Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және методологиялық негіздері туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның
ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобалаудың теориялық және
методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... .40
2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Республикалық және жергілікті бюджеттердің қазіргі кезеңдегі
орындалу барысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
2.3 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығының тұжырымдамалары ... ... ... .71
3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
3.1 Мемлекеттік бюджет жүйесін және құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... .80
3.2 Республикалық бюджетке түскен түсімдердің атқарылуы ... ... ... ... ... 87
3.3 Республикалық бюджет жүйесіндегі шығыстарының атқарылуы ... ... .98
3.4 Республикалық бюджет тапшылығы және оны қаржыландыру ... ... ... 108
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
1 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның
ұйымдастырушылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобалаудың теориялық және
методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... .40
2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Республикалық және жергілікті бюджеттердің қазіргі кезеңдегі
орындалу барысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
2.3 Бюджет балансы. Бюджет тапшылығының тұжырымдамалары ... ... ... .71
3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
3.1 Мемлекеттік бюджет жүйесін және құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... .80
3.2 Республикалық бюджетке түскен түсімдердің атқарылуы ... ... ... ... ... 87
3.3 Республикалық бюджет жүйесіндегі шығыстарының атқарылуы ... ... .98
3.4 Республикалық бюджет тапшылығы және оны қаржыландыру ... ... ... 108
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114
Қаржы («қолма-қол ақша», «табыс», ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен шыққан) – тауар-ақша қатынастарымен және мемлекеттің өмір сүруімен байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржы жүйесімен тығыз байланысты болды. Қазіргі жағдайда қандай мемлекеттің экономикалық құрылымын зерделеу қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамды бөлігі.
Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардын алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы өндірісті дамытуда, қоғамның экономнкалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды. Олар әр түрлі бағыттағы несие ииституттарымен тығыз байланыс негізінде әрекет жасайды.
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейімен қаржылық байланыстың әртүрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: «Бюджет ол мемлекеттің міндеттерімен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры». Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материялдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардын алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы өндірісті дамытуда, қоғамның экономнкалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды. Олар әр түрлі бағыттағы несие ииституттарымен тығыз байланыс негізінде әрекет жасайды.
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейімен қаржылық байланыстың әртүрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: «Бюджет ол мемлекеттің міндеттерімен функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры». Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материялдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
1 Вестник по налогам и инвестициям // Информ. - аналит. журнал Комитета по инвестициям Министерство иностранных дел РК/2007г №.62-45 стр
2 Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы-
2001-125 бет.
3 Деловая неделя // Еженедельная газета/2006 г №15-20 стр
4 Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание механизм использования. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995ж.-124 бет.
5 Ильясов К.К., Саткалиева В.А. и др. Государственный бюджет: Учебник.-Алматы: РИК, 1994.- 268 стр.
6 Информационный бюллетень Министерства финансов РК/2007 г №5-16 стр.
7 Кәкімжанов 3. Экономикалық тұрактылық- өркендеу кепілі// Егемен Қазақстан № 90 16 сәyip.2003 жыл 10 бет.
8 Кулекеев Ж. А., Султангазин А.Ж. и др. Проблемы эффективности использования средств государственного бюджета Республики Казахстан в условиях развития рыночных отношений Под общ. ред. д.э.н. Серикбаева А.С. -Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2003. – 194 стр.
9 Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. и др. Государственный финансовый контроль в Республике Казахстан: Сборник нормативных актов. - Астана: 2002. - 132с.
10 Қазақстан Республикасының Заңы «2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы»2005ж-102 бет.
11 Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы 2006ж - 232 - 236 б.
12 ҚР Салық кодексі - «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жөнінде» ҚР Заңы. - Алматы: Юрист, 2003-13 бет.
13 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2001. -311с.
14 Мырзабай Л.У. «Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджеттік процедурасын орны мен рөлі» // АльПари, № 1, 2004 ж.
15 Мауленова С.С. «Экономикалық теория» 2006/№б-145 бет.
16 Мұханбетова Э.С. «Мемлекеттің әлеуметтік аяны реттеудегі фискалдық саясаттың маңызы» //Хабаршы № 4, 2003 ж-18 6ет.
17 Макконел К.Р., Брю С.Л «Экономикс». -М.:изд. Республика, 1992 ж-2 том.
18 Маханов Н. Исполнение доходной части госудуарственого бюджета // Вестник МГД РК №3. 2002год 25стр.
19 Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию. Офицальные материалы 2006, №8-97стр.
20 3аконодательные нормативные акты по экономике и финансам, 2005г №5-11стр.
21 Платова Е.С Экономические системы в бюджете -М.:ЭММО-1998-361стр.
22 Положение о Комитете финансового контроля Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казахстан от 16.05.2006 г.№75-16 стр.
23 Правила разработки проектов республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан oт 20.05.2002 г. №59-29стр.
24 Правила исполнения республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан от/2006 г.№11-15стр. Положение о Комитете Казначейства Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казакстан от /2006 г. №626-45стр.
25 Радостовец «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы - 2001-65бет.
26 Рудый К.В. Финансово-кредитные системы зарубежных стран: Учебное пособие. Новое знание, 2003. - 301с.
27 Ішкі және сыртқы саясаттын 2004 жылға арналған негізгі бағытттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы//Егемен Қазақстан №79 5 cayip 2003 жыл 156.
28 Саясат «Бюджет тапшылығы»/2007 жыл/№ 13-66бет.
29 Сахариев С.С «Әлем экономикасы», Алматы - 2003 ж
30 Статистический бюллетень Министерства финансов РК/2006г. №5-25стр.
31 Сейітқасымов F.C, Ақша, несие, банктер: Оқулық - Алматы: Экономика, 2005 жыл., 416 бет.
32 Сборник по разъяснению основных положении Кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» ИД «БИКО», 2002 г. 30стр.
33 Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Положения о Счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 05.08.2002 г. №917, 22 стр
34 Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағытттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы//Егемен Қазақстан №79, 5 cәyip 2007жыл., 156ет.
35 Экономика «Мемлекеттік бюджетті жүзеге асыру» - Алматы 2003г. №15-65бет.
36 Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агентінің ресми сайты / www.stat.kz.
2 Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы-
2001-125 бет.
3 Деловая неделя // Еженедельная газета/2006 г №15-20 стр
4 Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание механизм использования. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1995ж.-124 бет.
5 Ильясов К.К., Саткалиева В.А. и др. Государственный бюджет: Учебник.-Алматы: РИК, 1994.- 268 стр.
6 Информационный бюллетень Министерства финансов РК/2007 г №5-16 стр.
7 Кәкімжанов 3. Экономикалық тұрактылық- өркендеу кепілі// Егемен Қазақстан № 90 16 сәyip.2003 жыл 10 бет.
8 Кулекеев Ж. А., Султангазин А.Ж. и др. Проблемы эффективности использования средств государственного бюджета Республики Казахстан в условиях развития рыночных отношений Под общ. ред. д.э.н. Серикбаева А.С. -Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2003. – 194 стр.
9 Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. и др. Государственный финансовый контроль в Республике Казахстан: Сборник нормативных актов. - Астана: 2002. - 132с.
10 Қазақстан Республикасының Заңы «2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы»2005ж-102 бет.
11 Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы 2006ж - 232 - 236 б.
12 ҚР Салық кодексі - «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жөнінде» ҚР Заңы. - Алматы: Юрист, 2003-13 бет.
13 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. - Алматы: Қаржы-қаражат, 2001. -311с.
14 Мырзабай Л.У. «Мемлекеттік қаржы жүйесіндегі бюджеттік процедурасын орны мен рөлі» // АльПари, № 1, 2004 ж.
15 Мауленова С.С. «Экономикалық теория» 2006/№б-145 бет.
16 Мұханбетова Э.С. «Мемлекеттің әлеуметтік аяны реттеудегі фискалдық саясаттың маңызы» //Хабаршы № 4, 2003 ж-18 6ет.
17 Макконел К.Р., Брю С.Л «Экономикс». -М.:изд. Республика, 1992 ж-2 том.
18 Маханов Н. Исполнение доходной части госудуарственого бюджета // Вестник МГД РК №3. 2002год 25стр.
19 Нормативные акты по финансам, налогам, бухгалтерскому учету, страхованию. Офицальные материалы 2006, №8-97стр.
20 3аконодательные нормативные акты по экономике и финансам, 2005г №5-11стр.
21 Платова Е.С Экономические системы в бюджете -М.:ЭММО-1998-361стр.
22 Положение о Комитете финансового контроля Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казахстан от 16.05.2006 г.№75-16 стр.
23 Правила разработки проектов республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан oт 20.05.2002 г. №59-29стр.
24 Правила исполнения республиканского и местных бюджетов, утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан от/2006 г.№11-15стр. Положение о Комитете Казначейства Министерства финансов Республики Казахстан. Постановление Правительства Республики Казакстан от /2006 г. №626-45стр.
25 Радостовец «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы - 2001-65бет.
26 Рудый К.В. Финансово-кредитные системы зарубежных стран: Учебное пособие. Новое знание, 2003. - 301с.
27 Ішкі және сыртқы саясаттын 2004 жылға арналған негізгі бағытттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы//Егемен Қазақстан №79 5 cayip 2003 жыл 156.
28 Саясат «Бюджет тапшылығы»/2007 жыл/№ 13-66бет.
29 Сахариев С.С «Әлем экономикасы», Алматы - 2003 ж
30 Статистический бюллетень Министерства финансов РК/2006г. №5-25стр.
31 Сейітқасымов F.C, Ақша, несие, банктер: Оқулық - Алматы: Экономика, 2005 жыл., 416 бет.
32 Сборник по разъяснению основных положении Кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» ИД «БИКО», 2002 г. 30стр.
33 Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Положения о Счетном комитете по контролю за исполнением республиканского бюджета» от 05.08.2002 г. №917, 22 стр
34 Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағытттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы//Егемен Қазақстан №79, 5 cәyip 2007жыл., 156ет.
35 Экономика «Мемлекеттік бюджетті жүзеге асыру» - Алматы 2003г. №15-65бет.
36 Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агентінің ресми сайты / www.stat.kz.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның
ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...7
1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобалаудың теориялық және
методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
1.3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... .40
2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Республикалық және жергілікті бюджеттердің қазіргі кезеңдегі
орындалу барысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығының тұжырымдамалары ... ... ... .71
3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
1. Мемлекеттік бюджет жүйесін және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... .80
3.2 Республикалық бюджетке түскен түсімдердің атқарылуы
... ... ... ... ... 87
3.3 Республикалық бюджет жүйесіндегі шығыстарының атқарылуы ... ... .98
3.4 Республикалық бюджет тапшылығы және оны қаржыландыру ... ... ... 108
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..111
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..114
Кіріспе
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс, ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен
шыққан) – тауар-ақша қатынастарымен және мемлекеттің өмір сүруімен
байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың
бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар ақша айырбасына көшу
жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржы жүйесімен тығыз
байланысты болды. Қазіргі жағдайда қандай мемлекеттің экономикалық
құрылымын зерделеу қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы
қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы
қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық
қатынастардың құрамды бөлігі.
Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік
салалардын алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап,
пайдаланады. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
ұдайы өндірісті дамытуда, қоғамның экономнкалық құрылымын қалыптастыруда,
өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары
әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен
қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық
қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды.
Олар әр түрлі бағыттағы несие ииституттарымен тығыз байланыс негізінде
әрекет жасайды.
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейімен қаржылық байланыстың әртүрлі дәрежеде болуына байланысты.
Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде ерекше тұратын бөлек
арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай мемлекет пен заңды және жеке
тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық
қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен
болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет ол мемлекеттің міндеттерімен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материялдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі –
экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің бел ортасында мемлекеттік бюджет тұрады.
Бюджеттік жүйе өте күрделі мәселе. Ол сол елдің ерекшелігін, оның
әлеуметтік-экономикалық құрылысын, мемлекеттік құрылымын білдіреді. Ел
бюджетінің құрылымы сол елдің мемлекеттік құрылымымен байланысты. Унитарлық
мемлекеттердің бюджеттік жүйесі екі деңгейден— мемлекеттік және жергілікті
бюджеттерден тұрады. Федеративтік мемлекеттерде штаттардын, (АҚШ) жерлердің
(ГФР) өз бюджеттері болады, соған сәйкес әкімшілік ұйымдары қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры.
Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және
әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі Қазіргі жағдайда бюджет
экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудін,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі
мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы
құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы
бейнеленеді. Шығыста бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың бағыттары мен
қызметтері көрінеді.
Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден тұрады:
мемлекетті басқару шығындары; әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық
мақсаттағы шығындар, мемлекеттік шаруашылық жүмыстарының шығындары, сыртқы-
экономикалық қызметтердің шығындары. Мемлекет қызметтерінің ұлғаюы
мемлекеттік шығындардың қарқынын ЖҰӨ өсуі қарқынан едәуір асырып жібереді.
Мысалы АҚШ-та XX ғасырда мемлекеттік шығындар 350 есе артты. Тек 1980—1989
жылдар арасында федералдық бюджет шығындары 2 еседен астам өсті (433,5
млрд. долл. 872 млрд. долл. жетті). Мемлекет шығындарының басты тармағына
экономиканың өндірістік секторының қызмет істеуін камтамасыз етуге
байланысты шығыңдар жатады. Әлеуметтік инфрақұрылымдарға білім беру мен
денсаулық сақтауға бөлінетін шығындардың да үлесі айтарлықтай.
Әскери шығындардың да үлесі қомақты. Әскери шығындарды айтқанда тек
тікелей шығындарды ғана көрсетіп қоймай, жанама шығындарды да ескеру керек.
Оларға әскери қарыздар бойынша проценттік төлемдер, зейнетақы, соғыс
мүгедектеріне, ардагерлерге және т. б. көмек түрлері жатады. Мемлекет
бюджетінің басты құрамды бөлігі жергілікті бюджеттер. Олар арқылы ең
алдымен коммуналдық меншік обьектілері, жол, мектеп, байланыс құралдарын
дамыту және тұрғын үй құрылысы қаржыландырылады. Жергілікті бюджетті
жергілікті әкімшілік, полиция, сот пен прокуратура пайдаланады. Жергілікті
бюджеттің үлкен бөлігі әлеуметтік-мәдени қажеттілікті өтеу, денсаулық
обьектілерін, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға кеткен шығындардан тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады. Мүндай қорлардың құрылуы ірі
қаржы ресурстарын нақты мақсаттарға, ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бұлардың қатарына
әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны қорғау, жұмыс күшін
даярлау, қайта даярлау және т. б. жатады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары — салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер, т.б.
Үкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын
әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуында
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі. Осы қаржы
жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы
мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік
беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал
етеді.
Бюджеттің ролі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада
нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді.
Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып
табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын
дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету, және
де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
Сол сияқты, біздің еліміздегі экономикалық реформалауы қоғамдық қаржы
жүйесінің қайта құрылуы, қай бағыттарда болуы, мемлекеттің бюджеттік
саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-практикалық маңызы мен жаңашылдығы Қаржылық
баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол жыл сайын заң
түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Жоспарлау өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процесі. Тәжірибеде ол
жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің
нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Қоғамдық қаржы жүйесінің маңызды
элементі- мемлекеттік бюджет, оның құрылуы, орындалуы мен ұйымдастырылуы,
бюджеттік жүйе мен бюджеттік процесті зерттеу дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Бұл дипломдық жұмыста экономикалық қауіпсіздік
мүддесінің Қазақстандағы бюджетті жоспарлау процедурасымен сәйкестігіне
талдау жасалды. Нарықтық моделі бар экономикасы дамыған елдерде болжамдау
мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып
табылады. Бұл құралды мақсатты түрде қолданып, бұл елдер техникалық
прогресте, халықтың өмірлік деңгейін жоғарлатуда және басқа да әлеуметтік-
экономикалық облыстарда көптеген жетістіктерге жеткені белгілі. Соған
байланысты шет мемлекеттердің тәжірибесі де сараланды.
Диплом жұмысы тақырыбының мазмұны Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
бірінші бөлімінде мемлекеттің саясатын жүзеге асырудағы бюджеттің алатын
рөлі мен мәні, оны жоспарлаудың теориялық және методологиялық аспектілері,
сонымен қатар бюджеттік үрдістің ұйымдастырушылық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстанның бюджет жүйесінің қазіргі жағдайы талданып,
оған жан-жақтылы сараптама жасалған. Ал жұмыстың үшінші бөлімінде
мемлекеттік бюджеттің атқарылуы қаралған. Қорытынды бөлімде жұмысты жазу
барысында алынған нәтижелер негізінде тұжырымдар мен ұсыныстар жасалынған.
Диплом жұмысың зерттелу деңгейі мен деректік базасы Дипломдық жұмыста
көптеген деректі материалдар қолданылған, бюджет процесі жан-жақты
зерттелінген. Қазақстанның әр жерінен бюджеттің жоспарлауы және орындалуы
көрсетілген, басымдықтары қаралған.
Теориялық және әдіснамалық негіздері Жұмыстың тақырыбы теорялық
жағынан өте зерттелген, көптеген экономистер бұл мәселені қарастырған, көп
материалдар жарияланған. Әдіснамалық жағынан алсақ мемлекеттік бюджеттік
жүйесі қалыптасқанын, қаржы министрлігінің нормативтары арқылы жүзеге
асырылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі Мемлекеттік бюджет, оның жоспарлануы,
орындалуы, кірістер мен мемлекеттік шығыстар.
Ғылыми мәселелерді шешу. Дипломдық жұмыстар бюджеттік процесс ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттелген. Ғылыми мәселелер шешілген.
1. Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның ұйымдастырушылық
негіздері
Бюджет – мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өіне
тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы дамуы
орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық өндіріспен
алдынала объективті анықталған [1].
Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы
қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық
салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.
Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат
пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып
жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдық масштабта әлеуметтік-мәдени
шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін,
мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы -
адамдардың субъективті қалау емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің
қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған
объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық
орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекеттің өндірілетің жоспарланған қарқынын және
үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші
кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі
қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатының табысты жүзеге асуына жағдайлар
дайындап, қаржылар экономикалық және әлеуметтік дамудың шешімді
телімдерінде шоғырланады.
Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет
өзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады – жалпы мемлекеттік қаржыларды
қанағаттандырады[2].
Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету
және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы
жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары
өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылды;
өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінді; ұжымдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған
қорларды құруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен
шығындар, Қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға
кеткен шығындар іске асырылады.
Біз көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджет қаржылық қатынастардың
аңықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тән сипаттарға ие
болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске
асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен
қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен
сипатталады:
Мемлекет қолындағы кері өнім құны бөлшегінің және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлу
қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;
Құндылық тұтынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру
мен құнның өндірістік тұтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен,
экономика секторларымен, ел территорияларымен, халық шаруашылығы салалары
арасындағы құндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;
Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты
емес және одан белгілі айырудағы бөлудің құндылық сатысын білдіреді. Сол
уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;
Қоғамдық өнім құнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам
дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта
өндірудің қажеттіліктермен анықталады;
Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен
салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда.Ол жыл
сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған
және облыс, аудан, қала бюджеттерінен тұратын жергілікті бюджет болып
бөлінеді. Нысаны бойынша мемлекеттік бюджет баланс сияқты болып келеді.
Оның кірісті бөлігіне салық, салықтық емес түсімдер жатады, ал шығысты
бөлігіне-әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық қажеттіліктері
(кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар,мемлекеттік бағдарламаларды іске
асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен басқару органдарын
қамтамасыз етуге кеткен шығындар,мемлекеттік қарыз бойынша төлемдер және
т.б [3]. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар болғандықтан,
ол жалпы сұраныс пен ұсыныстың көлеміне белсенді әсер ете алады.
Мемлекеттік бюджет.
Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің
негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық
кұрылымдардың ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды
міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін
жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған каржы
ресурстары мемлекетке коғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға әрі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды. Қаржыны орталықтандырудың
арқасында ақша қаражаттары мемлекеттің экономикалық және элеуметтік
саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар жасай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады. Сөйтіп, құндық
бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты арналымды
орындайды-жалпықоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Объективтік бөлгіштік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола
отырып, айрықшалықты коғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет
экономикалық категория ретіндеболады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше
белгілер тән: бюджеттік қатынастардың бөлгіштік сипаты бар, ацша нысанында
жүзеге асырылады,мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджеттік қатынастарға белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады: 1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің
бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша
экономикалық нысаны болып табылады; 2) құнды жасау және оны тұтыну үдерісін
шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет
ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы
ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары,
қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған; 3)
қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
материалдық емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдың- заттай түрінде болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор - бұл құндық бөліністің белгілі стадияларын
өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағагтандыру
үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі
қозғалысының объективті түрде шарттасылған, экономикалық , нысан. Бюджеттік
қорды қалыптастыру мен пайдалану қүнды бөлумен және қайта бөлумен байланысы
оның (құнның) қозғалысы үдерісін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономакалық категория ретінде мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұлгаймалы ұдайы өндіріс пен
қогамдық қажеттіліктерді қанагаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен
қогамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен
қогамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай
қатынастарды білдіреді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы мемлекеттік
бюджет ұғымы экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің кұны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: орналастыру (ресурстарды), қайта бөлгіштік, тұрақтандыру сияқты
сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджеттік қорларды
бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық үғымы ретінде қарау
керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
үдерістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары -
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі
қаржы жоспарының көрсеткіштері Республика Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға
жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ыкпал етеді. Шығындар мен салықтар
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та-штаттардың, ГФР-да –
жерлердің, яғни ландтагтың, Канадада-провинциялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге катынасы жөнінен белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі
бюджеттер жұмыс істейді: республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - бұл араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін,бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер
кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджете шоғырланған. Республикалық бюджет -бұл салықтық және
басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) -
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгеймен ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы
бар қала, астана, аудан (облыстъщ маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Мемлекеттік бюджетпен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық
бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс
бюджеті - бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда
облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін
біріктіретін,талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге
жатпайтын жиынтық бюджет.
Тиісті қаржы жыльша арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының букіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекегтік бюджеттін қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылу уақытында тиісті қаржы жылына арналған республикалык
бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мэслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстанның бюджет жүйесінің буыны ретінде Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры оқулықтың 16 тарауында қаралған.
Шоғырландырылган бюджет республикалық бюджеттен, облыс бюджеттерінен,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және Үкіметтің Ұлттық банкіндегі
шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның
мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның
ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық
бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-
1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның
35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы, транспаренттілігі, жауапкершілігі және т.б.
қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлік қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты бұрынғы КСРО-ның
бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлык деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтык бюджет қорларын
жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның
ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы, бюджет үдерісін
жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. Бюджет
жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай элеуметтік-экономикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін кұрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестік қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындагы
түсімдерді тұрақты түрде бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді жэне оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын қүкықтар белгіленген. Мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлерінің бюджеттік үдерісті дербес жүзеге асыруға құқы бар. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың (өңірдің) әлеуметтік-экономикалық даму мэселелерімен және биліктің
тиісті органдарының нақты функцияларымен, күзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі. Сөйтіп, ол мемлексттік билік пен басқару органдарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жүмылдырудың объективтік
қажеттігін бейнелеп көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму үрдісін, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет. Дүниежүзілік практикада бүл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмей-ді.
Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және т.б.
қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты - бекітілген (нактыланған, түзетілген) бюджеттік
көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкестігі.
Бюджеттің реалистігіне Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалык және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан, оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты каржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті
деңгейдің бюджет жобасын жасау үдерісінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бүзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюд-жеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік
құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, тузегілген) бюджеттерді және
олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет үдерісінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты деп бюджеттік қатынастар сферасында бұрын
қабылдаған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауын айтады.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты - бұл бюджеттік бағдарламалар
паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу қажеттігін
негізге алып, бюджет қаражаттарының осы нәтижелерге кол жеткізу ушін
қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып бюджеттерді әзірлеу және атқару
немесе бюджет қаражаттарының бекігілген көлемін пайдалана отырып ең үздік
нэтижені қамтамасыз ету.
Басымдық қагидаты - бюджеттік үдерісті республиканың немесе өңірдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік үдеріске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бүзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялық қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылык жүргізуші субъектілердің
және қоғамның барлық мүшелеріңің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы
тиіс. Президент қол койған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
онын негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Төменгі - жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеуінің
шарттары дербестік жэне теңгерімділік болып табылады.
Бюджеттердің дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің барлық
буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел
заңдарымен анықталған қүзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап
шешуі бойынша пайдалану қүқығы қамтамасыз етеді.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді жэне атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасыньщ жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарында жэне басқа заңнамалық актілерінде бейнелеп көрсетілген.
Нақтылы жағдайларда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан аутқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жүмыс істеуі мүмкін, олар
арқылы мемлекег қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және өңірлік
бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын
барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Мемлекеттік баланс концепциясы барлық мемлекеттік шығындар мен
кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады. Алайда тәжірибеде бюджеттің
шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ
болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін ішкі
және сыртқы қарыз деп бөледі. Сыртқы қарыз көмегімен жабылатын жалпы
тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің
ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет экономикасына
ынталандырушы әсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде шығындардың өсуіне
әкелсе, онда ол ішкі сұранысқа әсер ете алмайды.
Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялық банктерден
және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттық банктен алынған
таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша
қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.
Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа әсер ететін экономикалық
факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын
табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты
болжамдауда экстраполяция әдісін қолдануға болады, бірақ мұндай есептеудің
нәтижелері нақты болмауы мүмкін,өйткені ол салықтық база эволюциясын
есептемейді, бұрынғы даму негізіне базаланады. Нақтырақ болжамға
функционалды тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мұндай құрылым
дезагрегировалық деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті
салықтық базаны таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар
арасындағы айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының
базалары едәуір ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау
керек.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Мәлім болғандай, бөлу үрдiсi eкi нысанда болады: натуралдық - заттық
және құндық. Құндық бөлуде әртүрлi экономикалық категориялар қатысады:
қаржы, салықтар, бюджет, қаржының ерекшелiгi бөлу үрдiсiнiң көп қырлығында,
яғни, алғашқы бөлумен қатap, қайта бөлудiң көптеген кезеңдерiн қамтиды.
Сәйкесiнше қаржылар бюджетке қарағанда, қаржылық қатынастарды кеңінен
қарастырады.
Бюджеттің дербес бөлу ортасы ретiнде қалыптасуы, орталықтанған
ресурстарды қажет eтeтiн қоғамның болуымен шартталған. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру экономиканың қызмет eтyi үшін қажет aқша қаражаттарының
үздiксiз айналымын ұйымдacтыpy үшiн кepeк. Экономиканың дамуы өндiрiс
құрлымының оңтaйлығына жету мақстында экономика секторларының арасында
қаржылық, материалдық және еңбек ресурстарының қайта бөлiнуiн қажет етедi.
Құндық бөлiнушi бюджеттiк ортаның болуы, сондай-ақ мемлекеттiң табиғаты мен
қызметтерiне байланысты. Мемлекет бүкiл қоғам шеңберiнде әлеуметтiк-мәдени
шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге, мемлекеттiк басқарудың жалпы
шығындарын жабуға орталықтанған қаражаттарға мұқтаж. Осы қаржылық
қатынастардың жиынтығы, біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттiк бюджет
деген экономикалық категория арқылы көpiнic табады [9].
Бюджет көмегімен мемлекет ұлттық тaбыстың ауқымды көлемiн өз қолына
жұмылдыpaды. Осылайша бюджет әлеумeттiк-экономикалық қызметтердi атқарудың
қаржылық негізі болады. Бюджетте ipi кipicтep мен экономикалық және саяси
мәнi бар шығындар шоғырланған бюджеттiк жүйе туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 1 бабына сәйкес, бюджет бұл - мемлекеттiң
орталықтанған aқша қоры мемлекеттiк бюджеттi республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң қосындысын құрайды. Республикалық бюджет Қазaқстан
Республикасының Заңымен бекiтiлетiн және Қазақстан Республикасының
үкiмeтiмeн анықталатын Республикалық бюджеттік бағдарламаларды жүзеге
асырyға арналған орталықтанған ақша қоры.
Жергiлiктi бюджетті облыс, қалалар және аудандық бюджеттер қосындысын
құрайды. Өз кезегiнде, бюджеттiк жүйе және қаржылық саясат ұлттық
экономиканың дамуының мықты макроэкономикалық парамeтpлерiне сүйенуi керек.
Бюджет жүйесi экономикaның даму қарқынында әсер етiп, институционaлдық және
құрылымдық реформаларды жүзеге асырyға әcepiн тигiзедi.
Мемлекеттiк бюджет қаржылық ағымдapды бaқылайтын басты экономикалық
құрал.
Қазiргi замaнғы мемлекеттердегi бюджет механизмiнiң кеңейтiлген ұдайы
өндiрiс үрдiсiне әcepi бюджет құралдарының шаруашылық айналымына түcyiнiң
төрт басты жолы арқылы іске асады:
• кәсіпорындарды тура субсидиялау;
• экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
• тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алынуы;
• салықтық жеңілдіктер енгізу арқылы балықтық шығындарға ұшырау.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралы ретінде мемлекеттік бюджет
келесі белгілермен сипатталады:
• бөлу қатынастарының ерекше экономикалық нысаны;
• экономикалық салалары, елдің территориялары арасындағы құн бөлуге
арналуы;
• қоғамның тарихи дамуының әр сатысында оның алдында тұрған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жалпы ішкі өнімді бөлудің
көлемдері мен нысандары;
• қаржы жүйесіндегі басқа элементтерге (кәсіпорындар қаржысы,
салықтар т.б.) қарағанда бюджет орталық орынды алады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде өндіріс
үрдісінің қатысушылары және мемлекет арасындағы өндірістік қатысушыларды
ақша нысанында көрсетеді. Өндіріс, бөлу және қайта бөлу үрдісінде қызмет
етеді.
Барлық осы үрдістер белгілі бір кезекпен біртіндеп жүзеге асырылады.
Сонымен, бюджеттік байланыстардың жоспарлылығы, мемлекеттің ақша
қаражаттарының жоспары ақша нысанында қозғалысы бюджеттік байланыстардың
арнайы қаржылық құжатта бекітілетіндігін көрсетеді. Яғни, басты қаржылық
құжат – мемлекеттік бюджет. Қаржылық жоспардың арнайы баптары ақша
қаражаттарының қалыптасуы көздері мен бағытты қолданылуын көрсетеді.
Негізгі қаржылық жоспар іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады және
сонымен қатар, халық мүддесін қорғаушы мемлекеттің шешімі болып табылады.
Негізгі қаржылық жоспардың көрсеткіштері жыл сайын қабылданатын бюджеттік
заңдарға сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстанда
мемлекеттік емес, Республикалық бюджет қарастырылып бекітілуде [4].
Бүгінгі таңда Республикалық бюджеттің негізінде Республика
экономикасының қаржылық жағдайын бағалау қиын, өйткені онда мемлекеттің
барлық қаржы ресурстары көрсетілменген. Сондықтан, Республикалық бюджетті
қарастырып, бекіту кезінде Республикалық әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерін шешумен байланысты көптеген сұрақтар туындайды. Осыған
байланысты негізгі қаржылық жоспардың көрсеткіштері экономика дамуының
объективті заңдылықтарын білуге негізделуі тиіс. Бюджеттік қатынастардың
жиынтығы ретінде қаржылық құжат мемлекеттік бюджет деген атаққа ие болуы
тиіс.
Бюджеттік жүйе бюджеттік қатынастар, бюджеттің түрлері,
қалыптарстыруы, пайдалану әдістері мен тәсілдерін қамтиды. Бюджеттік
қатынастардың жиынтығы бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджеттік
қатынастар жүйесінде мемлекеттің шаруашылық субъектілермен қатынасы маңызды
орын алады. Өйткені олар салық – бюджеттік қатынастардың негізін құрап,
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына негіз болады. Нарық жағдайында әр жыл
сайын экономиканың нақты секторын бюджет есебінен қаржыландыру көлемі
азаюда. Көптеген жағдайларды бұл қаражаттар қайтарымдылық негізінде
берілуде. Бірақ бүкіл мемлекет аумағындағы шығындары мен кірістері
арасындағы тепе-теңдік бар және бұл мемлекетпен қамтамасыз етілуі керек.
Осы арақатынасты орындамау теріс тенденцияға әкеп соғады, қаржы
ресурстарының көлеңкелі экономикаға қайта бөлініп кетуі, шетелдік шоттарға
ағып кетуі және құндық, ақшалақ диспорцияға әкеп соғады [15].
Мысалы, 1993 жылы Республикада ақша массасының күрт өсуі байқалды. Осы
жылы ақша массасының жалпы көлемі 32,2 млрд. теңгені құрап, 1992 жылға
қарағанда 10,8 есе ұлғайды. 1993 жылы ақша массасы жалпы қоғамдық өнім
деңгейінде болып, жалпы ішкі өнімнен 1,5 есе көп болды. Қолма-қол ақша есеп
айыру үлесі 80% құрайды. 1992 жылмен салыстырғанда, 1993 жылы үкіметке
берілген несиелер 13 есе, ал коммерциялық банктерде берілген несиелер 4,5
есе өсті. 1993 жылы берілген несиелердің сомасы абсолюттік көлемі бойынша
жалпы ішкі өнім, ұттық табыстан көп болды. Осының нәтижесінде несиелік
ресурстардың көзі уақытша бос қаржылық ресурстар деген экономикалық
заңдылық бұзады.
1995 жылдан Қазақстан Республикасының үкіметі мен Ұлттық банкі қатаң
ақша-несие және бюджеттік саясат жүзегізді. Бұл макроэкономикалық
тұрақтылыққа, инфляцияның төмендеуіне, 1996-1997 жылдардағы өндіріс өсуіне
әкеледі. Осы жылдары ақша массасынң өсуі жалпы ішкі өнім өсуінеy кешікті.
Нәтижеде экономиканың монетаризациялануы төмендеді. 1994 жылы М2 жалпы ішкі
өнім қатынасы 13%, 1996 жылы 9,5%, 1997 жылы 9,6% құрайды. Қазақстанда
қатарына жататын ортақ табыс бар елдерде бұл көрсеткіш 40% құрайды.
Бұл айналым ортасында ақшаға альтернативті құралдардың пайда болуына
әкеп соқты (вексельдер, тауарлық несиелер, бартерлік операциялар). Көріп
отырғандай, халық пен шаруашылық субъектілері ақша массасының дефициті
жағдайында табысты қайта бөлу құралдарын таба алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің мәліметтері бойынша шет
елдерге ағып кеткен ресурстардың көлемі 2006 жылы – 250,2 млн. доллар, 2007
жылы 279,3 млн. долларды құрады.
2000 жылдан қаржы ресурстарын құрап, пайдаланудың жаңа құралдары
қолданыла бастады (мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы
қорлары). Қазіргі кезде осы қорларды инвестициялық мақсаттарда пайдаланудың
теориялық аспектілері жақсы деңгейде анықталған. Жалпы алғанда, мемлекеттің
ішкі ресурыстарды пайдалануға мүмкіндігі туындады және олар экономиканың
нақты секторларына жұмсалуы тиіс. Қазіргі кезеңде Дүниежүзілік банк, Азия
даму банкі және басқа да шетелдік қаржы институттары есебінен бюджет арқылы
30-ға жуық инвестициялық жобалар жүзеге асуда. Көптеген жағдайларда
инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша тендерлерді шетелдік компаниялар
жеңіп алуда. Нәтижесінде қарыздық құралдар шетелдік фирмалар экономикасын
жақсартуға жұмсалуда. Егер маңызды жобаларды іске асыруда ішкі ресурстарды
пайдалансақ, олар отандық тауар өндірушілерді қолдар еді [27].
Бюджеттің процестің тағы бір өзекті мәселесінің бірі – бюджеттің
әлеуметтік бағыттылығын күшейту.
Мемлекеттік бюджет дәстүрлі әлеуметтік бағытталған болып табылады.
2005 жылы бюджет шығындарының 63% әлеуметтік ортаға бағытталған, 2001 жылы
- 53%, ал 2002 жылы - 48,9% құрады.
2006 жылы білім беру шығындары жалпы ішкі өнім - 5,9%, 2007 жылы -
5,2%, денсаулық сақтау шығындары 2006 жылы - 4,2%, 2007 жылы - 7,9%,
әлеуметтік көмек шығындары 2006 жылы - 7,9%, 2007 жылы - 5,7% құрады [26].
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің баяндауы бойынша,
бюджеттік кіріс бөлігі 2007 жылы 32 млрд. теңгеге артық орындалды.
2009 жылы республикалық бюджеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның
ұйымдастырушылық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...7
1.2 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобалаудың теориялық және
методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
1.3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... .40
2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Республикалық және жергілікті бюджеттердің қазіргі кезеңдегі
орындалу барысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің кірістері мен
шығыстарының құрамы мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3. Бюджет балансы. Бюджет тапшылығының тұжырымдамалары ... ... ... .71
3 Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы
1. Мемлекеттік бюджет жүйесін және құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... .80
3.2 Республикалық бюджетке түскен түсімдердің атқарылуы
... ... ... ... ... 87
3.3 Республикалық бюджет жүйесіндегі шығыстарының атқарылуы ... ... .98
3.4 Республикалық бюджет тапшылығы және оны қаржыландыру ... ... ... 108
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..111
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..114
Кіріспе
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс, ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің financia сөзінен пайда болған француздың finance сөзінен
шыққан) – тауар-ақша қатынастарымен және мемлекеттің өмір сүруімен
байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың
бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар ақша айырбасына көшу
жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржы жүйесімен тығыз
байланысты болды. Қазіргі жағдайда қандай мемлекеттің экономикалық
құрылымын зерделеу қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы
қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы
қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық
қатынастардың құрамды бөлігі.
Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік
салалардын алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап,
пайдаланады. Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
ұдайы өндірісті дамытуда, қоғамның экономнкалық құрылымын қалыптастыруда,
өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары
әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен
қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық
қызметті атқаруға жұмсалады.
Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды.
Олар әр түрлі бағыттағы несие ииституттарымен тығыз байланыс негізінде
әрекет жасайды.
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейімен қаржылық байланыстың әртүрлі дәрежеде болуына байланысты.
Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде ерекше тұратын бөлек
арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай мемлекет пен заңды және жеке
тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады. Бұндай қаржылық
қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен
болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік
функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын
қалыптастыру мен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым-
қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет ол мемлекеттің міндеттерімен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар,
материялдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі –
экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Мемлекеттік қаржы жүйесінің бел ортасында мемлекеттік бюджет тұрады.
Бюджеттік жүйе өте күрделі мәселе. Ол сол елдің ерекшелігін, оның
әлеуметтік-экономикалық құрылысын, мемлекеттік құрылымын білдіреді. Ел
бюджетінің құрылымы сол елдің мемлекеттік құрылымымен байланысты. Унитарлық
мемлекеттердің бюджеттік жүйесі екі деңгейден— мемлекеттік және жергілікті
бюджеттерден тұрады. Федеративтік мемлекеттерде штаттардын, (АҚШ) жерлердің
(ГФР) өз бюджеттері болады, соған сәйкес әкімшілік ұйымдары қызмет етеді.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры.
Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және
әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі Қазіргі жағдайда бюджет
экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудін,
дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі
мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы
құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы
бейнеленеді. Шығыста бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың бағыттары мен
қызметтері көрінеді.
Өзінің құрылымы жағынан бюджеттің шығысы мынадай бөлімдерден тұрады:
мемлекетті басқару шығындары; әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық
мақсаттағы шығындар, мемлекеттік шаруашылық жүмыстарының шығындары, сыртқы-
экономикалық қызметтердің шығындары. Мемлекет қызметтерінің ұлғаюы
мемлекеттік шығындардың қарқынын ЖҰӨ өсуі қарқынан едәуір асырып жібереді.
Мысалы АҚШ-та XX ғасырда мемлекеттік шығындар 350 есе артты. Тек 1980—1989
жылдар арасында федералдық бюджет шығындары 2 еседен астам өсті (433,5
млрд. долл. 872 млрд. долл. жетті). Мемлекет шығындарының басты тармағына
экономиканың өндірістік секторының қызмет істеуін камтамасыз етуге
байланысты шығыңдар жатады. Әлеуметтік инфрақұрылымдарға білім беру мен
денсаулық сақтауға бөлінетін шығындардың да үлесі айтарлықтай.
Әскери шығындардың да үлесі қомақты. Әскери шығындарды айтқанда тек
тікелей шығындарды ғана көрсетіп қоймай, жанама шығындарды да ескеру керек.
Оларға әскери қарыздар бойынша проценттік төлемдер, зейнетақы, соғыс
мүгедектеріне, ардагерлерге және т. б. көмек түрлері жатады. Мемлекет
бюджетінің басты құрамды бөлігі жергілікті бюджеттер. Олар арқылы ең
алдымен коммуналдық меншік обьектілері, жол, мектеп, байланыс құралдарын
дамыту және тұрғын үй құрылысы қаржыландырылады. Жергілікті бюджетті
жергілікті әкімшілік, полиция, сот пен прокуратура пайдаланады. Жергілікті
бюджеттің үлкен бөлігі әлеуметтік-мәдени қажеттілікті өтеу, денсаулық
обьектілерін, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға кеткен шығындардан тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен тыс немесе
мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады. Мүндай қорлардың құрылуы ірі
қаржы ресурстарын нақты мақсаттарға, ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
сипаттағы мақсаттарға шоғырландыру қызметінен туады. Бұлардың қатарына
әлеуметтік қамсыздандыру, жол құрылысы, қоршаған ортаны қорғау, жұмыс күшін
даярлау, қайта даярлау және т. б. жатады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары — салықтар,
мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер, т.б.
Үкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты негізінде жасалынатын
әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуында
алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке
өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі. Осы қаржы
жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы
мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік
беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал
етеді.
Бюджеттің ролі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада
нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді.
Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып
табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын
дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету, және
де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
Сол сияқты, біздің еліміздегі экономикалық реформалауы қоғамдық қаржы
жүйесінің қайта құрылуы, қай бағыттарда болуы, мемлекеттің бюджеттік
саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-практикалық маңызы мен жаңашылдығы Қаржылық
баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол жыл сайын заң
түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Жоспарлау өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процесі. Тәжірибеде ол
жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің
нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Қоғамдық қаржы жүйесінің маңызды
элементі- мемлекеттік бюджет, оның құрылуы, орындалуы мен ұйымдастырылуы,
бюджеттік жүйе мен бюджеттік процесті зерттеу дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Бұл дипломдық жұмыста экономикалық қауіпсіздік
мүддесінің Қазақстандағы бюджетті жоспарлау процедурасымен сәйкестігіне
талдау жасалды. Нарықтық моделі бар экономикасы дамыған елдерде болжамдау
мен жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып
табылады. Бұл құралды мақсатты түрде қолданып, бұл елдер техникалық
прогресте, халықтың өмірлік деңгейін жоғарлатуда және басқа да әлеуметтік-
экономикалық облыстарда көптеген жетістіктерге жеткені белгілі. Соған
байланысты шет мемлекеттердің тәжірибесі де сараланды.
Диплом жұмысы тақырыбының мазмұны Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
бірінші бөлімінде мемлекеттің саясатын жүзеге асырудағы бюджеттің алатын
рөлі мен мәні, оны жоспарлаудың теориялық және методологиялық аспектілері,
сонымен қатар бюджеттік үрдістің ұйымдастырушылық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстанның бюджет жүйесінің қазіргі жағдайы талданып,
оған жан-жақтылы сараптама жасалған. Ал жұмыстың үшінші бөлімінде
мемлекеттік бюджеттің атқарылуы қаралған. Қорытынды бөлімде жұмысты жазу
барысында алынған нәтижелер негізінде тұжырымдар мен ұсыныстар жасалынған.
Диплом жұмысың зерттелу деңгейі мен деректік базасы Дипломдық жұмыста
көптеген деректі материалдар қолданылған, бюджет процесі жан-жақты
зерттелінген. Қазақстанның әр жерінен бюджеттің жоспарлауы және орындалуы
көрсетілген, басымдықтары қаралған.
Теориялық және әдіснамалық негіздері Жұмыстың тақырыбы теорялық
жағынан өте зерттелген, көптеген экономистер бұл мәселені қарастырған, көп
материалдар жарияланған. Әдіснамалық жағынан алсақ мемлекеттік бюджеттік
жүйесі қалыптасқанын, қаржы министрлігінің нормативтары арқылы жүзеге
асырылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі Мемлекеттік бюджет, оның жоспарлануы,
орындалуы, кірістер мен мемлекеттік шығыстар.
Ғылыми мәселелерді шешу. Дипломдық жұмыстар бюджеттік процесс ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттелген. Ғылыми мәселелер шешілген.
1. Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және оның ұйымдастырушылық
негіздері
Бюджет – мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың
шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне
арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен
жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң
актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өіне
тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы дамуы
орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық өндіріспен
алдынала объективті анықталған [1].
Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы
қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық
салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.
Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат
пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып
жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдық масштабта әлеуметтік-мәдени
шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін,
мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған
қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы -
адамдардың субъективті қалау емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің
қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған
объективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық
орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекеттің өндірілетің жоспарланған қарқынын және
үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші
кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі
қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатының табысты жүзеге асуына жағдайлар
дайындап, қаржылар экономикалық және әлеуметтік дамудың шешімді
телімдерінде шоғырланады.
Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет
өзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады – жалпы мемлекеттік қаржыларды
қанағаттандырады[2].
Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету
және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы
жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары
өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылды;
өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінді; ұжымдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған
қорларды құруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен
шығындар, Қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға
кеткен шығындар іске асырылады.
Біз көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджет қаржылық қатынастардың
аңықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тән сипаттарға ие
болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске
асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен
қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен
сипатталады:
Мемлекет қолындағы кері өнім құны бөлшегінің және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлу
қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;
Құндылық тұтынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру
мен құнның өндірістік тұтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен,
экономика секторларымен, ел территорияларымен, халық шаруашылығы салалары
арасындағы құндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;
Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты
емес және одан белгілі айырудағы бөлудің құндылық сатысын білдіреді. Сол
уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;
Қоғамдық өнім құнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам
дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта
өндірудің қажеттіліктермен анықталады;
Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен
салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда.Ол жыл
сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған
және облыс, аудан, қала бюджеттерінен тұратын жергілікті бюджет болып
бөлінеді. Нысаны бойынша мемлекеттік бюджет баланс сияқты болып келеді.
Оның кірісті бөлігіне салық, салықтық емес түсімдер жатады, ал шығысты
бөлігіне-әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық қажеттіліктері
(кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар,мемлекеттік бағдарламаларды іске
асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен басқару органдарын
қамтамасыз етуге кеткен шығындар,мемлекеттік қарыз бойынша төлемдер және
т.б [3]. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар болғандықтан,
ол жалпы сұраныс пен ұсыныстың көлеміне белсенді әсер ете алады.
Мемлекеттік бюджет.
Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің
негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық
кұрылымдардың ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды
міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін
жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған каржы
ресурстары мемлекетке коғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға әрі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды. Қаржыны орталықтандырудың
арқасында ақша қаражаттары мемлекеттің экономикалық және элеуметтік
саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар жасай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады. Сөйтіп, құндық
бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты арналымды
орындайды-жалпықоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді.
Объективтік бөлгіштік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола
отырып, айрықшалықты коғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет
экономикалық категория ретіндеболады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше
белгілер тән: бюджеттік қатынастардың бөлгіштік сипаты бар, ацша нысанында
жүзеге асырылады,мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджеттік қатынастарға белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады: 1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің
бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша
экономикалық нысаны болып табылады; 2) құнды жасау және оны тұтыну үдерісін
шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет
ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы
ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары,
қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған; 3)
қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты
емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте
жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
материалдық емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдың- заттай түрінде болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында — бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор - бұл құндық бөліністің белгілі стадияларын
өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағагтандыру
үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі
қозғалысының объективті түрде шарттасылған, экономикалық , нысан. Бюджеттік
қорды қалыптастыру мен пайдалану қүнды бөлумен және қайта бөлумен байланысы
оның (құнның) қозғалысы үдерісін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономакалық категория ретінде мемлекеттің
орталықтандырылган ақша қорын жасау және оны ұлгаймалы ұдайы өндіріс пен
қогамдық қажеттіліктерді қанагаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен
қогамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен
қогамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай
қатынастарды білдіреді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы мемлекеттік
бюджет ұғымы экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айрықшалығымен
айқындалды. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол,
қоғамдық өнімнің кұны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде
мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап
айтқанда: орналастыру (ресурстарды), қайта бөлгіштік, тұрақтандыру сияқты
сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджеттік қорларды
бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық үғымы ретінде қарау
керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
үдерістер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары -
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір
жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған
қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі
қаржы жоспарының көрсеткіштері Республика Парламентінің жыл сайын
қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға
жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ыкпал етеді. Шығындар мен салықтар
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та-штаттардың, ГФР-да –
жерлердің, яғни ландтагтың, Канадада-провинциялардың, Ресейде-федерация
субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі
қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті
бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге катынасы жөнінен белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі
бюджеттер жұмыс істейді: республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - бұл араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін,бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер
кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджете шоғырланған. Республикалық бюджет -бұл салықтық және
басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) -
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және облыстық деңгеймен ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы
бар қала, астана, аудан (облыстъщ маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Мемлекеттік бюджетпен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық
бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс
бюджеті - бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда
облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін
біріктіретін,талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге
жатпайтын жиынтық бюджет.
Тиісті қаржы жыльша арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының букіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекегтік бюджеттін қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылу уақытында тиісті қаржы жылына арналған республикалык
бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мэслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік
бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы
мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстанның бюджет жүйесінің буыны ретінде Қазақстан Республикасының
Ұлттық қоры оқулықтың 16 тарауында қаралған.
Шоғырландырылган бюджет республикалық бюджеттен, облыс бюджеттерінен,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және Үкіметтің Ұлттық банкіндегі
шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның
мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның
ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық
бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-
1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның
35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі,
дәйектілігі, жариялылығы, транспаренттілігі, жауапкершілігі және т.б.
қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлік қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты бұрынғы КСРО-ның
бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді.
Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге
бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің
жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс
көздерін пайдалану арқылы барлык деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына,
төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға,
сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтык бюджет қорларын
жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның
ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы, бюджет үдерісін
жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. Бюджет
жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай элеуметтік-экономикалық
саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін кұрудың маңызды қағидаты
болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды.
Бюджеттердің дербестік қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындагы
түсімдерді тұрақты түрде бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын
анықтайды.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді жэне оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді
шектейтін айқын қүкықтар белгіленген. Мемлекеттік басқарудың барлық
деңгейлерінің бюджеттік үдерісті дербес жүзеге асыруға құқы бар. Жергілікті
бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді, жергілікті
бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын жоғарғы бюджетке алып қоюға,
тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге қосымша шығыстарды жүктеуге жол
берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы
аумақтың (өңірдің) әлеуметтік-экономикалық даму мэселелерімен және биліктің
тиісті органдарының нақты функцияларымен, күзырымен анықталады. Бюджет
қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет
қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы
операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын
шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында
белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз
етіледі. Сөйтіп, ол мемлексттік билік пен басқару органдарының барлық
кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жүмылдырудың объективтік
қажеттігін бейнелеп көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін,
сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің даму үрдісін, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет. Дүниежүзілік практикада бүл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану
бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге
болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмей-ді.
Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және т.б.
қорлардың қаражаттары енгізілген.
Реалистік қағидаты - бекітілген (нактыланған, түзетілген) бюджеттік
көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкестігі.
Бюджеттің реалистігіне Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына
сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалык және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан, оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс,
бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларына жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты каржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады.
Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті
деңгейдің бюджет жобасын жасау үдерісінде қол жетеді.
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бүзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының
шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың
атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары
мен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюд-жеттік
резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздері мен шығыстар
бағыттарының есеп-қисаптарының негізділігімен анықталады.
Транспаренттілік қағидаты - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік
құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, тузегілген) бюджеттерді және
олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты
басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет үдерісінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.
Дәйектілік қағидаты деп бюджеттік қатынастар сферасында бұрын
қабылдаған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауын айтады.
Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты - бұл бюджеттік бағдарламалар
паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу қажеттігін
негізге алып, бюджет қаражаттарының осы нәтижелерге кол жеткізу ушін
қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып бюджеттерді әзірлеу және атқару
немесе бюджет қаражаттарының бекігілген көлемін пайдалана отырып ең үздік
нэтижені қамтамасыз ету.
Басымдық қагидаты - бюджеттік үдерісті республиканың немесе өңірдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік үдеріске қатысушыларды бюджет
заңнамасын бүзғаны үшін жауапқа тарту.
Бюджеттердің жариялық қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы
туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы)
бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылык жүргізуші субъектілердің
және қоғамның барлық мүшелеріңің мүдделерін шалады. Сондықтан олар
бюджеттің мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың
тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы
тиіс. Президент қол койған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін
қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті
болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз
бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі,
онын негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және
оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар,
ақша эмиссиясы) жария етіледі.
Төменгі - жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеуінің
шарттары дербестік жэне теңгерімділік болып табылады.
Бюджеттердің дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің барлық
буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел
заңдарымен анықталған қүзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап
шешуі бойынша пайдалану қүқығы қамтамасыз етеді.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және Бюджет кодексінде, Жергілікті өкілді жэне атқарушы органдар туралы,
Қазақстан Республикасыньщ жергілікті мемлекеттік басқару туралы арнайы
заңдарында жэне басқа заңнамалық актілерінде бейнелеп көрсетілген.
Нақтылы жағдайларда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде
бюджеттің бірлігі қағидатынан аутқиды, өйткені көптеген арнаулы және
бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын
жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жүмыс істеуі мүмкін, олар
арқылы мемлекег қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және өңірлік
бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын
барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-қимылына негізделген.
Мемлекеттік баланс концепциясы барлық мемлекеттік шығындар мен
кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады. Алайда тәжірибеде бюджеттің
шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ
болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін ішкі
және сыртқы қарыз деп бөледі. Сыртқы қарыз көмегімен жабылатын жалпы
тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің
ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет экономикасына
ынталандырушы әсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде шығындардың өсуіне
әкелсе, онда ол ішкі сұранысқа әсер ете алмайды.
Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялық банктерден
және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттық банктен алынған
таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша
қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.
Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа әсер ететін экономикалық
факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын
табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты
болжамдауда экстраполяция әдісін қолдануға болады, бірақ мұндай есептеудің
нәтижелері нақты болмауы мүмкін,өйткені ол салықтық база эволюциясын
есептемейді, бұрынғы даму негізіне базаланады. Нақтырақ болжамға
функционалды тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мұндай құрылым
дезагрегировалық деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті
салықтық базаны таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар
арасындағы айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының
базалары едәуір ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау
керек.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
экономикалық қатынастарды білдіреді.
Мәлім болғандай, бөлу үрдiсi eкi нысанда болады: натуралдық - заттық
және құндық. Құндық бөлуде әртүрлi экономикалық категориялар қатысады:
қаржы, салықтар, бюджет, қаржының ерекшелiгi бөлу үрдiсiнiң көп қырлығында,
яғни, алғашқы бөлумен қатap, қайта бөлудiң көптеген кезеңдерiн қамтиды.
Сәйкесiнше қаржылар бюджетке қарағанда, қаржылық қатынастарды кеңінен
қарастырады.
Бюджеттің дербес бөлу ортасы ретiнде қалыптасуы, орталықтанған
ресурстарды қажет eтeтiн қоғамның болуымен шартталған. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру экономиканың қызмет eтyi үшін қажет aқша қаражаттарының
үздiксiз айналымын ұйымдacтыpy үшiн кepeк. Экономиканың дамуы өндiрiс
құрлымының оңтaйлығына жету мақстында экономика секторларының арасында
қаржылық, материалдық және еңбек ресурстарының қайта бөлiнуiн қажет етедi.
Құндық бөлiнушi бюджеттiк ортаның болуы, сондай-ақ мемлекеттiң табиғаты мен
қызметтерiне байланысты. Мемлекет бүкiл қоғам шеңберiнде әлеуметтiк-мәдени
шаралар өткiзуге, қорғаныс мәселелерiн шешуге, мемлекеттiк басқарудың жалпы
шығындарын жабуға орталықтанған қаражаттарға мұқтаж. Осы қаржылық
қатынастардың жиынтығы, біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттiк бюджет
деген экономикалық категория арқылы көpiнic табады [9].
Бюджет көмегімен мемлекет ұлттық тaбыстың ауқымды көлемiн өз қолына
жұмылдыpaды. Осылайша бюджет әлеумeттiк-экономикалық қызметтердi атқарудың
қаржылық негізі болады. Бюджетте ipi кipicтep мен экономикалық және саяси
мәнi бар шығындар шоғырланған бюджеттiк жүйе туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 1 бабына сәйкес, бюджет бұл - мемлекеттiң
орталықтанған aқша қоры мемлекеттiк бюджеттi республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң қосындысын құрайды. Республикалық бюджет Қазaқстан
Республикасының Заңымен бекiтiлетiн және Қазақстан Республикасының
үкiмeтiмeн анықталатын Республикалық бюджеттік бағдарламаларды жүзеге
асырyға арналған орталықтанған ақша қоры.
Жергiлiктi бюджетті облыс, қалалар және аудандық бюджеттер қосындысын
құрайды. Өз кезегiнде, бюджеттiк жүйе және қаржылық саясат ұлттық
экономиканың дамуының мықты макроэкономикалық парамeтpлерiне сүйенуi керек.
Бюджет жүйесi экономикaның даму қарқынында әсер етiп, институционaлдық және
құрылымдық реформаларды жүзеге асырyға әcepiн тигiзедi.
Мемлекеттiк бюджет қаржылық ағымдapды бaқылайтын басты экономикалық
құрал.
Қазiргi замaнғы мемлекеттердегi бюджет механизмiнiң кеңейтiлген ұдайы
өндiрiс үрдiсiне әcepi бюджет құралдарының шаруашылық айналымына түcyiнiң
төрт басты жолы арқылы іске асады:
• кәсіпорындарды тура субсидиялау;
• экономикаға мемлекеттік инвестициялау;
• тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алынуы;
• салықтық жеңілдіктер енгізу арқылы балықтық шығындарға ұшырау.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралы ретінде мемлекеттік бюджет
келесі белгілермен сипатталады:
• бөлу қатынастарының ерекше экономикалық нысаны;
• экономикалық салалары, елдің территориялары арасындағы құн бөлуге
арналуы;
• қоғамның тарихи дамуының әр сатысында оның алдында тұрған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты жалпы ішкі өнімді бөлудің
көлемдері мен нысандары;
• қаржы жүйесіндегі басқа элементтерге (кәсіпорындар қаржысы,
салықтар т.б.) қарағанда бюджет орталық орынды алады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде өндіріс
үрдісінің қатысушылары және мемлекет арасындағы өндірістік қатысушыларды
ақша нысанында көрсетеді. Өндіріс, бөлу және қайта бөлу үрдісінде қызмет
етеді.
Барлық осы үрдістер белгілі бір кезекпен біртіндеп жүзеге асырылады.
Сонымен, бюджеттік байланыстардың жоспарлылығы, мемлекеттің ақша
қаражаттарының жоспары ақша нысанында қозғалысы бюджеттік байланыстардың
арнайы қаржылық құжатта бекітілетіндігін көрсетеді. Яғни, басты қаржылық
құжат – мемлекеттік бюджет. Қаржылық жоспардың арнайы баптары ақша
қаражаттарының қалыптасуы көздері мен бағытты қолданылуын көрсетеді.
Негізгі қаржылық жоспар іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады және
сонымен қатар, халық мүддесін қорғаушы мемлекеттің шешімі болып табылады.
Негізгі қаржылық жоспардың көрсеткіштері жыл сайын қабылданатын бюджеттік
заңдарға сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстанда
мемлекеттік емес, Республикалық бюджет қарастырылып бекітілуде [4].
Бүгінгі таңда Республикалық бюджеттің негізінде Республика
экономикасының қаржылық жағдайын бағалау қиын, өйткені онда мемлекеттің
барлық қаржы ресурстары көрсетілменген. Сондықтан, Республикалық бюджетті
қарастырып, бекіту кезінде Республикалық әлеуметтік-экономикалық даму
мәселелерін шешумен байланысты көптеген сұрақтар туындайды. Осыған
байланысты негізгі қаржылық жоспардың көрсеткіштері экономика дамуының
объективті заңдылықтарын білуге негізделуі тиіс. Бюджеттік қатынастардың
жиынтығы ретінде қаржылық құжат мемлекеттік бюджет деген атаққа ие болуы
тиіс.
Бюджеттік жүйе бюджеттік қатынастар, бюджеттің түрлері,
қалыптарстыруы, пайдалану әдістері мен тәсілдерін қамтиды. Бюджеттік
қатынастардың жиынтығы бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджеттік
қатынастар жүйесінде мемлекеттің шаруашылық субъектілермен қатынасы маңызды
орын алады. Өйткені олар салық – бюджеттік қатынастардың негізін құрап,
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына негіз болады. Нарық жағдайында әр жыл
сайын экономиканың нақты секторын бюджет есебінен қаржыландыру көлемі
азаюда. Көптеген жағдайларды бұл қаражаттар қайтарымдылық негізінде
берілуде. Бірақ бүкіл мемлекет аумағындағы шығындары мен кірістері
арасындағы тепе-теңдік бар және бұл мемлекетпен қамтамасыз етілуі керек.
Осы арақатынасты орындамау теріс тенденцияға әкеп соғады, қаржы
ресурстарының көлеңкелі экономикаға қайта бөлініп кетуі, шетелдік шоттарға
ағып кетуі және құндық, ақшалақ диспорцияға әкеп соғады [15].
Мысалы, 1993 жылы Республикада ақша массасының күрт өсуі байқалды. Осы
жылы ақша массасының жалпы көлемі 32,2 млрд. теңгені құрап, 1992 жылға
қарағанда 10,8 есе ұлғайды. 1993 жылы ақша массасы жалпы қоғамдық өнім
деңгейінде болып, жалпы ішкі өнімнен 1,5 есе көп болды. Қолма-қол ақша есеп
айыру үлесі 80% құрайды. 1992 жылмен салыстырғанда, 1993 жылы үкіметке
берілген несиелер 13 есе, ал коммерциялық банктерде берілген несиелер 4,5
есе өсті. 1993 жылы берілген несиелердің сомасы абсолюттік көлемі бойынша
жалпы ішкі өнім, ұттық табыстан көп болды. Осының нәтижесінде несиелік
ресурстардың көзі уақытша бос қаржылық ресурстар деген экономикалық
заңдылық бұзады.
1995 жылдан Қазақстан Республикасының үкіметі мен Ұлттық банкі қатаң
ақша-несие және бюджеттік саясат жүзегізді. Бұл макроэкономикалық
тұрақтылыққа, инфляцияның төмендеуіне, 1996-1997 жылдардағы өндіріс өсуіне
әкеледі. Осы жылдары ақша массасынң өсуі жалпы ішкі өнім өсуінеy кешікті.
Нәтижеде экономиканың монетаризациялануы төмендеді. 1994 жылы М2 жалпы ішкі
өнім қатынасы 13%, 1996 жылы 9,5%, 1997 жылы 9,6% құрайды. Қазақстанда
қатарына жататын ортақ табыс бар елдерде бұл көрсеткіш 40% құрайды.
Бұл айналым ортасында ақшаға альтернативті құралдардың пайда болуына
әкеп соқты (вексельдер, тауарлық несиелер, бартерлік операциялар). Көріп
отырғандай, халық пен шаруашылық субъектілері ақша массасының дефициті
жағдайында табысты қайта бөлу құралдарын таба алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің мәліметтері бойынша шет
елдерге ағып кеткен ресурстардың көлемі 2006 жылы – 250,2 млн. доллар, 2007
жылы 279,3 млн. долларды құрады.
2000 жылдан қаржы ресурстарын құрап, пайдаланудың жаңа құралдары
қолданыла бастады (мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы
қорлары). Қазіргі кезде осы қорларды инвестициялық мақсаттарда пайдаланудың
теориялық аспектілері жақсы деңгейде анықталған. Жалпы алғанда, мемлекеттің
ішкі ресурыстарды пайдалануға мүмкіндігі туындады және олар экономиканың
нақты секторларына жұмсалуы тиіс. Қазіргі кезеңде Дүниежүзілік банк, Азия
даму банкі және басқа да шетелдік қаржы институттары есебінен бюджет арқылы
30-ға жуық инвестициялық жобалар жүзеге асуда. Көптеген жағдайларда
инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша тендерлерді шетелдік компаниялар
жеңіп алуда. Нәтижесінде қарыздық құралдар шетелдік фирмалар экономикасын
жақсартуға жұмсалуда. Егер маңызды жобаларды іске асыруда ішкі ресурстарды
пайдалансақ, олар отандық тауар өндірушілерді қолдар еді [27].
Бюджеттің процестің тағы бір өзекті мәселесінің бірі – бюджеттің
әлеуметтік бағыттылығын күшейту.
Мемлекеттік бюджет дәстүрлі әлеуметтік бағытталған болып табылады.
2005 жылы бюджет шығындарының 63% әлеуметтік ортаға бағытталған, 2001 жылы
- 53%, ал 2002 жылы - 48,9% құрады.
2006 жылы білім беру шығындары жалпы ішкі өнім - 5,9%, 2007 жылы -
5,2%, денсаулық сақтау шығындары 2006 жылы - 4,2%, 2007 жылы - 7,9%,
әлеуметтік көмек шығындары 2006 жылы - 7,9%, 2007 жылы - 5,7% құрады [26].
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің баяндауы бойынша,
бюджеттік кіріс бөлігі 2007 жылы 32 млрд. теңгеге артық орындалды.
2009 жылы республикалық бюджеттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz