Махамбет – ұлт рухының айбары
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау
Махамбет . ұлт рухының айбары
ІІ тарау
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл көркемдігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Негізгі бөлім
І тарау
Махамбет . ұлт рухының айбары
ІІ тарау
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл көркемдігі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қай елдің, қай халықтың да дана тұлғалары, өжет ұлдары, қайсар батырлары болатыны белгілі. Біздің халқымыздың өзінің сөзін сөйлеп, сойылын соққан, өзінің кегін қуған, қарапайым халықты қасық қаны қалғанша қорғап, халық үшін жан аямай күрескен батыр ерлерінің бірі – Махамбет.
Махамбет – халқымыздың азаттығы мен бостандығын аңсаған, қазақ даласының дара тұлғасы, ержүрек ұлы. Махамбет есімінің өзі бүкіл қазақ халқы үшін қасиетті есім болып саналады. Оның атының әрбір әрпі атой салып тұрғандай болып естіледі. Махамбеттің өлеңдері телегей-теңіз тегеурінді, сөйлеген сөздері жалынды оттай, күйлері сезімнің сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды сырларының күміс құймасындай. Махамбетті алыстан жанартаудай жарқыратып көрсетіп тұрған да оның осы ерекшеліктері.
Елінің тәуелсіздігін аңсаған, жалынды жырларымен халқының көңіліне үміт, жүрегіне сәуле сыйлай білген Махамбеттің атын, тегін, сөзін өшірмеу біздің бірден-бір парымыз деп білемін. Мен өзімнің ғылыми жұмысымды жаза отырып, өжет ақын Махамбеттің драматургия саласында сомдалған бейнесіндегі тіл көркемдігінің зерттеле түсуіне аз да болса өз үлесімді қоссам деп алдыма үлкен мақсат қойып отырмын. Драматургияда сомдалған Махамбет бейнесіндегі тіл көркемдігін зерттеу мен үшін танымды, қызықты бола түсеріне нық сенімдімін.
Қазақ әдебиетінде неғұрлым жақсы дамыған екі ғылыми сала-арнаның бірі, ғасырға жуық қалыптасу тарихы бар Махамбеттану ілімінің бастау негізін Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов секілді ғұлама ғалымдар қалаған болатын. Олардан кейін де ержүрек Махамбет батыр туралы еңбек жазған ғалымдар қазақ жерінде аз еместігі сөзсіз Еліміздің біртуар ұлдары Ә. Кекілбаевтің «Шандоз» атты деректі тарихи баянын, А. Мамытұлының «Исатай – Махамбет» атты еңбегін, С.Тұрғынбековтың «Махамбет пен Жәңгір хан» тарихи дастанын келер ұрпаққа батыр бабамыз туралы мол мағлұмат берер құнды еңбек санауға болады.
Ә. Сарайдың «Махамбет пен Исатай тарихы» атты зерттеу кітабы – батыр бабамыз тарихын нағыз геологтарша тереңнен қопарып зерттеп, нақтылы деректерге сүйеніп, жүйе-жүйесімен өте әсерлі баяндауымен құнды. Филология ғылымдарының кандидаты А.Тәжіғалиеваның «Махамбет – ғасырлар жыры» деп аталатын зерттеу еңбегі ақынның өз дәуірінен бастап қазіргі қазақ поэзиясы өкілдерінің Махамбетке арнаған жыр-дастандарын әдеби тұрғыдан талдауымен маңызды.
Махамбет бабамыздың ержүрек бейнесін драматургия саласында сомдауға ат салысқан белгілі драматург-жазушыларымыз Ғ. Слановтың «Махамбет», Қ. М. Әлидің «Жаралы Жолбарыс», Б. Қорқытовтың «Махамбет», И. Ғайыптың «Махамбет», Р.Сейтметовтың «Туған ұлдан не пайда?», М. Ақынжановтың «Исатай – Махамбет» пьесалары өмірлік фактілерінің дәлдігі, оларды сұрыптауы, кейіпкерлерді даралауы, драматургиялық құрылысы, идеялық-эстетикалық нысанасы – жалпы маңызы жөнінен шоқтығы биік туынды деп санауға болады.
Махамбет – халқымыздың азаттығы мен бостандығын аңсаған, қазақ даласының дара тұлғасы, ержүрек ұлы. Махамбет есімінің өзі бүкіл қазақ халқы үшін қасиетті есім болып саналады. Оның атының әрбір әрпі атой салып тұрғандай болып естіледі. Махамбеттің өлеңдері телегей-теңіз тегеурінді, сөйлеген сөздері жалынды оттай, күйлері сезімнің сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды сырларының күміс құймасындай. Махамбетті алыстан жанартаудай жарқыратып көрсетіп тұрған да оның осы ерекшеліктері.
Елінің тәуелсіздігін аңсаған, жалынды жырларымен халқының көңіліне үміт, жүрегіне сәуле сыйлай білген Махамбеттің атын, тегін, сөзін өшірмеу біздің бірден-бір парымыз деп білемін. Мен өзімнің ғылыми жұмысымды жаза отырып, өжет ақын Махамбеттің драматургия саласында сомдалған бейнесіндегі тіл көркемдігінің зерттеле түсуіне аз да болса өз үлесімді қоссам деп алдыма үлкен мақсат қойып отырмын. Драматургияда сомдалған Махамбет бейнесіндегі тіл көркемдігін зерттеу мен үшін танымды, қызықты бола түсеріне нық сенімдімін.
Қазақ әдебиетінде неғұрлым жақсы дамыған екі ғылыми сала-арнаның бірі, ғасырға жуық қалыптасу тарихы бар Махамбеттану ілімінің бастау негізін Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов секілді ғұлама ғалымдар қалаған болатын. Олардан кейін де ержүрек Махамбет батыр туралы еңбек жазған ғалымдар қазақ жерінде аз еместігі сөзсіз Еліміздің біртуар ұлдары Ә. Кекілбаевтің «Шандоз» атты деректі тарихи баянын, А. Мамытұлының «Исатай – Махамбет» атты еңбегін, С.Тұрғынбековтың «Махамбет пен Жәңгір хан» тарихи дастанын келер ұрпаққа батыр бабамыз туралы мол мағлұмат берер құнды еңбек санауға болады.
Ә. Сарайдың «Махамбет пен Исатай тарихы» атты зерттеу кітабы – батыр бабамыз тарихын нағыз геологтарша тереңнен қопарып зерттеп, нақтылы деректерге сүйеніп, жүйе-жүйесімен өте әсерлі баяндауымен құнды. Филология ғылымдарының кандидаты А.Тәжіғалиеваның «Махамбет – ғасырлар жыры» деп аталатын зерттеу еңбегі ақынның өз дәуірінен бастап қазіргі қазақ поэзиясы өкілдерінің Махамбетке арнаған жыр-дастандарын әдеби тұрғыдан талдауымен маңызды.
Махамбет бабамыздың ержүрек бейнесін драматургия саласында сомдауға ат салысқан белгілі драматург-жазушыларымыз Ғ. Слановтың «Махамбет», Қ. М. Әлидің «Жаралы Жолбарыс», Б. Қорқытовтың «Махамбет», И. Ғайыптың «Махамбет», Р.Сейтметовтың «Туған ұлдан не пайда?», М. Ақынжановтың «Исатай – Махамбет» пьесалары өмірлік фактілерінің дәлдігі, оларды сұрыптауы, кейіпкерлерді даралауы, драматургиялық құрылысы, идеялық-эстетикалық нысанасы – жалпы маңызы жөнінен шоқтығы биік туынды деп санауға болады.
1. М. Ақынжанов. «Исатай – Махамбет» пьесасы. Сахна желісі – Махамбет. Алматы «Арыс», 2003 жыл. 344 бет.
2. Т. Ахтанов. Махамбет трагедиясы жайында.
3. Қ.М.Әли. «Жаралы Жолбарыс» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
4. М. Әуезов. Махамбеттің өмірі. Махамбет батыр. Алматы «Арыс», 258 бет.
5. Н. Әбуталиев. Өттің дүние. Алматы «Жазушы», 1986 жыл. 6. И. Ғайып. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
7. Х. Досмұхамедұлы. Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет. Алматы «Өлке», 2003 жыл
8. І. Жансүгіров. «Исатай, Махамбет» пьесасы, Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
9. Қ.Жүсіп. Махамбеттің мәселелері. Алматы «Асем – Систем», 2005 жыл. 109 бет.
10. Ә. Кекілбаев. Шашақты найза, шалқар күй. Алматы «Өлке», 2004 жыл. 361 бет.
11. Б. Қорқытов. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
12. З. Қабдолов. «Ерлік пен елдіктің өшпес рухы» «Ана тілі» газеті. 9.08.2001 жыл.
13. Менің атым – Махамбет. Алматы «Жібек жолы», 2003 жыл. 224 бет.
14. М. Мәжитов «Биіктей берер бір тұлға» «Қазақ әдебиеті» газеті. 22. 11. 1991 жыл.
15. Х. Маданов, Ә. Нарымбетов. «Махамбеттей ер туғызған еліңнен» мақаласы. «Атырау» газеті. 3. 11. 2001 жыл.
16. Н.Ә.Назарбаев. Махамбет энциклопедиясы. Алматы «Өлке», 2004 жыл.
17. Р. Нұрғалиев. «Арқау» І том. Алматы «Жазушы», 1991 жыл.
18. Р. Сейтметов. «Туған ұлдан не пайда?» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
19. Н. Ф. Савичев. «Исатай Тайманов – старшина внутренней орды» кітабынан. Аударған М. Неталиев. 1887 жыл.
20. Ғ. Сланов. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл.
21. И. Сапарбай. «Келе жатқан бір дәуірді сеземін» «Қазақ әдебиеті» газеті. 23. 11. 2001 жыл.
22. Ә. Сарай. Исатай – Махамбет тарихы, зерттеу. Алматы «Өлке», 1997 жыл, 408 бет.
23. А. Тәжіғалиева. Махамбет – ғасырлар жыры. Алматы «Өлке», 2007 жыл. 192 бет.
24. З. Қабдолов. «Сөз өнері»
25. Қ. Алпысбаев. Қазақ әдебиетіндегі теориялық ұғымдар.
2. Т. Ахтанов. Махамбет трагедиясы жайында.
3. Қ.М.Әли. «Жаралы Жолбарыс» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
4. М. Әуезов. Махамбеттің өмірі. Махамбет батыр. Алматы «Арыс», 258 бет.
5. Н. Әбуталиев. Өттің дүние. Алматы «Жазушы», 1986 жыл. 6. И. Ғайып. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
7. Х. Досмұхамедұлы. Қазақ батырлары: Исатай, Махамбет. Алматы «Өлке», 2003 жыл
8. І. Жансүгіров. «Исатай, Махамбет» пьесасы, Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
9. Қ.Жүсіп. Махамбеттің мәселелері. Алматы «Асем – Систем», 2005 жыл. 109 бет.
10. Ә. Кекілбаев. Шашақты найза, шалқар күй. Алматы «Өлке», 2004 жыл. 361 бет.
11. Б. Қорқытов. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
12. З. Қабдолов. «Ерлік пен елдіктің өшпес рухы» «Ана тілі» газеті. 9.08.2001 жыл.
13. Менің атым – Махамбет. Алматы «Жібек жолы», 2003 жыл. 224 бет.
14. М. Мәжитов «Биіктей берер бір тұлға» «Қазақ әдебиеті» газеті. 22. 11. 1991 жыл.
15. Х. Маданов, Ә. Нарымбетов. «Махамбеттей ер туғызған еліңнен» мақаласы. «Атырау» газеті. 3. 11. 2001 жыл.
16. Н.Ә.Назарбаев. Махамбет энциклопедиясы. Алматы «Өлке», 2004 жыл.
17. Р. Нұрғалиев. «Арқау» І том. Алматы «Жазушы», 1991 жыл.
18. Р. Сейтметов. «Туған ұлдан не пайда?» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл. 360 бет.
19. Н. Ф. Савичев. «Исатай Тайманов – старшина внутренней орды» кітабынан. Аударған М. Неталиев. 1887 жыл.
20. Ғ. Сланов. «Махамбет» пьесасы. Пьесалар. Алматы «Өлке», 2003 жыл.
21. И. Сапарбай. «Келе жатқан бір дәуірді сеземін» «Қазақ әдебиеті» газеті. 23. 11. 2001 жыл.
22. Ә. Сарай. Исатай – Махамбет тарихы, зерттеу. Алматы «Өлке», 1997 жыл, 408 бет.
23. А. Тәжіғалиева. Махамбет – ғасырлар жыры. Алматы «Өлке», 2007 жыл. 192 бет.
24. З. Қабдолов. «Сөз өнері»
25. Қ. Алпысбаев. Қазақ әдебиетіндегі теориялық ұғымдар.
Ж о с п а р
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау
Махамбет – ұлт рухының айбары
ІІ тарау
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл көркемдігі
Қорытынды
Кіріспе
Қай елдің, қай халықтың да дана тұлғалары, өжет ұлдары,
қайсар батырлары болатыны белгілі. Біздің халқымыздың өзінің сөзін
сөйлеп, сойылын соққан, өзінің кегін қуған, қарапайым халықты қасық
қаны қалғанша қорғап, халық үшін жан аямай күрескен батыр ерлерінің
бірі – Махамбет.
Махамбет – халқымыздың азаттығы мен бостандығын аңсаған, қазақ
даласының дара тұлғасы, ержүрек ұлы. Махамбет есімінің өзі бүкіл қазақ
халқы үшін қасиетті есім болып саналады. Оның атының әрбір әрпі
атой салып тұрғандай болып естіледі. Махамбеттің өлеңдері телегей-
теңіз тегеурінді, сөйлеген сөздері жалынды оттай, күйлері сезімнің
сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды
сырларының күміс құймасындай. Махамбетті алыстан жанартаудай жарқыратып
көрсетіп тұрған да оның осы ерекшеліктері.
Елінің тәуелсіздігін аңсаған, жалынды жырларымен халқының
көңіліне үміт, жүрегіне сәуле сыйлай білген Махамбеттің атын, тегін,
сөзін өшірмеу біздің бірден-бір парымыз деп білемін. Мен өзімнің
ғылыми жұмысымды жаза отырып, өжет ақын Махамбеттің драматургия
саласында сомдалған бейнесіндегі тіл көркемдігінің зерттеле түсуіне аз
да болса өз үлесімді қоссам деп алдыма үлкен мақсат қойып отырмын.
Драматургияда сомдалған Махамбет бейнесіндегі тіл көркемдігін зерттеу
мен үшін танымды, қызықты бола түсеріне нық сенімдімін.
Қазақ әдебиетінде неғұрлым жақсы дамыған екі ғылыми сала-
арнаның бірі, ғасырға жуық қалыптасу тарихы бар Махамбеттану
ілімінің бастау негізін Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов секілді
ғұлама ғалымдар қалаған болатын. Олардан кейін де ержүрек Махамбет
батыр туралы еңбек жазған ғалымдар қазақ жерінде аз еместігі сөзсіз
Еліміздің біртуар ұлдары Ә. Кекілбаевтің Шандоз атты деректі тарихи
баянын, А. Мамытұлының Исатай – Махамбет атты еңбегін,
С.Тұрғынбековтың Махамбет пен Жәңгір хан тарихи дастанын келер
ұрпаққа батыр бабамыз туралы мол мағлұмат берер құнды еңбек санауға
болады.
Ә. Сарайдың Махамбет пен Исатай тарихы атты зерттеу кітабы –
батыр бабамыз тарихын нағыз геологтарша тереңнен қопарып зерттеп,
нақтылы деректерге сүйеніп, жүйе-жүйесімен өте әсерлі баяндауымен құнды.
Филология ғылымдарының кандидаты А.Тәжіғалиеваның Махамбет – ғасырлар
жыры деп аталатын зерттеу еңбегі ақынның өз дәуірінен бастап қазіргі
қазақ поэзиясы өкілдерінің Махамбетке арнаған жыр-дастандарын әдеби
тұрғыдан талдауымен маңызды.
Махамбет бабамыздың ержүрек бейнесін драматургия саласында
сомдауға ат салысқан белгілі драматург-жазушыларымыз Ғ. Слановтың
Махамбет, Қ. М. Әлидің Жаралы Жолбарыс, Б. Қорқытовтың Махамбет, И.
Ғайыптың Махамбет, Р.Сейтметовтың Туған ұлдан не пайда?, М.
Ақынжановтың Исатай – Махамбет пьесалары өмірлік фактілерінің
дәлдігі, оларды сұрыптауы, кейіпкерлерді даралауы, драматургиялық
құрылысы, идеялық-эстетикалық нысанасы – жалпы маңызы жөнінен шоқтығы
биік туынды деп санауға болады.
Сонымен қатар 30-жылдарда жазылған алғашқы драмалық
туындылардың бірі, күрделілігімен ерекшеленетін І. Жансүгіровтің
Исатай, Махамбет пьесасы жоғары тағылымдық-көркемдік деңгейімен,
тарихи танымымен бағалы деп санаймын. Махамбет бабамыздың ержүрек
бейнесін тамаша етіп жырлауда жерлесіміз Фариза ақын жырларының
маңызы өте зор.
І т а р а у
Махамбет – ұлт рухының айбары
Әрі сөзімен, әрі
ісімен әлеумет
қызметкері болып, сол
жолға бойындағы бар
қуатын сарп еткен адам –
Махамбет.
Махамбет – аты аңызға, өмірі өнегеге, сөзі ұранға
айналған ардақты, ойы озық, биік тұлға. Дулығалы бас кескен, ту
түбінен ту алған, жауды көріп қуанған Махамбет батырдың рухына бас
имейтін қазақ баласы жоқ.
Махамбет елін сүйген, елім деп еңіреген, халқым деп
күңіренген ақын.
Махамбет! Бұл есім – өмірдегі қасіреттің синониміне,
өнердегі қасиеттің символына айналған аса аяулы әрі ардақты ат.
Көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың бір де бірі бұл есімге бейтарап
қарай алмайды.
Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы осы күнгі Орал облысының
Орда ауданында, Нарындағы Бекетай құмында туған. Туысы Беріш руынан.
Әкесі Өтеміс – Ішкі Ордадағы ауқатты, ханға жақын, ықпалды адамдардың
бірі. Өтемістің он ұлы болған, солардың ең үлкені Бекмағамбеттен
кейінгісі Махамбет екен.
Махамбет жаратылысынан әрі батыр, әрі жырау, әрі
күйші, әрі ақын болса керек. Оның арабша да, мұсылманша да,
орысша да хат танитын сауаттылығы оның ерте есейіп, ой-өрісінің
ерте қалыптасуына себепші болған. Еділ мен Жайық арасында, Қиғаш
пен Сарыөзен суларының бойында өткен Қамбар мен Тарғын секілді
батырлардың ерлігі, одан бергі Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған,
Шалкиіз жыраулардың жырлары Махамбетке үлкен әсер етеді. Ол
солардан жақсы тағылым алып өскен. Бастапқы кезде солардың
жырларын жырлап, сонысымен көзге түссе, кейін өзі де жыр-
толғаулар шығару дәрежесіне жетеді.
Махамбет жас кезінде хан ордасында болған. Хан
ордасында жүріп, ол хандар мен сұлтандардың халықты қалай қанап
отырғандығын, халыққа істеген озбыр істерін, әділетсіз қылықтарын
көріп, елі үшін жаны ашиды. Содан болса керек, оның шешендігі
мен ақындығын байқаған Жәңгір хан оны қанша өзіне тартқысы
келіп, әрекет етсе де, ол тек ақиқат пен шындықтан аттамай,
ханның әділетсіз, озбыр қылықтарының барлығын бетіне басып айтып,
халық үшін ханмен ашық күреске шығады.
Мұхтар Әуезов Соғыста батыр, сөзде от ауызды, орақ
тісті деп сипаттаған өткір ойлы, отты тілді, ержүрек Махамбет
ақынымыздың өмірі мен халқы үшін жасаған елеулі еңбектерін, шешендігі
мен қайсарлығын, өжеттігі мен өткірлігін, батылдығы мен батырлығын
арқау ете отырып, белгілі драматург-жазушыларымыз драмалық шығармаларын
тудырған. Бұл драмалық шығармалардың әрқайсысының халық өмірінен алар
орны ерекше, олардың әрқайсысының тілдік көркемділігі, тіл байлығы мол,
өте шебер жазылған туындылар десе де болады. Мұндай туындылар қатарына
І. Жансүгіровтың Исатай, Махамбет, Ғ. Слановтың Махамбет, Б.
Қорқытовтың Махамбет, Қ. М Әлидің Жаралы Жолбарыс, Р. Сейтметовтың
Туған ұлдан не пайда?, М. Ақынжановтың Исатай, Махамбет пьесаларын
алуға болады. Бұл пьесалардың тіл көркемділігі өте бай.
Сөзімнің дәлелі ретінде, Ілияс Жансүгіров пьесасының мына
бір жолдарын алуға болады:
Исатай: Махамбетім – батырым
Екі қашқын келді деп
Елден қашып кетіпсің
Қырғауылдай қорғалап
Ең қамысқа бекіпсің
Махамбет: Оларды ұстап беруге
Ханға қызмет етіпсің!
Қалдыбай: Махамбет, Құрттай қоя тұр!
Ей, Исатай, Исатай!
Ел болудан біз кеттік
Еңіреп мынау халқың тұр,
Халықты қойдай иіріп
Қарауыл мен Балқы жүр[8,13].
Бұл жолдарда жазушы қырғауылдай, қойдай деген
теңеулерді пайдалана отырып, кейіпкерлердің сөзін бейнелі түрде жеткізе
білген.
Қадыр Мырза Әли Жаралы Жолбарыс пьесасында Махамбеттің:
Байеке сұлтан сен болып,
Сендей нар қоспақтың баласы
Маған оңаша жерде жолықсаң
Қайраңнан алған шабақтай
Қия бір соғып ас етсем,
Тамағыңа қылқаның кетер демес ем!-деген
сан алуан құбылтуға толы сөздеріне Баймағамбеттің:
Қиялыммен келешекті шолам да,
Біле алмаймын сарқылам ба толам ба?
Мұны айтпаса – Махамбет пе Махамбет?!
Шыдамасам – Баймағамбет болам ба?![3,196]-
деп жауап бергізе отырып оның ержүрек ақынның шыншылдығы мен өжеттігін
мойындағанын көрсетумен қатар, Махамбетті жолбарыстың жүрегіне теңетуі
арқылы пьеса тілінің көркемділігін аша түседі.
Қадыр Мырза Әли осы пьесасында Махамбетті:
Қоғалы көлдер, қом сулар
Кімдерге қоныс болмаған?!
Саздауға біткен қара ағаш
Кімдерге сайғақ болмаған?![3,228]-деп
әсерлі сөйлетіп, пьеса тілінің шеберлігін дәлелдей түседі. Бұл жолдарда
жазушы қоғалы, қом, саздауға біткен қара сынды эпитеттерді өте
орынды қолданған.
Райымбек Сейтметов те өзінің Туған ұлдан не пайда?
пьесасында сан түрлі құбылтуларды пайдалана отыра, пьеса тілін шебер
әрі әсерлі ете білген. Айталық, Махамбеттің сарбаздары Иманбайға:
Күдеріден бау тағып,
Сауыт киер күн қайда?
Күмбір, күмбір кісінетіп
Күреңді мінер күн қайда?
Толғамалы ақ мылтық
Толғап ұстар күн қайда?!-дегізіп,
Таңатарды:
Алты құлаш ақ найза
Ұсынып шашар күн қайда?
Садақ толған сайкез оқ
Созып тартар күн қайда?-деп, Махамбеттің
өзін де:
Кетбұғадай билерден
Ақыл сұрар күн қайда?
Бізді тапқан ананың
Асыраған атаның
Ризалықпен жайланып
Қолын алар күн қайда?![18,277]-деп
сөйлетеді.
Бұл жолдарда жазушы Махамбет пен оның жанындағы
сарбаздарының сөзін айшықты етіп беру үшін әдебиеттегі құбылтулардың
бір түрі қайталауды қолданған.
Сонымен қатар, Райымбек Сейтметов осы пьесасында
құбылтудың басқа түрлерін қолданған. Айталық, жазушы пьесаның мына бір:
Исатай: Тағыдай таңдап су ішкен
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген,
Тағы сынды мырза едік
Тағы да келдік тар жерге.
Таңдансаң тағы болар ма?
Тәңірінің салған бұл іске.
Таңатар: Желп-желп еткен ала ту
Жиырып алар күн қайда?
Жауырынына мұз қатып,
Жалаулы найза қлға алып
Жау тоқтатар күн қайда?[18,289]-деген
жолдарында тағыдай, тарпаңдай, тағы сынды секілді теңеулер мен
сөз кестелерін, қайталауды пайдаланған, аллитерацияны да шебер қолдана
білген. Және бұл пьеса кейіпкерлерінің сөз өрімін құбылтып, әсерін
күшейте түскен.
Иә, Махамбет тек шындықты сөйлеген, шындықты айтудан
ешкімнен сескенбеген қайсар жан десек қателеспейміз. Қадыр Мырза
Әлидің Жаралы Жолбарыс пьесасындағы мына бір жолдар сөзімнің
дәлелі ретінде Махамбеттің өр мінезділігін, өжеттілігін,
ойындағысын бүкпесіз ашық айтатындығын көрсетеді.
Махамбет: ...Кімге керек төре, сұлтан болғаның?!
Өзің еркін көшіп-қонғаның
Осы сіздер өкілісіз қай жұрттың?
Кім ойлайды қазақ қамын?
Ел қамын?
Баймағамбет: Екшеледі дұрысы мен бұрысы
Өз қолында қазақтың өз ырысы...
...Ақыл айтар хандар менен сұлтанға
Уа, Махамбет соншалықты кімсің сен?!
Махамбет: Мен – мен едім, мен едім
Мен Нарында жүргенде
Еңіреп жүрген ер едім
Исатайдың барында,
Екі тарлан бөрі едім!...
Баймағамбет: Қиялыммен келешекті шолам да,
Біле алмаймын сарқылам ба?
Толам ба?
Мұны айтпаса Махамбет пе Махамбет?
Шыдамасам Баймағамбет болам ба?
Махамбет: Бәрі өтірік!
Өңім емес, түс дейсің
Сыртымыздан істеместі істейсің...
Жұрт алдында кешірімпаз көрініп
Жұрт кеткен соң бармағыңды
тістейсің[3,194].
Істе де, сөзде де тек ақиқатты көздеген Махамбет көзі
көріп, көңіліне түйген шындықты еш қалтқысыз, еш бұлтақсыз айта білді.
Ілияс Жансүгіров өзінің Исатай, Махамбет пьесасында Махамбетті:
Ханның түрін байқадым.
Қайқақтамай айтамын:
Халқымызға хан тұрды
Хан тұрмады – ант ұрды[8,15],- деп
сөйлетуі арқылы оның еш нәрседен тіксінбейтін асаулығы мен өжеттігін
байқата түседі.
Ержүрек Махамбет ақын өз ойындағысын айтудан билерден
де, сұлтандардан да, тіпті, ханның өзінен де сескенбеді. Берік
Қорқытовтың Махамбет пьесасындағы хан Жәңгірдің: ...Тірліктің бес
күндік қызығы мен шыжығы кімнің басынан өтпеген, кедірлігің мен
содырлығың басыңа бақ болып қонбас, қара орманға қарсы шапқан оңбас,
сені құртсам халықтың азасына қаламын, мені шапсаң сен ақ патшаның
назасына қаласың, қайт, Махамбет, райдан қайт![11,259]-деуіне,
Махамбеттің: Жақсы айттың, Жәңгір, өзгеден емес, өз аузыңнан естиін
дегенім осы еді, қалтылдақ хан болсаң да осы жолы шыныңды
айттың, бірақ сен,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың...
Хан емессің ылаңсың,
Қара шұбар жылансың,
Хан емессің аянсың,
Айыр құйрық шаянсың![11,259],-деп жауап
қатып, хан Жәңгірді жерге қаратып тастауы осыған дәлел.
Әбіш Кекілбаев: Махамбеттің Махамбеттігі шындық
қуғандығында, әділет қуғандығында. Ол сөйлеген сөз бен істеген істің
тарихи өміршең болып келетіндігі де осыдан[10,76],-деп дәл тауып
айтса керек.
Қадір Жүсіптің Махамбеттану мәселелері атты еңбегінде
Махамбет өзінің пысықтығын, алғырлығын, батылдығын, тапқырлығын,
ешкімнен тайсалмайтын өткірлігін өзін дақпырттап, жұртты қорқытып-
үркіту үшін емес, шын мәнінде өзінің осындай асқан қас батырға тән
мінезін мақтаныш ете отырып, қалған өз қанаттастарын осындай
қайсарлыққа шақырып, жігерлендіре түсетіндей[9,53],-деп жазғанындай,
Махамбеттің өткір мінезі мен алғыр сөздері артынан ерген
сарбаздарына, туған халқына күш беріп, демеу болды.
Махамбеттің өзге сарбаздардан, тіпті, Исатайдың өзінен
артықшылығы – тілінің найзағайдан өткірлігі мен сөзінің құдіреттілігі.
Махамбеттің қайсар мінезді, өткір тілді жан екендігінің
тағы да бір дәлелі – Ілияс Жансүгіровтің Исатай, Махамбет
пьесасындағы хан Жәңгірдің береке, бітімге келейік деп, Исатайға
арғымағын мінгізіп, Махамбетке шапанын кигізіп, сарқытым деп сары
қымызын жібертіп, ханның билеріне айтқан мына бір сөздері:
Махамбет: Билер, сені білеміз –
Құлқыны жаман құлдарсың!
Бегжан сені білеміз –
Әзәзілден жылмаңсың!
Адам болсаң – азғынсың,
Хан қасында – құмайсың
От басында – сұмырайсың[8,53],-деуі арқылы
өзінің бетке айтар өжеттігін танытады.
Дауылпаз дара ақын, ержүрек ер хақында Мұхтар Әуезов:
Махамбет сөзге өткір, шешен, қалжыңқой. Жақтырмаған нәрсесін бетің-
жүзің демей, жара шауып, айтып салғыш болған[4,121],-дейді.
Махамбеттің өмірін, творчествосын талмай зерттеп, көптеген
тың деректердің көзін ашқан жазушы Берқайыр Аманшин: Махамбеттің
ақын ретіндегі ерекшелігі – өз қарсыластарына айтайын дегенін
тайсалмай бетіне айтатын батылдығында,-деп атап көрсеткендей,
Махамбеттің:
Сұлтан, сұлтан дегенге
Көтере берме бұтыңды
Кептіре берме ұртыңды!
Күндердің күні болғанда,
Өзіңмен мықты жолықса
Ту сыртыңнан жармай алар өтіңді[8,32],-
деп, қасарыса бетке айтар қасиетін, батылдығын танытуды Ілияс
Жансүгіров те өз туындысында берік ұстанған.
Махамбет тек өз қара басының қамы үшін емес, бүкіл
қазақ баласының қамы үшін күресті. Халқының мүддесін жеке басының
мүддесінен артық санап, қазақ елі үшін жанын пида етті. Қадыр Мырза
Әлидің Жаралы Жолбарыс пьесасындағы мына жолдардан Махамбеттің
халқын, елін сүйген патриот ақын екендігін аңғаруға болады.
Махамбет: Бұл ойымды баяғыда-ақ танытқам
Сенің басың қымбат емес халықтан!
Баймағамбет: Ел деп, жұрт деп құр лепіре бересің
Көресіні сол халықтан көресің!
Хан сарайдан іздей берме қасыңды,
Өзіңнің де қара алады басыңды
Иә,иә! Хан алмайды басыңды!
Қылышыңды сілтей бермей қодаңдап,
Сол басыңның қамын ойла одан да!
Махамбет: Қорқытпайды мені өлім!
Халық үшін бәріне де көнемін,
Халық үшін бәріне де төземін...
Баймағамбет. Саған ақыл қонбайды екен байқаймын!
Махамбет: Көк дауыл боп тұнығыңды шайқаймын,
Арамдыққа айбалта боп төнемін
Ақ ордаңды ақ боран боп көмемін!
Содан кейін армансыз-ақ өлемін[3,212-
213]!
Махамбеттің мақсат-мұраты – халқын шұрайлы жерге
қондыру, барша қазақ баласына жер беріп, басына бостандық алып
беру, хандардың әділетсіздігінен құтқару болғанын Берік Қорқытовтың
дауылпаз ақын туралы жазған екі актілі, төрт көріністі
Махамбет атты пьесасынан да көруге болады. Бұл пьесадағы хан
Жәңгірдің сауалына жауап берген Махамбеттің мына бір сөздері
оның бар мақсат-мұратын анық көрсетіп тұрғандай.
Жәңгір: Махамбет бір сауалым бар...
Махамбет: айтыңыз хан ием, құлағым сізде.
Жәңгір: қалың қазаққа хан болсаң не етер едің, қыбыр
таптырмас қабағын бағар ма едің, әлде бәтуәсі жоқ сыпсың-сыбырын
бағар ма едің?
Махамбет: халқымды қамдар едім, Еділдің бойы ен тоғай,
қоңсы-қопсыларды толтырмай, ел қондырар едім, жағалай жатқан сол елге
мал толтырар едім, теңдікті малды бермес едім, теңдіксіз малға көнбес
едім, аса жұртты меңгеріп, қара қазақ баласын хан ұлына теңгерер
едім, жерімді беріп, сатпас едім, ақсақалмен астас, батырмен бастас,
данасымен достас болар едім, басы үйірілсе аяғы айналамнан асып
қайда барады[11,258]?
Өлеңі – өрт, жырлары – жалын Махамбеттің әрбір сөзі мен
ісі оның жамбасы жерге, басы жастыққа тигенше халқын сүйген, халықтың
мұңын жырлаған ақын екендігін дәлелдейді.
Жазушы Нәбиден Әбуталиевтің Өттің дүние пьесасындағы
генерал-губернатор Перовский мен Махамбеттің диалогындағы:
Перовский: Елді дүрліктіргендегі мақсатың таққа отыру
ма, әлде билікке жету ме?
Махамбет: Мен тақ үшін емес, елімнің бағы үшін бел
буып, жорыққа шықтым. Менің ниетім тоз-тоз болып бірікпей жүрген үш
қазақтың басын қоссам деп едім.
Перовский: Охо, үлкен іске ұмтылған екенсің. Далаға,
шоқал-шоқалға малша жайылып кеткен халықты қайтіп біріктірмексің,
сонда?
Махамбет: Генерал-губернатор мырза, сіз қазақты
білмейсіз. Неге бірікпесін, бірігеді. Кіші жүз көшсе, орта жүзге
көшеді, орта жүз көшсе, ұлы жүзге сыяды деген, қазақ бірігеді.
Перовский: Тұтқын Өтемісұлы, соңғы сұрағыма жауап бер.
Қолыңа билік берсем не істер едің?
Махамбет: Не істер едім, жер-суымды, байтағымды,
атамекенімді келімсектерден тазартар едім...[5]-деген түйдекті ой,
тіркесті сөздері де Махамбеттің бар ой-арманы, мақсат-мүддесі – халқын
аңсаған арманына жеткізу екенін айқындай түседі.
Махамбет халықтың нағыз жанашыры бола білді және
әрдайым халықтың жағында болды. Мұны Ілияс Жансүгіровтің Исатай,
Махамбет пьесасындағы Махамбеттің:
Жала, пара, шығыннан
Салғырт, зекет соғымнан
Сорлады жұрт, сорлады
Ел үстіндегі Исатай,
Ішіңе қалай сыйып тұр
Ел осындай болғаны?
Кім бұлардың қорғаны?[8,16]- деп айтқан
сөздерінен көреміз.
Туған ел, туған жер, туған топырақ Махамбет үшін сондай
қадірлі де қымбат болғаны сөзсіз. Махамбет кіндік қаны тамып, туып-
өскен жерін қара басының қамы үшін сатып жіберуге баратын
әділетсіз ханның, төрелердің, билер мен сұлтандардың ақылға
қонымсыз қылықтарына қарсы тұрып, туған жерін бөтен біреудің
иелігіне бермеу үшін жанын пида етіп күресті. Махамбеттің
Исатай бастаған күреске қосылу себептерінің бірі де – өзінің, тек
өзінің ғана емес, бүкіл қазақтың туған топырағын қорғап қалу
болатын. Иран-Ғайыптың Махамбет пьесасында ер ақынның әзиз-ана
жерін сатқан хан Жәңгірге:
...Жатып алған Тайлағы –
Жардай атан болған Жер.
Жабағылы Тоқтысы –
Қой болып, қора толған Жер...
Нарынды саттың,
Нәлет!
Нарынды сатқанша,
Жаныңды сатпаймысың,
Дүлей?!-дей келе, одан әрі қастығып,
өзіне-өзі:
...Нарын, Нарын, Гөй Нарын,
Тағдырыңды ойладым:
Ертең күнің не болмақ,
Мен әрқилы жайдамын...[6,321-322]-
деуінен оның атамекенінің ертеңгі күнін ойлағанын, туған
топырағының тағдырына қатты алаңдағанын байқаймыз.
Жазушы Мұсатай Ақынжанов өзінің Исатай – Махамбет
пьесасында Махамбетті:
...Сағынсам ауызға алам Исатайды
Ер тұрмас ел бағына одан сайлы...
Исатай ділмәр еді топтан озған
Нар еді бәйтерекке мойнын созған[1],-деп
жырлайды.
Махамбеттің бұл сөзінен Исатайға деген сыйластығын,
ішкі адами сүйіспеншілігін, сөзге шешен ділмарлығын мойындап, аға
тұтқан қасиетін аңғарамыз.
Халық үшін жанын қиятын, өз пайдасынан халық
тілегін артық қоятын адам, Махамбеттің айтуынша, қиялындағы,
арманындағы адам емес, ондай жақсы азаматты Махамбет шын
ынтасымен, тілі жеткенше көтере мақтайды. Махамбет тұсындағы ондай
мақтаулы, халық қамын ойлағыш, халықтың шын ұлы кім болды?
Әрине, Исатай болды.
Махамбеттің тамаша, ірі адамгершілік қасиеттерінің
бірі – ол досына жанын қияды, досының дәрежесін өзінен жоғары
ұстап, досының атақ-абыройын, жігер-қайратын өзінің алдына сала,
өзінен жоғары көтере сөйледі. Махамбеттің ондай досы – Исатай.
Исатайдың істерін, ерліктерін, сипатын айтқанда Махамбеттің айтқан
сөздері нөсер жауындай ақтарылып, аруағы қозып кетеді,
ақындық қиялы шалқып, шарықтап кетеді. Ол әрдайым Исатайды
ардақтап, төбесіне көтереді. Райымбек Сейтметовтың Туған ұлдан не
пайда? пьесасындағы Исатайдың өліміне қайғырып, оны жоқтағанда
Махамбеттің айтқан мына бір сөздері оның жүрегінің қанындай
саулайды:
Таудан мұнартып ұшқан тарланым!
Саған ұсынсам қолым жетер ме?
Арызым айтсам өтер ме?
Арыстаным көп болды-ау!
Саған да менің арманым!...
...Арыстан еді-ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен?![18,293]
Аз-көп дерлігі жоқ, Исатай басшы болса, Махамбет –
оны қостаушы батыр да шешен ақын. Ордалық тарихшы Н. Ф. Савичев
Исатай Тайманов – старшина внутренней орды атты еңбегінде Исатай
жөнінде: Ол не бір қиын азап шегіп жүрсе де, аса пысық та,
тапқыр болатын...-дейді. Исатай Қарауыл мен Балқыны бақталасым,
дұшпаным деп есептегенімен, ханға қарсы келмей, оны халықтың
қамқоры деп санаған. Айталық , орынборлық тарихшы А. Рязановтың
Исатай Жәңгір ханнан әділдік пен жәбір көрген қазақтар үшін
қорғаныш табамын деген үмітпен оның жеке басының қасиетін тым
ұзақ бағалаумен жүрді,-деген сөздерінің шындыққа жанасымды
екенін Ілияс Жансүгіровтің Исатай, Махамбет пьесасындағы мына
жолдар арқылы көз жеткізе аламыз.
Махамбеттің: Ханға – білек, емес тілек!-деген,
Қалдыбай қарттың: Ханды құдай атты ғой, Исатай!
Хан қарасын шапты ғой,
Исатай!
Қайғысы қара бұлттай
халқына
Хан тізесі батты ғой,
Исатай!
Қалдыбайдай қам көңілді
қартыңа
Хан қаһары қатты ғой,
Исатай![8,14]-деген зарын ести отырса да, қартты да, батырды да
Исатай: Сабырды, батыр, сабырды...-деп сабыр етуге шақырады.
Ханның өзі келісімге шақырғанда, бітімге тоқтағанды, хан ордасын
шаппауды Исатай жөн санайды. Сабырды көксейді. Алайда
Махамбет:
Келекеге қасқыр киліксе,
Сабыр, сабыр болар ма?
Бет-бетімен қой үріксе,
Бөріктірген бөрі қояр ма?
Жаралы қойын жинамай,
Жанын соған бір қинамай
Сабырлы қойшы оңар ма?[8,14]-деп,
бөріктірген бөріге қарсы ұмтылар ызалы қойшы болып, қарапайым,
момын, қой кейпін киген қара халықтың қамын ойлауға Исатайдың
жігерін оятады. Пьесаның осы тұсы да Махамбеттің қазақ елінің
қорғаны болғанын дәлелдейді. Махамбет әр кезде еліне пана болып,
елінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтады, халқының тілеуін тілеп,
арманын жырлады. Бұл жайында филология ғылымдарының кандидаты
А.Тәжіғалиева Махамбет – ғасырлар жыры атты еңбегінде: Махамбет –
елден асқан намысты ер. Оның бойына шынайы батырға тән мінез-
қасиет дарыған. Ауыз әдебиетіндегі батырлар жырындағыдай халық
арманынан, қиялынан туған буырқанып бұрсанған, мұздай темір
құрсанған сыртқы қайрат-күші, жан сезімі қатар астасып келген
батырдың шын көрінісі, ел арманына туған Махамбет еді.
Халықтың арманы – Махамбеттің арманы[23]-деп атап өткен болатын.
Райымбек Сейтметовтың Туған ұлдан не пайда?
пьесасындағы Махамбет монологының:
Туған елім – арман мұңым,
Енді сені жетелейді жол қалай?
Менің бассыз қалғандығым,
Сенің бассыз қалғандығың болмағай![18,302]-
деген жолдарынан Махамбеттің өзінің басына қаншама қиыншылық ,
қаншама ауыр бейнет түссе де, өзінің басы кетсе де, әйтеуір,
туған елінің, халқының басы аман болуын, халық арманының
орындалуын тілегені айдан анық көрініп-ақ тұр.
Ер Махамбеттің бар арманы елінің еркіндігі
болғанын Ғабдол Слановтың Махамбет пьесасындағы қайсар ақынның:
...Баймағамбет тәрізді іштен шыққан жыланыңды төртке бөліп, бір
төбенің басында бір қолға қарап, өз еркінше ел жайлайтын, жас
бөбегің бұла болып молдыққа бөгіп өсетін күнің бар ма, қайран
елім![20,81]-деген сөздері де дәлелдей түседі.
Махамбеттің қазақ халқының ұлы тұлғасы, маңдай
алды ақыны, күрескер батыры екендігіне еш күмән жоқ. Қазақ
халқындағы елі үшін күрескен, елінің мұңын жырлаған жүздеген,
мыңдаған ерлердің ішінде Махамбет орнының ерекше болуы тегін
емес. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Еліміздің ежелден бергі
ата тарихына көз салсақ , елім деп еңіреп өткен Ер
Тұлғалар аз болмаған. Алайда солардың ішінен де жүзден
жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан есімдер бар. Исатай Тайманұлы мен
Махамбет Өтемісұлы – халқымыздың сондай біртуар ұлдары[16].
ІІ т а р а у
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл
көркемдігі
Қазақ халқының дауылпаз ақыны, ержүрек батыры Махамбет
Өтемісұлының өмірі бір жарым ғасырдан астам уақыт бойы әр
қилы аңыз, қызықты шежіре-дастан, әңгімеге ұласып келеді. Әр ақын-
жазушы Махамбет бабамыздың биік тұлғасын, асқақ жан-дүниесін
қазіргі ұрпаққа өнеге етуді мақсат тұтады. Қазақ әдебиетінде
жалынды батыр, әрі ақын Махамбет туралы жазылған көркем
туындылармен қатар, батыр ақын бейнесі сомдалған драмалық
шығармалар да жеткілікті.
І. Жансүгіровтың, Ғ. Слановтың, Б. Қорқытовтың, Р.
Сейтметовтың, И. Ғайыптың, М. Ақынжановтың, Қ. М. Әлидің Махамбет хақында
жазылған пьесалары да сондай үздік шығармалар қатарына жатады. Бұл пьесалар
– тілінің көркемдігі мен шеберлігі жоғара туындылар.
Ұлттық өміріміздегі елеулі оқиғаларға аса мән бере
отырып, халқымыздың ұлы тұлғалары туралы сахналық туындылар тудыруды
өз алдына өр нысана етіп көздеген ақын-жазушыларымыздың бірі
Ілияс Жансүгіров өзінің көздеген нысанасымен Исатай мен
Махамбеттің ерен еңбектерін паш еткен Исатай, Махамбет атты
пьесасын 1936 жылы дүниеге әкелді.
Профессор Р. Нұрғалиев Қазақ драматургиясының жанр
жүйесі атты монографиялық зерттеу еңбегінде Ілияс Жансүгіровтің
Исатай, Махамбет трагедиясының дүниеге келуі турасында: Отызыншы
жылдардың орта шенінде, тарихшыларымыз Қазақстанның өткеніне
байланысты ғылыми обьективті пікірлерді анық тұжырымдап бітпеген
кезде, жазушыларымыз әлі тарихи-революциялық, тарихи-ғұмырнамалық
тақырыпқа бойлап бармай тұрған шақта Жансүгіровтің Исатай –
Махамбет өмірінен пьеса жазуы творчестволық үлкен батылдық ,
әдебиетіміз үшін маңызды қадам болатын[17,145],-деп
тұжырымдайды.
Ақынның зайыбы Фатима Ғабитова Ілияс Жансүгіров
шығармаларының бесінші томына арналған алғы сөзінде: Исатай –
Махамбет – Ілиястың ең соңғы туындысы. Бұл пьеса екі вариантта
жазылған болатын. Біріншісі – драмтеатрға арналып қара сөзбен
жазылған да, екіншісі – өлеңмен либретто ретінде жазылған еді,-
дейді.
Пьесаның қара сөзбен жазылған нұсқасы болыпты. Бұл
шығарманы автор дауыстап оқып берген кезде тыңдаған адамның
бірі – Мұқаметжан Қаратаев. ...Бұл туынды жоғалған[17,146].
Бізге жеткені – ақын қаламынан туған екінші нұсқа
яғни, либретто сипатында жазылған үш перделі, алты суретті
туындысы. Бұл пьеса – бірлі жарым қара сөзбен берілген, елуге тарта
кейіпкерлері бар, кейіпкерлерінің сөздік қуаты мол, зор мағыналы, кең
көлемді, күрделі шығарма. Осы туындыға Р. Нұрғалиев Бұл –
әдебиетіміздің тарихынан сыбағалы, мәртебелі орын алуға лайықты
тамаша трагедия[17,146],-деп баға берген.
Мұхтар Әуезов: Ақындық туралы айтқанда ұлы
данышпан Абайдан кейін Ілиястың есімін атау орынды деп бағалаған
жыр құлагері бұл пьесасында аталмыш айбынды ерлердің бейнесін
драмалық поэзия тілімен жақсы жеткізе білген. Пьесадан біз
тақымға салса төзбейтін, табанға басса көнбейтін ерлердің
әрқайсысының адами ерекшеліктерін ұға түсеміз және Махамбеттің
арынды поэзиясының сырына тереңірек бойлаймыз. Ақынның драмалық
туындысындағы оқиғалар адамдар арасындағы қарым-қатынастар мен
тарихи шындыққа негізделген. Пьесадағы алғашқы көріністе-ақ
теңіз тасқынымен бірге толқыған халықтың шерлі, кекті күйі
зарлы сарынға ұласады.
Күн батар шақ кездегі бай ауылының пішенін
шауып жатқан жарлы-жақыбай жігіттердің шалғылары бай жерінің
шөбін емес, нақ өздерін орып түсер алмас семсердей жарқ-жұрқ
етеді. Жалғызы Таңатардан айырылған қарт батыр Қалдыбай да
шалғысымен бірге шәу тартқан қажыр-қайраты мен кегін
шыңдағандай райда. Драматургтың сахналық формаға ерекше ден
қоятындығы, көрерменді бірден оқиғаға дөп келтіретіні осы
пьесаның басында да аңғарылады. Қара қостың алдында шерлі де
кекті күйдегі Қалдыбай қарттың шалғы шыңдауы, қамысты өлкедегі
пішеншілердің масаға қаратыла хормен айтылатын өлеңдеріндегі:
Хан мен қожа сықылды,
Қанымызды сорасың[8,4],-деген жолдары осы көріністердің шешімін
таратуға жетелей жөнеледі.
Ақын сахнадағы Махамбеттің алғашқы сөздерін
жайшылық кездегі сұрақты-жауапты арнада емес, сөзінің қызуы
бетті қаритын тебіреніске толы мынадай толғаумен арындатады:
Шер қорлығы елге
өтпес,
Еңіреп, жылап ел
кетпес!...
...Жауға тіке шабатын
Таңатардай ұл
туар.[8,5-6]
Ілияс Жансүгіров азаттық жолындағы ұлы сарында
кез келген жанды емес, өнерлі Құрманғазыны кейіпкер етіп
отыр. ...Қазақ өнері тарихының бір діңгегі Құрманғазы тағдыры
Ілияс трагедиясында жан-жақты көрсетілмейді. Күйшінің ойда қалар
образы жоқ , ол – пьесаның ұлы арнасындағы қатардағы
персонаж[17,158],-деп профессор Р. Нұрғалиев өз еңбегінде атап
көрсеткендей, Құрманғазы бейнесі – бір-екі көрініс қана табарлық
бейне болса да айтулы тұлға. Ал, айтулы тұлғаны Махамбет былайша
таныстырады:
Мынау тұрған Жетіру –
Құрманғазы күйеуім
Бармағынан бал аққан
Байтақ күшті күй
тартқан
Бұл асқан
домбырашы![8,7]-деп, жиені Қарлыға мен Құрманғазыны Баймағамбет
сұлтанның қудалауынан қорғаштайды.
Драмада Махамбет мұңайып тұрып, зарлы күйге үнін
қосады[8,16],-деген жолдар Махамбет зар заманды ереуілді
жырларымен сомдаса, Құрманғазы үнмен сомдағандығын тұжырымдай
түседі.
Пьесаның тілі көркем, айшықты. Кейіпкерлер сөзінде
шешендік сөз үлгілері көптеп кездеседі. Махамбеттің сөйлеу
үлгісіндегі орамды шешендік өрнектер, түйінді де салиқалы түйдек
ойлар былайша көрініс табады. Айталық , бірде Тәйт, әрі тоймаған
торғайдай сұғанақ неме! Арыстан аузын қақтырса, ақиық тегеурінін
шаптырса, біткені де! Ханға, сұлтанға қашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау
Махамбет – ұлт рухының айбары
ІІ тарау
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл көркемдігі
Қорытынды
Кіріспе
Қай елдің, қай халықтың да дана тұлғалары, өжет ұлдары,
қайсар батырлары болатыны белгілі. Біздің халқымыздың өзінің сөзін
сөйлеп, сойылын соққан, өзінің кегін қуған, қарапайым халықты қасық
қаны қалғанша қорғап, халық үшін жан аямай күрескен батыр ерлерінің
бірі – Махамбет.
Махамбет – халқымыздың азаттығы мен бостандығын аңсаған, қазақ
даласының дара тұлғасы, ержүрек ұлы. Махамбет есімінің өзі бүкіл қазақ
халқы үшін қасиетті есім болып саналады. Оның атының әрбір әрпі
атой салып тұрғандай болып естіледі. Махамбеттің өлеңдері телегей-
теңіз тегеурінді, сөйлеген сөздері жалынды оттай, күйлері сезімнің
сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды
сырларының күміс құймасындай. Махамбетті алыстан жанартаудай жарқыратып
көрсетіп тұрған да оның осы ерекшеліктері.
Елінің тәуелсіздігін аңсаған, жалынды жырларымен халқының
көңіліне үміт, жүрегіне сәуле сыйлай білген Махамбеттің атын, тегін,
сөзін өшірмеу біздің бірден-бір парымыз деп білемін. Мен өзімнің
ғылыми жұмысымды жаза отырып, өжет ақын Махамбеттің драматургия
саласында сомдалған бейнесіндегі тіл көркемдігінің зерттеле түсуіне аз
да болса өз үлесімді қоссам деп алдыма үлкен мақсат қойып отырмын.
Драматургияда сомдалған Махамбет бейнесіндегі тіл көркемдігін зерттеу
мен үшін танымды, қызықты бола түсеріне нық сенімдімін.
Қазақ әдебиетінде неғұрлым жақсы дамыған екі ғылыми сала-
арнаның бірі, ғасырға жуық қалыптасу тарихы бар Махамбеттану
ілімінің бастау негізін Х.Досмұхамедұлы, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов секілді
ғұлама ғалымдар қалаған болатын. Олардан кейін де ержүрек Махамбет
батыр туралы еңбек жазған ғалымдар қазақ жерінде аз еместігі сөзсіз
Еліміздің біртуар ұлдары Ә. Кекілбаевтің Шандоз атты деректі тарихи
баянын, А. Мамытұлының Исатай – Махамбет атты еңбегін,
С.Тұрғынбековтың Махамбет пен Жәңгір хан тарихи дастанын келер
ұрпаққа батыр бабамыз туралы мол мағлұмат берер құнды еңбек санауға
болады.
Ә. Сарайдың Махамбет пен Исатай тарихы атты зерттеу кітабы –
батыр бабамыз тарихын нағыз геологтарша тереңнен қопарып зерттеп,
нақтылы деректерге сүйеніп, жүйе-жүйесімен өте әсерлі баяндауымен құнды.
Филология ғылымдарының кандидаты А.Тәжіғалиеваның Махамбет – ғасырлар
жыры деп аталатын зерттеу еңбегі ақынның өз дәуірінен бастап қазіргі
қазақ поэзиясы өкілдерінің Махамбетке арнаған жыр-дастандарын әдеби
тұрғыдан талдауымен маңызды.
Махамбет бабамыздың ержүрек бейнесін драматургия саласында
сомдауға ат салысқан белгілі драматург-жазушыларымыз Ғ. Слановтың
Махамбет, Қ. М. Әлидің Жаралы Жолбарыс, Б. Қорқытовтың Махамбет, И.
Ғайыптың Махамбет, Р.Сейтметовтың Туған ұлдан не пайда?, М.
Ақынжановтың Исатай – Махамбет пьесалары өмірлік фактілерінің
дәлдігі, оларды сұрыптауы, кейіпкерлерді даралауы, драматургиялық
құрылысы, идеялық-эстетикалық нысанасы – жалпы маңызы жөнінен шоқтығы
биік туынды деп санауға болады.
Сонымен қатар 30-жылдарда жазылған алғашқы драмалық
туындылардың бірі, күрделілігімен ерекшеленетін І. Жансүгіровтің
Исатай, Махамбет пьесасы жоғары тағылымдық-көркемдік деңгейімен,
тарихи танымымен бағалы деп санаймын. Махамбет бабамыздың ержүрек
бейнесін тамаша етіп жырлауда жерлесіміз Фариза ақын жырларының
маңызы өте зор.
І т а р а у
Махамбет – ұлт рухының айбары
Әрі сөзімен, әрі
ісімен әлеумет
қызметкері болып, сол
жолға бойындағы бар
қуатын сарп еткен адам –
Махамбет.
Махамбет – аты аңызға, өмірі өнегеге, сөзі ұранға
айналған ардақты, ойы озық, биік тұлға. Дулығалы бас кескен, ту
түбінен ту алған, жауды көріп қуанған Махамбет батырдың рухына бас
имейтін қазақ баласы жоқ.
Махамбет елін сүйген, елім деп еңіреген, халқым деп
күңіренген ақын.
Махамбет! Бұл есім – өмірдегі қасіреттің синониміне,
өнердегі қасиеттің символына айналған аса аяулы әрі ардақты ат.
Көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың бір де бірі бұл есімге бейтарап
қарай алмайды.
Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы осы күнгі Орал облысының
Орда ауданында, Нарындағы Бекетай құмында туған. Туысы Беріш руынан.
Әкесі Өтеміс – Ішкі Ордадағы ауқатты, ханға жақын, ықпалды адамдардың
бірі. Өтемістің он ұлы болған, солардың ең үлкені Бекмағамбеттен
кейінгісі Махамбет екен.
Махамбет жаратылысынан әрі батыр, әрі жырау, әрі
күйші, әрі ақын болса керек. Оның арабша да, мұсылманша да,
орысша да хат танитын сауаттылығы оның ерте есейіп, ой-өрісінің
ерте қалыптасуына себепші болған. Еділ мен Жайық арасында, Қиғаш
пен Сарыөзен суларының бойында өткен Қамбар мен Тарғын секілді
батырлардың ерлігі, одан бергі Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған,
Шалкиіз жыраулардың жырлары Махамбетке үлкен әсер етеді. Ол
солардан жақсы тағылым алып өскен. Бастапқы кезде солардың
жырларын жырлап, сонысымен көзге түссе, кейін өзі де жыр-
толғаулар шығару дәрежесіне жетеді.
Махамбет жас кезінде хан ордасында болған. Хан
ордасында жүріп, ол хандар мен сұлтандардың халықты қалай қанап
отырғандығын, халыққа істеген озбыр істерін, әділетсіз қылықтарын
көріп, елі үшін жаны ашиды. Содан болса керек, оның шешендігі
мен ақындығын байқаған Жәңгір хан оны қанша өзіне тартқысы
келіп, әрекет етсе де, ол тек ақиқат пен шындықтан аттамай,
ханның әділетсіз, озбыр қылықтарының барлығын бетіне басып айтып,
халық үшін ханмен ашық күреске шығады.
Мұхтар Әуезов Соғыста батыр, сөзде от ауызды, орақ
тісті деп сипаттаған өткір ойлы, отты тілді, ержүрек Махамбет
ақынымыздың өмірі мен халқы үшін жасаған елеулі еңбектерін, шешендігі
мен қайсарлығын, өжеттігі мен өткірлігін, батылдығы мен батырлығын
арқау ете отырып, белгілі драматург-жазушыларымыз драмалық шығармаларын
тудырған. Бұл драмалық шығармалардың әрқайсысының халық өмірінен алар
орны ерекше, олардың әрқайсысының тілдік көркемділігі, тіл байлығы мол,
өте шебер жазылған туындылар десе де болады. Мұндай туындылар қатарына
І. Жансүгіровтың Исатай, Махамбет, Ғ. Слановтың Махамбет, Б.
Қорқытовтың Махамбет, Қ. М Әлидің Жаралы Жолбарыс, Р. Сейтметовтың
Туған ұлдан не пайда?, М. Ақынжановтың Исатай, Махамбет пьесаларын
алуға болады. Бұл пьесалардың тіл көркемділігі өте бай.
Сөзімнің дәлелі ретінде, Ілияс Жансүгіров пьесасының мына
бір жолдарын алуға болады:
Исатай: Махамбетім – батырым
Екі қашқын келді деп
Елден қашып кетіпсің
Қырғауылдай қорғалап
Ең қамысқа бекіпсің
Махамбет: Оларды ұстап беруге
Ханға қызмет етіпсің!
Қалдыбай: Махамбет, Құрттай қоя тұр!
Ей, Исатай, Исатай!
Ел болудан біз кеттік
Еңіреп мынау халқың тұр,
Халықты қойдай иіріп
Қарауыл мен Балқы жүр[8,13].
Бұл жолдарда жазушы қырғауылдай, қойдай деген
теңеулерді пайдалана отырып, кейіпкерлердің сөзін бейнелі түрде жеткізе
білген.
Қадыр Мырза Әли Жаралы Жолбарыс пьесасында Махамбеттің:
Байеке сұлтан сен болып,
Сендей нар қоспақтың баласы
Маған оңаша жерде жолықсаң
Қайраңнан алған шабақтай
Қия бір соғып ас етсем,
Тамағыңа қылқаның кетер демес ем!-деген
сан алуан құбылтуға толы сөздеріне Баймағамбеттің:
Қиялыммен келешекті шолам да,
Біле алмаймын сарқылам ба толам ба?
Мұны айтпаса – Махамбет пе Махамбет?!
Шыдамасам – Баймағамбет болам ба?![3,196]-
деп жауап бергізе отырып оның ержүрек ақынның шыншылдығы мен өжеттігін
мойындағанын көрсетумен қатар, Махамбетті жолбарыстың жүрегіне теңетуі
арқылы пьеса тілінің көркемділігін аша түседі.
Қадыр Мырза Әли осы пьесасында Махамбетті:
Қоғалы көлдер, қом сулар
Кімдерге қоныс болмаған?!
Саздауға біткен қара ағаш
Кімдерге сайғақ болмаған?![3,228]-деп
әсерлі сөйлетіп, пьеса тілінің шеберлігін дәлелдей түседі. Бұл жолдарда
жазушы қоғалы, қом, саздауға біткен қара сынды эпитеттерді өте
орынды қолданған.
Райымбек Сейтметов те өзінің Туған ұлдан не пайда?
пьесасында сан түрлі құбылтуларды пайдалана отыра, пьеса тілін шебер
әрі әсерлі ете білген. Айталық, Махамбеттің сарбаздары Иманбайға:
Күдеріден бау тағып,
Сауыт киер күн қайда?
Күмбір, күмбір кісінетіп
Күреңді мінер күн қайда?
Толғамалы ақ мылтық
Толғап ұстар күн қайда?!-дегізіп,
Таңатарды:
Алты құлаш ақ найза
Ұсынып шашар күн қайда?
Садақ толған сайкез оқ
Созып тартар күн қайда?-деп, Махамбеттің
өзін де:
Кетбұғадай билерден
Ақыл сұрар күн қайда?
Бізді тапқан ананың
Асыраған атаның
Ризалықпен жайланып
Қолын алар күн қайда?![18,277]-деп
сөйлетеді.
Бұл жолдарда жазушы Махамбет пен оның жанындағы
сарбаздарының сөзін айшықты етіп беру үшін әдебиеттегі құбылтулардың
бір түрі қайталауды қолданған.
Сонымен қатар, Райымбек Сейтметов осы пьесасында
құбылтудың басқа түрлерін қолданған. Айталық, жазушы пьесаның мына бір:
Исатай: Тағыдай таңдап су ішкен
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген,
Тағы сынды мырза едік
Тағы да келдік тар жерге.
Таңдансаң тағы болар ма?
Тәңірінің салған бұл іске.
Таңатар: Желп-желп еткен ала ту
Жиырып алар күн қайда?
Жауырынына мұз қатып,
Жалаулы найза қлға алып
Жау тоқтатар күн қайда?[18,289]-деген
жолдарында тағыдай, тарпаңдай, тағы сынды секілді теңеулер мен
сөз кестелерін, қайталауды пайдаланған, аллитерацияны да шебер қолдана
білген. Және бұл пьеса кейіпкерлерінің сөз өрімін құбылтып, әсерін
күшейте түскен.
Иә, Махамбет тек шындықты сөйлеген, шындықты айтудан
ешкімнен сескенбеген қайсар жан десек қателеспейміз. Қадыр Мырза
Әлидің Жаралы Жолбарыс пьесасындағы мына бір жолдар сөзімнің
дәлелі ретінде Махамбеттің өр мінезділігін, өжеттілігін,
ойындағысын бүкпесіз ашық айтатындығын көрсетеді.
Махамбет: ...Кімге керек төре, сұлтан болғаның?!
Өзің еркін көшіп-қонғаның
Осы сіздер өкілісіз қай жұрттың?
Кім ойлайды қазақ қамын?
Ел қамын?
Баймағамбет: Екшеледі дұрысы мен бұрысы
Өз қолында қазақтың өз ырысы...
...Ақыл айтар хандар менен сұлтанға
Уа, Махамбет соншалықты кімсің сен?!
Махамбет: Мен – мен едім, мен едім
Мен Нарында жүргенде
Еңіреп жүрген ер едім
Исатайдың барында,
Екі тарлан бөрі едім!...
Баймағамбет: Қиялыммен келешекті шолам да,
Біле алмаймын сарқылам ба?
Толам ба?
Мұны айтпаса Махамбет пе Махамбет?
Шыдамасам Баймағамбет болам ба?
Махамбет: Бәрі өтірік!
Өңім емес, түс дейсің
Сыртымыздан істеместі істейсің...
Жұрт алдында кешірімпаз көрініп
Жұрт кеткен соң бармағыңды
тістейсің[3,194].
Істе де, сөзде де тек ақиқатты көздеген Махамбет көзі
көріп, көңіліне түйген шындықты еш қалтқысыз, еш бұлтақсыз айта білді.
Ілияс Жансүгіров өзінің Исатай, Махамбет пьесасында Махамбетті:
Ханның түрін байқадым.
Қайқақтамай айтамын:
Халқымызға хан тұрды
Хан тұрмады – ант ұрды[8,15],- деп
сөйлетуі арқылы оның еш нәрседен тіксінбейтін асаулығы мен өжеттігін
байқата түседі.
Ержүрек Махамбет ақын өз ойындағысын айтудан билерден
де, сұлтандардан да, тіпті, ханның өзінен де сескенбеді. Берік
Қорқытовтың Махамбет пьесасындағы хан Жәңгірдің: ...Тірліктің бес
күндік қызығы мен шыжығы кімнің басынан өтпеген, кедірлігің мен
содырлығың басыңа бақ болып қонбас, қара орманға қарсы шапқан оңбас,
сені құртсам халықтың азасына қаламын, мені шапсаң сен ақ патшаның
назасына қаласың, қайт, Махамбет, райдан қайт![11,259]-деуіне,
Махамбеттің: Жақсы айттың, Жәңгір, өзгеден емес, өз аузыңнан естиін
дегенім осы еді, қалтылдақ хан болсаң да осы жолы шыныңды
айттың, бірақ сен,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың...
Хан емессің ылаңсың,
Қара шұбар жылансың,
Хан емессің аянсың,
Айыр құйрық шаянсың![11,259],-деп жауап
қатып, хан Жәңгірді жерге қаратып тастауы осыған дәлел.
Әбіш Кекілбаев: Махамбеттің Махамбеттігі шындық
қуғандығында, әділет қуғандығында. Ол сөйлеген сөз бен істеген істің
тарихи өміршең болып келетіндігі де осыдан[10,76],-деп дәл тауып
айтса керек.
Қадір Жүсіптің Махамбеттану мәселелері атты еңбегінде
Махамбет өзінің пысықтығын, алғырлығын, батылдығын, тапқырлығын,
ешкімнен тайсалмайтын өткірлігін өзін дақпырттап, жұртты қорқытып-
үркіту үшін емес, шын мәнінде өзінің осындай асқан қас батырға тән
мінезін мақтаныш ете отырып, қалған өз қанаттастарын осындай
қайсарлыққа шақырып, жігерлендіре түсетіндей[9,53],-деп жазғанындай,
Махамбеттің өткір мінезі мен алғыр сөздері артынан ерген
сарбаздарына, туған халқына күш беріп, демеу болды.
Махамбеттің өзге сарбаздардан, тіпті, Исатайдың өзінен
артықшылығы – тілінің найзағайдан өткірлігі мен сөзінің құдіреттілігі.
Махамбеттің қайсар мінезді, өткір тілді жан екендігінің
тағы да бір дәлелі – Ілияс Жансүгіровтің Исатай, Махамбет
пьесасындағы хан Жәңгірдің береке, бітімге келейік деп, Исатайға
арғымағын мінгізіп, Махамбетке шапанын кигізіп, сарқытым деп сары
қымызын жібертіп, ханның билеріне айтқан мына бір сөздері:
Махамбет: Билер, сені білеміз –
Құлқыны жаман құлдарсың!
Бегжан сені білеміз –
Әзәзілден жылмаңсың!
Адам болсаң – азғынсың,
Хан қасында – құмайсың
От басында – сұмырайсың[8,53],-деуі арқылы
өзінің бетке айтар өжеттігін танытады.
Дауылпаз дара ақын, ержүрек ер хақында Мұхтар Әуезов:
Махамбет сөзге өткір, шешен, қалжыңқой. Жақтырмаған нәрсесін бетің-
жүзің демей, жара шауып, айтып салғыш болған[4,121],-дейді.
Махамбеттің өмірін, творчествосын талмай зерттеп, көптеген
тың деректердің көзін ашқан жазушы Берқайыр Аманшин: Махамбеттің
ақын ретіндегі ерекшелігі – өз қарсыластарына айтайын дегенін
тайсалмай бетіне айтатын батылдығында,-деп атап көрсеткендей,
Махамбеттің:
Сұлтан, сұлтан дегенге
Көтере берме бұтыңды
Кептіре берме ұртыңды!
Күндердің күні болғанда,
Өзіңмен мықты жолықса
Ту сыртыңнан жармай алар өтіңді[8,32],-
деп, қасарыса бетке айтар қасиетін, батылдығын танытуды Ілияс
Жансүгіров те өз туындысында берік ұстанған.
Махамбет тек өз қара басының қамы үшін емес, бүкіл
қазақ баласының қамы үшін күресті. Халқының мүддесін жеке басының
мүддесінен артық санап, қазақ елі үшін жанын пида етті. Қадыр Мырза
Әлидің Жаралы Жолбарыс пьесасындағы мына жолдардан Махамбеттің
халқын, елін сүйген патриот ақын екендігін аңғаруға болады.
Махамбет: Бұл ойымды баяғыда-ақ танытқам
Сенің басың қымбат емес халықтан!
Баймағамбет: Ел деп, жұрт деп құр лепіре бересің
Көресіні сол халықтан көресің!
Хан сарайдан іздей берме қасыңды,
Өзіңнің де қара алады басыңды
Иә,иә! Хан алмайды басыңды!
Қылышыңды сілтей бермей қодаңдап,
Сол басыңның қамын ойла одан да!
Махамбет: Қорқытпайды мені өлім!
Халық үшін бәріне де көнемін,
Халық үшін бәріне де төземін...
Баймағамбет. Саған ақыл қонбайды екен байқаймын!
Махамбет: Көк дауыл боп тұнығыңды шайқаймын,
Арамдыққа айбалта боп төнемін
Ақ ордаңды ақ боран боп көмемін!
Содан кейін армансыз-ақ өлемін[3,212-
213]!
Махамбеттің мақсат-мұраты – халқын шұрайлы жерге
қондыру, барша қазақ баласына жер беріп, басына бостандық алып
беру, хандардың әділетсіздігінен құтқару болғанын Берік Қорқытовтың
дауылпаз ақын туралы жазған екі актілі, төрт көріністі
Махамбет атты пьесасынан да көруге болады. Бұл пьесадағы хан
Жәңгірдің сауалына жауап берген Махамбеттің мына бір сөздері
оның бар мақсат-мұратын анық көрсетіп тұрғандай.
Жәңгір: Махамбет бір сауалым бар...
Махамбет: айтыңыз хан ием, құлағым сізде.
Жәңгір: қалың қазаққа хан болсаң не етер едің, қыбыр
таптырмас қабағын бағар ма едің, әлде бәтуәсі жоқ сыпсың-сыбырын
бағар ма едің?
Махамбет: халқымды қамдар едім, Еділдің бойы ен тоғай,
қоңсы-қопсыларды толтырмай, ел қондырар едім, жағалай жатқан сол елге
мал толтырар едім, теңдікті малды бермес едім, теңдіксіз малға көнбес
едім, аса жұртты меңгеріп, қара қазақ баласын хан ұлына теңгерер
едім, жерімді беріп, сатпас едім, ақсақалмен астас, батырмен бастас,
данасымен достас болар едім, басы үйірілсе аяғы айналамнан асып
қайда барады[11,258]?
Өлеңі – өрт, жырлары – жалын Махамбеттің әрбір сөзі мен
ісі оның жамбасы жерге, басы жастыққа тигенше халқын сүйген, халықтың
мұңын жырлаған ақын екендігін дәлелдейді.
Жазушы Нәбиден Әбуталиевтің Өттің дүние пьесасындағы
генерал-губернатор Перовский мен Махамбеттің диалогындағы:
Перовский: Елді дүрліктіргендегі мақсатың таққа отыру
ма, әлде билікке жету ме?
Махамбет: Мен тақ үшін емес, елімнің бағы үшін бел
буып, жорыққа шықтым. Менің ниетім тоз-тоз болып бірікпей жүрген үш
қазақтың басын қоссам деп едім.
Перовский: Охо, үлкен іске ұмтылған екенсің. Далаға,
шоқал-шоқалға малша жайылып кеткен халықты қайтіп біріктірмексің,
сонда?
Махамбет: Генерал-губернатор мырза, сіз қазақты
білмейсіз. Неге бірікпесін, бірігеді. Кіші жүз көшсе, орта жүзге
көшеді, орта жүз көшсе, ұлы жүзге сыяды деген, қазақ бірігеді.
Перовский: Тұтқын Өтемісұлы, соңғы сұрағыма жауап бер.
Қолыңа билік берсем не істер едің?
Махамбет: Не істер едім, жер-суымды, байтағымды,
атамекенімді келімсектерден тазартар едім...[5]-деген түйдекті ой,
тіркесті сөздері де Махамбеттің бар ой-арманы, мақсат-мүддесі – халқын
аңсаған арманына жеткізу екенін айқындай түседі.
Махамбет халықтың нағыз жанашыры бола білді және
әрдайым халықтың жағында болды. Мұны Ілияс Жансүгіровтің Исатай,
Махамбет пьесасындағы Махамбеттің:
Жала, пара, шығыннан
Салғырт, зекет соғымнан
Сорлады жұрт, сорлады
Ел үстіндегі Исатай,
Ішіңе қалай сыйып тұр
Ел осындай болғаны?
Кім бұлардың қорғаны?[8,16]- деп айтқан
сөздерінен көреміз.
Туған ел, туған жер, туған топырақ Махамбет үшін сондай
қадірлі де қымбат болғаны сөзсіз. Махамбет кіндік қаны тамып, туып-
өскен жерін қара басының қамы үшін сатып жіберуге баратын
әділетсіз ханның, төрелердің, билер мен сұлтандардың ақылға
қонымсыз қылықтарына қарсы тұрып, туған жерін бөтен біреудің
иелігіне бермеу үшін жанын пида етіп күресті. Махамбеттің
Исатай бастаған күреске қосылу себептерінің бірі де – өзінің, тек
өзінің ғана емес, бүкіл қазақтың туған топырағын қорғап қалу
болатын. Иран-Ғайыптың Махамбет пьесасында ер ақынның әзиз-ана
жерін сатқан хан Жәңгірге:
...Жатып алған Тайлағы –
Жардай атан болған Жер.
Жабағылы Тоқтысы –
Қой болып, қора толған Жер...
Нарынды саттың,
Нәлет!
Нарынды сатқанша,
Жаныңды сатпаймысың,
Дүлей?!-дей келе, одан әрі қастығып,
өзіне-өзі:
...Нарын, Нарын, Гөй Нарын,
Тағдырыңды ойладым:
Ертең күнің не болмақ,
Мен әрқилы жайдамын...[6,321-322]-
деуінен оның атамекенінің ертеңгі күнін ойлағанын, туған
топырағының тағдырына қатты алаңдағанын байқаймыз.
Жазушы Мұсатай Ақынжанов өзінің Исатай – Махамбет
пьесасында Махамбетті:
...Сағынсам ауызға алам Исатайды
Ер тұрмас ел бағына одан сайлы...
Исатай ділмәр еді топтан озған
Нар еді бәйтерекке мойнын созған[1],-деп
жырлайды.
Махамбеттің бұл сөзінен Исатайға деген сыйластығын,
ішкі адами сүйіспеншілігін, сөзге шешен ділмарлығын мойындап, аға
тұтқан қасиетін аңғарамыз.
Халық үшін жанын қиятын, өз пайдасынан халық
тілегін артық қоятын адам, Махамбеттің айтуынша, қиялындағы,
арманындағы адам емес, ондай жақсы азаматты Махамбет шын
ынтасымен, тілі жеткенше көтере мақтайды. Махамбет тұсындағы ондай
мақтаулы, халық қамын ойлағыш, халықтың шын ұлы кім болды?
Әрине, Исатай болды.
Махамбеттің тамаша, ірі адамгершілік қасиеттерінің
бірі – ол досына жанын қияды, досының дәрежесін өзінен жоғары
ұстап, досының атақ-абыройын, жігер-қайратын өзінің алдына сала,
өзінен жоғары көтере сөйледі. Махамбеттің ондай досы – Исатай.
Исатайдың істерін, ерліктерін, сипатын айтқанда Махамбеттің айтқан
сөздері нөсер жауындай ақтарылып, аруағы қозып кетеді,
ақындық қиялы шалқып, шарықтап кетеді. Ол әрдайым Исатайды
ардақтап, төбесіне көтереді. Райымбек Сейтметовтың Туған ұлдан не
пайда? пьесасындағы Исатайдың өліміне қайғырып, оны жоқтағанда
Махамбеттің айтқан мына бір сөздері оның жүрегінің қанындай
саулайды:
Таудан мұнартып ұшқан тарланым!
Саған ұсынсам қолым жетер ме?
Арызым айтсам өтер ме?
Арыстаным көп болды-ау!
Саған да менің арманым!...
...Арыстан еді-ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен?![18,293]
Аз-көп дерлігі жоқ, Исатай басшы болса, Махамбет –
оны қостаушы батыр да шешен ақын. Ордалық тарихшы Н. Ф. Савичев
Исатай Тайманов – старшина внутренней орды атты еңбегінде Исатай
жөнінде: Ол не бір қиын азап шегіп жүрсе де, аса пысық та,
тапқыр болатын...-дейді. Исатай Қарауыл мен Балқыны бақталасым,
дұшпаным деп есептегенімен, ханға қарсы келмей, оны халықтың
қамқоры деп санаған. Айталық , орынборлық тарихшы А. Рязановтың
Исатай Жәңгір ханнан әділдік пен жәбір көрген қазақтар үшін
қорғаныш табамын деген үмітпен оның жеке басының қасиетін тым
ұзақ бағалаумен жүрді,-деген сөздерінің шындыққа жанасымды
екенін Ілияс Жансүгіровтің Исатай, Махамбет пьесасындағы мына
жолдар арқылы көз жеткізе аламыз.
Махамбеттің: Ханға – білек, емес тілек!-деген,
Қалдыбай қарттың: Ханды құдай атты ғой, Исатай!
Хан қарасын шапты ғой,
Исатай!
Қайғысы қара бұлттай
халқына
Хан тізесі батты ғой,
Исатай!
Қалдыбайдай қам көңілді
қартыңа
Хан қаһары қатты ғой,
Исатай![8,14]-деген зарын ести отырса да, қартты да, батырды да
Исатай: Сабырды, батыр, сабырды...-деп сабыр етуге шақырады.
Ханның өзі келісімге шақырғанда, бітімге тоқтағанды, хан ордасын
шаппауды Исатай жөн санайды. Сабырды көксейді. Алайда
Махамбет:
Келекеге қасқыр киліксе,
Сабыр, сабыр болар ма?
Бет-бетімен қой үріксе,
Бөріктірген бөрі қояр ма?
Жаралы қойын жинамай,
Жанын соған бір қинамай
Сабырлы қойшы оңар ма?[8,14]-деп,
бөріктірген бөріге қарсы ұмтылар ызалы қойшы болып, қарапайым,
момын, қой кейпін киген қара халықтың қамын ойлауға Исатайдың
жігерін оятады. Пьесаның осы тұсы да Махамбеттің қазақ елінің
қорғаны болғанын дәлелдейді. Махамбет әр кезде еліне пана болып,
елінің мұңын мұңдап, жоғын жоқтады, халқының тілеуін тілеп,
арманын жырлады. Бұл жайында филология ғылымдарының кандидаты
А.Тәжіғалиева Махамбет – ғасырлар жыры атты еңбегінде: Махамбет –
елден асқан намысты ер. Оның бойына шынайы батырға тән мінез-
қасиет дарыған. Ауыз әдебиетіндегі батырлар жырындағыдай халық
арманынан, қиялынан туған буырқанып бұрсанған, мұздай темір
құрсанған сыртқы қайрат-күші, жан сезімі қатар астасып келген
батырдың шын көрінісі, ел арманына туған Махамбет еді.
Халықтың арманы – Махамбеттің арманы[23]-деп атап өткен болатын.
Райымбек Сейтметовтың Туған ұлдан не пайда?
пьесасындағы Махамбет монологының:
Туған елім – арман мұңым,
Енді сені жетелейді жол қалай?
Менің бассыз қалғандығым,
Сенің бассыз қалғандығың болмағай![18,302]-
деген жолдарынан Махамбеттің өзінің басына қаншама қиыншылық ,
қаншама ауыр бейнет түссе де, өзінің басы кетсе де, әйтеуір,
туған елінің, халқының басы аман болуын, халық арманының
орындалуын тілегені айдан анық көрініп-ақ тұр.
Ер Махамбеттің бар арманы елінің еркіндігі
болғанын Ғабдол Слановтың Махамбет пьесасындағы қайсар ақынның:
...Баймағамбет тәрізді іштен шыққан жыланыңды төртке бөліп, бір
төбенің басында бір қолға қарап, өз еркінше ел жайлайтын, жас
бөбегің бұла болып молдыққа бөгіп өсетін күнің бар ма, қайран
елім![20,81]-деген сөздері де дәлелдей түседі.
Махамбеттің қазақ халқының ұлы тұлғасы, маңдай
алды ақыны, күрескер батыры екендігіне еш күмән жоқ. Қазақ
халқындағы елі үшін күрескен, елінің мұңын жырлаған жүздеген,
мыңдаған ерлердің ішінде Махамбет орнының ерекше болуы тегін
емес. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев айтқандай: Еліміздің ежелден бергі
ата тарихына көз салсақ , елім деп еңіреп өткен Ер
Тұлғалар аз болмаған. Алайда солардың ішінен де жүзден
жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан есімдер бар. Исатай Тайманұлы мен
Махамбет Өтемісұлы – халқымыздың сондай біртуар ұлдары[16].
ІІ т а р а у
Драмалық шығармалардағы Махамбет бейнесін сомдаудағы тіл
көркемдігі
Қазақ халқының дауылпаз ақыны, ержүрек батыры Махамбет
Өтемісұлының өмірі бір жарым ғасырдан астам уақыт бойы әр
қилы аңыз, қызықты шежіре-дастан, әңгімеге ұласып келеді. Әр ақын-
жазушы Махамбет бабамыздың биік тұлғасын, асқақ жан-дүниесін
қазіргі ұрпаққа өнеге етуді мақсат тұтады. Қазақ әдебиетінде
жалынды батыр, әрі ақын Махамбет туралы жазылған көркем
туындылармен қатар, батыр ақын бейнесі сомдалған драмалық
шығармалар да жеткілікті.
І. Жансүгіровтың, Ғ. Слановтың, Б. Қорқытовтың, Р.
Сейтметовтың, И. Ғайыптың, М. Ақынжановтың, Қ. М. Әлидің Махамбет хақында
жазылған пьесалары да сондай үздік шығармалар қатарына жатады. Бұл пьесалар
– тілінің көркемдігі мен шеберлігі жоғара туындылар.
Ұлттық өміріміздегі елеулі оқиғаларға аса мән бере
отырып, халқымыздың ұлы тұлғалары туралы сахналық туындылар тудыруды
өз алдына өр нысана етіп көздеген ақын-жазушыларымыздың бірі
Ілияс Жансүгіров өзінің көздеген нысанасымен Исатай мен
Махамбеттің ерен еңбектерін паш еткен Исатай, Махамбет атты
пьесасын 1936 жылы дүниеге әкелді.
Профессор Р. Нұрғалиев Қазақ драматургиясының жанр
жүйесі атты монографиялық зерттеу еңбегінде Ілияс Жансүгіровтің
Исатай, Махамбет трагедиясының дүниеге келуі турасында: Отызыншы
жылдардың орта шенінде, тарихшыларымыз Қазақстанның өткеніне
байланысты ғылыми обьективті пікірлерді анық тұжырымдап бітпеген
кезде, жазушыларымыз әлі тарихи-революциялық, тарихи-ғұмырнамалық
тақырыпқа бойлап бармай тұрған шақта Жансүгіровтің Исатай –
Махамбет өмірінен пьеса жазуы творчестволық үлкен батылдық ,
әдебиетіміз үшін маңызды қадам болатын[17,145],-деп
тұжырымдайды.
Ақынның зайыбы Фатима Ғабитова Ілияс Жансүгіров
шығармаларының бесінші томына арналған алғы сөзінде: Исатай –
Махамбет – Ілиястың ең соңғы туындысы. Бұл пьеса екі вариантта
жазылған болатын. Біріншісі – драмтеатрға арналып қара сөзбен
жазылған да, екіншісі – өлеңмен либретто ретінде жазылған еді,-
дейді.
Пьесаның қара сөзбен жазылған нұсқасы болыпты. Бұл
шығарманы автор дауыстап оқып берген кезде тыңдаған адамның
бірі – Мұқаметжан Қаратаев. ...Бұл туынды жоғалған[17,146].
Бізге жеткені – ақын қаламынан туған екінші нұсқа
яғни, либретто сипатында жазылған үш перделі, алты суретті
туындысы. Бұл пьеса – бірлі жарым қара сөзбен берілген, елуге тарта
кейіпкерлері бар, кейіпкерлерінің сөздік қуаты мол, зор мағыналы, кең
көлемді, күрделі шығарма. Осы туындыға Р. Нұрғалиев Бұл –
әдебиетіміздің тарихынан сыбағалы, мәртебелі орын алуға лайықты
тамаша трагедия[17,146],-деп баға берген.
Мұхтар Әуезов: Ақындық туралы айтқанда ұлы
данышпан Абайдан кейін Ілиястың есімін атау орынды деп бағалаған
жыр құлагері бұл пьесасында аталмыш айбынды ерлердің бейнесін
драмалық поэзия тілімен жақсы жеткізе білген. Пьесадан біз
тақымға салса төзбейтін, табанға басса көнбейтін ерлердің
әрқайсысының адами ерекшеліктерін ұға түсеміз және Махамбеттің
арынды поэзиясының сырына тереңірек бойлаймыз. Ақынның драмалық
туындысындағы оқиғалар адамдар арасындағы қарым-қатынастар мен
тарихи шындыққа негізделген. Пьесадағы алғашқы көріністе-ақ
теңіз тасқынымен бірге толқыған халықтың шерлі, кекті күйі
зарлы сарынға ұласады.
Күн батар шақ кездегі бай ауылының пішенін
шауып жатқан жарлы-жақыбай жігіттердің шалғылары бай жерінің
шөбін емес, нақ өздерін орып түсер алмас семсердей жарқ-жұрқ
етеді. Жалғызы Таңатардан айырылған қарт батыр Қалдыбай да
шалғысымен бірге шәу тартқан қажыр-қайраты мен кегін
шыңдағандай райда. Драматургтың сахналық формаға ерекше ден
қоятындығы, көрерменді бірден оқиғаға дөп келтіретіні осы
пьесаның басында да аңғарылады. Қара қостың алдында шерлі де
кекті күйдегі Қалдыбай қарттың шалғы шыңдауы, қамысты өлкедегі
пішеншілердің масаға қаратыла хормен айтылатын өлеңдеріндегі:
Хан мен қожа сықылды,
Қанымызды сорасың[8,4],-деген жолдары осы көріністердің шешімін
таратуға жетелей жөнеледі.
Ақын сахнадағы Махамбеттің алғашқы сөздерін
жайшылық кездегі сұрақты-жауапты арнада емес, сөзінің қызуы
бетті қаритын тебіреніске толы мынадай толғаумен арындатады:
Шер қорлығы елге
өтпес,
Еңіреп, жылап ел
кетпес!...
...Жауға тіке шабатын
Таңатардай ұл
туар.[8,5-6]
Ілияс Жансүгіров азаттық жолындағы ұлы сарында
кез келген жанды емес, өнерлі Құрманғазыны кейіпкер етіп
отыр. ...Қазақ өнері тарихының бір діңгегі Құрманғазы тағдыры
Ілияс трагедиясында жан-жақты көрсетілмейді. Күйшінің ойда қалар
образы жоқ , ол – пьесаның ұлы арнасындағы қатардағы
персонаж[17,158],-деп профессор Р. Нұрғалиев өз еңбегінде атап
көрсеткендей, Құрманғазы бейнесі – бір-екі көрініс қана табарлық
бейне болса да айтулы тұлға. Ал, айтулы тұлғаны Махамбет былайша
таныстырады:
Мынау тұрған Жетіру –
Құрманғазы күйеуім
Бармағынан бал аққан
Байтақ күшті күй
тартқан
Бұл асқан
домбырашы![8,7]-деп, жиені Қарлыға мен Құрманғазыны Баймағамбет
сұлтанның қудалауынан қорғаштайды.
Драмада Махамбет мұңайып тұрып, зарлы күйге үнін
қосады[8,16],-деген жолдар Махамбет зар заманды ереуілді
жырларымен сомдаса, Құрманғазы үнмен сомдағандығын тұжырымдай
түседі.
Пьесаның тілі көркем, айшықты. Кейіпкерлер сөзінде
шешендік сөз үлгілері көптеп кездеседі. Махамбеттің сөйлеу
үлгісіндегі орамды шешендік өрнектер, түйінді де салиқалы түйдек
ойлар былайша көрініс табады. Айталық , бірде Тәйт, әрі тоймаған
торғайдай сұғанақ неме! Арыстан аузын қақтырса, ақиық тегеурінін
шаптырса, біткені де! Ханға, сұлтанға қашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz