Ұлттық ұстаным және Қазақстандағы ұлтаралық қарым-қатынас

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1 «ТҮРІК» ҰҒЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА КЕШЕНДІ СИПАТТАМА . . . 7

1. 1 Түрік тайпаларының қалыптасуының теориялық-методологиялық мәселелері . . . 7

1. 2 Түркі халықтарының мәдени ескерткіштері және олардың көздері . . . 21

1. 3 Түркі халықтарының тарихы мен мәдениетінің сабақтастығы . . . 30

2 ҰЛТТЫҚ ҰСТАНЫМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС . . . 35

2. 1 Ұлттық ұстаным мен келісім-ұлтаралық қарым-қатынас

мәдениеті кемелдігінің өлшемі . . . 35

2. 2 Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі

ұлттық ұстаным: ерекшеліктері мен проблемалары . . . 40

2. 3 Ұлттық ұстаным және патриотизмді қалыптастыру мәселесі . . . 44

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 60

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 63

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Кез келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен іздестіреді. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден тартқан мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастыра алатындықтан, онда ұлттық құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың келешегі мен болашағы үшін өткенге бет бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан төмендеген емес.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ халқының бұрын «ақтаңдақ» болып келген тарихы қайта жазылып, сан алуан мәселелер заман талабына сай өзінің ғылыми бағасын алуда. Әсіресе, Қазақстанның ортағасырлық, жаңа және қазіргі заман тарихында орын алған көптеген мәселелер қайтадан қарастырылып, жүздеген іргелі еңбектер жарияланды. Алайда жекелеген мәдени-тарихи кезеңдердің проблемасын көтерген археологиялық бағыттағы бірен-саран ізденістерді есептемегенде, әлі күнге дейін ежелгі Қазақстан тарихын арнайы толымды түрде қарастырған монографиялық зерттеулер тұрмақ, оқу құралдары, оқулықтар жоқтың қасы екендігі белгілі. Бұл өз кезегінде шетелдік тарихнамада, анықтамалық басылымдар мен көптомдық еңбектерде Қазақстанның көне дәуірі туралы тарих беттерінің толыққанды баяндалмай жатуына алып келуде. Мұндай олқылықтар орнын толықтыратын тарихнамалық бағыттағы ғылыми ізденістер екендігін ескерсек, онда осы зерттеу тақырыбының өзектілігі өздігінен-ақ байқалады.

Қазақстанның көне тарихынан орын алған сан қырлы да маңызды құбылыстар мен оқиғаларды, өзіндік өркениеттер мен мәдениеттер ара-қатынасын, олардың өзара байланысын білмеу республикамен іргелес жатқан көрші мемлекеттердің де (РФ, ҚХР, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан, тіпті Моңғолия, Шығыс Еуропа мен Орталық Азия елдері) ілкі замандардағы тарихын танып-білудің мүмкіндігін шектейді. Себебі Еуразия төскейінде орналасқан Қазақстан аумағы арқылы ондаған ғасырлар бойы сауда жолдары жүрді, көптеген тайпалар мен халықтардың тарихи тағдыры тоғысты, республика аумағы әлденеше рет Ұлы қоныс аудару толқындарын бастан кешірді, миграциялық процестер мен әскери қақтығыстар алаңына айналды. Мұнымен қатар Қазақстан аумағынан ауа көшкен халықтардың біраз бөлігі көне дәуірлерде Еуразия саяси-экономикалық картасын өзгертіп те жібергендігі белгілі.

Қазақстан тарихындағы түркілік пен ұлттық ұстаным проблемаларын, олардың сипаты мен мазмұнын зерделеген ғалымдардың еңбектері диплом жұмысының нысаны болып саналады.

Диплом жұмысының пәніне патшалық ежелгі заманнан қазірге дейінгі Қазақстан көне дәуірлері тарихындағы түркілер тарихының зерттелу деңгейін анықтауға, «ақтаңдақ» тұстарын айқындауға мүмкіндік беретін отандық және шетелдік әдебиетте айтылған ой-пікірлер, ғылыми ұстанымдар, пайымдаулар мен көзқарастар жатады.

Диплом жұмысының мақсаты - ежелгі Қазақстаннан қазірге дейінгі түркілер тарихын зерделеген еңбектерге тарихнамалық талдау жүргізіп, алынған нәтижелері мен ғылыми жетістіктерін саралау, ұлттық ұстаным түсінігінің мәнін кеңінен ашу болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:

1) көне дәуірлерге қатысты теориялық, методологиялық мәселелерді қарастыру;

2) ежелгі Қазақстан тарихын зерттеуге өзіндік үлесін қосқан археологиялық экспедициялар тарихын бір ізге түсіру арқылы қорытындылары мен негізгі нәтижелерін айқындау;

3) жекелеген ғалымдардың белгілі бір мәселеге қатысты айтылған пайымдауларын, тұжырымдамаларын анықтау;

4) жазба дереккөздерінің шынайылық дәрежесін анықтай отырып қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты мәтіндер іздестіру;

5) «Мәдени мұра» Стратегиялық Ұлттық Жобасы бойынша зерттелініп жатқан археологиялық ескерткіштер мен жазба дереккөздеріне қатысты ізденістерді саралау;

6) көне дәуірлерге жататын археологиялық ескерткіштердің кезеңдестірілуіне, хронологиясына тарихнамалық талдау жүргізу;

7) әрбір мәдени-тарихи кезеңде тіршілік еткен түркі халықтардың расалық типтерін анықтаған палеоантропологиялық ізденістердің негізгі тұжырымдарын бір ізге түсіру.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлтаралық ұстаным мәдениеті мен ережелерін дамыту мен жетілдіру мәселесі соңғы жылдары әр түрлі ғылым саласының ғалымдары тарапынан белсенді түрде қолға алынып, зерттелінуде. 1980-жылдан бастап Р. Г. Абдулатипов, Р. Б. Әбсаттаров, Ю. В. Арутюнян, И. К. Апина, Ю. В. Бромлей, Т. Ю. Бурмистрова, Р. К. Грдзелидзе, Н. Д. Джандильдин, Л. М. Дробижева, О. А. Дмитриев, М. С. Жүнісов, Л. Н. Коган, М. И. Куличенко, И. И. Серова, В. А. Скуратовский, Т. С. Сәрсенбаев, М. М. Сужиков және басқа да бірқатар авторлар еңбектерінде ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің түрлі аспектілері қарастырылады. Бұл ғылыми еңбектерде күні бүгінге дейін өзектілігін жоғалтпаған тұжырымдамалық қағидалар бар. Бұған қоса, олардың ұлттық ұстаным мәдениеті мәселелерін зерттеу үшін теориялық-әдістемелік маңызы зор.

Өз дамуында Қазақстан тарихи ұзақ жолдан өткені белгілі. Жаһандану және қоғамдық өмірдің демократиялануы жағдайында, Қазақстан Республикасы мен ТМД-да болып жатқан түбегейлі өзгерістер тұсында ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттықты зерттеу тарихи қажеттілік әрі уақыт талабы болып табылады. Ұлттық және ұлтаралық мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-этникалық дамудағы теріс бағыттарды жою ғана емес, сонымен бірге, қоғамның рухани жаңаруы да маңызды. Еліміздің қоғамдық және ұлттық санасындағы елеулі серпілістер және ұлтаралық қатынастар ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті феноменінің маңызды ерекшелігі ретінде оның адамзаттық маңыздылығын әрі әмбебаптығын айқындап берді. Заманымыздың қоғам мәнін өзгертетін саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайларының барша маңыздылығына қарамастан, іс жүзінде адамның іс-қайраткерлігін бағалаудың өлшемі мен алғышарты ретіндегі жалпыұлттық мәдениеттің мәні мен мазмұнына жүгінбей қала алмаймыз.

Демек, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардан гуманизм мен патриотизм сияқты биік адами қасиеттер, ізгілік пен әдептілік, байсалдылық пен сыпайылық, оң пиғыл мен ақ ниеттілік, шыншылдық пен әділеттілік, қайырымдылық пен адамсүйгіштік және т. б. сияқты қарым-қатынас мәдениеті мен мінез-құлық мәнері көрініс табады.

Ғылыми жаңалығы тақырыптың өзектілігімен және кешенді түрде зерттелмегендігімен, зерттеу мақсаты мен міндеттерінің тікелей шарттастыруымен, сонымен бірге, этносаяси мәселенің ғылыми шешілуі нәтижесі ретіндегі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі алғаш рет саясаттану тұрғысынан талдау нысаны ретінде қойылуымен айқындалады. Ұсынылған зерттеу тәсілі ұлтаралық келісім, ұлтаралық қарым-қатынастардағы ұлттық ұстаным мәдениетін тарих ғылымы тұрғысынан зерттеудің және ұлттық пен жалпыадамзаттықтың қалыптасу ерекшелігін терең талдаудың жаңа мүмкіндіктерін ашады және т. б.

Тақырыптың теориялық және тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік тұжырымдары тарих ғылымындағы жаңа бағыт болып табылады, қазіргі Қазақстандағы тарихи-саяси өмір құбылыстарын ғылыми қорытуға үлес қосады. Диплом жұмысында қол жеткізген нәтижелері мен берілген нұсқаулары ұлттық қатынастарды жетілдіруде пайдаланыла алады. Ізденушінің тұжырымдары жалпыұлттық келісім мен ымыраластық, жалпықазақстандық сана-сезім мен тұрғындардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелерін одан әрі зерттеуге бастапқы негіз бола алады. Сол себепті зерттеу нәтижелері саяси билік құрылымында, жоғарғы оқу орындары мен орта оқу орындарындағы қоғамтану пәндері дәрістерінде пайдаланыла алады. Бұл ретте, ұлттық пен жалпыадамзаттық мәселесі жұмыстың маңызды бөлігін құрайтынын атап өту қажет

Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.

1 «Түрік» ұғымының қалыптасуына кешенді сипаттама

1. 1 Түрік тайпаларының қалыптасуы

Кезінде академик Ә. Х. Марғұлан «антропологтардың мәліметтері бойынша, Орал далаларында неолит кезінде қалыптасқан және осында тұрған орал-алтайлықтардың моңғолоидтық типі Онега көліне дейін таралды, шұңқырлы-тарақты керамикамен синхронды ежелгі моңғолоидтық бас сүйек Прибалтикадан да табылды, антропологтар оларды Оралдың сыртқы жағынан келген деп есептейді» - деп жазды. Сарабдал ғалым Қазақстан мен Орынбор облысы аумағынан табылған бас сүйектерді зерттеу барысында антрополог Г. Ф. Дебец антикалық заманда немесе тайпалық одақтар кезінде өмір сүрген андроновтықтардың ұрпақтарын тапты, мұның бәрі қызықты болғандықтан одан ары зерделей түсу қажет, алайда келтірілген фактілер солтүстік далалы аймақтардағы қола дәуірі мәдениеттерінің шығу тегі ирандық деп есептейтін ғалымдарды тіптен қызықтырмайды да, бұл ғылыми негізі жоқ үлкен қателік деген болатын [5, с. 81] . Сол себепті де келешектегі ізденістерде осы мәселе кеңінен қарастырылуы тиіс.

Академик О. Ысмағұловтың есімімен отандық антропология ғылымы тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Кеңестік заманда қазақ халқының автохтонды екендігін айтқаны үшін «ұлтшыл» деп айыпталып, сарабдал ғалым өз зерттеу еңбектері үшін қуғын да көрген болатын. Антропология көшбасшысының «Қазақстан тұрғындары қола дәуірінен қазірге дейін», «Қазақстанның этникалық геногеографиясы» сынды іргелі еңбектері шетелдік тарихнамада да кеңінен танымал. Бұл еңбектерінде ғалым республика археологтарының материалдары негізінде сайын далада тіршілік еткен тайпалардың бас сүйектерін екшейді де, антропометрия, одонтология, краниология, серология, т. б. әдістерді пайдаланып, қазіргі қазақ халқының арғы ата-бабалары қола дәуіріндегі андронов мәдениетін қалыптастырғандығын анықтады. О. Ысмағұловтың бастапқы кездегі тұжырымдамасын былайша өрбітуге болады: 1) қазақтар аралас расаға жатады, ол еуропоидтық-моңғолоидтық оңтүстіксібір расасына кіреді, мұның өзі Қазақстан аумағында қола ғасырында басталып ХІІ-ХІV ғасырларға дейін созылды, бұдан соң қазақтардың расалық типі өзгеріссіз қалды; 2) еуропоидтық құрауыш жергілікті «андроновтық» антропологиялық тип (О. Ы. Ысмағұлов термині бойынша «ежелгіқазақстандық») қола дәуіріне барып тіреледі және Қазақстан тарихының барлық мәдени-тарихи кезеңдерінен бастап қазіргі заманға дейін сақталып қалды; 3) Орталық Азиядан келген топтар (моңғолоидтар) қазақтардың расалық типінде өз ізін қалдырған, бірақ олардың өздері де саны жағынан әлдеқайда көп Қазақстан халқына сіңісіп кеткен.

Диссертациялық жұмыста бірқатар антропологтардың (В. В. Гинзбург, Г. Ф. Дебец, Т. И. Алексеев, Т. А. Трофимова, Л. Т. Яблонский, Т. К. Ходжайов, т. б. ) еңбектеріне тарихнамалық талдау жүргізілді. Дегенмен Қазақстан антропологиясы ғылымы көшбасшысы О. Ысмағұловтың ізденістері осы ғылыми бағыттағы негізгі қорды құрайды деуге болады. Уақыт өте келе зерттеуші соны тұжырымдамалар жасай алды. Зерттеушінің басты-басты концептуалдық ойлары кейбір мамандар тарапынан өзіндік бағасын иемденіп жатыр. Мәселен, 2009 жылы қарашада өткен «Қазақстанның ортағасырлық тарихы: нәтижелері мен болашақ зерттеу жолдары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген баяндамасында С. Ф. Мажитов Қазақстандаға антропологиялық зерттеулердің негізгі дамуына азды-кемді тоқталып кетіп, ғалымның «тұрандық нәсілдің қазақстандық нұсқасына жататын антропологиялық қазақ типі ХІV-ХV ғасырларда толық қалыптасты» және де «қазақтар өз төл топырағында өсіп жетілген» деген тұжырымдамасын жоғары бағалады. Қысқаша қайырғанда, О. Ысмағұловтың антропологиялық зерттеулері қазақ халқының автохтонды екендігін, оның қайнар-бастаулары ілкі замандарда жатқандығын толығымен дәлелдеп берді. Дегенмен кейбір мамандар (Ходжайов) әлі күнге дейін О. Ысмағұловтың ескі концепцияларын қолдап, тұрандық нәсілдің қазақстандық нұсқасын жоққа шығаруға талпынып келеді.

Ал осы тарауда арнайы қарастырылған дін қай уақытта болмасын кез келген қоғамдағы рухани өрлеу мен жетілудің негізгі көзі болып табылады. Дегенмен, дінтанушы-мамандар теориялық-методологиялық тұрғыдан компенсаторлық, біріктірушілік, реттеушілік, дүниетанымдық, саясилық, түсіндірушілік, бөлшектеушілік, репресивтілік, көрсетілімділік секілді діннің басты-басты қызметтеріне (функцияларына) нақты талдаулар жасап, мәселені мейлінше тереңдете қарастырған. Шетелдік тарихнамада кейде дінді тарихқа дейінгі және тарихи деп бөліп, оның алғашқысы аңшылық, балық аулау кәсібімен шұғылданушылық және терімшілік орнаған аумақтарда, ал екіншісі Месопотамия, Мысыр және Қытай сынды отырықшылық өркениеттерде қалыптасқан деген тұжырымдама орныққан. Соған байланысты тарихқа дейінгі дін дәуірі шамамен бұдан 2 млн. жыл бұрын басталып, б. з. б. ІV-мыңжылдықта соңына дейін, яғни жазу келіп шыққанша шейін созылған деген меже белгіленген. Немесе қарапайым түрде дін политеистік (көптәңірлі) және монотеистік (біртәңірлі) деп те сыныпталынады. Бұлардың қайсысы бұрын қалыптасқандығы туралы пікір-таластар ертеден-ақ ғалымдар арасында орныққанымен, ғылымда алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі нақты діни ойлау жөнінде жазба деректердің болмауы, бұл мәселені түпкілікті шешуге әсте мүмкіндік бере қоймайды.

Діннің шығуына және дамуына әртүрлі жағдайлар (тұрмыстық-шаруашылық, саяси, т. б. ) өзіндік әсерін тигізеді, ол адам ақыл-ойында теориялық ойлау мен дерексіз түсініктердің қалыптасуына алып келеді де, белгілі бір қоғамның қажеттілігіне сай түрлі сенімдердің орнығуына себепкер болады. Осыған орай көптеген мамандар дін тұрпаттарын тайпалық (анимизм, магия, тотемизм, фетишизм, т. б. ), ұлттық (иудаизм, конфуциандық, даосизм, сикхизм, синтоизм, т. б. ) және әлемдік (будда, христиандық, ислам) деп бөледі. Шындығына келгенде, барлық діндердің мақсаты бір Жаратушыға немесе тылсым күшке табыну болып табылады. Сондықтан да қай уақытта болмасын діндар адам баласы имандылыққа ұмтылған, дінсіздің өзі дәрменсіздікке душар болған жағдайда ең алдымен тылсым күштерден, яғни тәңіріден жәрдем сұраған.

Кеңестік тарихнамада ежелгі тайпалардың идеологиялық көзқарастарын қарасттыруда іргелі ізденістер жасалды. Д. С. Раевский, Ю. А. Рапопорт, А. М. Беленицкий, С. С. Бессонова, Д. М. Дудко, Б. А. Литвинский, К. Ф. Смирнов, Ю. Я. Перепелкин, С. И. Руденко, А. Д. Столяр, С. С. Черников, т. б. еңбектері әлі күнге дейін өз құндылығын жойған жоқ. Соңғы жылдары ресейлік тарихнамада да бұл мәселелер жаңа қырынан көтеріле бастады. Ендігі жерде бұрынғы тар да таптық идеологиялық қыспақтарсыз дін мен қоғам қарым-қатынасы кеңінен зерттеліне бастады. Мұндай жағдай шетелдік тарихнамада байқала қоймағандығы да анық аңғарылады. Ешқандай саяси кедергілерсіз діни наным-сенімдерді зерттеу отандық тарихнамада да соңғы онжылдықтарда жолға қойылып отыр. Бұл ретте З. С. Самашев, Ю. А. Мотов, И. А. Кукушкин, сондай-ақ Г. А. Базарбаева, Г. С. Жұмабекова, т. б. бірқатар ғалымдардың еңбектері жарияланған. Олар Қазақстан аумағындағы көптеген ғибадатханаларды зерттеген, жерлеу ғұрпының өзіндік ерекшеліктерін анықтаған, кейбір культтардың (жылқы, күн, т. б. ) ғылыми мәнін талдаған.

Ал кейбір мамандар археологиялық нысандардың сыртқы келбетінде мол діни-мифтік ақпараттар легі бар екендігін көрсетуге тырысқан. Мысалы, «Шығыс Еуразия культтық ескерткіштері планиграфиясының семиотикасы» деп аталатын мақалаларында К. А. Ақышев, М. Қ. Хабдулина сынды ғалымдар археологиялық ескерткіштердің сипатына қарап, діни көзқарастар немесе таным-түсініктер аясын өрбітуге тырысты. Бұл ғалымдардың айтуынша, археологиялық және иерархиялық символдар белгілі бір этностардың космологиялық түсініктерімен тікелей байланысты. Бұған қатысты олар былай деп тұжырым жасайды: ежелгі қоғамда кеңінен таралған белгілер жүйесінің түсінігі мынадай: шеңбер - күн, ай, шексіздік символы; сфералы үйінді - аспан асты, әлемдік тау; айқыш тәрізді тас қаландылары - әлемнің тараптары; төрт бұрыш - әлемнің тараптары; шеңбер ішіндегі айқыш тәрізді қаланды - күн, ай және әлем тараптары; көптеген тас сақиналарынан немесе айналдыра қойылған менгирлі қоршау - күн, ай, жұлдыздар; және де айқышты қаландысы бар үлкен тас сақинамен қоршалған жеке тұрған жартас бөлігі (сынығы) - әлемдік тау, күн, ай және әлемнің тараптары. Байқап отырғанымыздай, ескерткіштердегі негізгі бөліктер күн, ай және әлемнің тараптарына барып тіреледі. Әйткенмен мұны әлі де нақтылай түсу қажет. Өйткені қоршаған ортадан алынған шикізат көздері культтық ескерткіштердің тұрғызылуына да өзіндік әсерін тигізген. Және де діни көзқарастар бұдан әлдеқайда күрделі екендігі анық. Мұны антикалық жазба дереккөздері де растайды. Оған қоса сан алуан культтардың (бұғы, марал, бұқа, қабан, т. б. ) да таралғандығын айта кету керек. Мамандар сонымен қатар сақтарда ата-баба аруағына, отбасылық-рулық әулиелер мен желеп-жебеушілерге сиыну ғұрыптары да кеңінен таралды деп есептейді. Дегенмен әрбір мәдени-тарихи дәуірдегі қоғамдық діни сана өзгеріп отырғандығы анық.

Осы тарауда арнайы қарастырылған мәселелердің бірі сақтардағы мемлекеттілік болып табылады. Ерте темір дәуіріндегі скифтердің қоғамдық құрылысын зерттеген мамандар көбіне оның қандай құрылыс екендігіне ерекше тоқталып кетті. А. И. Тереножкиннің «Скифтердің қоғамдық құрылысы туралы» атты еңбегінде аталмыш мәселенің тарихнамасы біршама жасалған: өткен ғасырдың 30 жылдары В. И. Равдоникас және М. И. Артамонов скиф қоғамы Ф. Энгельс айтқандай әскери демократия типіндегі патриархалды-рулық қоғам болды десе, А. П. Смирнов, С. П. Толстов сынды ғалымдар скифтерде таптық, құл иеленушілік қатынастар қалыптасқан, ал Скифияның өзі құл иеленуші мемлекет болған деген тұжырымға келген. Ал 1950 жылдары Б. Н. Граков б. з. б. VІ-V ғасырларда скифтерде рулық құрылыс сақталған, ал б. з. б. V ғасырының соңынан бастап орталықтандырылған скиф мемлекеті пайда болғандығы жөнінде гипотеза айтты. А. И. Тереножкиннің өзі біршама жылдар патриархалдық концепцияның қолдап келді, дегенмен кейіннен А. П. Смирнов пен С. П. Толстов пайымдауларын дұрыс деп тапты да, скифтерде б. з. б. VІ ғасырда құл иеленуші мемлекет болғандығы жөніндегі тұжырымға келді. Негізінен алғанда, жоғарыда аты аталған зерттеушілердің барлығы да скиф қоғамы құл иеленуші болда деп есептеді. Зерттеушілердің (М. И. Ростовцев, М. Эберт, Ж. Дюмезиль, т. б. ) басқа бір бөлігі скифтерде қоғамдық құрылыс феодалдық сипатта болғандығын айтқан еді. Ал кейіннен скифтердің әлеуметтік тарихын іргелі еңбегінде жан-жақты сипаттап жазған А. М. Хазанов болса скиф қоғамындағы билік өкілдері мен қарапайым халықтың (патша, абыз, құл, т. б. ) ара-жігін тарқата отырып, оны ерте таптық деп бағалады. Басқа авторларға қарағанда А. М. Хазанов скиф патшалығының негізгі кезеңдерін «патшалықтар» бойынша бөліп көрсетуге талпынды. Зерттеуші скифтердің бірінші патшалығы олардың Алдыңғы Азияға жорығы кезінде, екінші патшалығы одан қайтқан соң қалыптасты деген тоқтамға келді де, көшпелі скифтердің мейлінше топтасқан кезі деп парсы патшасы Дариймен күрес жүргізген уақытты, яғни б. з. б. VІ ғасыр соңын атады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.