Қазіргі даму кезеңіндегі Қазақстан Республикасының конституциясы: 1993 - 1995 сабақтастығы мен айырмашылығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Конституция . мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Конституция . мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы ... ... ..9
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны ... .15
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Мемлекет пен құқықтың негізгі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Республикасы . егеменді және тәуелсіз мемлекет. Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ... ... ... ... ... 43
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік нысаны ... ... ... ... ... ...47
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі . атқарушы
биліктің жоғарғы органы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
1 Конституция . мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Конституция . мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы ... ... ..9
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны ... .15
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Мемлекет пен құқықтың негізгі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Республикасы . егеменді және тәуелсіз мемлекет. Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ... ... ... ... ... 43
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік нысаны ... ... ... ... ... ...47
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі . атқарушы
биліктің жоғарғы органы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кез келген ғылыми проблеманың, қоғамдық құбылыстың мазмұнын жан-жақты, түбегейлі ашып көрсетудің бірден-бір әдісі оның - өткен жолын барынша таразылау болып табылады. Қазақстан халқы үшін, әсіресе сан ғасырлар бойы әр түрлі тарихи кезеңнің құқықтық жағдайын жетік зерттеудің ғылыми – танымдық маңызы ерекше. Бұл үшін, тарихи ақиқата көз жеткізу, қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған кезде халқымыздың тарихи зердесін, танымын жаңартып, оның елдігін, ерлігін, тиімділігін паш ететін мұраларды зерттеу – азаматтық парыз.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине, халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын толықтыра түседі.
Соған орай, диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлін баяндайтын Ата заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде заңдарымызды жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды енгізу болмақ. Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге қонбайтын келеңсіз мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз ұтымсыз) жақтарына баса назар аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық, теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Ғылыми жұмыстағы нақты деректі материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары заң оқу орынарында оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні мен конституциялық құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен арнайы сабақтар өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жұмыспен айналысатындарға және қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір мәселесін талдап жасау барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен мектеп оқушыларының ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама ретінде пайдалану да жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды: С.А.Табанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким, С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова, Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің, Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың, С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері үлес болып қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері оның құрылымын айқындалады. Жұмыс үш бөлімнен, парагрфтар мен қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине, халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын толықтыра түседі.
Соған орай, диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлін баяндайтын Ата заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде заңдарымызды жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды енгізу болмақ. Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге қонбайтын келеңсіз мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз ұтымсыз) жақтарына баса назар аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық, теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан, кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Ғылыми жұмыстағы нақты деректі материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары заң оқу орынарында оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні мен конституциялық құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен арнайы сабақтар өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жұмыспен айналысатындарға және қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір мәселесін талдап жасау барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен мектеп оқушыларының ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама ретінде пайдалану да жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды: С.А.Табанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким, С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова, Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің, Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың, С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері үлес болып қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері оның құрылымын айқындалады. Жұмыс үш бөлімнен, парагрфтар мен қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». С.К.Амандықова. Астана, 2001 жыл. (325 б)
2 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». Ғ.Сапарғалиев. Алматы, 2004 жыл. (256 б) 3 «Қазақстан Республикасының Конституциясы» Астана 2007 жыл. (258 б) 4 «Салыстырмалы құқықтану негздері »Табанов. Алматы, 2003 ж. (245б) 5 «Құқық негіздері ».С.Д.Баққұлов Алматы, 2004 ж. (288б)
7 «Конституционное право», В.В.Лазарева Москва ,1998 г (268 с)
8 Қ.Д. Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелова «Мемлекет және құқық теориясы».Алматы, 1999ж. (326 б)
9 Е.Баянов «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері».Алматы,2003 ж. (345б)
10 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева «Мемлекет және құқық теориясы». Астана, 2007 ж. (366 б)
11 А.Б. Венгеров «Теория государства и право». Москва, 1994 г. (255 с)
12 Табанов «Салыстырмалы құқықтану негздері».Алматы, 2003 ж.(236 б)
13 «Қазақстан Республикасының Конституциясы».Алматы, 2007 ж.(249 б)
14 С.Д.Баққұлов «Құқық негіздері». Алматы, 2004 ж. (357 б)
15 Гольмстен А.Х. Очерки по русскому торговому праву. — СПб., 1895. (248 с)
16 Гордон В. М. Система советского торгового права. — Харьков, 1924. (356 с)
17 Гражданское право: Учеб. / Под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева. — М., 1996. (306 с)
18 Гражданское право: Учеб. / Под ред. А.Г.Калпина, А. И. Масляева. - 2-е изд., перераб. и доп. — М., 2000. (303с )
19 Дойников И. В. Предпринимательское (хозяйственное) право. — М. 1998. (245 с)
20 Долтская В. В. Акционерное право: Учеб. / Отв. ред. А Ю. Кабалкин. -I М., 1997. (278 с ) 21 Ершова И.В., Иванова Т.М. Предпринимательское право: Учеб. По- соб. - М., 2000. (243 с)
22 Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа пред-1 предпринимательской деятельности); Учеб. — М., 1999. (321 б)
23 Зинченко С., Лапач В., Газарьян Б. Новый Гражданский кодекс и предпринимательство: проблемы регулирования // Хозяйство и право.1995 - № 10. (225с)
24 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». С.К.Амандықова. Астана, 2001 жыл. (375 б)
25 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». Ғ.Сапарғалиев. Алматы, 2004 жыл. (225 б)
26 «Қазақстан Республикасының Конституциясы»Астана 2007 жыл.(335 б)
27 «Салыстырмалы құқықтану негздері »Табанов. Алматы, 2003 ж.(285 б)
28 «Құқық негіздері ».С.Д.Баққұлов Алматы, 2004 ж. (329 б)
9 «Конституционное право», В.В.Лазарева Москва ,1998 г (300с)
30 «Қазақстан Парламенті : одақтан мемлекетке»С.Әбдилдин. Алматы 1993 жыл. (333 б)
31 «Қазақстан Республикасының Конституциясы және Парламенті» С.З.Зиманов. Алматы,1996 жыл. (263 б)
32 «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері Е.Баянов».Алматы,2003 ж. (356 б)
33 «Құқық негіздері Қ.И.Оспанов». Алматы, 2006 (365 б)
34 В.В.Вандышев, Д.В.Дернова. Гражданский процесс. – Спб. 2001(351 с)
35 Қ.Д. Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелова «Мемлекет және құқық теориясы».Алматы, 1999ж. (344 б)
36 Е.Баянов «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері».Алматы,2003 ж. (239 б)
37 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева «Мемлекет және құқық теориясы». Астана, 2007 ж. (355 б)
38 А.Б. Венгеров «Теория государства и право». Москва, 1994 г. (279с)
39 Табанов «Салыстырмалы құқықтану негздері». Алматы, 2003 ж.(288 б)
2 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». Ғ.Сапарғалиев. Алматы, 2004 жыл. (256 б) 3 «Қазақстан Республикасының Конституциясы» Астана 2007 жыл. (258 б) 4 «Салыстырмалы құқықтану негздері »Табанов. Алматы, 2003 ж. (245б) 5 «Құқық негіздері ».С.Д.Баққұлов Алматы, 2004 ж. (288б)
7 «Конституционное право», В.В.Лазарева Москва ,1998 г (268 с)
8 Қ.Д. Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелова «Мемлекет және құқық теориясы».Алматы, 1999ж. (326 б)
9 Е.Баянов «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері».Алматы,2003 ж. (345б)
10 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева «Мемлекет және құқық теориясы». Астана, 2007 ж. (366 б)
11 А.Б. Венгеров «Теория государства и право». Москва, 1994 г. (255 с)
12 Табанов «Салыстырмалы құқықтану негздері».Алматы, 2003 ж.(236 б)
13 «Қазақстан Республикасының Конституциясы».Алматы, 2007 ж.(249 б)
14 С.Д.Баққұлов «Құқық негіздері». Алматы, 2004 ж. (357 б)
15 Гольмстен А.Х. Очерки по русскому торговому праву. — СПб., 1895. (248 с)
16 Гордон В. М. Система советского торгового права. — Харьков, 1924. (356 с)
17 Гражданское право: Учеб. / Под ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева. — М., 1996. (306 с)
18 Гражданское право: Учеб. / Под ред. А.Г.Калпина, А. И. Масляева. - 2-е изд., перераб. и доп. — М., 2000. (303с )
19 Дойников И. В. Предпринимательское (хозяйственное) право. — М. 1998. (245 с)
20 Долтская В. В. Акционерное право: Учеб. / Отв. ред. А Ю. Кабалкин. -I М., 1997. (278 с ) 21 Ершова И.В., Иванова Т.М. Предпринимательское право: Учеб. По- соб. - М., 2000. (243 с)
22 Жилинский С. Э. Предпринимательское право (правовая основа пред-1 предпринимательской деятельности); Учеб. — М., 1999. (321 б)
23 Зинченко С., Лапач В., Газарьян Б. Новый Гражданский кодекс и предпринимательство: проблемы регулирования // Хозяйство и право.1995 - № 10. (225с)
24 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». С.К.Амандықова. Астана, 2001 жыл. (375 б)
25 «Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы». Ғ.Сапарғалиев. Алматы, 2004 жыл. (225 б)
26 «Қазақстан Республикасының Конституциясы»Астана 2007 жыл.(335 б)
27 «Салыстырмалы құқықтану негздері »Табанов. Алматы, 2003 ж.(285 б)
28 «Құқық негіздері ».С.Д.Баққұлов Алматы, 2004 ж. (329 б)
9 «Конституционное право», В.В.Лазарева Москва ,1998 г (300с)
30 «Қазақстан Парламенті : одақтан мемлекетке»С.Әбдилдин. Алматы 1993 жыл. (333 б)
31 «Қазақстан Республикасының Конституциясы және Парламенті» С.З.Зиманов. Алматы,1996 жыл. (263 б)
32 «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері Е.Баянов».Алматы,2003 ж. (356 б)
33 «Құқық негіздері Қ.И.Оспанов». Алматы, 2006 (365 б)
34 В.В.Вандышев, Д.В.Дернова. Гражданский процесс. – Спб. 2001(351 с)
35 Қ.Д. Жоламан, А.Қ.Мұхтарова, А.Н.Тәуекелова «Мемлекет және құқық теориясы».Алматы, 1999ж. (344 б)
36 Е.Баянов «Қазақстан Республикасының Мемлекеті мен Құқығының негіздері».Алматы,2003 ж. (239 б)
37 Ғ.С.Сапарғалиев, А.С.Ибраева «Мемлекет және құқық теориясы». Астана, 2007 ж. (355 б)
38 А.Б. Венгеров «Теория государства и право». Москва, 1994 г. (279с)
39 Табанов «Салыстырмалы құқықтану негздері». Алматы, 2003 ж.(288 б)
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Шеденова Д. Ж.
Қазіргі даму кезеңіндегі ҚР Конституциясы: 1993 - 1995
сабақтастығы мен айырмашылығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 050115 Құқық және экономика негіздері
Арқалық, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы ... ... ..9
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны ... .15
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ..22
2 Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті
қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .30
2.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...30
2.2 Мемлекет пен құқықтың негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Республикасы - егеменді және тәуелсіз мемлекет. Қазақстан
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ... ... ... ... ... 43
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік нысаны ... ... ... ... ... ...47
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы
биліктің жоғарғы
органы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...68
Кіріспе
Кез келген ғылыми проблеманың, қоғамдық құбылыстың мазмұнын жан-жақты,
түбегейлі ашып көрсетудің бірден-бір әдісі оның - өткен жолын барынша
таразылау болып табылады. Қазақстан халқы үшін, әсіресе сан ғасырлар бойы
әр түрлі тарихи кезеңнің құқықтық жағдайын жетік зерттеудің ғылыми –
танымдық маңызы ерекше. Бұл үшін, тарихи ақиқата көз жеткізу, қазіргі
ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған кезде халқымыздың
тарихи зердесін, танымын жаңартып, оның елдігін, ерлігін, тиімділігін паш
ететін мұраларды зерттеу – азаматтық парыз.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине,
халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының
өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі
конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге
болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын
толықтыра түседі.
Соған орай, диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы
Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлін баяндайтын
Ата заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде
заңдарымызды жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды
енгізу болмақ. Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге
қонбайтын келеңсіз мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын
өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын
зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз-ұтымсыз) жақтарына баса назар
аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы
тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл
бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді
қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-
категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара
байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен
дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу
алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді
жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық,
теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан,
кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді
құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Ғылыми
жұмыстағы нақты деректі материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары
заң оқу орынарында оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні
мен конституциялық құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен
арнайы сабақтар өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жұмыспен
айналысатындарға және қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір
мәселесін талдап жасау барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен
мектеп оқушыларының ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама
ретінде пайдалану да жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық
ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық,
салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы
мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды:
С.А.Табанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким,
С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова,
Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде
С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің,
Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері үлес болып қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындалады. Жұмыс үш бөлімнен, парагрфтар мен қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, Конституция ұғымы ерте заманда сонау
Грецияда Аристотель қалыптастырған болатын. Ол кезде Конституция деген
сөз саяси құрылыс ұғымын білдіретін. XVII ғасырда Францияда бұл сөз
рентаны, рента шартын бейнелейді. Мұнан соң көне грекше ұғымға қайта
оралып, бұл атаусыз құқықпен бейнеленетін құрылым мағынасына ие болды. Ұлы
француз төңкерісі қарсаңында Конституция атау сөзі (латының constitutio –
бекіту, орнату деген сөз). Рим империясы заңдарында императорлардың құқық
көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Орта
ғасырларда феодалдық еркіндік туралы құжаттар осылай атала бастады.
Ең алғышқы конституциялық типтік актілер Англияда қабылданған
болатын. Бірақ оның тарихи дамуының ерекшелігінің салдарынан мемлекеттің
ішкі өмірінің ең басты жақтарын, оның ішінде қоғамдық құрылысты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін тұтас актілердің
болмауына әкеп соқтырды. Сөйтіп, осы күнге шейін, қазіргі Ұлыбритания, Жаңа
Зеландия жазбалы емес конституциялары бар мемлекеттер. Оның жазбалы емес
конституциясы деп саналатын актілердің қатарына XII-XX ғасырлардың
қабылданған көптеген актілер, соның ішінде сот үрдістері (прецедент), әдет-
ғұрып (конституциялық келісім) жатады. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысы
жоқ, белгілі бір жүйеге келтірілген, сондықтан тұтас акті ретінде
қалыптаспаған [3].
Ең алғашқы жазбалы конституцияны (ішкі құрылымдарға бөлінген біріңғай
негізгі заң) АҚШ-тікі деп атауымызға болады, ол 1787 жылы қабылданып, осы
уақытқа дейін қолданылып жүр. Еуропадағы жазбалы конституциялар Польша мен
Францияда 1791 жылы қабылданған болатын. Кез келген конституция қоғамда
орныққан тәртіптің негізгі ұстанымдарын бекітіп береді. Мұнда ел өміріндегі
аса маңызды өзгерістер көрініс табады [1].
Конституцияның ерекше белгілерін айқындай отырып, құқықтанушылар, оны
ұлттық құқықтың басқа көздеріне қарағанда қоғам мен мемлекетте ең жоғарғы
заңдық күші бар құқық нормаларының жүйесі, ол бір жағынан адам мен
қоғамның, екінші жағынан адам мен мемлекеттің арасындағы қатынастар
негізін, сонымен бірге мемлекеттің өзінің ұйымдастыру негіздерін қоғамдық
және конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару буындарын ұйымдастыру және олардың қызметі қағидаттарын бекітуші
әрі реттеуші негізгі Заң ретінде тұжырымдайды. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясы елімізде қолданылып жүрген барлық заңдардың
іргетасын қалайды, оның заңдарының заңы болуы шындық, ақиқат. Құқық
қалыптарының бұл жүйесін заң салаларына қағидаттық қалып болып табылып,
құқық реттегіштің базасын айналды. Ал, ағымдығы заңдар осы конституциялық
қағидат қалыптарын әрі қарай дамытушы күш ретінде есептелетіні.
Бұл жұмыста Ата заң (Конституция) оның мейлінше көп тараған мағынасы
– ең жоғарғы құдіретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады.
Конституцияның құдіретті күштілігі мынада айқын көрінеді: біріншіден, оның
нормалары өзге заңдардың тұжырымдарынан айрықша басымдылықта болады,
екіншіден, жай заңдар және тәуелді нормативтік актілер осы конституцияда
айқындалған органдар арқылы конституциялық процедураға сай қабылданулары
тиіс, үшіншіден, төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата заңымыздың
нормаларына сәйкес болуы керек.
Қазақстан Республикасының қазіргі конституциясы бесінші Ата заң
(1917, 1937,1978,1993,1995 жж.). Кейінгі екеуінің алдыңғылардың елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекеттік тәуелсіздікті, егемендікті
және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі орнықтырады.
Кейінгі Ата заңда (1995 ж.) құқықтық мемлекеттің қалыптастырылуы бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты қалыптасуына қажетті экономикалық еркіндігі, идеологиялық пен саяси
әр алуандағы (сөз бен шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық қозғалыстар бірлестігі), халық билігін жүзеге асырудың
демократиялық адамдары, экономикалық қатынастардың қызмет етуі әлемдік
талаптарға сай бейнеленеді. Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының
мәтінінен көріп отырғанымыздай, оның нормалары ұзақ жылдарға бейімделген,
тұрақты, жалпы мәндес болулары тиіс. Ал Конституциясының өзі референдумда
(Қазақстан Республикасынды, Ресейде, Францияда, т.б. елдерде сияқты) немесе
құрылтай жиналысында (Үндістанда, Италияда сияқты), немесе басқаша да
қабылдауы мүмкін. Оның іс жүзіне енгізілуі біржақты – мемлекет басшысының
актісі арқылы болуы да мүмкін. Сайып келгенде, Конституцияға құқықтық акт
ретнде ғана емес, оны бүкіл қоғамымыздың әділеттік адамгершілік бағытын
ұстаушы қалып ретінде қарауымыз дұрыс. Өзінің мәні жағынан конституция сол
қабылданған кездегі саяси күштердің арақатынасын көрсетуші қоғамның әр
түрлі бөліктерінің саяси мүдделері тоғысқан бейнебір қоғамдық шарт маятнигі
болып табылады. Мұндай қоғамдық үйлесімсіз ешқандай құқықтық тәртіптің
орнығуы мүмкін емес.
Конституциясының мәні оның қызмет ету сипаттамасынан айқын көрінеді.
Ол үш негізгі қызметті: заң (құқықтық басты қайнар көзі ретінде), саяси
(мемелекеттің құрылысын) және идеологиялық (қоғамның алтын қазынасын – адам
және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтары) дәріптеуші қызметін
атқарады [2].
Демек, Қазақстан Республикасының Констиуциясы барлық заң салаларының
заңдық базасы болып табылады, ал оның нормалары басқалар үшін нормалық
принцип болып есептелінеді. Қазіргі кездегі Қазақстандағы құқық жүйесінің
қалыптасуы елімізде құқықтық мемлекет құру бағытымен ұштастырылуыда.
Сондықтан еліміздің Ата заңының мәні мен оның алатын орны барған сайын
жоғарылауда.
Қоғамдық қатынастардың конституцяиялық құқықтық реттілігінің дамуын
мінездейтін әлемдегі мынадай үш негізгі тенденцияларын атап көрсетуге
болады:
1. Конституцияларды, жалпы алғанда конституциялық құқықтық тұрақты
социализацияландыру көрінісі табуда. Дүние жүзіндегі алғашқы
конституциялар, әдетте, саяси сферамен шектелген. Олар жеке (азаматтық)
және (саяси) құқықтар мен бостандықтарын уағыздаған. Тек, ерекше жағдайда
ғана құқық меншігін (мәні жағынан әлеуметтік-экономикалдық тұрғыда)
мәлімдеген.
XX ғасырдағы әлеуметтік шиеленістердің нәтижесінде конституцияға бүкіл
қоғамдық құрылысты реттеудің белгілі бір нысандарын (саяси, экономикалық,
әлеуметтік-мәдениет жүйелерін қосқанда енгізу қажеттігі талап етлді.
Осындай дәстүрді іс жүзіне енгізіп, нығайтуға социалистік деп аталатын
елдердің (атап айтқанда КСРО) конституциялары көп әсерлерін тигізіді.
Демек, еңбекшілердің әлеуметтік қарсылығы негізінде пайда болған
социалистік және ұлттық-социалистік тотарлитарлық режимдердің өмір
сүруінің өзі дүниеге демократиялық мемлекетті түнгі күзетші міндетін
атқарудан әрі асырмайтын және нарық жағдайында қоғамдық қатынастардың өзін-
өзі реттеу үмітіне төнген аса зор қауіп екенін көрсетті [8].
Алғашқы жылы кеңестік конституциялары Қазақ революциясына кейін пайда
болды. Олар – 1918 жылғы РСФСР Конститутциясы, 1924 жіне 1936 жылдардағы
КСРО Конституциялары, ақыры, 1977 жылғы бүкілхалықтық мемлекеттің Негізгі
заңы.Біздің республикамызда ең алғашқы Қазақ автономиялық республикасының
Конституциясы 1924 жылы жасалынды. Тек 1926 жылғы 18 ақпанда Орталық Атқару
Комитеті бекіткен болатын. Ол кезде біз Ресей Федерациясының қарамағында
болғанбыз, өкінішке орай, бұл Конституцияның жобасын Бүкілресейлік Орталық
Атқару Комитеті кейіннен бекітпей тастады, өйткені ол кездегі Ресейдің
Конституциясы боыйнша автономиялық республикалардың Ата заңдарын бекіту
Ресей өкілеттігінде болатын. Сондықтан да болар Қазақ Автономиялық
Республикасының 1926 жылғы Констиуциясы қағаз жүзінде қалып қойғаны
өкінішті.
Орталықтың үстемдігі мұнымен аяқталған жоқ. Оны біз 1937 және 1978
жылдардағы Қазақ КСР-інің конституцияларының мәтіндерінен аңғаруымыз
болады. Оларда КСРО Конституцияларының негізгі мәтіндері толығынан
сақталынған, тек аздаған өзгерістер, Қазақстан Республикасының ерекшеліген
туындаған.
2. Конституциялық құқықты демократизацияландыру. Бұл тенденция барлық
жерлерде сайлаудың жалпыға бірдей, тең және төтелігінен туындайды. Өйткені,
біз, Республика Президентінің, Парламент Мәжілісінің, Сенатының және
маслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін жасырын дауыс беру жағдайында, лауазымына қарамастан, тек
Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық заңы негізінде
ғана өткіземіз. Бұдан да басқа қазіргі кездегі, өз егемендігімізді алғаннан
бері дүниеге жаңа демократиялық институттар келіп, дами бастады. Солардың
бірі - әкімшілік пен конституциялық әділеттілік, адам құқығы жөніндегі
мемлекеттік ұйымдар, т.б.
3. Конституциялық құқықтық интернационализациялау. Бұл тенденцияның
басты өзегі әрбір демократиялық мемлекеттің Ұлттық конституциялық құқығының
халықаралық құқықпен жақындасып, олардың арасындағы алшақтықтың бірте-бірте
жойылуы. Жеке мемлекеттің конституциялық құқық мәселесіндегі айтарлықтай
жетістіктері халықаралық деңгейде қорытындылап, олар халықаралық актілерге
пактілер, конвенциялар, және т.б. түрінде енеді. Мұның өзі әрбір
мемлекеттің ұлттық заңдарына тиісті демократиялық конституциялық құқықтық
институттарды кіргізуге өз әсерін тигізеді деген сөз. Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолдалынады (4-баптың 3-тармағы) және барлық заңдар,
Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады, - делінген тұжырымдар осының куәсі. Демек,
біздің Ата заңымызда тікелей көрсетілмесе де, тек республика бекіткен
халықаралық шарттар ғана өзіміздің құқықтық жүйелердің, құрамдас бөлігі деп
есептеуімізге күмән жоқ. Ал Ресей Конституциясының 15-бабының 4-
тармағындағы жазуларға көз жіберсек, онда жалпыға танымал халықаралық
құқықтың қағидалары мен нормалары және халықаралық шарттар Ресей
Федерациясының құқықтық жүйелерінің құрамдас бөлігі болып есептелінеді.
Егер Ресей Федерациясының халықаралық шарттарында заңнан өзге ережелер
тағайындалса, онда халықаралық шарттардағы ережелер қолданылады, - делінген
[3].
Мемлекеттік құқық ғылымында конституция термині материалдық және
формальды негізінде түсіндіреді. Материалдық мәні ретінде конституция – бұл
жазбалы акт, актілердің жиынтығы немесе констиитуциялық әдет-ғұрыптар.
Мұндай материалдық мәнінде термин конституция өмірінде аз қолданылады.
Көбінесе, біз конституцияныформальды мәнінде, яғни заң немесе заңдардың
топтары ретінде, өзге нормативтік актілермен, заңдармен салыстырғанда оның
ең жоғарғы күші бар екендігін түсінеміз. Демек, конституцияны бұл тұрғыда
заңдардың немесе Ата заң деп түсінуіміз қажет.
Конституция түсінігін заңды (юридикалық) конституция және нақтылы
(фактически) конституция жүктеулерінен ажыратуымыз қажет. Заңды конституция
– бұл қоғамдық қатынастарды реттейтін белгілі құқықтық нормалардың жүйесі.
Нақтылы конституция болса, ол өмір өзегінен туындайтын қатынастар. Яғни,
мұндай конституция өмірінен тығыз байланыста болып, одан алшақтамауы тиіс.
Былайша айтқанда, ол өмір шындығы, өмір ақиқаты.
Сөйтіп қорыта келгенде, біз мынаны айтпақпыз. Қазақстан Республикасы
– басқа ұлттық құқықтық қайнар көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар,
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың
құқытарын, бостандықтары мен міндеттерінің негздерін, сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
принциптерін бекітетін және реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы.
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы
Аталған мәселенің өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың
нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыстау шығар. Заң
әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей, конституцияның нысаны – бұл
конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік
актілерден тұратындығымен анықталады.
Біртұтас және жалғыз конституциялық акті болып есептелінетін,
мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасынң конституцияларын
айтсақ та жеткілікті. Ал бұлардан айрықша Швеция конституциясы үш
нормативтік актілерден тұрады: 1974 жылғы басқару нысаны, онда мемлекеттік
құрылыс негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар және мемлекеттік
органдардың бірыңғай жүйесі реттелген; 1810 жылғы мұрагеолік таққа отыру
актісі және 1974 жылғы ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі акт.
Егер Констиитуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелрді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрапталған) деуімізге болады. Ал өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізгі, мемлекеььік органдардың жүйелері мен мәртебесі,
мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді.
Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің
бөліуі қағидаларына сәйкестіндіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен
парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот
билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары[12].
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда, әдетте,
конституцияның күшіне ену тәртібі тағайындалады. Констиитуцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ған қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Соцалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Конституциясы. Бірақта Қазақстан
заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге шейін елемей келеді. Оның да өзіндік
сыры бар. Өйткені, сол кезде біздің еліміз РКФСР-дің қарамағында болатын.
Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Конституция КАКСР Орталық Атқару
Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару
Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы
жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде
қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз
бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен
тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан зор
мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет [4].
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ККС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11-тараудан (қоғамдық құрылыс,
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік өкіметтің жоғары органдары; мемлекеттік
басқару органдары; мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдары; бюджет; сот
және прокуратура; азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері; сайлау
жүйелері; елтаңба, ту, астана; конституцияны өзгерту тәртібі) және 124
бастан тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9-тарауда ғана берілген. Оның 108-бабының 2-
бөлігіндегі Қоғамдық социалистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жаныңды түршіктіреді. Қашан адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды десеңші.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Бұл
Негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мелекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мызғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. Барлық Қазақстан
Конституцияларына, социалистік типтік ретінде, тән ерекшелік қасиеттерінің
болуы. Ең алдымен олардың таптық мәндігі оқшауланып тұрады. 1937 жылғы
Қазақ КСР Конституциясының 2-бабында, помещиктердің, капиталистердің және
байлардың өкіметін құлату, пролетариат диктатурасын орнату, қазақ халқын
патша өкіметінің, орыс империалистік буржуазиясының ұлт езушілігінен азат
етіп, ұлтшыл контрреволюцияны қирату нәтижесінде өсіп, нығайған еңбекшілер
депутаттарының Кеңестері болып табылады, - делінген тұжырымдар сол кездегі
Қазақ КСР-інің саяси негізін құраған, ал енді оның экономикалық
негіздерінің арқауы – Конституцияның 4-бабы. Онда шаруашылықтың феодалдық
және капиталистік жүйесін жою, өндіріс құралдары мен құралжабдықтарына жеке
меншікті жою, адамды адам қанауын құрту нәтижесінде бекіген шаруашылықтың
социа-листік жүйесі және өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына
социалистік меншік болып табылады – делінген. Ал меншіктің бұл түрі екі
формада – мемлекеттік меншік (бүкіл халық дәулеті), және кооперативтік –
колхоз меншігі (жеке колхоздардың меншігі, кооператив бірлестіктерінің
меншігі) ретінде баяндалған. Ал, 1978 жылғы Ата заңда Коммунистік партияның
барлық қоғамдық өмірдегі басымдылығын, оның бағыт беруші басшылық рөлін
нығыздауды, экономикалық жүйенің негізгі ретінде – мемлекеттік
(жалпыхалықтық) және колхоздық – кооперативтік меншігін бекітті,
шаруашылықты жоспарлы түрде жүргізуді айқындайды[16].
Қазақ Кеңестік конституциясында мемлекеттік өкімет органдарының
негізін қалаушы – Кеңестердің жоғарлығы заңдыланған болатын. Мысалы, халық
депутаттарының Кеңестері – КСРО Жоғарғы Кеңесі, облыстық кеңестері,
аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық, поселкелік, ауылдық кеңестері –
мемлекет өкімет органдарының біртұтас жүйесін құрайды, - делінген Қазақ КСР
Конституциясында. Шын мәнінде, бұлар өмірмен ұласпаған, өйткені жоғарыда
сөз етілген Коммунистік партия мемлекет өміріндегі барлық мәселелерді
шешулі өз басшылығына алып, нұсқау беріп отырғандығы бәрімізге мәлім.
Демек, Кеңестердің үстемдігі формальды түрде қағаз жүзінде нығыздалынып
өмірге енген. Соның нәтижесінде Кеңестер партия органдарымен алмастырылып,
бүкіл билік соңғылардың қолдарына тиген. Еліміздің сол кездегі Ата заңында
азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке өзіндік құқықтары да
шетте қалмаған. Бірақта, оларды іс жүзінде орындау, мемлекет тарапынан
кепілдіктер беру мәселелері де аяқтай қалып отырған. Конституциялық заңдар
тиісті соттардың тәуелсіздігіне де қамқорлық бола алмады. Біздің осындай ой-
өрісімізге дәлелді тиек ретінде 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының
құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн көрдік: 1) Қазақ КСР-
нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2) мемлекет және жеке адам;
3) Қазақ КСР-інің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы; 4)
Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және олар сайлау тәртібі; 5)
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының жоғары органдары; 6)
Қазақ КСР-індегі мемлекеттік өкімет пен басқарудың жергілікті органдары; 7)
Қазақ КСР-інің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік жоспары.
Қазақ КСР-інің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот төрелігі. Арбитраж және
прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-інің Елтанбасы, Туы, Гимні және
астанасы; 10) Қазақ КСР Конституиясының қолданылуы және оны өзгерту
тәртібі. Осы конституциялық бөлімдер құрылымдарының дұрыстығына көңіліміз
толмай тұр. Оның себебі, біріншіден, Қазақ мемлекеті ұлттық-аймақтық
бөліністерге ешқандай бөлінген жоқ. Сондықтан, Ата Заңның 3-бөлімінің атауы
шын мәнінде әкімшілік-аумақтық құрылымы делінуі тиісті; екіншіден,
азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, олардың міндеттері 2-
бөлімдегі жеке адам тұжырымдарына енуі де бұрыстау сияқты [5].
1990-1993 жылдар арасында Республика тарихында аса маңызды саяси
сипаты бар құбылыстар орын алды. КСРО-ның тарап, оның негізінде Тәуелсіз
Мемлекетер Достастығының құрылуы Қазақстан мемлекетінің дамуының келесі бір
белесі еді. Егемендік алу жағдайында қалыптасқан саяси ахуалдан туындаған
жаңа нормативтік құжат қабылдау қажеттігі өзекті мәселелердің бірі болды.
Қазақстанның ең жаңа тарихындағы айтулы кезең болған маңызды екі күн –
Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қабылданған 1990 жылғы 25 қазан мен
12-ші шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан
Республикасның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң
қабылданған 1991 жылығы 16 желтоқсан.
Егемендік туралы Декларация Тәуелсіз Қазақстанның саяси-құқықтық көзі,
мемлекеттік биліктің едің ішіндегі үстемдігі мен оның халықаралық жария
еткен алғашқы ресми бағдарламалық мәлімдемесі болып табылады.
Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация елімізді тәуелсіздігінің іргетасын қалады.
Мұның өзі мемлекеттілікті нығайтумен тығыз байланысты еді. Оған дәлел
Декларацияның 2-бабы, онда: Қазақ КСР-і ұлттық мемлекеттігін сақтау,
қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады, - делінген саяси мәні бар
принцип жазылды [20].
Әрине, бұл шын мәнінде егеменді ел болу қазақтың ұлтық мемлекеттігін
қалпына келітіріп дамыту жолындағы батыл қадам болатын.
1991 жылдың 16 желтоқсаныңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылданып, ел егемендігі
мемлекеттік тәуелсіздікпен толықтырылды. Социалистік Республика деген
тіркес сөз алынып тасталды. Бұл екі құжатта еліміздің саяси-құқықтық көзі
ретінде мемлекеттік биліктің жоғарлылығы, конституциялық құрылыс,
адамдардың құқықтық мерейі мен халықаралық қатынастардың тәуелсіздігі, т.б.
жөнінде ресми жарияланған бағдарламалық мәлімдемесі айқындалған.
Дегенмен, бұлардағы негізгі тұжырымдамалар көлемі жағынан бірдей емес
болатын. Айталық, Декларация бөлімдерге, тарауларға бөлінбей, баптарға
айрықшаланған, оның саны – 17, онда: Қазақ ССР – егеменді мемлекет (1-бап),
ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту (2-бап), аумақтың
бөлінбейтіндігі (3-бап), Қазақстан халық (4-бап), азаматтық (5-бап), өкімет
билігі (6-бап), биліктің тармақтары (заң шығару, атқару және сот билігіне
бөліну принципі (7-бап), өзіндік мәселелерді шешуге еріктілігі (8-бап),
меншік формаларының алуан түрлілігі (9-бап), мемлекеттік экономика
жүйелерін құру (10-бап), экологиялық, табиғи ресурстар мәселелері (11-бап),
өзге ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің құқықтық теңдіктеріне кепілдіктер беру
(12-бап), ішкі әскерлер, мемлекет қауіпсіздігі және ішкі істер органдарын
ұстауға Қазақ КСР-інің құқығы (13-бап), халықаралық қатынастар тәуелсіздігі
(14-бап), мәсеелерді дербес шешуі (15-бап), мемлекеттік символдар (
рәміздер 16-бап), Декларация Одақтық шарт жасауға, Қазақ ССР-інің жаңа
Конституциясын, заң атілерін әзірлеу үшін негізі (17-бап). Еліміздің
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң бұдар өзгеше болды, ол 7
тараудан 18 баптан тұрды.
І тарау Қазақстан Республикасы - тәуелсіз мемлекет;
ІІ тарау Қазақстан Республикасының халқы мен азаматы;
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет органдары;
IV тарау Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің
экономикалық негіздері;
V тарау Қазақстан Республикасы – дүниежүзілік қоғамдастықтың мүшесі;
VI тарау Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін қорғау;
VII тарау Қорытынды ережелер.
Тарихи-құқықтық құжат бірін-бірі жалғастырып, толықтырып тұрды. Олар
біріге келе еліміздің қоғамдық құбылыстардағы түбегейлі өзгерістерді
еңсеретіп, 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының негізін
қалайтын ірге тасы болды. Өйткні, Конституция өз бастауын Мемлекеттің
егемендігі мен тәуелсіздігі жайлы Конституциялық заңдардан алды.
Еліміздің жаңа Конституциясы туралы мәселені көтерудің басты себебі –
ол еліміздің қоғамдық және мемелекеттік өмірдегі оң елеулі өзгерістердің
ықпалы мен Республиканың қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаттарын
баян етті [23].
КСРО-ның күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп барлық бұрынғы
социалистік республикалардың өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды
процесс.
Социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Социалистік одақтас республикалардың орнына демократиялық, құқықтық,
зайырлы, әлеуметтәк өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді мемлекеттер келді.
Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі Заңда нақыштау заман талабы болатын.
1993 жылғы 28 қаңтарында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 9-
сессиясының 12-ші отырысында жаңа Конституция дүниеге келді.
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны
Жаңа Конститция туралы мәселені көтерудің басты себебі – ол еліміздегі
болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік елеулі
өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының стратегиялық
мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның күйреп, саяси
аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік республикалардың орнына
енді өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды процесс. Сөйтіп,
социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Социалистік
одақтас республикалардың орнына демократиялық, құқықтық, зайырлы әлеуметтік
өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді мемлекеттер келді. Осындай елеулі
құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап белгілеу - өмір заңы. 1993 жылғы 28
қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының
12 отырысында дүниеге жаңа Конституция келді. Оның басты желісі –
дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді дамыту негізінде
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік
және біртұтас мемелекет ретінде дүние жүзіне хабарлау. Алғашқы рет жаңа Ата
заңның ең жоғарғы заңдық күші бар және оның нормалары тікелей қолданылады,
- делінген. Сонымен қатар жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, орыс
тілі – ұлттық қатынас тілі, - деп бекітілген .
Конституциялық құрылыс негіздеріне басқа да елеулі өзерістер
енгізілді. Мысалы, Қазақстан аумағының тұтастығы, оның бөлінбейтіндігі,
адамды, оның өмірін, бостандығы мен ажырамас құқығын ең қымбат қазына деп
танығын. Халық билігі, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік биліктің бөліну
принциптері, сондай-ақ, мемлекеттік нышандар (Елтаңба, Жалау, Әнұран)
туралы мәселелер де басты назарда болды. Міне, осылардың барлығы ешбір
бөлімдерге, тарауларға кіргізілмей, бөлек, оқшауланып, кіріспенің
(преамбуланың) жалғасы ретінде берілген. Осы ерекшеліктерді ескере отырып,
Конституцияның құрамдас бөліктеріне тоқталу қажеттелігін ескердік. Ол 4
бөліктен (Конституцияның преамбуласы, 9 тармақтан тұратын конституциялық
құрылыстың негіздері, Ата заңның мәтіні, тпелі кезең ережелері), 4 бөлімнен
(азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері, қоғам, оның құрылыс
негіздері, мемлекет, оның органдары мен институттары, конституцияны сақтау
кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптан құралған.
Жаңа Конституция бұрынғы 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының жалғасы
болып табылса да одан өзінің мәні жағынан да өзгеше болды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, бір жағынан, қазақ
халқының ұлттық мемлекеттік құрылысының барлық жинағын конституциялық
тәжірибесін қорытты, екінші жағынан – бұл тәжірибені мемлекеттік құрылыстың
жаңа талабына сай келетін жаңа мазмұнмен толықтырылды. Қазақстан
Республикасының ерекшелігі осымен анықталады. Ол өзінің бойына батыстық шет
мемлекеттердің озық бай конституционализм идеясының қалыптастырылғн
мемлекеттік және саяси тәжірибелерін жинақтады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының кіріспесі ең басты заңы
және саяси мәнді келеді. Онда: Біз, Қазақстан халқы, дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі бола отырып, демократиялық қоғам мен құқытық
мемлекет құруға бекем бел байлап, азаматтық татулық пен ұлтаралық
келісімде, өзіміз үшін және өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз
етуді қалай отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз және конституциялық
құрылыстың мынадай негіздерін жариялаймыз..., - делінген.
Тәуелсіз еліміздің Конституциясы басқа тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
елдері сияқты, елдегі әлеуметтік, саяси, экономикалық өмірдің өзгерістерін
қамтыды [23].
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстан Республиксның өзіндік
конституциялық-құқықтық заңдарын дамыту қарқында жүргізілді.
Еліміздің жаңа Констатуциясының даму үрдісі бұрынғы кеңестік
конституциялармен салыстырғанда, төмендегідей ажыратуға болады.
1. Қазақстан Республикасының егемендігінің, оның тәуелсіз мемлекет
ретіндегі қалыптасуының құқытық қамтамасыз етілуі. Бұған сай Қазақ КССР-
інің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы (1990) және Қазақстан
Респликасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңның (1991)
қабылдануы, бұларды қай тұрғыдан алып қарасақ та тарихи, саяси маңызды
құжаттар, ұлттық құқытық және заңнаманың бастау көздері. Осы тарихи маңызды
құжаттардың мәтіндерін, олардағы идеялар мен принциптерін салыстыра отырып
келесі ойларды түйіндеуге болады:
Бірінші – олардың арасындағы тығыз байланыс, олардың ұштасуы, бірін-
бірі жалғастыруы.
Екіншіден, осы құжатардың мемлекетпен қоғамдағы саяси, экономикалық,
әлеуметтік қатынастарды жаңа тұрғыдан, дәстүрлә халықаралық-құқықтық
тәжірибеде қалыптасқан принциптерге сай реттеуі.
Үшіншіден – бұл заңдар қоғамның неғұрлым маңызды конституциялық
кезеңдерін есере отырып, ұлттық заңнама жүйесінің қалыптасуына үлкен ықпал
жсады, құқықтық жүйенің іргетасын қалады, бқлжымас қағидаларын анықтады.
2. Конституциялық-құқықтық заңдарының деидеологизациялануы. Әрине,
бұрынғы Кеңестік Конституцияларға тәне мемлекеттің тоталитарлық мәндәгән
бүркемелей, жоғары деңгейдегі мемлекеттік істерді қоғамдық ұйымдарға көшіру
сияқты жаңа өрлеу сатыда жаңа Конституцияда мемлекеттің, институттардың,
қоғамдық құрылысының мәнән айқындайтын идеолоиялық сипатының болмауы.
Мемлекеттің атауы, оның егемендігін білдіретін рәміздердің (әнұраны, туы,
елтаңбасы) өзгерілуі.
3. Мемлекет пен қоғамдық барлық институттарын гуманизациялау
(ізгілендіру), яғни ой-өрісімізді ендігі жерде елімізде орнығатын адамды,
оның өмірін, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазынасы
ретінде танылуына ауыстыру. Мұның өзі, сайып келгенде, мемлекет пен
азаматтың өзаралық қарым-қатынсының, жаупкершілік тұжырымдамасын қайта
қарауға әкеліп соқтыратыны сөзсіз.
4. Биліктің бөліну принципін іске асыру. Бұл принциптің конституциялық
құрылыс негіздерінің бірі ретінде танылуы Қазақстан Республикасы
Конституциясының көптеген тұжырымдарындағы мемлекеттік органдардың жүйелері
мен құзыретін, олардың арасындағы өкілеттіктерді ажырату принциптерін
бекітумен сай келеді. Бұл жөнінде Конституциялық құрылыс негіздері
делінеген бөліктің атыншы тармағында Қазақстан Республикасында мемлекеттік
өкімет билігі оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принциптеріне
негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өз өкілеттігі аумағында
дербес болады, тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара
ықпалдасып іс-әрекет жасайды. Заң шығарушы конституциялық құрылыс
негіздерінің бұлжымастығына сүйенеді. Мемлекеттік өкімет билігі Республика
Конституциясы мен заңдары негізінде жүзеге асырылады.
5. Шаруашылықтың нарықтық жүйеге, экономикалық нарықтық қатынастарына
көшуі. Қазақстан Республикасының Конституциясында осыған байланысты
бекітілген мынадай ереже бар: Қазақстан Республикасының экономикасы
меншіктің әралуан түрлеріне негізделген. Мемлекет барлық меншік
субъектісінің заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етеді жер, оның қойнауы, с,
өсімдітер мен жануарлар үниесі басқа да табиғи байлық тек мемлекеттік
меншікте ғана болады. Аталған объектілерді меншіктенушінің құқықтылықтарын
мемлекет атыан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері заңмен белгіленеді,
жеке меншікке қол сұғылмайды. Бұл нақтылы конституциялық нысандардың
нарықтық қатынастар жағдайында барлық меншік нысандары бүкіл қоғам мүшелері
үшін пайдаланылады, - еген тұжырым тууы мүмкін. Мемлекет экономиканы
тікелей командалық басқару тәсілін ығыстырды. Ынталандыру факторының
реттегіші нарықтық тетік болып табылады.
6. Құқықтық мемлекеттік тұжырымдамасын іске асыру. Бұл құқықтық
мемлекет идеясын іске асыру үшін дүниежүзілік тәжірибеде анықталғандай,
кемінде мынадай үш жағдай орындалуы қажет:
а) мұндай мемлекетте Конституция қабылданып және қолданылып қана
қоймай, құқықтық жүйеде оның жоғарлылығының болуы;
б) Конституцияның шынайы қоғамдық қатынастарда пайдалану мен оның
тікелей байланыста болуы. Бұл екі жағдай бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республика Конституциясының мемлекеттік және қоғамдық органдардың
өзге актілеріне де, соның ішінде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық
күші болады. Мемлекеттік органдардың өзге актілері, барлық заңдар Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізінде және соған сәйкес, сол белгіленген
ресми тәртіп бойынша қабылданады, оған қайшы келмеуі тиіс, мемлекетіміз
жасасатын халықаралық келісімдер (шарттар) да қазақстан Коснтитуциясына
сәйкес жасалынуы тиіс. Қолданылып жүген нормалар Конституциялық қалыптармен
сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткені басқа нормалар осыған
сай келтірілуі тиіс. Конституцияның қағидаларына қайшы келген заңдар мен
өзге актілердің заңдылық күші болмайды. Яғни, кез келген демократиялық
құқықтық мемлекеттегі ағымдағы заңдар құқықтың базалық көзі ретінде
Конституцияға негізделеді. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен
ұштастырылуы мүмкін. Конституцияны өте қатаң, әрі дәлме-дәл сақтап, орындау
барлық азаматтар, қоғамдық бірлестіктер, бүкіл мемлекеттік органдар үшін ең
жоғарғы құқық тәртіп ережесі болуы тиісті.
Құқықтық мемлекет идеясын іске асырудағы қажетті үшінші жағдай –
Конституцияның қоғамдық беделінің көтерілуі, конституциялық сана-сезім тепе-
теңдігінің бекітілуі. Конституцияны Ата заң деуімізідің өзі оның
қасиеттілігінде, жазбалы түрде берілген теңдесі жоқ тұжырымдарында. Әрбір
азамат бұл құжатты жүрегімен қабыл алып, Ата заңымызды жоғары деңгейде
бағалап, көтеріңкі ұстау қажет. Конституиця Елтаңбаны, Әнұранды, туды
құрметтеуді, сезімталдықты талап етеді. Бұл – біздің қоғамда дамып келе
жатқан жаңару процестерін қорғау кепілдіктерінің бірі болып табылады [26].
Құқық насихатшыларымыздың парызы заңдылық принциптерінің, еліміздің
Негізігі заңының – Қазақстан Республикасының бүкіл ұлылығын көрсетіп,
Республика халқының тарихи асуларын баяндап, демократияны дамытуда,
заңдарымызды жетілдіруде жаңа кезеңдерді ашып, қазақстан елі азаматының
қасиетін одан әрі жоғары көтерді. Қоғамның ең басты мақсаты бүкіл
адамдардың құқықтық саналықпен орындауларымен оған құрметпен қарап, өз
әрекеттерін заңдармен ұштастыру болып табылды. Соның негізінде заңдарымыз
жетіліп олар адамдарға қызмет ете бастады және жас заңгер мамандар осы
салада аянбай қызмет етті. Конститутцияны, өзге де заңдарымызды, лауазымды
адамдардың, мемлекеттік органдардың мүлтіксіз орындп сақтауы
республикамыздың дүниежүзілік өркениетті елдердің қатарына қосылудың бірден
бір жолы болып табылды.
Қазақстан жұртшылығы заң білімін неғұрлым терең әрі тиянақты меңгерсе,
ол оның талаптарына сқғұрлым жаупкершілікпен қарайды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша биліктің
ауқымды бөлігі Жоғарғы Кеңеске тиді. Конституцияның 62-бабына сәйке Жоғарғы
Кеңес Республиканың жалғыз және ең жоғарғы өкілді органы болды. Ол бұрынғы
сияқты бірпалаталы болып, 5 жылға сайланды және бірінші рет тұрақты жұмыс
жасайтын болды. Ешқандай басқа мемлекеттік органдар заң шығару қызметімен
айналысуға құқығы болмады. Депутаттарға жоғарғы кеңестен тыс жерде
лауазымды алуға, басқа өкілді органның депутаты болуға және кәсіпкерлікпен
айналысуға тыйым салынды. Конституцияның 64-бабында Жоғарғы Кеңестің
өкілеттілігі айқындалды. Ол Республика Конституциясын қабылдаумен және оған
өзгерістер мен толықтырулар енгізумен, заңдарды қабылдап, республикалық
бюджетті бекіту және т.т. айналысатын болды Жоғарғы Кеңестің өкілетігінен
биліктердің бөліну идеясымен келісілмейтін, Кеңестердің заңдарды шығаратын
және бір мезгілде оларға түсінік беріп атқаратын, атқарылуын қадағалайтын
органдар екені туралы ескірген идеялар көрініп тұрды. Республиканың ең
жоғарғы лауазымдарын сайлау мен тағайындауды тек қана Жоғарғы Кеңңестің
өкілеттігіне беру атқарушы биліктің басшысы болып табылған президенттің
билігін шектеу еді. Конститутцияда қандай жағдайларда парламент таратылуы
немесе оның қызметі уақытша тоқтатыла тұруы, қашан және қалай үкіметке
сенімсіздік білдіруі мүмкін деген сұрақтарға жауап берілмеді. Сондай-ақ
Прмеьр–Министрдің де функциялары туралы анық айтылмады. 87-бапқа сәйкес ол
тек белгілі бір уақытта жиналып тұратын коллегиялық орган Министрлер
кабинетін тікелей басқарып, оның қаулыларына қол қойып, өкімдер шығарады.
Дегенмен, Премьер-Министр тек қана Министрлер кабинетін басқарып қана
қоймай, Президенттің стратегиялық бағытын жүргізу тактикасы үшін жауапты
ретінде, мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымды тұлғалардың рөлін ойнады.
Кеңестік Констиутцияға қарағанда бұл Конститутция бойынша депутаттар
тек қана өзін сайлаушылардың ғана емес, бүкіл халықтың мүддесін қорғайтын
болды. Олар өз еріктерін еркін білдіріп, өз еіктерімен дауыс беруге құқық
алды.
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы Конституцияны сотпен қорғаудың
ең жоғарғы органы – Конституциялық Сотты құра отырып, қазақстандық
конституционализмнің қалыптасуына елеулі өзгерістеріне енгізуіне
қарамастан, бұрынғы сот жүйесін, прокуратура мен тергеу органдарының
жағдайын қатырып тастағандай болды. Бұрын олар үшін партияның директивалары
Конституция мен заңдардан жоғары болып еді [28].
Бірақ, осыған қарамастан аталған Конституция төңірегінде бұқаралық
ақпарат құралдарында, заң әдебиеттері мен басылымдарында сыншыл сипаттағы
көзқарастар көп орын алды. Егемендік алу, тоталитаризмнен құтылу және
Қазақстанның демократиялық қоғам құруға бет бұруы Конституцияға жаңа
талаптар қойды. Бірінші Конституцияны қабылдау өте күрделі жағдайларда
өтті. Он екінші шақырылымға жиналған Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі импичмент, екі палаталы парламент, мемлекеттің сипаты, тілдер
мәртебесі, әлеуметтік-экономикалық құқықтардың мазмұнын нақтылау, сот
реформасы жөніндегі идеяларды мақұлдамады. Қазақстанның 1993 жылғы
компромисті, сондықтан да көп жағынан консервативті Конституциясы
қабылданып, ол әлеуметтік және нарықтық реформалардың тежеуіне айналды.
Бұл Конституция адамдардың жалпы құқықтарын белгілемей, тек қана
азаматтардың социалистік құқықтарын қайта жариялады. Олардың заңды
нысандары 1995 жылға дейін еркін нарықтық қатынастардың тежеуіші болды.
Бұған мысал ретінде сол Конституцияның 19-бабында нарықтық қатынастармен
келіспейтін, азаматтардың еңбекке құқығын декларативті түрде жариялануын
келтіруге болды. Сондықтан екі жыл өте салысымен Конституция жөніндегі
ойлардың күресі 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының уақытша
әрекет етуін анықтап, жаңа бір Конституция қабылдау қажеттігін аңғартты
[24].
Қолданыстағы ел Ата заңын аламастыруға себепші болған жәйттердің бірі
– жоғарыдағы айтылған мәселелерден туындағыан мемлекеттік институтардың
арасындағы қарама-қайшылықтарды еңсеру механизмінің жоқтығы, сайып келгенде
атқарушы және заң шығарушы органдар арасындағы қарама-қайшылықтың ушығып
кетуіне әсер етті. Бірақта, әлі де болса басталған конституциялық
реформаның жүргізілу қарқыны бәсеңсімеген болатын.
1993 жылғы ел Конституциясының жөндеуге келетін жерлеріне мыналар
жатқызылды:
- мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтарын бейнелейтін республика
қызметінің түбегейлі принциптері бұл құжатта мүлдем белгіленбеген;
- қолданылатын құқытық ұғымы болмаған, бұл ретте Республика заңдарының
алдында (бірақ Конституцияның алдында емес) тек бекітілен халықаралық
шарттардың басымдығы жақтаушылардың кейбіреулерін қанағаттандырмады.
- азаматтардың құқықтарын мемлекеттің атынан кез келген өкілетті орган
және кез келген себеп бойынша шектей алатын; қолданылып жүрген Конституция
екі палаталы Парламент белгіледі, оның қажеттігі туралы пікірталас бізідің
қоғамда көптен бері жүріп жатқанымен, 1993 жылғы Конституцияда сол күйі
жүзеге аспай қалған еді.
Міне, осылардың барлығы жинақтала келе еліміздің Конституциясының
жобасын дайындау жұмыстарын жеделдетті. Сөйтіп даяр жоба бүкілхалықтық
талқылауға шақырылды, оған 3 млн. 345 мыңнан астам адам қатысып, олар 31
мың 886 ұсыныс пен ескерту енгізді. Жобаға 1100 өзгерту енгізіліп, 98
баптың 55-ін өзгертуге, сондай-ақ Конституцияда жоқ бөлімнің және бірқатар
баптардың пайда болуына әкелді.
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бүкілхалықтық дауыс
беру (референдум) арқылы 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Ата заң
қабылданған күн демалыс мемлекеттік мереке Қазақстан Республикасының
Конституциясы күні деп жарияланды. Ата заңды қабылдау әдісінің орасан зор
маңызы бар. Өйткені, оның мазмұнын сайлаушылар көпшіліктің қатысуымен
мақұлдады. Жас мемемлекетіміздің он бес жылдық тарихын ой елегінен өткізе
келе, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заң, ұлттық валютамыздың, жеке меншік институтының
енгізілуі, ядролық сынақ полигонының жабылып, қазақстанның Атом қаруынсыз
елге айналуы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы,
Елорданың Арқа төсіне көшірілуі секілді маңызды оқиғалармен бір сапта 1995
жылы қабылданған Ата Заңның тағдырлы сипаты бар. Өйткені, қазақстанның
мемлекеттік қүрылымының жаңак моделі – президенттік республика бүкіл
халықтың таңдауы болғаны нақ осы Конститутциядан бастау алды.
Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден
(преамбуладан), ненгізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі ережелерден
тұрады. Кіріспеде, әдетте, Ата заңның мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың
тарихи жағдайы, кейде құқытары мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта
басшылыққы алынатын негіздер көрсетіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының кіріспесі Ата заңды қабылдаудың себептері мен мақсаттарын
былай түсіндірген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік,
татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп қғына отырып,
өазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғарыжауапкершілігімізді сезіне
отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата заңның бұл бөлігі саяси және идеологиялық
тұрғыдан алғанда аса маңызды, өйткені, осыдан келіп, мемлекетіміздің
мынандай неізгі мақсаты туындайды:
1. Өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту.
2. Өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым қатынастықтың әдістерін нақтыландырып
бекіту.
3. Байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау.
4. Республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру.
5. Қазақстан Республикасының демократиялық негідерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
Шеденова Д. Ж.
Қазіргі даму кезеңіндегі ҚР Конституциясы: 1993 - 1995
сабақтастығы мен айырмашылығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 050115 Құқық және экономика негіздері
Арқалық, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы ... ... ..9
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны ... .15
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясы ... ... ... ... ... .. ... ..22
2 Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық мемлекетті
қалыптастырудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .30
2.1 Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...30
2.2 Мемлекет пен құқықтың негізгі
түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Республикасы - егеменді және тәуелсіз мемлекет. Қазақстан
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ... ... ... ... ... 43
3 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік нысаны ... ... ... ... ... ...47
3.1 Қазақстан Республикасының Президенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Қазақстан Республикасының Парламенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы
биліктің жоғарғы
органы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...68
Кіріспе
Кез келген ғылыми проблеманың, қоғамдық құбылыстың мазмұнын жан-жақты,
түбегейлі ашып көрсетудің бірден-бір әдісі оның - өткен жолын барынша
таразылау болып табылады. Қазақстан халқы үшін, әсіресе сан ғасырлар бойы
әр түрлі тарихи кезеңнің құқықтық жағдайын жетік зерттеудің ғылыми –
танымдық маңызы ерекше. Бұл үшін, тарихи ақиқата көз жеткізу, қазіргі
ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған кезде халқымыздың
тарихи зердесін, танымын жаңартып, оның елдігін, ерлігін, тиімділігін паш
ететін мұраларды зерттеу – азаматтық парыз.
Еліміздің конституциялық даму тенденциясын айқындағанда, әрине,
халқымыздың демокротиялық құқықтық мемлекет құруға бет алған шақта, осының
өзегі болып табылатын еліміздің тарихындағы, яғни егемендікке дейінгі
конституциялар мен 1993 және 1995 жылдардағы Ата заңымызды елемей кетуге
болмайды. Қайта олар біздің алға қойған мақсатымыздың маңыздылығын
толықтыра түседі.
Соған орай, диплом жұмысының өзектілігі - Қазақстан Республикасы
Конституциясының құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы рөлін баяндайтын
Ата заңдарының логикалық үйлесімділігін талдау, осының негізінде
заңдарымызды жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстарды
енгізу болмақ. Және де әдебиеттерде, сирек кездесетін болса да, көңілге
қонбайтын келеңсіз мәліметтердің мән жайын ашу болып табылады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Еліміздің жүріп өткен қиын
өткелдерін сараптайтын Ата заңдарының (Конституцияларының) сабақтастығын
зерттеп, оның оң (жағымды), теріс (жағымсыз-ұтымсыз) жақтарына баса назар
аудару, адам құқығын, азаматтар мен мемлекет мүддесін қорғау алдындағы
тұрған күрделі міндеттерге және өзге де мәселелер төңірегіне ерекше көңіл
бөлу зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде қазақ қоғамындағы өмірлік маңызды мәселерді
қарастыру Қазақ елінің конституциялық дамуының проблемалары мен оның ұғым-
категория аппаратын, құрылымдық ұйымдастырылуын, ішкі және сыртқы өзара
байланыстарын, қоғамда алатын орнын, сондай-ақ қоғамның өмір сүруі мен
дамуының аса маңызды алғы шарты ретіндегі рөлін ғылыми тұрғыдан зерттеу
алға қойылған мақсаттардың бірі болмақ. Әсіресе, тоталитарлық режимді
жеңіп, құқықтық, демократиялық мемлекеттер ретінде қалыптасып, бостандық,
теңдік пен келісім идеялары негізінде азаматтық қоғам қалыптастырып жатқан,
кең көлемді құқықтық реформалар жүргізіп, жаңа ұлттық құқықтық жүйелерді
құру кезінде қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды басынан кешіп жатқан
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Қазақстан
жағдайында бұның өзектілігі арта түседі.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Ғылыми
жұмыстағы нақты деректі материалдар заң тәжірибесінде, сондай-ақ, жоғары
заң оқу орынарында оқытушылық қызметте, әсіресе конституциялық құқық пәні
мен конституциялық құқық трихы бойынша дәрістер, арнаулы пәндерді оқыту мен
арнайы сабақтар өткізу кезінде, аталған пән бойынша ғылыми жұмыспен
айналысатындарға және қазақстандық құқық жүйесін жетілдірудің кейбір
мәселесін талдап жасау барысында қолдануға болады. Жұмысты студенттер мен
мектеп оқушыларының ғылыми-практикалық конференциясында арнайы баяндама
ретінде пайдалану да жұмыстың практикалық маңызын арттырады.
Әдістемелік негізі. Диплоидық жұмыстың әдістемелік негізі болып құқық
ғылымының жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістерімен тарихи-құқықтық,
салыстырмалы-құқытық, статистикалық әдістер табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда конституциялық құқық ғылымы
мен айналысатын төмендегі құқықтанушы ғалымдардың еңбектері негізге алынды:
С.А.Табанов, А.Ә.Оразова, Н.Өсеров, Ж.С.Әлдібеков, З,Ж.Кенжалиев, В.А.Ким,
С.С.Сартаев, С.К.Амандықова, Ғ.Сапарғалиев Д.М.Баймаханова, А.А.Аманова,
Т.Т.Сарсембекова, А.Е.Кожаков т.б. Сонымен қатар, бұл мәселені зерттеуде
С.З.Зимановтың, М.Т.Баймахановтың, С.Н.Сәбікеновтың, М.Құл-Мұхаммедтің,
Т.Ағдарбековтың, Қ.Қойгелдиевтың, Ө.Қ.Қопабаевтың, К.Н.Нұрпейісовтың,
С.Өзбекұлының, Н.Өсеровтың және басқалардың еңбектері үлес болып қосылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындалады. Жұмыс үш бөлімнен, парагрфтар мен қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Конституция – мемлекеттің Ата Заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1 Конституция – мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні
Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, Конституция ұғымы ерте заманда сонау
Грецияда Аристотель қалыптастырған болатын. Ол кезде Конституция деген
сөз саяси құрылыс ұғымын білдіретін. XVII ғасырда Францияда бұл сөз
рентаны, рента шартын бейнелейді. Мұнан соң көне грекше ұғымға қайта
оралып, бұл атаусыз құқықпен бейнеленетін құрылым мағынасына ие болды. Ұлы
француз төңкерісі қарсаңында Конституция атау сөзі (латының constitutio –
бекіту, орнату деген сөз). Рим империясы заңдарында императорлардың құқық
көздеріне айналған түрлі нұсқаулары мен жарлықтарын білдірді. Орта
ғасырларда феодалдық еркіндік туралы құжаттар осылай атала бастады.
Ең алғышқы конституциялық типтік актілер Англияда қабылданған
болатын. Бірақ оның тарихи дамуының ерекшелігінің салдарынан мемлекеттің
ішкі өмірінің ең басты жақтарын, оның ішінде қоғамдық құрылысты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін тұтас актілердің
болмауына әкеп соқтырды. Сөйтіп, осы күнге шейін, қазіргі Ұлыбритания, Жаңа
Зеландия жазбалы емес конституциялары бар мемлекеттер. Оның жазбалы емес
конституциясы деп саналатын актілердің қатарына XII-XX ғасырлардың
қабылданған көптеген актілер, соның ішінде сот үрдістері (прецедент), әдет-
ғұрып (конституциялық келісім) жатады. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысы
жоқ, белгілі бір жүйеге келтірілген, сондықтан тұтас акті ретінде
қалыптаспаған [3].
Ең алғашқы жазбалы конституцияны (ішкі құрылымдарға бөлінген біріңғай
негізгі заң) АҚШ-тікі деп атауымызға болады, ол 1787 жылы қабылданып, осы
уақытқа дейін қолданылып жүр. Еуропадағы жазбалы конституциялар Польша мен
Францияда 1791 жылы қабылданған болатын. Кез келген конституция қоғамда
орныққан тәртіптің негізгі ұстанымдарын бекітіп береді. Мұнда ел өміріндегі
аса маңызды өзгерістер көрініс табады [1].
Конституцияның ерекше белгілерін айқындай отырып, құқықтанушылар, оны
ұлттық құқықтың басқа көздеріне қарағанда қоғам мен мемлекетте ең жоғарғы
заңдық күші бар құқық нормаларының жүйесі, ол бір жағынан адам мен
қоғамның, екінші жағынан адам мен мемлекеттің арасындағы қатынастар
негізін, сонымен бірге мемлекеттің өзінің ұйымдастыру негіздерін қоғамдық
және конституциялық құрылыстың негіздерін, адам мен азаматтың негізгі
құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару буындарын ұйымдастыру және олардың қызметі қағидаттарын бекітуші
әрі реттеуші негізгі Заң ретінде тұжырымдайды. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясы елімізде қолданылып жүрген барлық заңдардың
іргетасын қалайды, оның заңдарының заңы болуы шындық, ақиқат. Құқық
қалыптарының бұл жүйесін заң салаларына қағидаттық қалып болып табылып,
құқық реттегіштің базасын айналды. Ал, ағымдығы заңдар осы конституциялық
қағидат қалыптарын әрі қарай дамытушы күш ретінде есептелетіні.
Бұл жұмыста Ата заң (Конституция) оның мейлінше көп тараған мағынасы
– ең жоғарғы құдіретті күші бар заң немесе заңдар деген ұғымда қолданылады.
Конституцияның құдіретті күштілігі мынада айқын көрінеді: біріншіден, оның
нормалары өзге заңдардың тұжырымдарынан айрықша басымдылықта болады,
екіншіден, жай заңдар және тәуелді нормативтік актілер осы конституцияда
айқындалған органдар арқылы конституциялық процедураға сай қабылданулары
тиіс, үшіншіден, төменгі деңгейдегі нормативтік актілер Ата заңымыздың
нормаларына сәйкес болуы керек.
Қазақстан Республикасының қазіргі конституциясы бесінші Ата заң
(1917, 1937,1978,1993,1995 жж.). Кейінгі екеуінің алдыңғылардың елеулі
айырмашылығы сол – бұлар тұңғыш рет мемлекеттік тәуелсіздікті, егемендікті
және Қазақстан халқының толық билігін бекітіп, одан әрі орнықтырады.
Кейінгі Ата заңда (1995 ж.) құқықтық мемлекеттің қалыптастырылуы бағыттары,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның ішінде жеке адамның жан-
жақты қалыптасуына қажетті экономикалық еркіндігі, идеологиялық пен саяси
әр алуандағы (сөз бен шығармашылық бостандығы, саяси партиялар мен
бұқаралық қозғалыстар бірлестігі), халық билігін жүзеге асырудың
демократиялық адамдары, экономикалық қатынастардың қызмет етуі әлемдік
талаптарға сай бейнеленеді. Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының
мәтінінен көріп отырғанымыздай, оның нормалары ұзақ жылдарға бейімделген,
тұрақты, жалпы мәндес болулары тиіс. Ал Конституциясының өзі референдумда
(Қазақстан Республикасынды, Ресейде, Францияда, т.б. елдерде сияқты) немесе
құрылтай жиналысында (Үндістанда, Италияда сияқты), немесе басқаша да
қабылдауы мүмкін. Оның іс жүзіне енгізілуі біржақты – мемлекет басшысының
актісі арқылы болуы да мүмкін. Сайып келгенде, Конституцияға құқықтық акт
ретнде ғана емес, оны бүкіл қоғамымыздың әділеттік адамгершілік бағытын
ұстаушы қалып ретінде қарауымыз дұрыс. Өзінің мәні жағынан конституция сол
қабылданған кездегі саяси күштердің арақатынасын көрсетуші қоғамның әр
түрлі бөліктерінің саяси мүдделері тоғысқан бейнебір қоғамдық шарт маятнигі
болып табылады. Мұндай қоғамдық үйлесімсіз ешқандай құқықтық тәртіптің
орнығуы мүмкін емес.
Конституциясының мәні оның қызмет ету сипаттамасынан айқын көрінеді.
Ол үш негізгі қызметті: заң (құқықтық басты қайнар көзі ретінде), саяси
(мемелекеттің құрылысын) және идеологиялық (қоғамның алтын қазынасын – адам
және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтары) дәріптеуші қызметін
атқарады [2].
Демек, Қазақстан Республикасының Констиуциясы барлық заң салаларының
заңдық базасы болып табылады, ал оның нормалары басқалар үшін нормалық
принцип болып есептелінеді. Қазіргі кездегі Қазақстандағы құқық жүйесінің
қалыптасуы елімізде құқықтық мемлекет құру бағытымен ұштастырылуыда.
Сондықтан еліміздің Ата заңының мәні мен оның алатын орны барған сайын
жоғарылауда.
Қоғамдық қатынастардың конституцяиялық құқықтық реттілігінің дамуын
мінездейтін әлемдегі мынадай үш негізгі тенденцияларын атап көрсетуге
болады:
1. Конституцияларды, жалпы алғанда конституциялық құқықтық тұрақты
социализацияландыру көрінісі табуда. Дүние жүзіндегі алғашқы
конституциялар, әдетте, саяси сферамен шектелген. Олар жеке (азаматтық)
және (саяси) құқықтар мен бостандықтарын уағыздаған. Тек, ерекше жағдайда
ғана құқық меншігін (мәні жағынан әлеуметтік-экономикалдық тұрғыда)
мәлімдеген.
XX ғасырдағы әлеуметтік шиеленістердің нәтижесінде конституцияға бүкіл
қоғамдық құрылысты реттеудің белгілі бір нысандарын (саяси, экономикалық,
әлеуметтік-мәдениет жүйелерін қосқанда енгізу қажеттігі талап етлді.
Осындай дәстүрді іс жүзіне енгізіп, нығайтуға социалистік деп аталатын
елдердің (атап айтқанда КСРО) конституциялары көп әсерлерін тигізіді.
Демек, еңбекшілердің әлеуметтік қарсылығы негізінде пайда болған
социалистік және ұлттық-социалистік тотарлитарлық режимдердің өмір
сүруінің өзі дүниеге демократиялық мемлекетті түнгі күзетші міндетін
атқарудан әрі асырмайтын және нарық жағдайында қоғамдық қатынастардың өзін-
өзі реттеу үмітіне төнген аса зор қауіп екенін көрсетті [8].
Алғашқы жылы кеңестік конституциялары Қазақ революциясына кейін пайда
болды. Олар – 1918 жылғы РСФСР Конститутциясы, 1924 жіне 1936 жылдардағы
КСРО Конституциялары, ақыры, 1977 жылғы бүкілхалықтық мемлекеттің Негізгі
заңы.Біздің республикамызда ең алғашқы Қазақ автономиялық республикасының
Конституциясы 1924 жылы жасалынды. Тек 1926 жылғы 18 ақпанда Орталық Атқару
Комитеті бекіткен болатын. Ол кезде біз Ресей Федерациясының қарамағында
болғанбыз, өкінішке орай, бұл Конституцияның жобасын Бүкілресейлік Орталық
Атқару Комитеті кейіннен бекітпей тастады, өйткені ол кездегі Ресейдің
Конституциясы боыйнша автономиялық республикалардың Ата заңдарын бекіту
Ресей өкілеттігінде болатын. Сондықтан да болар Қазақ Автономиялық
Республикасының 1926 жылғы Констиуциясы қағаз жүзінде қалып қойғаны
өкінішті.
Орталықтың үстемдігі мұнымен аяқталған жоқ. Оны біз 1937 және 1978
жылдардағы Қазақ КСР-інің конституцияларының мәтіндерінен аңғаруымыз
болады. Оларда КСРО Конституцияларының негізгі мәтіндері толығынан
сақталынған, тек аздаған өзгерістер, Қазақстан Республикасының ерекшеліген
туындаған.
2. Конституциялық құқықты демократизацияландыру. Бұл тенденция барлық
жерлерде сайлаудың жалпыға бірдей, тең және төтелігінен туындайды. Өйткені,
біз, Республика Президентінің, Парламент Мәжілісінің, Сенатының және
маслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін жасырын дауыс беру жағдайында, лауазымына қарамастан, тек
Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық заңы негізінде
ғана өткіземіз. Бұдан да басқа қазіргі кездегі, өз егемендігімізді алғаннан
бері дүниеге жаңа демократиялық институттар келіп, дами бастады. Солардың
бірі - әкімшілік пен конституциялық әділеттілік, адам құқығы жөніндегі
мемлекеттік ұйымдар, т.б.
3. Конституциялық құқықтық интернационализациялау. Бұл тенденцияның
басты өзегі әрбір демократиялық мемлекеттің Ұлттық конституциялық құқығының
халықаралық құқықпен жақындасып, олардың арасындағы алшақтықтың бірте-бірте
жойылуы. Жеке мемлекеттің конституциялық құқық мәселесіндегі айтарлықтай
жетістіктері халықаралық деңгейде қорытындылап, олар халықаралық актілерге
пактілер, конвенциялар, және т.б. түрінде енеді. Мұның өзі әрбір
мемлекеттің ұлттық заңдарына тиісті демократиялық конституциялық құқықтық
институттарды кіргізуге өз әсерін тигізеді деген сөз. Қазақстан
Республикасының Конституциясындағы Республика бекіткен халықаралық
шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт
бойынша оны қолдану үшін заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа
реттерде, тікелей қолдалынады (4-баптың 3-тармағы) және барлық заңдар,
Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады.
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады, - делінген тұжырымдар осының куәсі. Демек,
біздің Ата заңымызда тікелей көрсетілмесе де, тек республика бекіткен
халықаралық шарттар ғана өзіміздің құқықтық жүйелердің, құрамдас бөлігі деп
есептеуімізге күмән жоқ. Ал Ресей Конституциясының 15-бабының 4-
тармағындағы жазуларға көз жіберсек, онда жалпыға танымал халықаралық
құқықтың қағидалары мен нормалары және халықаралық шарттар Ресей
Федерациясының құқықтық жүйелерінің құрамдас бөлігі болып есептелінеді.
Егер Ресей Федерациясының халықаралық шарттарында заңнан өзге ережелер
тағайындалса, онда халықаралық шарттардағы ережелер қолданылады, - делінген
[3].
Мемлекеттік құқық ғылымында конституция термині материалдық және
формальды негізінде түсіндіреді. Материалдық мәні ретінде конституция – бұл
жазбалы акт, актілердің жиынтығы немесе констиитуциялық әдет-ғұрыптар.
Мұндай материалдық мәнінде термин конституция өмірінде аз қолданылады.
Көбінесе, біз конституцияныформальды мәнінде, яғни заң немесе заңдардың
топтары ретінде, өзге нормативтік актілермен, заңдармен салыстырғанда оның
ең жоғарғы күші бар екендігін түсінеміз. Демек, конституцияны бұл тұрғыда
заңдардың немесе Ата заң деп түсінуіміз қажет.
Конституция түсінігін заңды (юридикалық) конституция және нақтылы
(фактически) конституция жүктеулерінен ажыратуымыз қажет. Заңды конституция
– бұл қоғамдық қатынастарды реттейтін белгілі құқықтық нормалардың жүйесі.
Нақтылы конституция болса, ол өмір өзегінен туындайтын қатынастар. Яғни,
мұндай конституция өмірінен тығыз байланыста болып, одан алшақтамауы тиіс.
Былайша айтқанда, ол өмір шындығы, өмір ақиқаты.
Сөйтіп қорыта келгенде, біз мынаны айтпақпыз. Қазақстан Республикасы
– басқа ұлттық құқықтық қайнар көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар,
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың
құқытарын, бостандықтары мен міндеттерінің негздерін, сонымен қатар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет
принциптерін бекітетін және реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы.
1.2 Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы
Аталған мәселенің өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың
нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыстау шығар. Заң
әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей, конституцияның нысаны – бұл
конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік
актілерден тұратындығымен анықталады.
Біртұтас және жалғыз конституциялық акті болып есептелінетін,
мысалы, Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасынң конституцияларын
айтсақ та жеткілікті. Ал бұлардан айрықша Швеция конституциясы үш
нормативтік актілерден тұрады: 1974 жылғы басқару нысаны, онда мемлекеттік
құрылыс негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар және мемлекеттік
органдардың бірыңғай жүйесі реттелген; 1810 жылғы мұрагеолік таққа отыру
актісі және 1974 жылғы ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі акт.
Егер Констиитуцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелрді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрапталған) деуімізге болады. Ал өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізгі, мемлекеььік органдардың жүйелері мен мәртебесі,
мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді.
Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің
бөліуі қағидаларына сәйкестіндіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен
парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот
билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары[12].
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда, әдетте,
конституцияның күшіне ену тәртібі тағайындалады. Констиитуцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ған қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Соцалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпандағы Конституциясы. Бірақта Қазақстан
заңгер ғылымдар қауымы оны осы күнге шейін елемей келеді. Оның да өзіндік
сыры бар. Өйткені, сол кезде біздің еліміз РКФСР-дің қарамағында болатын.
Жоғарыда сөз етілгендей 1926 жылғы Конституция КАКСР Орталық Атқару
Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару
Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы
жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде
қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз
бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен
тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан зор
мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет [4].
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ККС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11-тараудан (қоғамдық құрылыс,
мемлекеттік құрылыс; мемлекеттік өкіметтің жоғары органдары; мемлекеттік
басқару органдары; мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдары; бюджет; сот
және прокуратура; азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері; сайлау
жүйелері; елтаңба, ту, астана; конституцияны өзгерту тәртібі) және 124
бастан тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9-тарауда ғана берілген. Оның 108-бабының 2-
бөлігіндегі Қоғамдық социалистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жаныңды түршіктіреді. Қашан адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды десеңші.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Бұл
Негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мелекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мызғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. Барлық Қазақстан
Конституцияларына, социалистік типтік ретінде, тән ерекшелік қасиеттерінің
болуы. Ең алдымен олардың таптық мәндігі оқшауланып тұрады. 1937 жылғы
Қазақ КСР Конституциясының 2-бабында, помещиктердің, капиталистердің және
байлардың өкіметін құлату, пролетариат диктатурасын орнату, қазақ халқын
патша өкіметінің, орыс империалистік буржуазиясының ұлт езушілігінен азат
етіп, ұлтшыл контрреволюцияны қирату нәтижесінде өсіп, нығайған еңбекшілер
депутаттарының Кеңестері болып табылады, - делінген тұжырымдар сол кездегі
Қазақ КСР-інің саяси негізін құраған, ал енді оның экономикалық
негіздерінің арқауы – Конституцияның 4-бабы. Онда шаруашылықтың феодалдық
және капиталистік жүйесін жою, өндіріс құралдары мен құралжабдықтарына жеке
меншікті жою, адамды адам қанауын құрту нәтижесінде бекіген шаруашылықтың
социа-листік жүйесі және өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтарына
социалистік меншік болып табылады – делінген. Ал меншіктің бұл түрі екі
формада – мемлекеттік меншік (бүкіл халық дәулеті), және кооперативтік –
колхоз меншігі (жеке колхоздардың меншігі, кооператив бірлестіктерінің
меншігі) ретінде баяндалған. Ал, 1978 жылғы Ата заңда Коммунистік партияның
барлық қоғамдық өмірдегі басымдылығын, оның бағыт беруші басшылық рөлін
нығыздауды, экономикалық жүйенің негізгі ретінде – мемлекеттік
(жалпыхалықтық) және колхоздық – кооперативтік меншігін бекітті,
шаруашылықты жоспарлы түрде жүргізуді айқындайды[16].
Қазақ Кеңестік конституциясында мемлекеттік өкімет органдарының
негізін қалаушы – Кеңестердің жоғарлығы заңдыланған болатын. Мысалы, халық
депутаттарының Кеңестері – КСРО Жоғарғы Кеңесі, облыстық кеңестері,
аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық, поселкелік, ауылдық кеңестері –
мемлекет өкімет органдарының біртұтас жүйесін құрайды, - делінген Қазақ КСР
Конституциясында. Шын мәнінде, бұлар өмірмен ұласпаған, өйткені жоғарыда
сөз етілген Коммунистік партия мемлекет өміріндегі барлық мәселелерді
шешулі өз басшылығына алып, нұсқау беріп отырғандығы бәрімізге мәлім.
Демек, Кеңестердің үстемдігі формальды түрде қағаз жүзінде нығыздалынып
өмірге енген. Соның нәтижесінде Кеңестер партия органдарымен алмастырылып,
бүкіл билік соңғылардың қолдарына тиген. Еліміздің сол кездегі Ата заңында
азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке өзіндік құқықтары да
шетте қалмаған. Бірақта, оларды іс жүзінде орындау, мемлекет тарапынан
кепілдіктер беру мәселелері де аяқтай қалып отырған. Конституциялық заңдар
тиісті соттардың тәуелсіздігіне де қамқорлық бола алмады. Біздің осындай ой-
өрісімізге дәлелді тиек ретінде 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының
құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн көрдік: 1) Қазақ КСР-
нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2) мемлекет және жеке адам;
3) Қазақ КСР-інің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы; 4)
Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және олар сайлау тәртібі; 5)
Қазақ КСР-інің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының жоғары органдары; 6)
Қазақ КСР-індегі мемлекеттік өкімет пен басқарудың жергілікті органдары; 7)
Қазақ КСР-інің экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік жоспары.
Қазақ КСР-інің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот төрелігі. Арбитраж және
прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-інің Елтанбасы, Туы, Гимні және
астанасы; 10) Қазақ КСР Конституиясының қолданылуы және оны өзгерту
тәртібі. Осы конституциялық бөлімдер құрылымдарының дұрыстығына көңіліміз
толмай тұр. Оның себебі, біріншіден, Қазақ мемлекеті ұлттық-аймақтық
бөліністерге ешқандай бөлінген жоқ. Сондықтан, Ата Заңның 3-бөлімінің атауы
шын мәнінде әкімшілік-аумақтық құрылымы делінуі тиісті; екіншіден,
азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, олардың міндеттері 2-
бөлімдегі жеке адам тұжырымдарына енуі де бұрыстау сияқты [5].
1990-1993 жылдар арасында Республика тарихында аса маңызды саяси
сипаты бар құбылыстар орын алды. КСРО-ның тарап, оның негізінде Тәуелсіз
Мемлекетер Достастығының құрылуы Қазақстан мемлекетінің дамуының келесі бір
белесі еді. Егемендік алу жағдайында қалыптасқан саяси ахуалдан туындаған
жаңа нормативтік құжат қабылдау қажеттігі өзекті мәселелердің бірі болды.
Қазақстанның ең жаңа тарихындағы айтулы кезең болған маңызды екі күн –
Мемлекеттік егемендік туралы Декларация қабылданған 1990 жылғы 25 қазан мен
12-ші шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан
Республикасның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң
қабылданған 1991 жылығы 16 желтоқсан.
Егемендік туралы Декларация Тәуелсіз Қазақстанның саяси-құқықтық көзі,
мемлекеттік биліктің едің ішіндегі үстемдігі мен оның халықаралық жария
еткен алғашқы ресми бағдарламалық мәлімдемесі болып табылады.
Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі
туралы Декларация елімізді тәуелсіздігінің іргетасын қалады.
Мұның өзі мемлекеттілікті нығайтумен тығыз байланысты еді. Оған дәлел
Декларацияның 2-бабы, онда: Қазақ КСР-і ұлттық мемлекеттігін сақтау,
қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады, - делінген саяси мәні бар
принцип жазылды [20].
Әрине, бұл шын мәнінде егеменді ел болу қазақтың ұлтық мемлекеттігін
қалпына келітіріп дамыту жолындағы батыл қадам болатын.
1991 жылдың 16 желтоқсаныңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылданып, ел егемендігі
мемлекеттік тәуелсіздікпен толықтырылды. Социалистік Республика деген
тіркес сөз алынып тасталды. Бұл екі құжатта еліміздің саяси-құқықтық көзі
ретінде мемлекеттік биліктің жоғарлылығы, конституциялық құрылыс,
адамдардың құқықтық мерейі мен халықаралық қатынастардың тәуелсіздігі, т.б.
жөнінде ресми жарияланған бағдарламалық мәлімдемесі айқындалған.
Дегенмен, бұлардағы негізгі тұжырымдамалар көлемі жағынан бірдей емес
болатын. Айталық, Декларация бөлімдерге, тарауларға бөлінбей, баптарға
айрықшаланған, оның саны – 17, онда: Қазақ ССР – егеменді мемлекет (1-бап),
ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту (2-бап), аумақтың
бөлінбейтіндігі (3-бап), Қазақстан халық (4-бап), азаматтық (5-бап), өкімет
билігі (6-бап), биліктің тармақтары (заң шығару, атқару және сот билігіне
бөліну принципі (7-бап), өзіндік мәселелерді шешуге еріктілігі (8-бап),
меншік формаларының алуан түрлілігі (9-бап), мемлекеттік экономика
жүйелерін құру (10-бап), экологиялық, табиғи ресурстар мәселелері (11-бап),
өзге ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің құқықтық теңдіктеріне кепілдіктер беру
(12-бап), ішкі әскерлер, мемлекет қауіпсіздігі және ішкі істер органдарын
ұстауға Қазақ КСР-інің құқығы (13-бап), халықаралық қатынастар тәуелсіздігі
(14-бап), мәсеелерді дербес шешуі (15-бап), мемлекеттік символдар (
рәміздер 16-бап), Декларация Одақтық шарт жасауға, Қазақ ССР-інің жаңа
Конституциясын, заң атілерін әзірлеу үшін негізі (17-бап). Еліміздің
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң бұдар өзгеше болды, ол 7
тараудан 18 баптан тұрды.
І тарау Қазақстан Республикасы - тәуелсіз мемлекет;
ІІ тарау Қазақстан Республикасының халқы мен азаматы;
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет органдары;
IV тарау Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің
экономикалық негіздері;
V тарау Қазақстан Республикасы – дүниежүзілік қоғамдастықтың мүшесі;
VI тарау Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін қорғау;
VII тарау Қорытынды ережелер.
Тарихи-құқықтық құжат бірін-бірі жалғастырып, толықтырып тұрды. Олар
біріге келе еліміздің қоғамдық құбылыстардағы түбегейлі өзгерістерді
еңсеретіп, 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының негізін
қалайтын ірге тасы болды. Өйткні, Конституция өз бастауын Мемлекеттің
егемендігі мен тәуелсіздігі жайлы Конституциялық заңдардан алды.
Еліміздің жаңа Конституциясы туралы мәселені көтерудің басты себебі –
ол еліміздің қоғамдық және мемелекеттік өмірдегі оң елеулі өзгерістердің
ықпалы мен Республиканың қалыптасуы мен дамуының стратегиялық мақсаттарын
баян етті [23].
КСРО-ның күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп барлық бұрынғы
социалистік республикалардың өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды
процесс.
Социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Социалистік одақтас республикалардың орнына демократиялық, құқықтық,
зайырлы, әлеуметтәк өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді мемлекеттер келді.
Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі Заңда нақыштау заман талабы болатын.
1993 жылғы 28 қаңтарында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 9-
сессиясының 12-ші отырысында жаңа Конституция дүниеге келді.
1.3 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының мазмұны
Жаңа Конститция туралы мәселені көтерудің басты себебі – ол еліміздегі
болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік елеулі
өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының стратегиялық
мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның күйреп, саяси
аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік республикалардың орнына
енді өз алдына тәуелсіз мемлекеттерге айналуы заңды процесс. Сөйтіп,
социализмнің қоғамдық құрылысы түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Социалистік
одақтас республикалардың орнына демократиялық, құқықтық, зайырлы әлеуметтік
өмірге аяқ басқан тәуелсіз, егеменді мемлекеттер келді. Осындай елеулі
құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап белгілеу - өмір заңы. 1993 жылғы 28
қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясының
12 отырысында дүниеге жаңа Конституция келді. Оның басты желісі –
дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді дамыту негізінде
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік
және біртұтас мемелекет ретінде дүние жүзіне хабарлау. Алғашқы рет жаңа Ата
заңның ең жоғарғы заңдық күші бар және оның нормалары тікелей қолданылады,
- делінген. Сонымен қатар жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, орыс
тілі – ұлттық қатынас тілі, - деп бекітілген .
Конституциялық құрылыс негіздеріне басқа да елеулі өзерістер
енгізілді. Мысалы, Қазақстан аумағының тұтастығы, оның бөлінбейтіндігі,
адамды, оның өмірін, бостандығы мен ажырамас құқығын ең қымбат қазына деп
танығын. Халық билігі, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік биліктің бөліну
принциптері, сондай-ақ, мемлекеттік нышандар (Елтаңба, Жалау, Әнұран)
туралы мәселелер де басты назарда болды. Міне, осылардың барлығы ешбір
бөлімдерге, тарауларға кіргізілмей, бөлек, оқшауланып, кіріспенің
(преамбуланың) жалғасы ретінде берілген. Осы ерекшеліктерді ескере отырып,
Конституцияның құрамдас бөліктеріне тоқталу қажеттелігін ескердік. Ол 4
бөліктен (Конституцияның преамбуласы, 9 тармақтан тұратын конституциялық
құрылыстың негіздері, Ата заңның мәтіні, тпелі кезең ережелері), 4 бөлімнен
(азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттері, қоғам, оның құрылыс
негіздері, мемлекет, оның органдары мен институттары, конституцияны сақтау
кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптан құралған.
Жаңа Конституция бұрынғы 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының жалғасы
болып табылса да одан өзінің мәні жағынан да өзгеше болды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, бір жағынан, қазақ
халқының ұлттық мемлекеттік құрылысының барлық жинағын конституциялық
тәжірибесін қорытты, екінші жағынан – бұл тәжірибені мемлекеттік құрылыстың
жаңа талабына сай келетін жаңа мазмұнмен толықтырылды. Қазақстан
Республикасының ерекшелігі осымен анықталады. Ол өзінің бойына батыстық шет
мемлекеттердің озық бай конституционализм идеясының қалыптастырылғн
мемлекеттік және саяси тәжірибелерін жинақтады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының кіріспесі ең басты заңы
және саяси мәнді келеді. Онда: Біз, Қазақстан халқы, дүниежүзілік
қоғамдастықтың ажырамас бөлігі бола отырып, демократиялық қоғам мен құқытық
мемлекет құруға бекем бел байлап, азаматтық татулық пен ұлтаралық
келісімде, өзіміз үшін және өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз
етуді қалай отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз және конституциялық
құрылыстың мынадай негіздерін жариялаймыз..., - делінген.
Тәуелсіз еліміздің Конституциясы басқа тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
елдері сияқты, елдегі әлеуметтік, саяси, экономикалық өмірдің өзгерістерін
қамтыды [23].
Тәуелсіздік алған жылдардан бастап Қазақстан Республиксның өзіндік
конституциялық-құқықтық заңдарын дамыту қарқында жүргізілді.
Еліміздің жаңа Констатуциясының даму үрдісі бұрынғы кеңестік
конституциялармен салыстырғанда, төмендегідей ажыратуға болады.
1. Қазақстан Республикасының егемендігінің, оның тәуелсіз мемлекет
ретіндегі қалыптасуының құқытық қамтамасыз етілуі. Бұған сай Қазақ КССР-
інің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы (1990) және Қазақстан
Респликасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңның (1991)
қабылдануы, бұларды қай тұрғыдан алып қарасақ та тарихи, саяси маңызды
құжаттар, ұлттық құқытық және заңнаманың бастау көздері. Осы тарихи маңызды
құжаттардың мәтіндерін, олардағы идеялар мен принциптерін салыстыра отырып
келесі ойларды түйіндеуге болады:
Бірінші – олардың арасындағы тығыз байланыс, олардың ұштасуы, бірін-
бірі жалғастыруы.
Екіншіден, осы құжатардың мемлекетпен қоғамдағы саяси, экономикалық,
әлеуметтік қатынастарды жаңа тұрғыдан, дәстүрлә халықаралық-құқықтық
тәжірибеде қалыптасқан принциптерге сай реттеуі.
Үшіншіден – бұл заңдар қоғамның неғұрлым маңызды конституциялық
кезеңдерін есере отырып, ұлттық заңнама жүйесінің қалыптасуына үлкен ықпал
жсады, құқықтық жүйенің іргетасын қалады, бқлжымас қағидаларын анықтады.
2. Конституциялық-құқықтық заңдарының деидеологизациялануы. Әрине,
бұрынғы Кеңестік Конституцияларға тәне мемлекеттің тоталитарлық мәндәгән
бүркемелей, жоғары деңгейдегі мемлекеттік істерді қоғамдық ұйымдарға көшіру
сияқты жаңа өрлеу сатыда жаңа Конституцияда мемлекеттің, институттардың,
қоғамдық құрылысының мәнән айқындайтын идеолоиялық сипатының болмауы.
Мемлекеттің атауы, оның егемендігін білдіретін рәміздердің (әнұраны, туы,
елтаңбасы) өзгерілуі.
3. Мемлекет пен қоғамдық барлық институттарын гуманизациялау
(ізгілендіру), яғни ой-өрісімізді ендігі жерде елімізде орнығатын адамды,
оның өмірін, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазынасы
ретінде танылуына ауыстыру. Мұның өзі, сайып келгенде, мемлекет пен
азаматтың өзаралық қарым-қатынсының, жаупкершілік тұжырымдамасын қайта
қарауға әкеліп соқтыратыны сөзсіз.
4. Биліктің бөліну принципін іске асыру. Бұл принциптің конституциялық
құрылыс негіздерінің бірі ретінде танылуы Қазақстан Республикасы
Конституциясының көптеген тұжырымдарындағы мемлекеттік органдардың жүйелері
мен құзыретін, олардың арасындағы өкілеттіктерді ажырату принциптерін
бекітумен сай келеді. Бұл жөнінде Конституциялық құрылыс негіздері
делінеген бөліктің атыншы тармағында Қазақстан Республикасында мемлекеттік
өкімет билігі оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принциптеріне
негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өз өкілеттігі аумағында
дербес болады, тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара
ықпалдасып іс-әрекет жасайды. Заң шығарушы конституциялық құрылыс
негіздерінің бұлжымастығына сүйенеді. Мемлекеттік өкімет билігі Республика
Конституциясы мен заңдары негізінде жүзеге асырылады.
5. Шаруашылықтың нарықтық жүйеге, экономикалық нарықтық қатынастарына
көшуі. Қазақстан Республикасының Конституциясында осыған байланысты
бекітілген мынадай ереже бар: Қазақстан Республикасының экономикасы
меншіктің әралуан түрлеріне негізделген. Мемлекет барлық меншік
субъектісінің заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етеді жер, оның қойнауы, с,
өсімдітер мен жануарлар үниесі басқа да табиғи байлық тек мемлекеттік
меншікте ғана болады. Аталған объектілерді меншіктенушінің құқықтылықтарын
мемлекет атыан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері заңмен белгіленеді,
жеке меншікке қол сұғылмайды. Бұл нақтылы конституциялық нысандардың
нарықтық қатынастар жағдайында барлық меншік нысандары бүкіл қоғам мүшелері
үшін пайдаланылады, - еген тұжырым тууы мүмкін. Мемлекет экономиканы
тікелей командалық басқару тәсілін ығыстырды. Ынталандыру факторының
реттегіші нарықтық тетік болып табылады.
6. Құқықтық мемлекеттік тұжырымдамасын іске асыру. Бұл құқықтық
мемлекет идеясын іске асыру үшін дүниежүзілік тәжірибеде анықталғандай,
кемінде мынадай үш жағдай орындалуы қажет:
а) мұндай мемлекетте Конституция қабылданып және қолданылып қана
қоймай, құқықтық жүйеде оның жоғарлылығының болуы;
б) Конституцияның шынайы қоғамдық қатынастарда пайдалану мен оның
тікелей байланыста болуы. Бұл екі жағдай бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республика Конституциясының мемлекеттік және қоғамдық органдардың
өзге актілеріне де, соның ішінде басқа заңдарға да қатысты ең жоғары заңдық
күші болады. Мемлекеттік органдардың өзге актілері, барлық заңдар Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізінде және соған сәйкес, сол белгіленген
ресми тәртіп бойынша қабылданады, оған қайшы келмеуі тиіс, мемлекетіміз
жасасатын халықаралық келісімдер (шарттар) да қазақстан Коснтитуциясына
сәйкес жасалынуы тиіс. Қолданылып жүген нормалар Конституциялық қалыптармен
сай келмеген жағдайда соңғысы қолданылады, өйткені басқа нормалар осыған
сай келтірілуі тиіс. Конституцияның қағидаларына қайшы келген заңдар мен
өзге актілердің заңдылық күші болмайды. Яғни, кез келген демократиялық
құқықтық мемлекеттегі ағымдағы заңдар құқықтың базалық көзі ретінде
Конституцияға негізделеді. Конституцияның нормалары ағымдағы заңдармен
ұштастырылуы мүмкін. Конституцияны өте қатаң, әрі дәлме-дәл сақтап, орындау
барлық азаматтар, қоғамдық бірлестіктер, бүкіл мемлекеттік органдар үшін ең
жоғарғы құқық тәртіп ережесі болуы тиісті.
Құқықтық мемлекет идеясын іске асырудағы қажетті үшінші жағдай –
Конституцияның қоғамдық беделінің көтерілуі, конституциялық сана-сезім тепе-
теңдігінің бекітілуі. Конституцияны Ата заң деуімізідің өзі оның
қасиеттілігінде, жазбалы түрде берілген теңдесі жоқ тұжырымдарында. Әрбір
азамат бұл құжатты жүрегімен қабыл алып, Ата заңымызды жоғары деңгейде
бағалап, көтеріңкі ұстау қажет. Конституиця Елтаңбаны, Әнұранды, туды
құрметтеуді, сезімталдықты талап етеді. Бұл – біздің қоғамда дамып келе
жатқан жаңару процестерін қорғау кепілдіктерінің бірі болып табылады [26].
Құқық насихатшыларымыздың парызы заңдылық принциптерінің, еліміздің
Негізігі заңының – Қазақстан Республикасының бүкіл ұлылығын көрсетіп,
Республика халқының тарихи асуларын баяндап, демократияны дамытуда,
заңдарымызды жетілдіруде жаңа кезеңдерді ашып, қазақстан елі азаматының
қасиетін одан әрі жоғары көтерді. Қоғамның ең басты мақсаты бүкіл
адамдардың құқықтық саналықпен орындауларымен оған құрметпен қарап, өз
әрекеттерін заңдармен ұштастыру болып табылды. Соның негізінде заңдарымыз
жетіліп олар адамдарға қызмет ете бастады және жас заңгер мамандар осы
салада аянбай қызмет етті. Конститутцияны, өзге де заңдарымызды, лауазымды
адамдардың, мемлекеттік органдардың мүлтіксіз орындп сақтауы
республикамыздың дүниежүзілік өркениетті елдердің қатарына қосылудың бірден
бір жолы болып табылды.
Қазақстан жұртшылығы заң білімін неғұрлым терең әрі тиянақты меңгерсе,
ол оның талаптарына сқғұрлым жаупкершілікпен қарайды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша биліктің
ауқымды бөлігі Жоғарғы Кеңеске тиді. Конституцияның 62-бабына сәйке Жоғарғы
Кеңес Республиканың жалғыз және ең жоғарғы өкілді органы болды. Ол бұрынғы
сияқты бірпалаталы болып, 5 жылға сайланды және бірінші рет тұрақты жұмыс
жасайтын болды. Ешқандай басқа мемлекеттік органдар заң шығару қызметімен
айналысуға құқығы болмады. Депутаттарға жоғарғы кеңестен тыс жерде
лауазымды алуға, басқа өкілді органның депутаты болуға және кәсіпкерлікпен
айналысуға тыйым салынды. Конституцияның 64-бабында Жоғарғы Кеңестің
өкілеттілігі айқындалды. Ол Республика Конституциясын қабылдаумен және оған
өзгерістер мен толықтырулар енгізумен, заңдарды қабылдап, республикалық
бюджетті бекіту және т.т. айналысатын болды Жоғарғы Кеңестің өкілетігінен
биліктердің бөліну идеясымен келісілмейтін, Кеңестердің заңдарды шығаратын
және бір мезгілде оларға түсінік беріп атқаратын, атқарылуын қадағалайтын
органдар екені туралы ескірген идеялар көрініп тұрды. Республиканың ең
жоғарғы лауазымдарын сайлау мен тағайындауды тек қана Жоғарғы Кеңңестің
өкілеттігіне беру атқарушы биліктің басшысы болып табылған президенттің
билігін шектеу еді. Конститутцияда қандай жағдайларда парламент таратылуы
немесе оның қызметі уақытша тоқтатыла тұруы, қашан және қалай үкіметке
сенімсіздік білдіруі мүмкін деген сұрақтарға жауап берілмеді. Сондай-ақ
Прмеьр–Министрдің де функциялары туралы анық айтылмады. 87-бапқа сәйкес ол
тек белгілі бір уақытта жиналып тұратын коллегиялық орган Министрлер
кабинетін тікелей басқарып, оның қаулыларына қол қойып, өкімдер шығарады.
Дегенмен, Премьер-Министр тек қана Министрлер кабинетін басқарып қана
қоймай, Президенттің стратегиялық бағытын жүргізу тактикасы үшін жауапты
ретінде, мемлекеттегі ең жоғарғы лауазымды тұлғалардың рөлін ойнады.
Кеңестік Констиутцияға қарағанда бұл Конститутция бойынша депутаттар
тек қана өзін сайлаушылардың ғана емес, бүкіл халықтың мүддесін қорғайтын
болды. Олар өз еріктерін еркін білдіріп, өз еіктерімен дауыс беруге құқық
алды.
Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы Конституцияны сотпен қорғаудың
ең жоғарғы органы – Конституциялық Сотты құра отырып, қазақстандық
конституционализмнің қалыптасуына елеулі өзгерістеріне енгізуіне
қарамастан, бұрынғы сот жүйесін, прокуратура мен тергеу органдарының
жағдайын қатырып тастағандай болды. Бұрын олар үшін партияның директивалары
Конституция мен заңдардан жоғары болып еді [28].
Бірақ, осыған қарамастан аталған Конституция төңірегінде бұқаралық
ақпарат құралдарында, заң әдебиеттері мен басылымдарында сыншыл сипаттағы
көзқарастар көп орын алды. Егемендік алу, тоталитаризмнен құтылу және
Қазақстанның демократиялық қоғам құруға бет бұруы Конституцияға жаңа
талаптар қойды. Бірінші Конституцияны қабылдау өте күрделі жағдайларда
өтті. Он екінші шақырылымға жиналған Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі импичмент, екі палаталы парламент, мемлекеттің сипаты, тілдер
мәртебесі, әлеуметтік-экономикалық құқықтардың мазмұнын нақтылау, сот
реформасы жөніндегі идеяларды мақұлдамады. Қазақстанның 1993 жылғы
компромисті, сондықтан да көп жағынан консервативті Конституциясы
қабылданып, ол әлеуметтік және нарықтық реформалардың тежеуіне айналды.
Бұл Конституция адамдардың жалпы құқықтарын белгілемей, тек қана
азаматтардың социалистік құқықтарын қайта жариялады. Олардың заңды
нысандары 1995 жылға дейін еркін нарықтық қатынастардың тежеуіші болды.
Бұған мысал ретінде сол Конституцияның 19-бабында нарықтық қатынастармен
келіспейтін, азаматтардың еңбекке құқығын декларативті түрде жариялануын
келтіруге болды. Сондықтан екі жыл өте салысымен Конституция жөніндегі
ойлардың күресі 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының уақытша
әрекет етуін анықтап, жаңа бір Конституция қабылдау қажеттігін аңғартты
[24].
Қолданыстағы ел Ата заңын аламастыруға себепші болған жәйттердің бірі
– жоғарыдағы айтылған мәселелерден туындағыан мемлекеттік институтардың
арасындағы қарама-қайшылықтарды еңсеру механизмінің жоқтығы, сайып келгенде
атқарушы және заң шығарушы органдар арасындағы қарама-қайшылықтың ушығып
кетуіне әсер етті. Бірақта, әлі де болса басталған конституциялық
реформаның жүргізілу қарқыны бәсеңсімеген болатын.
1993 жылғы ел Конституциясының жөндеуге келетін жерлеріне мыналар
жатқызылды:
- мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтарын бейнелейтін республика
қызметінің түбегейлі принциптері бұл құжатта мүлдем белгіленбеген;
- қолданылатын құқытық ұғымы болмаған, бұл ретте Республика заңдарының
алдында (бірақ Конституцияның алдында емес) тек бекітілен халықаралық
шарттардың басымдығы жақтаушылардың кейбіреулерін қанағаттандырмады.
- азаматтардың құқықтарын мемлекеттің атынан кез келген өкілетті орган
және кез келген себеп бойынша шектей алатын; қолданылып жүрген Конституция
екі палаталы Парламент белгіледі, оның қажеттігі туралы пікірталас бізідің
қоғамда көптен бері жүріп жатқанымен, 1993 жылғы Конституцияда сол күйі
жүзеге аспай қалған еді.
Міне, осылардың барлығы жинақтала келе еліміздің Конституциясының
жобасын дайындау жұмыстарын жеделдетті. Сөйтіп даяр жоба бүкілхалықтық
талқылауға шақырылды, оған 3 млн. 345 мыңнан астам адам қатысып, олар 31
мың 886 ұсыныс пен ескерту енгізді. Жобаға 1100 өзгерту енгізіліп, 98
баптың 55-ін өзгертуге, сондай-ақ Конституцияда жоқ бөлімнің және бірқатар
баптардың пайда болуына әкелді.
1.4 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бүкілхалықтық дауыс
беру (референдум) арқылы 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Ата заң
қабылданған күн демалыс мемлекеттік мереке Қазақстан Республикасының
Конституциясы күні деп жарияланды. Ата заңды қабылдау әдісінің орасан зор
маңызы бар. Өйткені, оның мазмұнын сайлаушылар көпшіліктің қатысуымен
мақұлдады. Жас мемемлекетіміздің он бес жылдық тарихын ой елегінен өткізе
келе, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заң, ұлттық валютамыздың, жеке меншік институтының
енгізілуі, ядролық сынақ полигонының жабылып, қазақстанның Атом қаруынсыз
елге айналуы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы,
Елорданың Арқа төсіне көшірілуі секілді маңызды оқиғалармен бір сапта 1995
жылы қабылданған Ата Заңның тағдырлы сипаты бар. Өйткені, қазақстанның
мемлекеттік қүрылымының жаңак моделі – президенттік республика бүкіл
халықтың таңдауы болғаны нақ осы Конститутциядан бастау алды.
Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы кіріспеден
(преамбуладан), ненгізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі ережелерден
тұрады. Кіріспеде, әдетте, Ата заңның мақсаты баяндалып, оны қабылдаудың
тарихи жағдайы, кейде құқытары мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясатта
басшылыққы алынатын негіздер көрсетіледі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының кіріспесі Ата заңды қабылдаудың себептері мен мақсаттарын
былай түсіндірген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,
байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік,
татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп қғына отырып,
өазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғарыжауапкершілігімізді сезіне
отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз. Ата заңның бұл бөлігі саяси және идеологиялық
тұрғыдан алғанда аса маңызды, өйткені, осыдан келіп, мемлекетіміздің
мынандай неізгі мақсаты туындайды:
1. Өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту.
2. Өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым қатынастықтың әдістерін нақтыландырып
бекіту.
3. Байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау.
4. Республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру.
5. Қазақстан Республикасының демократиялық негідерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz