – өлім–жітімнің жалпы коэфициенті;
Жоғарыда аталған факторлармен қатар халықтың табиғи өсіміне халықтың
көшіп-қонуы әсер етеді. Әсіресе оның тууға әсері зор, себебі халықтың түрлі
әлеуметтік-демографиялық топтары генеративті белсенділігі, неке мен жанұя
дәстүрлері, жанұядағы балалар санына түрлі көзқарастарымен ерекшеленеді.
Табиғи қозғалыс арқылы көші-қон халықтың бүкіл құрылымына және халықтың
санын азайтып немесе көбейте отырып жалпы демографиялық жағдайға зор әрі
әр алуан әсер етеді.
Халықтың механикалық қозғалысы.
Демографиялық үрдістер арасында миграцияның (латынша migratio
–көшіп қону, орын ауыстыру) орны ерекше. Бұл қозғалыс әлеуметтік-
экономикалық, саяси және тағы басқа өзгерістерге бірден жауап қайтаратын
инерциялық сипаттағы аздаған демографиялық үрдістердің бірі.
Халықтың миграциялық (аймақтық, кеңістіктік, механикалық) қозғалысы
адамдарды тұрғын орны немесе еңбек ету орындарына байланысты қозғалуларының
қосындысы ретінде қарастырылады. Миграция дегеніміз басты критериі уақыт
мерзіміне байланысты тұрғылықты орнын ауыстыру болып табылатын
кеңістік–уақыттық құрылым. Осыған байланысты миграцияны белгілі
категорияларға бөледі (1 сурет).
Сурет 1. Халықтық миграциялық қозғалысының құрылымы
Миграциялық қозғалыстар жеке ел ішінде де, мемлекеттер арасында да
жүруі мүмкін. Сондықтан халықтың миграциясын екі түрге бөледі.: халықаралық
(мемлекет аралық, сыртқы) және ішкі (мемлекетішілік).
Иммиграция және эмиграция сияқты түсініктер осы халықаралық
миграцияға тән түсініктер болып табылады.
Біріншісі жұмысқа орналасу, оқу немесе басқа да себептермен (мысалы,
отбасын құру) және көбіне азаматтығын ауыстыру мақсатымен басқа елге келу
болып табылады. Екінші жағдайда елден кету деген мағына береді. Яғни
иммигранттар мен эммигранттар туралы сөз қозғалады. Олардың саны арасындағы
айырма механикалық өсім немесе миграция сальдосының көрсеткішін береді (+;
-).
Халықаралық миграция континент аралық (мысалы, Еуропадан АҚШ-на және
Австралияға) және континент ішілік (мысалы, Еуропа шегінде) болып бөлінеді.
Ішкі миграция дегеніміз бір мемлекет шегінде бір ауданнан (елді
мекендерден) екіншісі барып келушілер. Ішкімен қатар сыртқы миграция келу
орнындағы уақыт (мерзім) ұзақтығына байланысты бірнеше негізгі түрлерге
бөлінеді. Орын ауыстырулар тұрақты мекенін ауыстыру және азаматтығын
ауыстырумен байланысты қайтымсыз миграция және жаңа жерге шектелген
мерзімге келу болып табылатын тұрақты- уақытша миграция болып бөлінеді.
Маусымдық миграция тұрғылықты мекеніне міндетті түрде қайта оралуды
көздейтін бірнеше ай мерзімі арқылы іске асады. Әдетте, маусымдық миграция
жұмысшылар күшін маусымдық түрде қажет ететін салаларда уақытша жұмыс істеу
мақсатымен іске асады: астық себу және астық жинау кезеңдеріндегі ауыл
шаруашылығы, балық аулау, қызмет көрсету саласы, құрылыс және т.б.
Маятникті (шекара маңы) миграция дегеніміз тұрғылықты жерден оқу
немесе жұмыс бабымен басқа елді мекенге немесе мемлекетке апталық немесе
күнделікті көшіп-қону. Соңғы жағдайда жұмысшы– фронтальерлар туралы сөз
қозғалады. Соңғы 30-40 жыл ішінде механикалық қозғалыстың осы түрінінің
маңызы мен көлемдері айтарлықтай өсіп көптеген елдерде жыл сайынғы
қайтымсыз орын ауыстыру мөлшерін өсіруде.
Эпизодтық миграция дегеніміз тұрақты уақыттық сипаты жоқ, іскерліік,
туристік рекреациялық және т.б. жол жүрулер. Қазіргі кездегі миграцияның ең
алдымен саяси, экологиялық факторларға негізделген өзіндік түрі мәжбүрлі
миграция. Бұған өміріне қауіп төну себебінен шетелден саяси және
гуманитарлық баспана іздеп жүрген босқындар қатысады.
Сыртқы миграция тұрғысынан тағы бір өзіндік түрді бөледі – астыртын
(заңсыз). Бұл заңсыз негізде басқа мемлекетке жұмыс іздеу бабымен енгендер
ағыны. миграцияның дәл осы түрінің нақты көлемдерін анықтау мүмкін емес.
Миграция қозғалысын классификациялаудың келесі категориясы мемлекет
пен түрлі қоғамдық құрылымдар көмегімен жүргізілетін (мысалы жұмысшыларды
ұйымдасқан түрде жинау, арнайы қоғамдық шақырулар бойынша көшіп қону) және
мемлекеттің көмегінсіз жүргізілетін ұйымдаспаған түрі.
Халық миграциясы кең ауқымды аймақтық және уақыттық көлемді қамтиды.
Тарихтың бастапқы туындауынан-ақ миграция адамзаттың маңызды қозғалысы
болып табылған. Себебі осы үрдіс нәтижесінде АҚШ, Австралия, Канада сияқты
мемлекеттер мен бүтіндей континенттер қонысталып адамзат мәдениетінің
ошақтары пайда болды.
Әрбір нақты тарихи кезеңдегі аймақтық орын ауыстырулар сол кезеңге
тән ерекшеліктері бар түрлі себептер әсеріне байланысты болған. Осылайша,
қазіргі кезгі миграцияға мынадай факторлар әсер етуде: экономикалық
(халықтың өмір сүру деңгейі), табиғи, әлеуметтік, мәдени саяси (тіл
мәселелері), ұлттық (тарихи отанына оралу), діни (сиынушылық), нәсілдік,
әскери және демогрфиялық (отбасылардың қосылуы, некелік миграция) және т.б.
Кешенді түрде миграцияның факторларын Т.Н. Заславскаяның пікірінше,
екі топқа бөлген жөн: қоғам басқара алатын және басқара алмайтын, немесе
шартты фактор және реттегіш фактор. Шартты факторлар тікелей жоспарлауға
келмейді; олар адам ырқына көнбейтін және жанама реттеуге келетін болып
бөлінеді. Үрдістің реттегіш факторлар ретінде тек тікелей жоспарланатын
және мемлекет өзгерте алатын өлшемдері бар факторларды ғана жатқызуға
болады 7. Қоғам басқара алмайтын факторларға ол табиғи жағдайын жердің
географиялық орнын, оның бұрынан мекенделуін жатқызады. Ал тікелей болмаса
да жанама түрде реттеуге болатындарға демографиялық, ұлттық және т.б.
факторларды жатқызады. Қаржы салымдары, еңбек ақы және т.б. да осы топқа
кіреді.
Көбіне, механикалық қозғалыс үрдісін нақты бір фактор емес оның кешені әсер
етеді. Сол кешеннің ішінде басты орынды экономикалық фактор алады.
Халықтың көшіп–қонуы ең алдымен елдің басқа ауданында немесе одан тыс
жерде жаңа жұмыс орыны іздестіруге байланысты айқан көрінетін экономикалық
сипатқа ие 7. Саяси да, ұлттық та, жанұялық та және т.б. миграциялар
құрамына негізінен еңбекке жарамды халық шоғырланып, ең аяғында еңбектің
ұлттық немесе әлемдік рыногына түседі.
II-Тарау. Жамбыл облысының демографиялық жағдайына шолу.
2.1. Жамбыл облысының географиялық орны мен халқының орналасуына жалпы
шолу.
Жамбыл облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі
әкімшілік–аумақтық бөлік. 1939 жылы ұйымдастырылған. Облыс Шу-Іле таулары
мен Балқаштың батыс жағалау, Қаратау жотасы, Қырғыз Алатауы мен Бетпақдала
аралығында орналасқан. Облыс – оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен,
батысында Оңтүстік Қазақстан, шығысында Алматы облысымен, солтүстігінде
Қарағанды облысымен шектеседі. Жамбыл облысының жер көлемі 144,3 мың
шаршы шақырымға тең. Халқының саны 2004 жылдың 1 қаңтарында 992,0 мың
адамды құрады. Басым көпшілі қазақтар (64,8%), қалғандары орыстар (18,1%),
дүнгендер (3,1%), өзбектер (2,3%), кәрістер (1,4%) т.б. ұлт өкілдерінен
тұрады. Облыс тұрғындарының 46,1 % (439,3 мың) ауылда, 53,9 % (540,2 мың)
қалада тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы шақырымға 6,8 адамнан
келеді. Облыстың құрамында 10 аудан, 4 қала (оның біреуі облыстық және
республикалық маңыздағы қала), 10 округтық поселкілер, 131 округтік
ауылдар, 12 поселкілік пунктер, 367 ауылдар бар 8.
Патшалық Ресейдің 1863-1864 жылдары әскери жаулаушылық әрекетінің
нәтижесінде бұрын Қоқан хандығының қол астында болып келген Ұлы жүздің
жерлері империяның құрамына енді. Осы өңірде Сырдария және Жетісу облыстары
құрылып, олар Түркістан генерал-губернатырлығына бағынды. Үкіметтің 1867
жылғы 11 маусымда қабылданған жаңа жерлерді басқару жөніндегі Уақытша
Ережеге сәйкес Әулие уезі құрылды. Ол Сырдария облысына қарады. 1917 жылы
Қазан төңкерісіннен кейін уезд 1918 жылы 30 сәуірде құрылған автономиялық
Түркістан Кеңестік социалистік республикасының құрамында болды. 1924 жылы
Орта Азиядағы Ұлттық-аумақтық межелеуге байланысты уезд Сырдария облысының,
кейінірек Алматы округінің құрамына енді. 1927 жылы әкімшілік-аумақтық
аудандастыруға сәйкес уезд негізінде алты аудан құрылды; Жамбыл, Луговой,
Мерке, Сарысу, Свердлов. Олар Оңтүстік Қазақстан облысының құрамына кірді.
Өлкенің өндіргіш күштерін шапшан дамыту және оны әлеуметтік – мәдени
тұрғыдан түлету жөніндегі күрделі проблемаларды шешу мақсатында 1939 жылы
14 қазанда осы аймақта өз алдына Жамбыл облысы құрылды. Оның құрамына
аталған алты ауданнан басқа Алматы облысына Қордай, Красногор, Шу ал, 1951
жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Жуалы ауданы берілді. Жамбыл облысынығ
қазіргі кездегі жер көлемі 144,3 шаршы шақырым, орталығы Тараз қаласы (1997
ж дейін Жамбыл).
Облыс жер бедері негізінен, тегіс болып келеді де солтүстік бөлігін
сазды Бетпақдала шөлі құрайды. Ал Шу өзенінің оңтүстігіне қарай құмды
Мойынқұм шөлді аймағы алып жатыр. Оңтүстік батыста Қаратау жоталары
(1610м), оңтүстікте Қырғыз Алатауы – (3817м), оңтүстік қиыр шығыста-Жетіжол
(3274м), Кіндік тас (1506м) таулары, шығысы Желтау, Жамбыл (972мың), Хантау
(1052м), Айтау т.б. таулары алқаптарынан тұрады.
Облыс жер қойнауындағы байлықтарымен кен орындарына бай. Мұнда ірі
газ кен орындары (Амангелді, Малдыбай, Анабай, Айрақты, Солтүстік-Үшарал,
Кемпіртөбе) мыс, (Шатыркөл, Жайсан), қорғасын-мырыш (Родниковское), алтын
(Ақбақай), алмас (Шу-Іле тауларында), фосфорит (Қаратау), таскөмір (Талас-
Қаратау аралағы), астұзы, гипс, силитра т.б. кендері барланып кейбіреулері
өндіруде.
Солтүстікте қысы суық, оңтүстікте қыс жайлы ал облыстың барлық
аймақтарында жаз ыстық және құрғақ болады. Қаңтар айының орташа
температурасы солтүстікте -11°С, -13°С, оңтүстікте -6°С, -8°С, ал шілде
айында +25°С, +27°С, тау етектеріндегі аймақтарында +20°С,+22°С. Жылдық
жауын шашын мөлшері солтүстікте 150-250мм, оңтүстікте 400-500мм. Негізгі
өзендері Шу (салаларымен) – жалпы ұзындығы 1086 шақырым, республика
төңірегінде 800 шақырым, Талас – (661 шақырым, біздің республикамызда 453
шақырым), Аса 253 шақырым т.б. Аумағы үлкен тұщы көлдері Балқаш (батыс
бөлігі-18,2 шаршы шақырым), Билікөл (33 шаршы шақырым), Ақкөл (15,5 шаршы
шақырым), Үлкен Қамқалы (4,6 шаршы шақырым) және басқалары: тұзды көлдер
Ақжар (7,2 шаршы шақырым), Ащыкөл (88,5 шаршы шақырым) және басқалары.
Шөлейтті аумақтардағы бозғұлт, сары және қоңыр топырақты, тау
бөктерлеріндегі қара топырақты жерлерде ащы жусанды, дәнді дақылды және
жусанды өсімдіктер, құмды және құмайт жерлерде сексеуіл, өзендердің
алқаптардың әртүрлі ағаш тұқымдастар, ал тау бөктерлерінде ағаш тұқымдас
табиғи шабындық және жайылымдық шөптер.
Жамбыл облысы республикадағы өнеркәсібі жан-жақты дамыған аймақ
болып табылады. Қаратауда теңдесі жоқ бай (жалпы қоры 1,6 млрд т.) фосфорит
қоры жинақталған. Жер асты сулараның қоры бойынша облыс республикада үшінші
орын алады. Облыс өнеркәсібінің негізгі саласы химия өнеркәсібі. Облыста
қант шығаратын республика бойынша аса ірі Қант АҚ-ы, 5 ірі ұн тарту кәсіп
орындары жұмыс істейді. Тараз АҚ-ы, БМ ЖШС-і сияқты спирт шығаратын екі
ірі кәсіпорындардың өнімдері Германия, Қырғыстан, Ресей сияқты елдерге
экспортталады. Ақбақай кен байыту комбинаты акционерлік қоғамы жыл сайын
құрамында алтын бар 25 мың тоннаға жуық концентрат, 1000 кг астам таза
алтын, 300 кг-ге жуық күміс өндіреді. Облыста фосфорит (Қаратау, Жаңатас),
барит (Мойынқұм ауданы), мыс (Шу ауданы) кендері шоғырланған.
Ақбақай алтын кені Мойынқұм ауылынан солтүстік шығысқа қарай жерде
орналасқан, оны 1962 жылы геолог Д. Дүйсенбеков ашқан. Ақбақай кен байыту
комбинаты қоспа әрі құйма алтын, күміс және басқада минералды шикізат
шығаратын ашық түрдегі акционерлік қоғам. Өндірілетін алтынның орташа
жылдық көлемі екі тоннаға жуық. Ақбақай кен байыту комбинатының өнімдері
Қазақстан Республикасы мемлекеттік сақтау мекемесіне тапсырылады. Келешекте
үйінділік сілтісіздендіру әдісімен алтын өндіруді арттыру көзделіп отыр.
Амангелді газ кені Талас ауданында Тараз қаласынан солтүстікке қарай
165 км жерде орналасқан. Газ конденсаты құрылым сейсмикалық зерттеулер
арқылы 1974 жылы анықталған. 1975 жылы терең іздеу ұнғымасында газ фонтаны
ашылған. Төменгі перьм өнімді қабатындағы құрылымның өлшемі 13,5x7 км,
қалыңдығы 400 м шамасында. Амангелді газ кен орнын игеру жұмыстарының
бірінші кезеңі 2003 жылы аяқталып, газ тұрғындарға беріле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өңірін газбен жабдықтауда бұл кен орнының маңызы
ерекше.
1999-2003 жж. күнделікті өмір сүруге қажетті табыс мөлшері 1,7 есе
артық орташа жалақы 6925 теңгеден 14113 теңгеге дейін көбейді. 2003 жылы
сыртқы сауда айналымының көлемі 194,9 млн АҚШ долларын құрады, 2002 жылдың
деңгейінен 41,1 % жоғары. Экспорт көлемі 35,3 % өсіп, 120,3 млн. АҚШ
долларын құрады, бұл негізінен, химия кәсіпорындары өнімдерінің экспортының
өсуіне тікелей байланысты. Сары фосфор экспорты 61,1%-ға, минералды
тыңайтқыштар - 23,4 %-ға, фосфор қышқылы - 88,8 %-ға, қант 6,3 есеге, бидай
- 5,3 есеге өсті. Импорттың жалпы көлемі 174,6 млн. доллар құрады. Импорт
көлемі – қант шикізатын, жабдықтарды, құрылыс материалдарын, коксті,
нитратты, аммоний карбонатын, натрийді сырттан тасымалдауға байланысты
өсті.
Табиғи газ импорты 16,9% төмендеді. Газ кен орнын игеру, зілзала
болған Тұрар Рысқұлов ауданындағы құрылыс жұмыстарының үлкен көлемі
металлургиялық өнеркәсіп өнімдерінің (мұнай-газ жүргізу құбырлары, металдан
жасалған сыйымдылықтар, металл құрылымдар) импорттың 4,2 есеге, жабдықтар
мен көліктердің (бұрғылау машиналары, бульдозерлер, сорғылар, т.б.) - 1,8
есеге өсуін шарттады 9.
Жамбыл облысы халық саны бойынша Қазақстан Республикасында Оңтүстік
Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарынан
кейінгі алтыншы орынды иемденеді (2004 ж). Облыс орталығы Тараз қаласында
орналасқан. Тараз қаласынан республика орталығы Астана қаласына дейінгі
қашықтық 1255 шаршы шақырым.
1 Кесте
Жамбыл облысының қала және ауыл халқының саны
( 1994-2004жж) мың адам
1994 жыл 1995 жыл 1996 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
1031,3 494,6 537,0 1013,3 474,5 538,8 1002,0 467,8 534,2
1997 жыл 1998 жыл 1999 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
998,5 465,2 533,3 989,7 457,9 531,8 988840 456939 531901
2000 жыл 2001 жыл 2002 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы халқы халқы
985964 447952 538012981559 442697 538862 978524 439022 539502
2003 жыл 2004 жыл
барлығы Қала Ауыл барлығы Қала Ауыл
халқы халқы халқы халқы
979487 439331 540156 992,0 447,2 544,8
Жамбыл облысының халық саны 2004 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер
бойынша 992,0 мың адамды құрады, оның 447,2 мыңы қалада тұрса, 544,8 мыңы
ауылдық елді мекендерде тұрады сурет-2. 1994 жылы, яғни 10жыл бұрын облыс
халқы 1031,3 мың адамды құраған болатын, бұл дегеніміз 2004ж салыстырғанда
39,3 мың адамға көп деген сөз. Халқының саны жөнінен облыс орталығы Тараз
қаласы (323,5), содан кейінгі Шу қаласы (34,9), Қаратау (26,5), Жаңатас
(25,6) қалаларыекенін байқауға болады. Ауылдық аудандардан ең көп
қоныстанған Қордай ауданын (105,5), одан кейінгі халқы жөнінен
ерекшеленетіндер Шу (95,2), Мерке (74,5) Жамбыл (71,1), Байзақ (70,4)
аудандары. Ең халқы аз аудан Мойынқұм ауданы болып табылады (34,4). 1994-
2004жж аралығында Жамбыл облысының халық саны кеміп, қалалыққа қарағанда
ауыл халқының үлесі артқан. Халқының көптігі экономикалық дамыған қалалары
мен аудандарында байқалады. Мұнда өндірістік және ауылшаруашылық
кәсіпорындары орналасқан. Аймақтың экономикалық дамуы мен оның халқы
арасында өзара байланыс бар: халық әрдайым белгілі-бір аймақпен байланыста
болады, оның саны, құрылымы мен таралуы аймақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz