Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту негіздері
КІРІСПЕ
1 АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
1.2 Аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік. экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
1.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелері
2 АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯ. ЛАРЫН, МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы аймақтық шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу
2.2 Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыра талдау
2.3 Аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі таңда жүзеге асырылу барысын кешенді талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ІС. ШАРАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелері
3.2 Аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі
3.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
1.2 Аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік. экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
1.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелері
2 АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯ. ЛАРЫН, МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІН КЕШЕНДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы аймақтық шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу
2.2 Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыра талдау
2.3 Аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі таңда жүзеге асырылу барысын кешенді талдау
3 ҚАЗАҚСТАНДА АЙМАҚТЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ІС. ШАРАЛАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
3.1 Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелері
3.2 Аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмі
3.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Диплом жұмысының өзектілігі сол аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі аймақтық кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев «... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады...», - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры.
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол жұмыста аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне және аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштеріне кешенді талдау жасалды. Сонымен қатар аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі таңда жүзеге асырылу барысы толық сипатталады. Әсіресе елдің жаңа стратегиялық басымдықтарына сәйкес аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі нақты деректермен талданған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу, аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелеріне шолу жасау, аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру сияқты мәселелер.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Диплом жұмысының өзектілігі сол аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі аймақтық кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік өркениетті елдерде әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне айналуда. Аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев «... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін болады...», - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры.
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау, жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол жұмыста аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне және аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштеріне кешенді талдау жасалды. Сонымен қатар аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі таңда жүзеге асырылу барысы толық сипатталады. Әсіресе елдің жаңа стратегиялық басымдықтарына сәйкес аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі нақты деректермен талданған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу, аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық тəжірибелеріне шолу жасау, аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру сияқты мәселелер.
1 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 8 наурыз 2009 жыл.
2 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
3 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
4 Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
5 Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
6 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің жағдайы мен проблемалары. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009 9-13 бет.
7 Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
8 Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
9 Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого бизнеса. - М. 2001.
10 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
11 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 13-21 бет.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
13 Қазақстан – цифрларда 2009 жыл ІІІ-тоқсан. Алматы, 2009
14 Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
15 Прохоров В. Развитие малого бизнеса. //Экономика и жизнь. 2007, №34.
16 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы есебі. Алматы, 2009. 13-21 бет.
17 Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики. 2003,№8.
18 «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты материалдар жинағы. Аламты, 2009. 16-21 бет
19 Имандосов М. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы қандай? //Ақиқат №6 2003ж.
20 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл.
21 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы.
22 Әліпбай С. Индустриялық-инновациялық жедел даму алдағы жаңа уақыт сипатын анықтайды. //Егемен Қазақстан. 29 мамыр, 2009 жыл 3 бет.
23 Қазақстан аймақтарындағы ШОК-тың даму көрсеткіштерін салыстыру. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 21-27 бет.
24 Ыдырысов Қ. «Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» қазіргі жағдайы
25 Бектұрғанов Н.С. Қазақстан экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді дамуы. //Егемен Қазақстан. 24 маусым 2009 жыл 2 бет.
26 «Даму» қорының 01.12.2009 ж. әрекет үстіндегі бағдарламасын жүзеге асырудың нәтижелері. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 131-146 бет.
27 Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение. // Вопросы экономики - 1997
28 Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 4 ақпан 2009 жыл.
29 Инновациялық үрдіс ғылыми - технологиялық дамудың негізі. \ Гуманитарные науки: межвузовский сборник научных статей. Часть I. – Караганда, 2009.-322с. 78-83бб.
30 Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
31 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
32 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
33 Тұрапбайұлы А. Индустриялық жобалар ел экономикасын өркендетеді. //Егемен Қазақстан. 4 шілде 2009 жыл.
34 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы - біздің ортақ болашағымыз үшін. //Егемен Қазақстан. 16 мамыр 2009 жыл. 1-2 бет.
35 Қазақстан Республикасының «Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы». ҚР ПҮАЖ-ы, 2008 ж., N 33, 340-құжат.
36 Қазақстан Республикасының «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы.
2 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
3 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
4 Экономическая теория. Под.ред В.Д.Камаева – М., 2002.
5 Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
6 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің жағдайы мен проблемалары. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009 9-13 бет.
7 Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
8 Иванова М. Малый инновационный бизнес в странах с развитой рыночной экономикой. // Российский экономический журнал.1995, №12.
9 Попов В.М., Ляпунов С.И. Практика малого бизнеса. - М. 2001.
10 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
11 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 13-21 бет.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық- жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. 30 қаңтар 2010 жыл.
13 Қазақстан – цифрларда 2009 жыл ІІІ-тоқсан. Алматы, 2009
14 Малый бизнес как фактор успешного развития региона //Десять лет реформ на постсоветском пространстве: ожидания, результаты, перспективы. Материалы международ.науч.конф.18-19 мая 2001г. В5-ти ч. Алматы, 2001 Ч.1-С.273-277.
15 Прохоров В. Развитие малого бизнеса. //Экономика и жизнь. 2007, №34.
16 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ-ның Қазақстандағы және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы есебі. Алматы, 2009. 13-21 бет.
17 Малый бизнес: методика и результаты анализа.//Вопросы статистики. 2003,№8.
18 «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты материалдар жинағы. Аламты, 2009. 16-21 бет
19 Имандосов М. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы қандай? //Ақиқат №6 2003ж.
20 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. // Егемен Қазақстан. 12 ақпан 2010 жыл.
21 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ «Бизнес Кеңесші» Бағдарламасы.
22 Әліпбай С. Индустриялық-инновациялық жедел даму алдағы жаңа уақыт сипатын анықтайды. //Егемен Қазақстан. 29 мамыр, 2009 жыл 3 бет.
23 Қазақстан аймақтарындағы ШОК-тың даму көрсеткіштерін салыстыру. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 21-27 бет.
24 Ыдырысов Қ. «Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» қазіргі жағдайы
25 Бектұрғанов Н.С. Қазақстан экономикасының дағдарыстан кейінгі серпінді дамуы. //Егемен Қазақстан. 24 маусым 2009 жыл 2 бет.
26 «Даму» қорының 01.12.2009 ж. әрекет үстіндегі бағдарламасын жүзеге асырудың нәтижелері. Оқу-әдістемелік құралы. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ. Алматы, 2009. 131-146 бет.
27 Архипов А., Баткилина Т., Калинин В. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогообложение. // Вопросы экономики - 1997
28 Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары. //Егемен Қазақстан. 4 ақпан 2009 жыл.
29 Инновациялық үрдіс ғылыми - технологиялық дамудың негізі. \ Гуманитарные науки: межвузовский сборник научных статей. Часть I. – Караганда, 2009.-322с. 78-83бб.
30 Предпринимательство: Учебник/Под. ред. М.Г. Лапусты. – М.: ИНФРА-М,2000.
31 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003год. С.226-231.
32 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
33 Тұрапбайұлы А. Индустриялық жобалар ел экономикасын өркендетеді. //Егемен Қазақстан. 4 шілде 2009 жыл.
34 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы - біздің ортақ болашағымыз үшін. //Егемен Қазақстан. 16 мамыр 2009 жыл. 1-2 бет.
35 Қазақстан Республикасының «Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы». ҚР ПҮАЖ-ы, 2008 ж., N 33, 340-құжат.
36 Қазақстан Республикасының «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы.
Кіріспе
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Диплом жұмысының өзектілігі сол аймақтық кәсіпкерлікті дамыту
мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері
санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік
сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі аймақтық кәсіпкерлікті
жетілдіру болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың
кепіліне айналуда. Аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып,
оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе
жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев ... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта
бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін
болады..., - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика
экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде
салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау,
жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің
дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау
шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол жұмыста
аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне және
аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштеріне кешенді талдау жасалды.
Сонымен қатар аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның
қазіргі таңда жүзеге асырылу барысы толық сипатталады. Әсіресе елдің жаңа
стратегиялық басымдықтарына сәйкес аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру
механизмі нақты деректермен талданған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу,
аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық
тəжірибелеріне шолу жасау, аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму
тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның
стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму
мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға
бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру
сияқты мәселелер.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, аймақтық денгейде шағын
кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың әлеуметтік-экономикалық саясатын
қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс.
Бұл жерде: аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен
бағдарламасын әзірлеу, аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің
ұйымдық құрылысының жүйесін жасау және шағын кәсіпорындарды дамытудың
бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын қалыптастыру көзделген.
Аймақтар бойынша тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік
субъектісі санындағы белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде
болып келді. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы
тіркелген ШОКС үлесі 2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық
тармаққа өсті. 2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын
немесе орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа
кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113
мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың)
жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау
(13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына
тиесілі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтық кәсіпкерліктің даму жағдайын және қазіргі
стратегиялық басымдықтарға сәйкес жүзеге асыру механизмдері мен әдістерін
талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылған:
- аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы рөлі мен маңызын анықтау;
- аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік
озық тəжірибелеріне шолу жасау;
- аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері
мен әдістерін кешенді талдау;
- Қазақстандағы аймақтық шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу;
- Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыра
талдау;
- аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі
таңда жүзеге асырылу барысын кешенді талдау;
- Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық
кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу;
- аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар
және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
- аймақтық кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтарға
тоқталу.
Зерттелу объектісі – Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерлік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - диплом жұмысы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне сүйене отырып жазылды. Ел басы өз
еңбектерінде кәсіпкерлік, кәсіпкерлікті аймақтық тұрғыда дамытудың
стратегиялық маңыздылығын ерекше айтып жүр. Қазақстан – 2030, Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан, Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге
қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, Дағдарыстан
дамуға, Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты еңбектерінде Қазақстанда аймақтық кәсіпкерліктің
болашақтағы дамуының негізгі бағыттарын айқындап берді.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері, дипломдық жұмысты жазу
барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері,
Қазақстан халқына жолдаулары, Қазақстан-2030 стратегиясы, Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы, Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары
мен олардың аймақтарда жүзеге асырылу барысы жөніндегі есептер, Қазақстан
Республикасының заңдары мен құқықтық актілері, Қазақстан даму институтының
зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, зерттеу тақырыбына байланысты
Қазақстандық және шетелдік авторлардың іргелі ғылыми еңбектері, әр түрлі
мерзімдік басылымдар мен арнайы әдебиеттер пайдаланылып, оларға талдау
жасалынды. Сондай-ақ, жұмыста Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020
бағдарламалары және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған
бағдарламасы қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының деректік базасы Елбасының Жаңа онжылдық-
жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауы,
Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның Қазақстандағы және оның
аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы
есебі, Самұрық-Қазына ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты
материалдар, сонымен қатар Қазақстанда аймақтық кәсіпкерлікті дамытудыға
бағытталған Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары
және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған картасы және осы
бағдарламалардың жүзеге асырылу барысы болып табылады.
Жұмыс құрылымы диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту жүйесінің ғылыми-
теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
Экономикалық әдебиеттерде пайда түрінде табыс әкелетін кез-келген
қызмет түрі ретінде бизнес (ағылшынша business) түсінігінің трактовкасы
кеңінен таралды. Бірақ басқа да пікірлер бар. Мысалы, бірқатар зерттеушілер
бизнес сөзі (busy - бос емес деген формадан) уақыт өте келе
мағынасы әртүрлі болған: кәсіп, іс, кәсіпкерлік, іскерлік орта,
компаниялар, еңбекақы көзі сияқты американдықтарың сөзінен шыққан деп
санайды. Көріп отырғанымыздай, әңгіме күрделі және санқырлы категория
туралы болып отыр, сондықтан оны талқылау белгілі бір шектеулерді талап
етеді.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті
Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық
жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан. [2]
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын
болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең
алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне
міндеттеме алатын адам пайда болған.
Кесте 1.
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы
Жыл Автор Түсінік
1725ж. Р. Кантильон: кәсіпкер –ол нарық жағдайында тәуекел етуімен
байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге
асыратын адам
1776ж. А Смит бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж К. Бодо кәсіпкер – ол белгілі бір жүзеге асырылатын
іске жауапкершілігі бар адам
1803ж. Ж.Б. Сэй бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен
капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық
үйлесуі;
1876ж. Ф. Уокер кәсіпкер – ол өзінің ұйымдастырушылық
қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж. И. Шумпетер кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың
қозғаушы күші, новаторлар
1964ж П.Друкер кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден
мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж. А. Шапиро кәсіпкер–ол әлеуметтік –экономикалық
механизмдерді ұйымдастырушы
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) –
бұл нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің
әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі
элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер
көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес
– бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір
материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да
қызмет хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және
ақшалай қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде
қабылдануы мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп
жағдайда оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені
бұл ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа
өнім түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер
іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және
ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін,
басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып
саналады.
Шығармашылық, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге
асыру - міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы.
Ал бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық
пайда алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті
анықтау үшін қолданылады. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде
іске асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды
шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен
жоғары табысты көздейді. [3]
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек
мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең
екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана
емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да
құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі
мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау
және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру
мүмкіндіктерін көрсету болып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің
капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік,
тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар,
қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды
категориялар қолданылады.
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан
бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде
кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай
алады. Олардың жалпы ұмтылысы – бұл бизнестің барлық қатысушыларының
лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық
игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
• тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
• бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
• бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның
қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін
іздестіру;
• ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды
иелену;
• өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы
жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
• әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа
жету;
• бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
• тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға
деген үмітті арттыру
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады
және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері
анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге
ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық
талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін
өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес
туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. [3]
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе
ретіндегі бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше.
Мұнда шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси,
әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық
жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы
талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің
жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара
байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты
айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес
шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін
білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен
оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс
процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің
іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының
экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің
қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады5:
1. Кәсіпкерлер – бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету
жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар.
¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен
іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі
компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық
кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.
Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара
пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен
қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді
сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын
жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен
олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек
бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы
мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері
тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік
ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да
бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ
мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр
түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты,
ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін
ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы
және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасын дамытуда маңызды және анықтаушы
мәнге ие. Бұл бизнестің ең күрделі және қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңде ТМД елдеріндегі көптеген кәспкерлер басым
жағдайда бизнестің коммерциялық сферасына ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық
жағдайдың тұрақтануына қарай өндірістік бизнес кеңейе түседі және өзінінің
негізгі орынын алады.
Коммерциялық бизнес сатып алу-сату және сауда-делдалдық әрекеттерге
қатысты операцияларды жүргізгенде қалыптасатын тауар-ақша қатынастарымен
сипатталады. Мұнда бизнесменге нақты өнім, жұмыс, қызмет түрлеріне
бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын анықтау қажет. Не және қалай сатып алу керек, қашан және қайда
сату керек, қандай тауарлар мен қызметтер сұранысқа ие болады және ең
бастысы пайда әкеледі деген сұрауларға жауап табу мақсатында маркетингтік
зерттеулер жүргізу керек.
Қаржылық бизнес – сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар және
қарыздық міндеттемелер болып табылатын коммерциялық бизнестің ерекше түрі.
Валюта-ақша және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды жабу және
пайда алу үшін кәсіпкерлік табыс әкелуі тиіс. Қаржылық бизнес валюта нарығы
мен бағалы қағаздар нарығына жүргізілген маркетингтік зерттеулерге
негізделеді.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы – бұл шаруашылық субъектілерінің
әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық
нысандардың жиынтығы. [4]
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
• информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация
құралдары;
• қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық
компаниялар;
• сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
• салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа
да органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар
және бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны
ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік
деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы
өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал,
жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және
маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор – кәсіпкерлердің жасаушы қызметі
мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар
мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс
процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек
жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы
ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен
ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға
маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен
үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып
келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды,
материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен
мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының
тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты
факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-
тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның
жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық
дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық
тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та,
Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау,
ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты
факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің
жағдайына әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі
уақытта жаңа технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің
тиімділігін арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы
шаруашылық байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға
ерекше көңіл бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің
барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық
ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық
қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және
нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен
жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу,
монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-
институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық
емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз
ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар
(адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс. [5]
Шағын және орта кәсіпорындар – экономиканың негізі, өйткені
кәсіпкерлер нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз
қорларын, тұрып қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі
кезеңінде тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік
көмек көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және
өкіметтік құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы
зор. Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын
толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең
топтарының дамуына әсер етті.
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие
болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға
әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі
болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге
дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске
мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ, жоспарлы экономиканы трансформациялау
кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда
негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға
өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген
жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда
дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен
құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын
жасады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетелдік тəжірибесі
кəсіпкерліктің экономикада аса маңызды міндеттерді орындап отырғанын
көрсетіп отыр. Жапон экономикасы екінші дүниежүзілік соғысынан кейін шағын
жəне орта кəсіпорындардың арқасында жылдам қалпына келді, сөйтіп жапондық
экономикалық ғажайып орын алды. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары тіпті мынадай
формула танымал болатын: Шағын нəрсе тамаша!. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Даму бағдарламасының мəліметтері бойынша əлемдік экономикада шағын
кəсіпорындардың саны барлық кəсіпорындардың жалпы санының 95%-нан асады.
Олардың үлесі əрекеттегілерінің 60%-нан астам бөлігін құрайды, ал олардың
ЖІӨ-дегі үлесі 50%-ға дейін жетеді. Бұл орташа əлемдік көрсеткіштер.
Ал Жапонияда мысалы, шағын жəне орта кəсіпкерліктің үлесі
компаниялардың жалпы санының 99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын жəне өнеркəсіпте
қызмет ететіндер санының 80%-ын құрайды. АҚШ-та - ЖІӨ-нің 50%-дан артық
бөлігі, инновациялардың жартысынан астам бөлігі, ұлттық жұмыс күшінің 23
артық бөлігі шағын кəсіпкерлікте еңбек етеді. Бүгінде Қазақстанда еңбекке
жарамды белсенді тұрғындардың əрбір бесіншісі шағын жəне орта бизнесте
еңбек етуде. Олардың шамамен алғанда тең жартысы – жеке кəсіпкерлер. Ал
барлық тіркелген кəсіпорындар мен кəсіпкерлердің 90% артық бөлігі шағын
жəне орта бизнес секторына тиесілі болып келеді. Бұл тұрғыда біз орташа
əлемдік көрсеткіштермен бір деңгейде келеміз. Сонымен қатар, егер шағын
жəне орта бизнестің ЖІӨ-де алатын үлесін салыстырар болсақ, Қазақстанда –
бұл шамамен 16%. Ал, мысалы, Ұлыбританияда – 52%, Италияда – 55%,
Германияда – 57%. [6]
Біздің еліміз үшін абзал міндеттің бірі – шағын бизнесті дамыту. Шағын
бизнес жұмыссыздықтың төмендеуіне, нарықты отандық тауарлармен жəне
қызметтермен толықтыруға мүмкіндік тұғызады, бəсекелестік ортаны
қалыптастырады, ЖІӨ-ге жəне ел бюджетіне əсер етеді. Ең бастысы, шағын
бизнес қоғамның тұрақтылық негізі ретінде ортаншы классты құруға платформа
болып табылады.
1.2 Аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан
Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді.
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика
экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде
салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау,
жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің
дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау
шараларын ерекше атап өту қажет.
Жалпы аймақтық кәсіпкерлік микродеңгейде нақты әлеуметтік-
экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені
өзі осы ортадан шыққан. Аймақтық кәсіпкерлік осы орта өнімі болып табылады.
Аймақтық кәсіпкерлік – бұл экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол
өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық
кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке
адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске
қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы
болады.
Аймақтық кәсіпкерлік жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Аймақтық денгейде шағын кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың
әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің
жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс. Бұл жерде: [6]
- аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен
бағдарламасын әзірлеу (оларда шағын кәсіпкерліктің орны мен рөлі
белгіленеді және шағын кәсіпкерлікке өізндік аймақтық тапсырыс
қалыптастырылады).
- аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің ұйымдық
құрылысының жүйесін жасау;
- шағын кәсіпорындарды дамытудың бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын
қалыптастыру көзделген.
Аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіпкерлікті дамыту
бағдарламасын жүзеге асыру аймақта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік
стратегиясын жасауға мүмкіндік береді, бұл жағдайда ел аумағында кешенді
шаруашылық қалыптастыру процесте аумақты мамандандырудың тереңдетуін және
интиграциялық байланыстардың қалпына келтіруін ескеру керек.
Тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісі санындағы
белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде болып келді.
Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі
2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық тармаққа өсті.
Сурет 1. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы
тіркелген шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің үлесі
Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық –
құқықтық тұрғыдағы құрылымы көрсетіп отырғандай, жеке кəсіпкерлер 2010
жылдың маусым айына шаққанда 324,4 мың субъектіні немесе 57,5%-ды, заңды
тұлға болып табылатын шағын бизнес кəсіпорындары 65,3 мың субъектіні немесе
11,6%-ды, заңды тұлға болып табылатын орта бизнес кəсіпорындары 4,1 мың
субъектіні немесе 0,7%-ды, шаруа (фермерлік) қожалықтары – 170,1 мың
субъектіні немесе 30,2%-ды құрады:
Сурет 2. Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің
ұйымдық-құқықтық тұрғыдағы құрылымы
2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын немесе
орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа
кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113
мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың)
жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау
(13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына
тиесілі. [6]
Сурет 3. Аймақтық тұрғыдағы белсенді ШОК
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігігің деректері бойынша 2010
жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша республикадағы ШОК субъектілерінің
тіркелген саны 905660 бірлікті 24,2,1%), 493864 дара кәсіпкерлер (54,6%)
және 192419 - шаруа (фермер) қожалықтарының (21,2%).
ШОК белсенді субъектілерінің саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда 1,1% өсті және 627779 бірлікті құрады, оның ішінде 65527 -
шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (10,4% жалпы саннан) және 8876 орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (1,4%), 383278 дара кәсіпкерлер (61,1%)
және 170098 - шаруа (фермер) қожалықтарының (27,1%).
Жаңа әдістеме бойынша (дербес шоттардың негізінде) қалыптасқан ҚМ
Салық Комитетінің деректері бойынша, белсенді жұмыс істейтін жеке
кәсіпкерлердің ең көп саны Оңтүстік Қазақстанда – 55496 (жалпы саннан
14,5%), Алматы – 49454 (12,9%), Шығыс Қазақстан – 15399 (9,1%), Жамбыл -
15386 (9%) облыстарында шоғырланған.
Белсенді жұмыс істейтін шаруа (фермер) қожалықтарының едәуір бөлігі
Оңтүстік Қазақстан – 58821 (34,6%), Алматы – 49011 (28,8%), Шығыс Қазақстан
– 15399 (9,1%) және Жамбыл – 15386 (9,0%) облыстарында белгіленген.
Республиканың барлық аймақтарында ШОК белсенді субъектілерінің саны
өскені байқалды. Мысалы, Алматы қаласы – 1,8% және Астана қаласы – 1,3%,
Ақмола облысында – 0,3%, Маңғыстау облысында – 1,3%, Ақтөбе облысында –
0,7%, Оңтүстік облысында – 1,4%, Батыс-Қазақстан облысында – 0,5%, Алматы
облысында – 1,7%, Солтүстік облысында – 0,5%, Жамбыл облысында – 0,3%,
Шығыс-Қазақстан облысында – 0,3%, Қостанай облысында – 1%, Қарағанды облысы
– 1,1%, Атырау облысы – 2,5%, Павлодар облысы – 0,6% және Қызылорда
облысында – 1%, өсті.
2010 жылғы 1 қыркүйектегі ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы
тиісті күнге пайызбен салыстырғанда 2,5% өсті және 2156,9 мың адамды
құрады, оның ішінде 552,4 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (25,2%
жалпы саннан) және 422,4 орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (19,8%), 728,6
дара кәсіпкерлер (33,9%) және 453,3 - шаруа (фермер) қожалықтарының
(21,1%).
ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда Алматы қаласында – 4,1%, Астана қаласында – 2,7%, Қостанай
облысында – 3,1%, Атырау облысында – 4,9%, Ақтөбе облысында – 2,5%, Жамбыл
облысында – 2,3%, Қызылорда облысында – 2,1%, Маңғыстау облысында – 3%,
Оңтүстік облысында – 3,1%, Павлодар облысы – 0,2%, Солтүстік облысында –
1,9%, Батыс-Қазақстан облысында – 2,2%, Алматы облысында – 2,3%, Ақмола
облысында – 1,3%, Қарағанды облысы – 2,6%.
Белсенді ШОК субъектілерінің өнім шығарылымы өткен жылғы қаңтар-
тамызды тиісті 2010 жылғы қаңтар-қыркүйек пайызбен салыстырғанда 5,3% өсті
және 4108,1 млрд.тенге құрады, оның ішінде 1114,8 млрд. тенге - шағын
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (27%) және 2450,2 млрд.тенге орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (60%), 336,3 млрд.тенге дара кәсіпкерлер
(8%) және 206,6 млрд.тенге - шаруа (фермер) қожалықтарының (5%).
2010 жылғы қаңтар-қыркүйек 2009 жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда ШОК субъектілерінің өнім (тауарлар, қызмет көрсетулер) Алматы
қаласында – 6,5%, Астана қаласы – 48%, Атырау облысында – 3,1%, Батыс-
Қазақстан облысында – 6,6%, Шығыс-Қазақстан облысында – 3,8%, Қарағанды
облысы – 6,8%, Жамбыл облысында – 2,3%, Павлодар облысы – 6,9%, Қызылорда
облысында – 2,1%, Алматы облысында – 1,9%, Оңтүстік-Қазақстан облысында –
5,5%, Маңғыстау облысында – 3,3%, Солтүстік- Қазақстан облысында – 2,1%,
Ақтөбе облысында – 13,8%, Қостанай облысында – 4,4%, Ақмола облысында –
2,5% байқалды.
Алайда аймақтарда кәсіпкерлік қызметке қолдау көрсетудің ең алдымен
аймақ қажеттерін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-шаруашылық, қаржы
және құқық жүйесінің әліде құрылмағанын практика көрсетіп отыр. Шағын
кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы экономикалық және әлеуметтік орта
қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу қажет: [6]
-кәсіпкерлік секторға мемлекеттік қолдау ұйымдастыру шараларын әзірлеу
мен орындау, соның ішінде салық жеңілдіктері мен банк несиелерін
алу,қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,материалдық техникалық
ресурстарын қамтамасыз ету;
-кәсіпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-муліктік және коммерциялық сақтандыру жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-кәсіпкерлікті дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бірлестіктермен
бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл.
1.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік
озық тəжірибелері
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Кесте 2.
Мемлекеттік қолдау шараларын дамыған мемлекттермен салыстыру
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін
бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік Даму үстінде
қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық
актілер болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістікДаму үстінде
және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама Жоқ
шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын кәсіпкерлікті Даму үстінде
қолдау жобаларын жүзеге асыру ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді міндеттерді Жоқ
реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының Даму үстінде
функцияларын өзара рационалды бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін Жоқ
қорғайтын ұйымдармен өзара қарым-қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарымДаму үстінде
– қатынасты қолдауға бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді. [7]
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ–ғы кәсіпкерлік. Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың
санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар,
шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан
көп. Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы
бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне
тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге
кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда
елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады. [8]
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
АҚШ-дағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл коммерциялық емес
ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту.
Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес – инкубаторлардың
құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар коммерциялық
ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер есебінен
қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбритания тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс
көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім
сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің
творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квотасын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету. [8]
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес. Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына
жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны.
Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49
адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық
саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды
қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен
тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және
әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық
ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа
аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың
ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және
шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде –
аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді
қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін
50 жуық ұйымдар бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры
құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын
компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен
ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын
фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық
ресурстар бөледі.
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара. [9]
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай
маңыз беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында
ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік
төлемдер жолымен жүзеге асады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өмірінің неғұрлым маңызды: экономикалық әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Диплом жұмысының өзектілігі сол аймақтық кәсіпкерлікті дамыту
мәселелері әрқашанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің басым міндеттері
санатына жатқызылып келді. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік
сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі аймақтық кәсіпкерлікті
жетілдіру болып табылады. Аймақтық кәсіпкерлік өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселелерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың
кепіліне айналуда. Аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің санын арттырып,
оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе
жұмыспен қамту мәселесін шешеді.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев ... Еңбек етуші халықтың 60 %-ы шағын және орта
бизнесте жұмыс істеген кезде Қазақстан тұрақтылыққа қол жеткізетін
болады..., - деп айтқандай аймақтық кәсіпкерлікті дамыту еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуының күре тамыры. [1]
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика
экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде
салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау,
жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің
дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау
шараларын ерекше атап өту қажет.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы сол жұмыста
аймақтық кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне және
аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштеріне кешенді талдау жасалды.
Сонымен қатар аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның
қазіргі таңда жүзеге асырылу барысы толық сипатталады. Әсіресе елдің жаңа
стратегиялық басымдықтарына сәйкес аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру
механизмі нақты деректермен талданған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, яғни
аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасындағы рөлі мен маңызызына тоқталу,
аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік озық
тəжірибелеріне шолу жасау, аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму
тенденцияларын, механизмдері мен әдістерін кешенді талдау, Қазақстанның
стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық кәсіпкерліктің даму
мәселелеріне тоқталу, аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға
бағытталған бағдарламалар және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру
сияқты мәселелер.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, аймақтық денгейде шағын
кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың әлеуметтік-экономикалық саясатын
қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс.
Бұл жерде: аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен
бағдарламасын әзірлеу, аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің
ұйымдық құрылысының жүйесін жасау және шағын кәсіпорындарды дамытудың
бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын қалыптастыру көзделген.
Аймақтар бойынша тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік
субъектісі санындағы белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде
болып келді. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы
тіркелген ШОКС үлесі 2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық
тармаққа өсті. 2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын
немесе орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа
кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113
мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың)
жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау
(13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына
тиесілі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтық кәсіпкерліктің даму жағдайын және қазіргі
стратегиялық басымдықтарға сәйкес жүзеге асыру механизмдері мен әдістерін
талдау болып табылады.
Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттер қойылған:
- аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы рөлі мен маңызын анықтау;
- аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік
озық тəжірибелеріне шолу жасау;
- аймақтық кәсіпкерліктің қазіргі даму тенденцияларын, механизмдері
мен әдістерін кешенді талдау;
- Қазақстандағы аймақтық шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
макроэкономикалық көрсеткіштеріне талдамалы зерттеу;
- Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыра
талдау;
- аймақтық кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі және оның қазіргі
таңда жүзеге асырылу барысын кешенді талдау;
- Қазақстанның стратегиялық басымдығына байланысты аймақтық
кәсіпкерліктің даму мәселелеріне тоқталу;
- аймақтық кəсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған бағдарламалар
және оларды жүзеге асыру механизмін қарастыру;
- аймақтық кәсіпкерлікті дамытуға арналған әлеуетті басымдықтарға
тоқталу.
Зерттелу объектісі – Қазақстандағы аймақтық кәсіпкерлік.
Тақырыптың зерттелу деңгейі - диплом жұмысы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне сүйене отырып жазылды. Ел басы өз
еңбектерінде кәсіпкерлік, кәсіпкерлікті аймақтық тұрғыда дамытудың
стратегиялық маңыздылығын ерекше айтып жүр. Қазақстан – 2030, Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан, Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге
қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, Дағдарыстан
дамуға, Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері атты еңбектерінде Қазақстанда аймақтық кәсіпкерліктің
болашақтағы дамуының негізгі бағыттарын айқындап берді.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздері, дипломдық жұмысты жазу
барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері,
Қазақстан халқына жолдаулары, Қазақстан-2030 стратегиясы, Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы, Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары
мен олардың аймақтарда жүзеге асырылу барысы жөніндегі есептер, Қазақстан
Республикасының заңдары мен құқықтық актілері, Қазақстан даму институтының
зерттеу нәтижелері мен мәліметтері, зерттеу тақырыбына байланысты
Қазақстандық және шетелдік авторлардың іргелі ғылыми еңбектері, әр түрлі
мерзімдік басылымдар мен арнайы әдебиеттер пайдаланылып, оларға талдау
жасалынды. Сондай-ақ, жұмыста Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020
бағдарламалары және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған
бағдарламасы қолданылды.
Диплом жұмысының жазылуының деректік базасы Елбасының Жаңа онжылдық-
жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауы,
Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның Қазақстандағы және оның
аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының жағдайы туралы
есебі, Самұрық-Қазына ҰӘҚ-ның Кәсіпкерліктің жедел курсы атты
материалдар, сонымен қатар Қазақстанда аймақтық кәсіпкерлікті дамытудыға
бағытталған Даму-Аймақтар, Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламалары
және индустрияландырудың 2010-2014 жылдарға арналған картасы және осы
бағдарламалардың жүзеге асырылу барысы болып табылады.
Жұмыс құрылымы диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту жүйесінің ғылыми-
теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі және оны ұйымдастырудың қажеттілігі
Экономикалық әдебиеттерде пайда түрінде табыс әкелетін кез-келген
қызмет түрі ретінде бизнес (ағылшынша business) түсінігінің трактовкасы
кеңінен таралды. Бірақ басқа да пікірлер бар. Мысалы, бірқатар зерттеушілер
бизнес сөзі (busy - бос емес деген формадан) уақыт өте келе
мағынасы әртүрлі болған: кәсіп, іс, кәсіпкерлік, іскерлік орта,
компаниялар, еңбекақы көзі сияқты американдықтарың сөзінен шыққан деп
санайды. Көріп отырғанымыздай, әңгіме күрделі және санқырлы категория
туралы болып отыр, сондықтан оны талқылау белгілі бір шектеулерді талап
етеді.
Ал бизнес ұғымын ең алғаш XVIII ғасырдың басында ағылшын экономисті
Ричард Контильон (1680-1734ж.ж.) енгізген. Ол кәсіпкер деп нарық
жағдайында әрекет жасайтын адамды айтқан. [2]
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын
болсақ; 1723ж. Парижде басылып шыққан Коммерцияның жалпылай сөздігінде ең
алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне
міндеттеме алатын адам пайда болған.
Кесте 1.
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы
Жыл Автор Түсінік
1725ж. Р. Кантильон: кәсіпкер –ол нарық жағдайында тәуекел етуімен
байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге
асыратын адам
1776ж. А Смит бизнес - кәсіпорының меншік иесі
1797ж К. Бодо кәсіпкер – ол белгілі бір жүзеге асырылатын
іске жауапкершілігі бар адам
1803ж. Ж.Б. Сэй бизнес- екі өндіріс факторлары еңбек пен
капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық
үйлесуі;
1876ж. Ф. Уокер кәсіпкер – ол өзінің ұйымдастырушылық
қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж. И. Шумпетер кәсіпкер- инновациялардың көзі және дамудың
қозғаушы күші, новаторлар
1964ж П.Друкер кәсіпкер- белгілі бір мүмкіндіктерден
мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж. А. Шапиро кәсіпкер–ол әлеуметтік –экономикалық
механизмдерді ұйымдастырушы
Кең мағынада категорилық талдау (грекше kategoria - айту, белгі) –
бұл нақты шындықты тану тәсілі, атап айтқанда, зерттелетін объектілердің
әртүрлі жақтарын туындататын нақты-ғылыми категориялар түріндегі
элементтері бар бизнестің экономикалық қызметін тану тәсілі.
Қазіргі түсінікте бизнес іскер адамдардың, кәсіпорындардың және
ұйымдардың табиғи игіліктерді шығару, өнімдер өндіру мен сату, қызметтер
көрсету жөніндегі коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес
– бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің пайда табу немесе қандай-да бір
материалдық пайда алу мақсатындағы ісі және басқа қызмет түрі.
Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін әрекет немесе басқа да
қызмет хобби, мейірімділік қызметтер, көмек көрсету, материалдық және
ақшалай қаржыларды сыйға тарту және беру, жай уақыт өткізу ретінде
қабылдануы мүмкін.
Бизнес ұғымымен кәсіпкерлік түсінігі тығыз байланысты. Көп
жағдайда оларды синонимдер ретінде қолданады, бірақ ол дұрыс емес, өйткені
бұл ұғымдардың мазмұнының көптеген айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік жаңа
өнім түрлерін, жұмыстар мен қызметтерді жасау және игеру үшін мүмкіндіктер
іздеу мен жүзеге асыруға, тәуекелге байланысты жаңашыл, творчестволық және
ынталы шаруашылық қызмет деп түсіндіріледі. Барлық жаңаны іздейтін,
басқалар жасамаған немесе басқаша жасайтын іскер адамдар кәсіпкерлер болып
саналады.
Шығармашылық, іздену және қызметтің жаңа тиімді бағыттарын жүзеге
асыру - міне осы негізгі белгілер кәсіпкерліктің бизнестен айырмашылығы.
Ал бизнес термині болса, жалғыз мақсаты табыс табу немесе материалдық
пайда алу болып табылатын кез-келген үздіксіз немесе кәдімгі қызметті
анықтау үшін қолданылады. Дегенмен, бұл жағдайлар кәсіпкерлік негізінде
іске асырылатын бизнес тәрізді жеткілікті түрде кеңінен таралған жағдайды
шектемейді, керісінше, көздеген мақсаттарға тез жету, ірі жетістіктер мен
жоғары табысты көздейді. [3]
Категориялық талдау бизнес түсінігі кәсіпкерлік түсінігінен тек
мазмұны жағынан ғана емес, сондай-ақ қатысушылардың құрамы бойынша да кең
екендігін көрсетеді. ¤йткені ол нарықтық экономиканың барлық
қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және бизнесмендердің ғана
емес, сол сияқты тұтынушылардың да, серіктестердің де, жалдамалы
жұмысшылардың да, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және басқа да
құрылымдардың да әрекетін қамтиды. Бизнесті категориялық талдаудың негізгі
мақсаты қоршаған ортаны жан-жақты зерттеу, экономикалық әлеуетті бағалау
және оның барлық қатысушыларының қызметінің тиімділгін арттыру
мүмкіндіктерін көрсету болып табылады. Мұнда бизнесті танып-білудің
капитал, жер, өндіріс құралдары, табыс, шығындар, қуаттылық,өнімділік,
тиімділік, модель, фактор, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекел, инвестициялар,
қаржылар, пайыз, ставка, девередж, опцион, дисконт және т.б маңызды
категориялар қолданылады.
Өз ісін әр түрлі ұйымдық нысандарда, жеке және кіші кәсіпорындардан
бастап трансұлттық корпорациялар, компаниялар мен қауымдастықтар түрінде
кез-келген адам, топ, ұжым және басқа да адамдардың бірлестіктері бастай
алады. Олардың жалпы ұмтылысы – бұл бизнестің барлық қатысушыларының
лайықты өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететіндей табыстар, материалдық
игіліктер мен басқа да пайдалар алу.
Бизнестің мақсаты оның сипатына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Категориялық талдау олардың ішіндегі ең маңыздыларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді, атап айтқанда:
• тұрақты табыстар мен материалдық игіліктер алу;
• бизнесті дамыту үшін капитал жинау;
• бизнеске қатысушылардың жеке мүдделерін ескере отырып, қоғамның
қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандырудың резервтерін
іздестіру;
• ықпал ету өрісін кеңейту және нарықтағы озық позицияларды
иелену;
• өнімдерді өндіру мен сатудың, жұмыстар мен қызметтердің оңтайлы
жағдайларын жасау;
• бизнеске қатысушылардың мүдделерін сақтау және қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• бизнеске қатысушылардың қабілеттерін көрсетуге ықпал ету;
• әлеуметтік-экономикалық қызметтің әр түрлі сфераларында табысқа
жету;
• бизнес проблемаларын шешуде творчестволық тәсілдерді дамыту;
• тұрақты түрде пайда, табыс және материалдық игіліктер алуға
деген үмітті арттыру
Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене отырып, оның міндеттері қойылады
және оның жағдайын кешенді талдау мен экономикалық бақылау әдістері
анықталады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы түбегейлі оң өзгерістерге
ұшырағанын да ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалдық-құндық
талдаусыз және шаруашылық қызметтің барлық шығындары мен нәтижелерін
өлшемей, бәсекелестік пен конъюнктура деңгейін, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын ескере отырып нарық механизмдерін қолданусыз тиімді бизнес
туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. [3]
Әр түрлі бөліктер мен элементтерден тұратын экономикалық жүйе
ретіндегі бизнесті бақылауды кешенді тұрғыдан қарастырудың маңызы ерекше.
Мұнда шаруашылық субъектілері қызметінің экономикалық, құқықтық, саяси,
әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық
жағдайларын қоса бизнестің макро-, мезо-, микроорталарының жағдайын арнаулы
талдауға ерекше көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі деп экономикалық қызметтің
жұмыс істеуінің жалпы тәртібіне әрқайсысы өз үлестерін қосатын, өзара
байланысты бөліктер мен элементтерден тұратын белгілі бір тұтастықты
айтамыз. Кешенді талдау мен экономикалық бақылау объектісі ретінде бизнес
шаруашылық субъектілерінің іскерлік байланыстарының күрделі желісін
білдіреді. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың әр түрлі элементтері мен
оның инфрақұрылымы, жекелеген салалар, аймақтар мен ұдайы өндіріс
процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық субъектілерінің
іскерлік қарым-қатынастарының әр түрлі аспектілері кіруі мүмкін.
Сонымен бір мезгілде бизнес оның белгілі бір қатысушыларының
экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде көрінеді. Қазіргі бизнестің
қатысушыларын 4 ірілендірілген топқа бөлуге болады5:
1. Кәсіпкерлер – бұл өнімдерді өндіру мен сату, қызметтер көрсету
жөніндегі өзінің ынталы әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар.
¤зінің қызметі барысында олар басқа шаруашылық субъектілермен
іскерлік қарым-қатынасқа түседі. Нәтижесінде үш негізгі
компонент: өнім өндіру, сауда (коммерция) және коммерциялық
кәсіпкерлік кіретін кәсіпкерлік бизнес сферасы қалыптасады.
2. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар.
Бизнестің осы тобының қатысушыларының мүдделері өзара
пайдалылық негізінде өнімді өндірушілермен және сатушылармен
қарым-қатынастарын реттеу барысында тауарлар мен қызметтерді
сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
3. Іскерлік мүдделері орындаған жұмыстарының нәтижесінде алынатын
жеке табыстары арқылы жүзеге асырылатын жалдамалы персонал мен
олардың кәсіби одақтары. Бұл топтың қатысушылары еңбек
бизнесінің сферасын құрайды.
4. Іскерлік келісімдердің тікелей қатысушылары болғандағы
мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері
тұтас мемлекеттің, сондай-ақ оның барлық азаматтарының
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жалпымемлекеттік
ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа да
бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы көрінеді. Бұл топ
мемлекеттік бизнес сферасын құрайды.
Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераны қоса, адамдар өмірінің әр
түрлі жақтары бизнес объектісі болуы мүмкін. Қызмет сферасына байланысты,
ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнес түрлерін
ажыратады. Олар бизнестің жеке түрі бола отырып, өзара байланысты болуы
және бірін-бірі толықтыруы мүмкін.
Өндірістік бизнес ел экономикасын дамытуда маңызды және анықтаушы
мәнге ие. Бұл бизнестің ең күрделі және қиын түрлерінің бірі. Нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңде ТМД елдеріндегі көптеген кәспкерлер басым
жағдайда бизнестің коммерциялық сферасына ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық
жағдайдың тұрақтануына қарай өндірістік бизнес кеңейе түседі және өзінінің
негізгі орынын алады.
Коммерциялық бизнес сатып алу-сату және сауда-делдалдық әрекеттерге
қатысты операцияларды жүргізгенде қалыптасатын тауар-ақша қатынастарымен
сипатталады. Мұнда бизнесменге нақты өнім, жұмыс, қызмет түрлеріне
бәсекелестік деңгейін, нарық конъюнктурасын, сұраныс, ұсыныс және баға
арақатынасын анықтау қажет. Не және қалай сатып алу керек, қашан және қайда
сату керек, қандай тауарлар мен қызметтер сұранысқа ие болады және ең
бастысы пайда әкеледі деген сұрауларға жауап табу мақсатында маркетингтік
зерттеулер жүргізу керек.
Қаржылық бизнес – сатып алу-сату объектісі ақша, бағалы қағаздар және
қарыздық міндеттемелер болып табылатын коммерциялық бизнестің ерекше түрі.
Валюта-ақша және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды жабу және
пайда алу үшін кәсіпкерлік табыс әкелуі тиіс. Қаржылық бизнес валюта нарығы
мен бағалы қағаздар нарығына жүргізілген маркетингтік зерттеулерге
негізделеді.
Бизнестің кез-келген түрінің қалыпты жұмыс істеуі үшін сәйкес
инфрақұрылым қажет. Бизнес инфрақұрылымы – бұл шаруашылық субъектілерінің
әр түрлі іскерлік қатынастарын тұтас байланыстыратын, ұйымдық-құқықтық
нысандардың жиынтығы. [4]
Бизнес инфрақұрылымының маңызды элементтері:
• информациялық жүйелер, технологиялар мен басқа да коммуникация
құралдары;
• қаржы-несие жүйесі, банкілер мен қор биржалары;
• инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру және трасттық
компаниялар;
• сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық- шикізаттық биржалар,
жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар;
• салық, кеден, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа
да органдары;
• аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар
және бұқаралық ақпарат құралдары;
• бизнеске қатысты қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар
Бизнестің көптеген функцияларының ішінде өндірістік функциясының орыны
ерекше. Өнім өндірілмесе сатылатын ештеңе болмас еді, бәсекелестік
деңгейін, нарық конъюнктурасын зерттеудің қажеті болмас еді. Нақ осы
өндіріс процесінде жекелеген элементтерді біріктіру жүргізіледі: капитал,
жалдамалы жұмысшылардың еңбегі, табиғат ресурстары, еңбек құралдары және
маңыздылығы еш кем емес төртінші фактор – кәсіпкерлердің жасаушы қызметі
мен өндірісті ұйымдастырушылар. Ең жоғары нәтижелерге жету, жоғары табыстар
мен басқа да материалдық игіліктерге ие болу мақсатында ұдайы өндіріс
процесінің барлық кезеңдері оңтайлы тәртіпте жүргізілуі тиіс.
Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан барынша тезірек
жоғары пайда алуға бағытталғандығымен емес, аз көлемдегі табыс жағдайындағы
ұзақ мерзімді рентабелділік пен тұрақтылыққа бағытталғандығымен
ерекшеленеді. Қолайлы бәсекелестік деңгейі мен нарық конъюнктурасын баға
маркетингі, жеке бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен
үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейінің өсуіне алып
келеді.
Осының барлығы экономиканың даму тенденциясын, сәйкес табыстарды,
материалдық және рухани игіліктерді алуда әділдік қағидалары мен
мүмкіндіктер теңдігінің сақталуын, бизнестің барлық қатысушыларының
тұтастығы мен демократиялық еркіндік алуын жағымды сипаттайды.
Әлемдік экономиканың даму тенденциясын және осы кезеңдегі артықшылықты
факторлардың жиынтығының әсерін айқындай отырып, ғалымдар мен маман-
тәжірибешілер өздерінің бизнеске деген көзқарастарын қайта қарайды, оның
жаңа тұжырымдамаларын жасайды. Мұнда нарықтық экономикалы индустриалдық
дамыған елдердегі бизнесті ұйымдастырудың түрлері, нысандары мен озық
тәжірибелері сыни тұрғыдан талданады. Мысалға, қазіргі уақытта АҚШ-та,
Ұлыбритания мен Германияда бос уақыттың артуы, ішкіфирмалық жоспарлау,
ғаламдану және бизнестің дамуының халықаралық аспектілері сияқты
факторларға басымдылықпен назар аударылуда.
Әр елдің экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнестің
жағдайына әсерін тигізетін белгілі бір факторлардың маңызы зор. Қазіргі
уақытта жаңа технология мен өнім түрлерін жасауға, ұдайы өндіріс процесінің
тиімділігін арттыруға, фирмалардың, елдер мен аймақтардың арасындағы
шаруашылық байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнесті ғаламдандыруға
ерекше көңіл бөлінуде.
Бизнесті кеңейту жағдайларын қарастырғанда ұдайы өндіріс процесінің
барлық кезеңдерінде ұтымды қолданылуы тиіс табиғат, еңбек және материалдық
ресурстар сияқты факторлар бірінші кезекті маңызға ие.
Нақ осы арада өндірісті ұйымдастырушылардың, бизнестің барлық
қатысушыларының: кәсіпкерлердің, жалдамалы персоналдың, қаржы-несие және
нарықтық экономиканың басқа сфералары жұмысшыларының ынталылығы мен
жетіктілігі көрінуі тиіс.
Бизнес позициясының қалыптасуы мен нығаюына мемлекеттік реттеу,
монополия мен инфляцияның әсерін төмендету, қоғам мен оның ұйымдық-
институционалдық құрылымдары тарапынан кәсіпекрлікті қолдау сияқты нарықтық
емес факторлар да өзіндік ролін атқаруы қажет. Бизнеске қатысушылар өз
ісінің тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен
саясаттағы болжауға болмайтын құбылыстарға уақытында және барабар
(адекватты) жауап қайтаруды үйренуі тиіс. [5]
Шағын және орта кәсіпорындар – экономиканың негізі, өйткені
кәсіпкерлер нарық конъюктурасының өзгеруіне жедел жауап береді, өз
қорларын, тұрып қалған күштері мен адамдарын жұмылдырады. Сондықтан, шағын
және орта бизнесті мемлекеттік қолдау Қазақстан экономикасының қазіргі
кезеңінде тұрақтандыруға әсер етеді. Шағын және орта бизнеске мемлекеттік
көмек көрсету Қазақстан Республикасының Президенті жарлығына да және
өкіметтік құжаттарда көрсетілгендей, экономика реформасы бағытында маңызы
зор. Бәсекелестің дамуына әсер етіп, қызмет және тауармен тұтынушы нарығын
толтырып, жаңа жұмыс орындарын құруға, кәсіпкерлер мен меншік иелерінің кең
топтарының дамуына әсер етті.
Шағын бизнес түріндегі кәсіпкерлік біздің елімізде зор болашаққа ие
болуы тиіс. Осыған байланысты, барлық деңгейдегі мемлекеттік құрылымдарға
әлі де бизнес кең тыныс алу үшін және мемлекеттегі тұрақтылықтың негізі
болуы үшін көп істер атқаруы қажет болып отыр.
Қазақстанның экономикасының қор негізін нарық қатынасына өткенге
дейінгі кезеңде ірі, алып өнеркәсіпті құрады және шағын және орта бизнеске
мемлекет көңіл бөлмеді. Бірақ, жоспарлы экономиканы трансформациялау
кезеңінде шағын және орта бизнес мемлекеттің стратегиялық дамуын таратуда
негізгі аспап болып табылады. Мемлекет деңгейіндегі нарықты экономикаға
өткен елдерде шағын және орта бизнеске өту және оны дамыту жүздеген
жылдарға созылды. Қазақстанда экономиканың осы секторы санаулы жылдарда
дамыды. Шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту бағытындағы мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы мен
құрылымдарының негізін қалады және осы қайтымсыз процесстер тенденциясын
жасады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетелдік тəжірибесі
кəсіпкерліктің экономикада аса маңызды міндеттерді орындап отырғанын
көрсетіп отыр. Жапон экономикасы екінші дүниежүзілік соғысынан кейін шағын
жəне орта кəсіпорындардың арқасында жылдам қалпына келді, сөйтіп жапондық
экономикалық ғажайып орын алды. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары тіпті мынадай
формула танымал болатын: Шағын нəрсе тамаша!. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Даму бағдарламасының мəліметтері бойынша əлемдік экономикада шағын
кəсіпорындардың саны барлық кəсіпорындардың жалпы санының 95%-нан асады.
Олардың үлесі əрекеттегілерінің 60%-нан астам бөлігін құрайды, ал олардың
ЖІӨ-дегі үлесі 50%-ға дейін жетеді. Бұл орташа əлемдік көрсеткіштер.
Ал Жапонияда мысалы, шағын жəне орта кəсіпкерліктің үлесі
компаниялардың жалпы санының 99,6%-ын, ЖІӨ-нің 55%-ын жəне өнеркəсіпте
қызмет ететіндер санының 80%-ын құрайды. АҚШ-та - ЖІӨ-нің 50%-дан артық
бөлігі, инновациялардың жартысынан астам бөлігі, ұлттық жұмыс күшінің 23
артық бөлігі шағын кəсіпкерлікте еңбек етеді. Бүгінде Қазақстанда еңбекке
жарамды белсенді тұрғындардың əрбір бесіншісі шағын жəне орта бизнесте
еңбек етуде. Олардың шамамен алғанда тең жартысы – жеке кəсіпкерлер. Ал
барлық тіркелген кəсіпорындар мен кəсіпкерлердің 90% артық бөлігі шағын
жəне орта бизнес секторына тиесілі болып келеді. Бұл тұрғыда біз орташа
əлемдік көрсеткіштермен бір деңгейде келеміз. Сонымен қатар, егер шағын
жəне орта бизнестің ЖІӨ-де алатын үлесін салыстырар болсақ, Қазақстанда –
бұл шамамен 16%. Ал, мысалы, Ұлыбританияда – 52%, Италияда – 55%,
Германияда – 57%. [6]
Біздің еліміз үшін абзал міндеттің бірі – шағын бизнесті дамыту. Шағын
бизнес жұмыссыздықтың төмендеуіне, нарықты отандық тауарлармен жəне
қызметтермен толықтыруға мүмкіндік тұғызады, бəсекелестік ортаны
қалыптастырады, ЖІӨ-ге жəне ел бюджетіне əсер етеді. Ең бастысы, шағын
бизнес қоғамның тұрақтылық негізі ретінде ортаншы классты құруға платформа
болып табылады.
1.2 Аймақтық кәсіпкерліктің ел экономикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы рөлі мен маңызы
Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мәселелері әрқашанда Қазақстан
Республикасы Үкіметінің басым міндеттері санатына жатқызылып келді.
Экономиканың бұл секторын қолдауға ҚР Үкіметі тарапынан республика
экономикасы дамуының әр кезеңіне сай тиісті іс-шаралар, солардың ішінде
салалық ауыртпалықты күрт төмендету, тексеру өткізуге мароторий жариялау,
жеңілдікпен қаржыландыруды ұсыну шаралары жүзеге асырылып отырды. Үкіметтің
дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында аймақтық кәсіпкерлікке қолдау
шараларын ерекше атап өту қажет.
Жалпы аймақтық кәсіпкерлік микродеңгейде нақты әлеуметтік-
экокномикалық ортада іске асады және осы ортамен үнемі санасады, өйткені
өзі осы ортадан шыққан. Аймақтық кәсіпкерлік осы орта өнімі болып табылады.
Аймақтық кәсіпкерлік – бұл экономикалық белсенділіктің ерекше түрі. Ол
өзіндік бастамашылыққа, жауапкершілікке негізделген инновациялық
кәсіпкерлік идея. Экономикалық белсенділік – қоғамдық өндіріске жеке
адамның қатысу нысанын және өзінің, жанұя мүшелерінің өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қаражат табу тәсілі. Жеке адамның қоғамдық өндіріске
қатысуының бұл нысаны функционалды міндеттеме немесе олардың комбинациясы
болады.
Аймақтық кәсіпкерлік жаңа тауарды өндіру болсын, қызметті басқа
профильге ауыстыру және жаңа кәсіпорын ашу болсын инновациалық мезеттің
болуын талап етеді. Өндірісті басқарудың жаңа жүйесі, өндірісті
ұйымдастырудың жаңа тәсілін және жаңа технологияны енгізу – бұлардың
барлығы инновациялық мезет болып есептеледі.
Аймақтық денгейде шағын кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың
әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастырумен жүзеге асыру кезеңдерінің
жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс. Бұл жерде: [6]
- аймақтықтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен
бағдарламасын әзірлеу (оларда шағын кәсіпкерліктің орны мен рөлі
белгіленеді және шағын кәсіпкерлікке өізндік аймақтық тапсырыс
қалыптастырылады).
- аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің ұйымдық
құрылысының жүйесін жасау;
- шағын кәсіпорындарды дамытудың бизнес-жоспарларымен бағдарламаларын
қалыптастыру көзделген.
Аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіпкерлікті дамыту
бағдарламасын жүзеге асыру аймақта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік
стратегиясын жасауға мүмкіндік береді, бұл жағдайда ел аумағында кешенді
шаруашылық қалыптастыру процесте аумақты мамандандырудың тереңдетуін және
интиграциялық байланыстардың қалпына келтіруін ескеру керек.
Тіркелген жалпы шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісі санындағы
белсенді ШОКС үлесі 2005-2009 жылдары 68-69% деңгейде болып келді.
Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы тіркелген ШОКС үлесі
2005 жылғы 92%-дан 2009 жылғы 93%-ға дейін 1 пайыздық тармаққа өсті.
Сурет 1. Тіркелген қожалық етуші субъектілердің жалпы санындағы
тіркелген шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің үлесі
Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің ұйымдық –
құқықтық тұрғыдағы құрылымы көрсетіп отырғандай, жеке кəсіпкерлер 2010
жылдың маусым айына шаққанда 324,4 мың субъектіні немесе 57,5%-ды, заңды
тұлға болып табылатын шағын бизнес кəсіпорындары 65,3 мың субъектіні немесе
11,6%-ды, заңды тұлға болып табылатын орта бизнес кəсіпорындары 4,1 мың
субъектіні немесе 0,7%-ды, шаруа (фермерлік) қожалықтары – 170,1 мың
субъектіні немесе 30,2%-ды құрады:
Сурет 2. Белсенді шағын немесе орташа кəсіпкерлік субъектісінің
ұйымдық-құқықтық тұрғыдағы құрылымы
2010 жылғы маусым бойынша аймақтық тұрғыдағы белсенді шағын немесе
орташа кəсіпкерлік субъектісіне жасалған шолу шағын немесе орташа
кəсіпкерлік субъектісінің басым көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысында (113
мың), Алматы облысында (97 мың) жəне Шығыс Қазақстан облысында (56 мың)
жұмыс істейтінін көрсетеді. Ең төменгі көрсеткіш Қызылорда (11 мың), Атырау
(13 мың), Маңғыстау (13 мың) жəне Батыс Қазақстан (16 мың) облыстарына
тиесілі. [6]
Сурет 3. Аймақтық тұрғыдағы белсенді ШОК
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігігің деректері бойынша 2010
жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша республикадағы ШОК субъектілерінің
тіркелген саны 905660 бірлікті 24,2,1%), 493864 дара кәсіпкерлер (54,6%)
және 192419 - шаруа (фермер) қожалықтарының (21,2%).
ШОК белсенді субъектілерінің саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда 1,1% өсті және 627779 бірлікті құрады, оның ішінде 65527 -
шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (10,4% жалпы саннан) және 8876 орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (1,4%), 383278 дара кәсіпкерлер (61,1%)
және 170098 - шаруа (фермер) қожалықтарының (27,1%).
Жаңа әдістеме бойынша (дербес шоттардың негізінде) қалыптасқан ҚМ
Салық Комитетінің деректері бойынша, белсенді жұмыс істейтін жеке
кәсіпкерлердің ең көп саны Оңтүстік Қазақстанда – 55496 (жалпы саннан
14,5%), Алматы – 49454 (12,9%), Шығыс Қазақстан – 15399 (9,1%), Жамбыл -
15386 (9%) облыстарында шоғырланған.
Белсенді жұмыс істейтін шаруа (фермер) қожалықтарының едәуір бөлігі
Оңтүстік Қазақстан – 58821 (34,6%), Алматы – 49011 (28,8%), Шығыс Қазақстан
– 15399 (9,1%) және Жамбыл – 15386 (9,0%) облыстарында белгіленген.
Республиканың барлық аймақтарында ШОК белсенді субъектілерінің саны
өскені байқалды. Мысалы, Алматы қаласы – 1,8% және Астана қаласы – 1,3%,
Ақмола облысында – 0,3%, Маңғыстау облысында – 1,3%, Ақтөбе облысында –
0,7%, Оңтүстік облысында – 1,4%, Батыс-Қазақстан облысында – 0,5%, Алматы
облысында – 1,7%, Солтүстік облысында – 0,5%, Жамбыл облысында – 0,3%,
Шығыс-Қазақстан облысында – 0,3%, Қостанай облысында – 1%, Қарағанды облысы
– 1,1%, Атырау облысы – 2,5%, Павлодар облысы – 0,6% және Қызылорда
облысында – 1%, өсті.
2010 жылғы 1 қыркүйектегі ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы
тиісті күнге пайызбен салыстырғанда 2,5% өсті және 2156,9 мың адамды
құрады, оның ішінде 552,4 - шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (25,2%
жалпы саннан) және 422,4 орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (19,8%), 728,6
дара кәсіпкерлер (33,9%) және 453,3 - шаруа (фермер) қожалықтарының
(21,1%).
ШОК жұмыспен қамтылғандар саны өткен жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда Алматы қаласында – 4,1%, Астана қаласында – 2,7%, Қостанай
облысында – 3,1%, Атырау облысында – 4,9%, Ақтөбе облысында – 2,5%, Жамбыл
облысында – 2,3%, Қызылорда облысында – 2,1%, Маңғыстау облысында – 3%,
Оңтүстік облысында – 3,1%, Павлодар облысы – 0,2%, Солтүстік облысында –
1,9%, Батыс-Қазақстан облысында – 2,2%, Алматы облысында – 2,3%, Ақмола
облысында – 1,3%, Қарағанды облысы – 2,6%.
Белсенді ШОК субъектілерінің өнім шығарылымы өткен жылғы қаңтар-
тамызды тиісті 2010 жылғы қаңтар-қыркүйек пайызбен салыстырғанда 5,3% өсті
және 4108,1 млрд.тенге құрады, оның ішінде 1114,8 млрд. тенге - шағын
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (27%) және 2450,2 млрд.тенге орта
кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар (60%), 336,3 млрд.тенге дара кәсіпкерлер
(8%) және 206,6 млрд.тенге - шаруа (фермер) қожалықтарының (5%).
2010 жылғы қаңтар-қыркүйек 2009 жылғы тиісті күнге пайызбен
салыстырғанда ШОК субъектілерінің өнім (тауарлар, қызмет көрсетулер) Алматы
қаласында – 6,5%, Астана қаласы – 48%, Атырау облысында – 3,1%, Батыс-
Қазақстан облысында – 6,6%, Шығыс-Қазақстан облысында – 3,8%, Қарағанды
облысы – 6,8%, Жамбыл облысында – 2,3%, Павлодар облысы – 6,9%, Қызылорда
облысында – 2,1%, Алматы облысында – 1,9%, Оңтүстік-Қазақстан облысында –
5,5%, Маңғыстау облысында – 3,3%, Солтүстік- Қазақстан облысында – 2,1%,
Ақтөбе облысында – 13,8%, Қостанай облысында – 4,4%, Ақмола облысында –
2,5% байқалды.
Алайда аймақтарда кәсіпкерлік қызметке қолдау көрсетудің ең алдымен
аймақ қажеттерін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-шаруашылық, қаржы
және құқық жүйесінің әліде құрылмағанын практика көрсетіп отыр. Шағын
кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы экономикалық және әлеуметтік орта
қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу қажет: [6]
-кәсіпкерлік секторға мемлекеттік қолдау ұйымдастыру шараларын әзірлеу
мен орындау, соның ішінде салық жеңілдіктері мен банк несиелерін
алу,қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,материалдық техникалық
ресурстарын қамтамасыз ету;
-кәсіпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-муліктік және коммерциялық сақтандыру жүйесін әзірлеу мен бақылау;
-кәсіпкерлікті дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бірлестіктермен
бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл.
1.3 Аймақтық кәсіпкерлікті дамыту мен мемлекеттік қолдаудың шетелдік
озық тəжірибелері
Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын
бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт
болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.
Кесте 2.
Мемлекеттік қолдау шараларын дамыған мемлекттермен салыстыру
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін
бағалау
1 Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік Даму үстінде
қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық
актілер болуы.
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістікДаму үстінде
және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру
және жүзеге асыру
3 Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама Жоқ
шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын кәсіпкерлікті Даму үстінде
қолдау жобаларын жүзеге асыру ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді міндеттерді Жоқ
реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған мемлекеттік
мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының Даму үстінде
функцияларын өзара рационалды бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін Жоқ
қорғайтын ұйымдармен өзара қарым-қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарымДаму үстінде
– қатынасты қолдауға бағытталған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан
шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді. [7]
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке
алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі.
Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және
салалық деп бөлуге болады.
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
АҚШ–ғы кәсіпкерлік. Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың
санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар,
шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан
көп. Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы
бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.
АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне
тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге
кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және
саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс
шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын
кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.
Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында
жұмыс істейді. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге,
жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп
отыр.
Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда
елдегі барлық жұмысбастылардың 54 % қызмет етеді. Шағын бизнес
кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің
52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын
бизнес әкімшілігі - шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек
көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және
өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен
комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп
отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі
болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен
мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше
назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4
мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66
территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ –
орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми
белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады. [8]
Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін
шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми
белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ
конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі
шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы
келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді,
конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның
үстіне, шағын бизнес бизнес - инкубатордың бастауымен ақпарат беру,
кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен
айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.
Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің инкубаторлық
жобасын қолданған жөн. Инкубатор термині алғаш кәсіпкерлікпен
айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,
федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады.
Инкубатордың басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті
алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе
жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді.
Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар
бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған
орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.
Әдетте бизнес - инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы
ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп
қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық
қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі,
аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы
төменірек.
Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:
а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;
б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме
машиналары, факс, компьютерлер т.б.);
в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;
Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы
директор.
АҚШ-дағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл коммерциялық емес
ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту.
Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес – инкубаторлардың
құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар коммерциялық
ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер есебінен
қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған
қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың
клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл
факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады.
Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық,
мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде
бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі
болды.
Ұлыбритания тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс
көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім
сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің
творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын
кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер,
кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал
етті.
Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет
масштабын кеңінен статус – квотасын сақтай отырып консервациялау; ресми
белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі
компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын
кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең
басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету. [8]
Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік –
экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу,
жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі
экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж.
Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек
беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын
кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана
шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат
салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму
стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.
Франциядағы шағын бизнес. Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына
жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны.
Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49
адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп - ірі фирмалар. Экономикалық
саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды
қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен
тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және
әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық
ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа
аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың
ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және
шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде –
аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді
қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін
50 жуық ұйымдар бар. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры
құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын
компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен
ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын
фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық
ресурстар бөледі.
Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000
адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан.
Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің
жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына
жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына
мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:
Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары және шағын және орташа
кәсіпорындардың пайдасына 37 шара. [9]
Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай
маңыз беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды
қарастырса, онда екіншісі ұйымдық - әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең
басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға
арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, шағын
кәсіпорындарға даму банкін құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі
банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға
және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және
аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол
аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік
жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:
1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада
орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны
(алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)
Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында
ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік
төлемдер жолымен жүзеге асады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz