Экономикалық қылмыстар жүйесінің негіздері
КІРІСПЕ
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрле
1.2 Экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет саласындағы қылмыс түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ АҒЫМДАҒЫ АХУАЛЫ МЕН ҚОҒАМҒА ТИГІЗЕТІН ЗАРДАБЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономикалық қылмыстардың ағымдағы ахуалын талдау
2.2 Қазақстандағы экономикалық қылмыстарды SWOT талдау
2.3 Экономикалық қылмыстардың қоғамға тигізетін зардабы және оның салдары
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ДЕҢГЕЙІН ТӨМЕНДЕТУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН АЛДЫН АЛУҒА БАҒЫТТАЛҒАН СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР
3.1 Экономикалық қылмыстар деңгейін төмендетудің үрдістері мен алғышарттары және алдын алу мәселесі
3.2 Экономикалық қылмыстарға қарсы күресудің 2010.2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспарының негiзгi бағыттары
3.3 Экономикалық қылмыстардың алдын алу және оған қарсы күрестегі шет елдер тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрле
1.2 Экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет саласындағы қылмыс түрлері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ АҒЫМДАҒЫ АХУАЛЫ МЕН ҚОҒАМҒА ТИГІЗЕТІН ЗАРДАБЫН ТАЛДАУ
2.1 Экономикалық қылмыстардың ағымдағы ахуалын талдау
2.2 Қазақстандағы экономикалық қылмыстарды SWOT талдау
2.3 Экономикалық қылмыстардың қоғамға тигізетін зардабы және оның салдары
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАР ДЕҢГЕЙІН ТӨМЕНДЕТУДІҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ МЕН АЛДЫН АЛУҒА БАҒЫТТАЛҒАН СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАР
3.1 Экономикалық қылмыстар деңгейін төмендетудің үрдістері мен алғышарттары және алдын алу мәселесі
3.2 Экономикалық қылмыстарға қарсы күресудің 2010.2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспарының негiзгi бағыттары
3.3 Экономикалық қылмыстардың алдын алу және оған қарсы күрестегі шет елдер тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға азаматтарға аса зор материалдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта операцияларының ережелерін бұзу , мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың қазіргі кезеңде көп орын алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды десек қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни адам мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылдың 29 қыркүйегіндегі Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2010 2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат Концепциясында» экономиканы мемлекеттік реттеу саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік реттеудің оңтайлы тетігін жасау және оның қызмет істеуіне қолайлы жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды, нарықтық қатынасқа қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму процесіндегі өзара іс-қимыл тәртібін реттеуді қамтамасыз етіп, экономиканың нарықтық секторын одан әрі жетілдіру үшін қолданыстағы заңдарға өзгерістер енгізілуі тиіс деп атап көрсетілген. Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет саласын қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы қылмыстардың практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Осындай мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешудің жетістікке жетуіне кедергі келтіретін факторларға, ең алдымен, геосаяси және ішкі мемлекет болуын және оның қоғамның идеологиялық, рухани-өнегелілік бағдарларының жікке бөлуінуін жатқыза аламыз. Бұл жағынан алғанда, Қазақстан Республикасында мемлекеттің мүддесіне, соның ішінде, елдің қаржылық қызметіне қол сұғатын экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды жете зерттеудің өзектілігі мен уақытылығы жайлы ерекше айтып өтуге болады.
Бастысы, бұл белгілі бір дәрежеде экономикалық процестерді және олардың әсерін Республиканың жалпы әлеуметтік табиғатына қалай ықпал ететіндігін зерттеуге бағыттауды да білдіреді. Ол мынадай факторлардың ықпал етуімен анықталады:
- Қазақстан экономикасы әлемдік сауда, мәдениет, қызмет көрсету деңгейін дамытатын нарықтық қатынастарға негізделген;
- ҚР азаматтарының жеке меншікке негізделген материалдық жағдайының жақсы, қолайлы болуын қамтамасыз ету саясаты жүзеге асырылып келеді;
- Құқықтық саясат Тұжырымдамасында мемлекетіміздің әрі қарай дамуының қадамдары мен перспективаларын шешеді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың ішіндегі қоғамға тигізетін залалы, экономикалық қылмыс құрамын кешенді түрде зерттеуге бағытталған. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қылмыстың алдын алу жолдарының алдағы болашақтағы стратегиялық бағдарламасы қарастырылып отыр.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық мәселесіне қатысты, бұл қылмыстармен пәрменді күрес жүргізуге байланысты қолданыстағы қылмыстық және кедендік заңнаманы жетілдіру мен осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді және нақты ұсыныстар жасау мүмкіндіктерінен байқалады. Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын заң шығару және құқыққолдану, сонымен бірге, оқу процесінде қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың қазіргі кезеңде көп орын алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды десек қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни адам мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылдың 29 қыркүйегіндегі Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының 2010 2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат Концепциясында» экономиканы мемлекеттік реттеу саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік реттеудің оңтайлы тетігін жасау және оның қызмет істеуіне қолайлы жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды, нарықтық қатынасқа қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму процесіндегі өзара іс-қимыл тәртібін реттеуді қамтамасыз етіп, экономиканың нарықтық секторын одан әрі жетілдіру үшін қолданыстағы заңдарға өзгерістер енгізілуі тиіс деп атап көрсетілген. Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет саласын қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы қылмыстардың практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Осындай мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешудің жетістікке жетуіне кедергі келтіретін факторларға, ең алдымен, геосаяси және ішкі мемлекет болуын және оның қоғамның идеологиялық, рухани-өнегелілік бағдарларының жікке бөлуінуін жатқыза аламыз. Бұл жағынан алғанда, Қазақстан Республикасында мемлекеттің мүддесіне, соның ішінде, елдің қаржылық қызметіне қол сұғатын экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды жете зерттеудің өзектілігі мен уақытылығы жайлы ерекше айтып өтуге болады.
Бастысы, бұл белгілі бір дәрежеде экономикалық процестерді және олардың әсерін Республиканың жалпы әлеуметтік табиғатына қалай ықпал ететіндігін зерттеуге бағыттауды да білдіреді. Ол мынадай факторлардың ықпал етуімен анықталады:
- Қазақстан экономикасы әлемдік сауда, мәдениет, қызмет көрсету деңгейін дамытатын нарықтық қатынастарға негізделген;
- ҚР азаматтарының жеке меншікке негізделген материалдық жағдайының жақсы, қолайлы болуын қамтамасыз ету саясаты жүзеге асырылып келеді;
- Құқықтық саясат Тұжырымдамасында мемлекетіміздің әрі қарай дамуының қадамдары мен перспективаларын шешеді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың ішіндегі қоғамға тигізетін залалы, экономикалық қылмыс құрамын кешенді түрде зерттеуге бағытталған. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қылмыстың алдын алу жолдарының алдағы болашақтағы стратегиялық бағдарламасы қарастырылып отыр.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық мәселесіне қатысты, бұл қылмыстармен пәрменді күрес жүргізуге байланысты қолданыстағы қылмыстық және кедендік заңнаманы жетілдіру мен осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге мүмкіндік береді және нақты ұсыныстар жасау мүмкіндіктерінен байқалады. Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын заң шығару және құқыққолдану, сонымен бірге, оқу процесінде қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
1 Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2008ж.- 6 мамырдағы .- №130-131.
2 Агыбаев А.Н., Нукенов М.О. Понятие “коррупционная преступность” и система мер борьбы с ней // Проблемы совершенствования борьбы с преступностью, наркобизнесом, терроризмом, религиозным экстремизмом: Сб. науч. тр. – Караганда, 2001.
3 Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы //Егемен Қазақстан. 2006 жыл 2 наурыз.
4 Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 ж. 2 шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132.
5 Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003.
6 Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2007. – С. 11.
7 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. 2003 ж. 25 қыркүйектегі №484 Кодексі. //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 ж. - № 15-16, 211 – құжат.
8 Кемали Е.С. Коррупционная преступность лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций (криминологические и уголовно-правовые проблемы): Автореф. дисс. … к.ю.н. – Алматы: Академия МВД РК, 2007. - С.3.
9 Вагапов Р. От качества законов зависит уровень коррупции. //Закон и правосудие. - №3. 2008. – С. 7.
10 Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов / под ред. д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора С.М. Рахметова. –Алматы, ТОО «Баспа», 2001. -536 с.
11 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: Юрид. Литература, 1972. – 352 с.
12 Исмагулов Д.К. Причины и условия коррупционных правонарушений в государственных органах // Материалы научной конференции молодых
ученых Казахстана «Проблемы и перспективы развития Казахстана как правового и демократического государства: взгляды и суждения молодежи». – Алматы: Университет им. Д.А. Кунаева, 2007.
13 Экономические и социальные проблемы Российской Федерации. Социально-экономические аспекты коррупции. В 2-х ч. – М.: ИНИОН РАН, 1998. - С.15.
14 Джонстон М. Поиск определений: качество политической жизни и проблема коррупции // Международное жюри социальных наук. – Париж, - 1997. - № 16.
15 Статистические данные о состоянии, динамике и структуре экономической преступности в Республике Казахстан (1997-2008 гг.). ДТС МВД РК.– Астана, 2008. – 50 с.
16 Сведения о коррупционных преступлениях, зарегистрированных в Республике Казахстан (1998-2006 гг.). КПС и СУ Генеральной прокуратуры Республики Казахстан. – Астана, 2007.
17 Отчет Агентства по делам государственной службы Республики Казахстан о фактах совершения коррупционных преступлений и правонарушений, допущенных должностными лицами (1999-2005 гг.). – Астана, 2006.
18 Лопашенко Н.А. Преступления в сфере экономики: Авторский комментарий к Уголовному закону (раздел VIII УК РФ). –М.:Волтерс Клувер, 2006.-720 с.
19 Ахметов А. Коррупция в минусе когда борьба с ней. //Казахстанская правда. - №.127. 2007. – С. 1-2.
20 Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 25-29.
21 Мауленов Г.С. Коррупция как социальное явление и меры ее предупреждения / Под ред. А.С. Серикбаева. – Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2005.
22 Основы противодействия коррупции. Учебное пособие / Под ред. И.И. Рогова, К.А. Мами, С.Ф. Бычковой. – Алматы: Интерлигал, 2004.
23 Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 13-15.
24 Дьяков С.В. Проблемы совершенствования законодательства о борьбе с государственными преступлениями // В кн. «Организованная преступность». – М., 1996. – 311 с.
25 Алиев М.М. Экономическая контрабанда: понятие, виды, ответственность. – Астана, 2005. - 109 c.
26 Саматова Г.Б. Уголовная ответственность за контрабанду в РК: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Алматы, 1997. – С. 10.
27 Президент предложил радикальную программу борьбы с преступностью. /Казахстанская правда, за 21 марта 1995 года.
28 Жандарбеков Р. Жемқорлықпен күрес ешқашан бәсеңдемейді //Арқа Ажары. - № 8. 2008. – Б. 2.
29 Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясының) 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
30 Қазақстан Республикасындағы сыйбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарлама
31 Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2008. – С. 32.
32 Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 13-14
33 Зубченко В.А. Коррупция во Франции // Экономические и социальные проблемы России: проблемно-тематический сборник. – М.:ИНИОН РАН, 2004.
34 Некоторые аспекты международно-правового сотрудничества стран-членов Совета Европы в области борьбы с коррупцией//Журнал российского права. 2000г. №7. С.48.
35 Гилевская М.А. Анализ антикоррупционной программы Сеула. 20.02.2008. http://crime.vl.ru С. 1-5.
2 Агыбаев А.Н., Нукенов М.О. Понятие “коррупционная преступность” и система мер борьбы с ней // Проблемы совершенствования борьбы с преступностью, наркобизнесом, терроризмом, религиозным экстремизмом: Сб. науч. тр. – Караганда, 2001.
3 Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы //Егемен Қазақстан. 2006 жыл 2 наурыз.
4 Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 ж. 2 шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132.
5 Агыбаев А.Н. Уголовно-правовые и криминологические меры борьбы с коррупцией. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003.
6 Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2007. – С. 11.
7 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. 2003 ж. 25 қыркүйектегі №484 Кодексі. //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 ж. - № 15-16, 211 – құжат.
8 Кемали Е.С. Коррупционная преступность лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций (криминологические и уголовно-правовые проблемы): Автореф. дисс. … к.ю.н. – Алматы: Академия МВД РК, 2007. - С.3.
9 Вагапов Р. От качества законов зависит уровень коррупции. //Закон и правосудие. - №3. 2008. – С. 7.
10 Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов / под ред. д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора С.М. Рахметова. –Алматы, ТОО «Баспа», 2001. -536 с.
11 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: Юрид. Литература, 1972. – 352 с.
12 Исмагулов Д.К. Причины и условия коррупционных правонарушений в государственных органах // Материалы научной конференции молодых
ученых Казахстана «Проблемы и перспективы развития Казахстана как правового и демократического государства: взгляды и суждения молодежи». – Алматы: Университет им. Д.А. Кунаева, 2007.
13 Экономические и социальные проблемы Российской Федерации. Социально-экономические аспекты коррупции. В 2-х ч. – М.: ИНИОН РАН, 1998. - С.15.
14 Джонстон М. Поиск определений: качество политической жизни и проблема коррупции // Международное жюри социальных наук. – Париж, - 1997. - № 16.
15 Статистические данные о состоянии, динамике и структуре экономической преступности в Республике Казахстан (1997-2008 гг.). ДТС МВД РК.– Астана, 2008. – 50 с.
16 Сведения о коррупционных преступлениях, зарегистрированных в Республике Казахстан (1998-2006 гг.). КПС и СУ Генеральной прокуратуры Республики Казахстан. – Астана, 2007.
17 Отчет Агентства по делам государственной службы Республики Казахстан о фактах совершения коррупционных преступлений и правонарушений, допущенных должностными лицами (1999-2005 гг.). – Астана, 2006.
18 Лопашенко Н.А. Преступления в сфере экономики: Авторский комментарий к Уголовному закону (раздел VIII УК РФ). –М.:Волтерс Клувер, 2006.-720 с.
19 Ахметов А. Коррупция в минусе когда борьба с ней. //Казахстанская правда. - №.127. 2007. – С. 1-2.
20 Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 25-29.
21 Мауленов Г.С. Коррупция как социальное явление и меры ее предупреждения / Под ред. А.С. Серикбаева. – Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2005.
22 Основы противодействия коррупции. Учебное пособие / Под ред. И.И. Рогова, К.А. Мами, С.Ф. Бычковой. – Алматы: Интерлигал, 2004.
23 Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 13-15.
24 Дьяков С.В. Проблемы совершенствования законодательства о борьбе с государственными преступлениями // В кн. «Организованная преступность». – М., 1996. – 311 с.
25 Алиев М.М. Экономическая контрабанда: понятие, виды, ответственность. – Астана, 2005. - 109 c.
26 Саматова Г.Б. Уголовная ответственность за контрабанду в РК: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Алматы, 1997. – С. 10.
27 Президент предложил радикальную программу борьбы с преступностью. /Казахстанская правда, за 21 марта 1995 года.
28 Жандарбеков Р. Жемқорлықпен күрес ешқашан бәсеңдемейді //Арқа Ажары. - № 8. 2008. – Б. 2.
29 Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің (қаржы полициясының) 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
30 Қазақстан Республикасындағы сыйбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі 2011 – 2015 жылдарға арналған салалық бағдарлама
31 Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2008. – С. 32.
32 Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 13-14
33 Зубченко В.А. Коррупция во Франции // Экономические и социальные проблемы России: проблемно-тематический сборник. – М.:ИНИОН РАН, 2004.
34 Некоторые аспекты международно-правового сотрудничества стран-членов Совета Европы в области борьбы с коррупцией//Журнал российского права. 2000г. №7. С.48.
35 Гилевская М.А. Анализ антикоррупционной программы Сеула. 20.02.2008. http://crime.vl.ru С. 1-5.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға
азаматтарға аса зор материалдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың
қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда
жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта
операцияларының ережелерін бұзу , мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың қазіргі кезеңде көп
орын алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды
десек қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни
адам мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және
түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
2009 жылдың 29 қыркүйегіндегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан
Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат Концепциясында
экономиканы мемлекеттік реттеу саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік
реттеудің оңтайлы тетігін жасау және оның қызмет істеуіне қолайлы
жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды, нарықтық қатынасқа
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму процесіндегі өзара іс-қимыл
тәртібін реттеуді қамтамасыз етіп, экономиканың нарықтық секторын одан әрі
жетілдіру үшін қолданыстағы заңдарға өзгерістер енгізілуі тиіс деп атап
көрсетілген. Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет
саласын қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі
жоғары күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы
қылмыстардың практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Осындай мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешудің жетістікке жетуіне
кедергі келтіретін факторларға, ең алдымен, геосаяси және ішкі мемлекет
болуын және оның қоғамның идеологиялық, рухани-өнегелілік бағдарларының
жікке бөлуінуін жатқыза аламыз. Бұл жағынан алғанда, Қазақстан
Республикасында мемлекеттің мүддесіне, соның ішінде, елдің қаржылық
қызметіне қол сұғатын экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды жете
зерттеудің өзектілігі мен уақытылығы жайлы ерекше айтып өтуге болады.
Бастысы, бұл белгілі бір дәрежеде экономикалық процестерді және
олардың әсерін Республиканың жалпы әлеуметтік табиғатына қалай ықпал
ететіндігін зерттеуге бағыттауды да білдіреді. Ол мынадай факторлардың
ықпал етуімен анықталады:
- Қазақстан экономикасы әлемдік сауда, мәдениет, қызмет көрсету
деңгейін дамытатын нарықтық қатынастарға негізделген;
- ҚР азаматтарының жеке меншікке негізделген материалдық жағдайының
жақсы, қолайлы болуын қамтамасыз ету саясаты жүзеге асырылып келеді;
- Құқықтық саясат Тұжырымдамасында мемлекетіміздің әрі қарай дамуының
қадамдары мен перспективаларын шешеді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың ішіндегі қоғамға тигізетін залалы, экономикалық қылмыс құрамын
кешенді түрде зерттеуге бағытталған. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде
экономикалық қылмыстың алдын алу жолдарының алдағы болашақтағы стратегиялық
бағдарламасы қарастырылып отыр.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылық мәселесіне қатысты, бұл қылмыстармен пәрменді күрес
жүргізуге байланысты қолданыстағы қылмыстық және кедендік заңнаманы
жетілдіру мен осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге
мүмкіндік береді және нақты ұсыныстар жасау мүмкіндіктерінен байқалады.
Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын заң шығару және құқыққолдану, сонымен
бірге, оқу процесінде қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, экономикалық қылмыстардан
мемлекетке келетін зиянды мамандар жылына оннан аса миллиард теңгеге
бағалайды. Экономикалық қылмыстар Республикадағы тіркелген барлық
қылмыстардың 10%-ын құрайды. Егер статистикалық деректерге сүйенетін
болсақ, 2003 жылы Қазақстан Республикасында барлығы – 118 485 қылмыс
жасалған, экономикалық қызмет саласында жасалған қылмыстар саны – 4104
қылмысты құраған, 2004 жылы барлығы – 143 550 қылмыс тіркелсе, оның 2325
экономикалық қылмыстарды құрайды, 2005 жылы барлығы – 146347 қылмыстар
тіркелсе, оның ішінде, біз зерттеп отырған қылмыстар саны – 5767 қылмыстар
құраған. 2006 жылы жасалған барлық қылмыстар саны – 141271, оның ішінде
– 6434 экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар, 2007 – 128 064 болса,
оның – 6853 экономикалық қылмыстарды құрайды, 2008 – 127 478 болса, оның
- 9293 біз зерттеп отырған қылмыстар екен, 2009 – 121 667 қылмыс
тіркелген. Бір назар аударатын жағдай соңғы 2009 жылы барлық қылмыстардың
ішінде, экономикалық қызмет аясындағы қылмыстар 9616 қылмысты құраған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, соңғы
уақыттары қылмыстық құқық теориясында біржақты, түбегейлі шешімі болмай
отырған мәселелердің қатарында заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде
танып, олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттері үшін (қылмыс белгілері мен
құрам элементтері толық) қылмыстық жауаптылыққа тарту керек деп заңда
тануға байланысты ұсыныстар айтылып жүр. Ал экономикалық қылмыстар, соның
ішінде, экономикалық контрабанда қылмыстарын жасаған заңды тұлғаларды
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі осы қарама- қайшылықтар шеңберін тағы
бір електен өткізіп, аталған тұлғалардың жауаптылығын бекітуге байланысты,
теориялық және практикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Соған
сәйкес, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар үшін қоғамдық
қатынастардың ерекшеліктері мен белгілерін, қылмыстық жауаптылық пен оның
негіздерін ескере отырып, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылыққа
тартылуын шешуге қадамдар жасалған жұмыс ретінде бағаланады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы экономикалық
қылмыстардың қоғамға әсері мен оны алдын алу мәселесін қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлеріне
тоқталу;
- экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет саласындағы
қылмыс түрлерін анықтау;
- экономикалық қылмыстың себептік-кешендік факторларын сараптау,
- экономикалық қылмыстардың ағымдағы ахуалын талдау;
- Қазақстандағы экономикалық қылмыстарды SWOT талдау жасау;
- экономикалық қылмыстардың қоғамға тигізетін зардабы және оның
салдарын қарастыру;
- экономикалық қылмыстар деңгейін төмендетудің үрдістері мен
алғышарттары және алдын алу мәселесі;
- экономикалық қылмыстарға қарсы күресудің 2010-2014 жылдарға
арналған стратегиялық жоспарының негiзгi бағыттарын анықтау;
- экономикалық қылмыстардың алдын алу және оған қарсы күрестегі шет
елдер тәжірибесін талдау.
Зерттеу объектісі – экономикалық қызмет салаларындағы қылмыстар.
Зерттеудің пәнін – экономикалық қылымыс және де оның құрылымдық
элементтері мен белгілері, оларды қолдануда басшылыққа алынатын Қазақстан
Республикасының нормативтік құқықтық актілері, сонымен қатар алдын алуға
бағытталған бағдарламалар құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған тақырыпты қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық жағынан зерттеуге талпыныс өткен ғасырдың алпысыншы-
жетпісінші жылдарымен тұспа-тұс келеді. Дей тұрғанмен, бұл еңбектер арнайы
монографиялық зерттеу деңгейінде болмай отыр. Ол кезеңдегі еңбектерде
құқықтық сипаттағы жалпы теориялық жағдайларды шешуге мән беріліп,
социалистік кезеңнің талаптарын қанағаттандыратындай дәрежеде болды деп
есептеуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық ғалымдардың,
атап айтқанда, Н.М. Абдиров, Е.О. Алауханов, А.Н. Ағыбаев, М.М. Алиев,
Н.Б. Бижанов, Ү.С. Жекебаев, Н.О. Дулатбеков, Р.Е. Жансараева,
С.М. Иманбаев, Е.И. Каиржанов, Ж.Г. Калишева, М.Ш. Қоғамов, Ғ.С. Мәуленов,
С.С. Молдабаев, А.Х. Миндагулов, М.С. Нәрікбаев, Г.Б. Саматова,
Р.Т. Нұртаев, М.О. Нукенов, Б.М. Нұрғалиев, Е.О. Оңғарбаев, И.И. Рогов,
С.М. Рахметов, А.А. Смағұлов, Г.Д. Тленшиева, Н.Н. Турецкий, К.Ш. Уканов,
Д.С. Чукмаитов сияқты ғалымдардың ғылыми еңбектері мен оқу құралдары
құрайды.
Жалпы, экономикалық қызмет саласында пайда болған қылмыстардың алдын
алу мәселесі бойынша мысалы: Г.А. Аванесов, Ю.М. Антонян, Б.В. Волженкин,
А.А. Витицкий, К. Горяинов, Л. Гаухман П.Ф. Гришанин, А.И. Долгова,
В.Д. Ермаков, С.З. Зарипов, А.Ф. Зелинский, К.Е. Игошев, И.И. Карпец,
В.Н. Кудрявцев, С.Я. Лебедев, Г.М. Миньковский, А.С. Михлин,
Н.Ф. Кузнецова, В.В. Панкратов, В.А. Плешаков, В.П. Ревин, В.А. Сморыго,
А.И. Чучаев сияқты кеңестік және ресейлік ғалымдардың ғылыми еңбектері
зерделеніп, тиісті бағасын алды. Дегенмен де, олардың зерттеулерінде
экономикалық қылмыстарға қатысты барлық мәселелер айқындалды деуге
болмайды, себебі, экономикалық контрабанда қылмысына қатысты монографиялық
зерттеулер жоқтың қасы. Бұл заң қолдану процесінде экономикалық контрабанда
қылмысы төңірегінде әлі де болса пікір талас тудыратын түйінді
мәселелердің, нақты алғанда қылмыстық-құқықтық саясатпен негізі қаланған
алдын алу шараларын жүзеге асыруда кемшіліктердің болуын білдіреді және
терең зерттеу жүргізуді қажетсінеді.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазіргі кездегі қоғамдық
құбылыстардың өзара байланыстылығы, тәуелділік және өзара шарттылық арқылы
зерделеудің жалпылай әдісі, сондай-ақ, ғылыми талдау әдістерінің жүйесі:
формальды-логикалық, нақты-әлеуметтік әдісті, кей тұстарда, өзге ғылым
салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелеріне қолдану қылмыстық заң
болмысының нақты фактілерінің белгілі үлгісі бойынша сұрыптап саралауда,
заңды тұлғалардың экономикалық контрабанда қылмыстарына қатыстылығын
анықтайды, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, жүйелік және тарихи-заңдық
әдістерін, оның тарихи даму деңгейін қарастырады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
бағдарламалары мен негізгі индикаторлары туралы материалдары, сонымен
қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа
қатысты монографиялары мен кітапшалары, оқулықтары, авторефераттары,
баспасөз материалдары және мақалалар жинағы алынды.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Экономикалық қылмыстар жүйесінің ғылыми-
теориялық негіздері
1. Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау алады. Атақты
француз философы Шарль Луи Монтескье: Көптеген ғасырлар тәжірибесі
көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де
тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді, - деп айтқан.
Сыбайлас жемқорлық құбылысын халықаралық заманауи тұрғысынан түсіну және
оған қарсы күрес шараларын іске асыру жолдары қылмыстың алдын алу және
құқық бұзушылармен жұмыс жүргізу жөніндегі БҰҰ-дың Сегізінші Конгресінің
хатшылығы әзірлеген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша практикалық
шаралар атты нұсқаулықта көрініс тапты (Гавана, 1990 жылғы тамыз-
қыркүйек). Осы құжатты талқылау нәтижесінде әлемдік қауымдастыққа сыбайлас
жемқорлықтың мынадай ерекшеліктері ұсынылды: [1]
1. Осы ұғымның мағынасынының сипатына қарай сыбайлас жемқорлыққа жататын
барлық құқық бұзушылықтар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық-құқықтық бұзушылықтар, бұл сыбайлас жемқорлық
жолына түскен субъектінің қызметтік бабын өз басының пайдасына асыра
пайдаланып, заңды бұзғандығынан көрінеді.
2. Мемлекеттік қызметтегі тұлғаларды сыбайлас жемқорлық жолына итермелейтін
субъектілердің қызмет шеңберін шектеу. Бұған шенеуніктердің
артықшылықтарды заңсыз пайдаланғанын жатқызуға болады, осындай қызмет
көрсететін субъектілердің шеңберін жеке және заңды тұлғалар толықтырылып
отырады.
3. Өз қызмет жағдайын жемқорлық құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде заңға
қайшы сипатта пайдалану.
4. Жемқорлықтың көрініс табуының ең қауіпті екі түрі:
- мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктерді жемқорлық жолмен ұрлау;
- мемлекеттік қызметкерлердің әрекетінде ұрлық белгілері байқалмаса
да, олардың қандай да бір артықшылықтарды заңсыз жолмен алу мақсатында өз
қызметтік жағдайын теріс пайдалануы.
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері
жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды:
Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке адамның немесе бір топ адамдардың қызмет
жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік
қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы.
Енді бір анықтама 1999 жылғы Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы атты Еуропа Кеңесінің Конвенциясында берілген, онда:
Сыбайлас жемқорлыққа – мемлекеттік, муниципалдық немесе өзге де қоғамдық
қызметшілердің немесе коммерциялық не өзге де ұйымдардың қызметшілерінің өз
мәртебесін кез келген мүлікті заңсыз алуы, оны иемденуге құқықты болуы,
қызметті немесе жеңілдікті пайдалануы, сондай-ақ аталған тұлғалардың
осындай мүлікті, оны иемдену құқығын басқа тұлғаға беру, қызмет көрсету
және жеңілдіктер ұсыну жатады.
Кейбір ғалымдардың пікірінше осы анықтама толық емес, себебі сыбайлас
жемқорлық құбылысы құқық ұғымының шеңберінен әлдеқайда кең.
М.О. Нәукенов: Сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыс ұғымдарын
бір-бірімен байланыстыра қарауды ұсынады. Оның пікірінше, сыбайлас
жемқорлықты ұйымдасқан қылмыс өкілдері мемлекеттік органдар жұмысын
бақылау құралы ретінде пайдаланады, бұндай жағдайда қылмысты әлеуметтік
тұрғыдан бақылау бейтараптанады, сондай-ақ ұйымдасқан қылмыс өкілдері билік
органдарын өз мақсатына жету үшін пайдаланады және саяси шешімдер
қабылдауда ықпал жасайды. [2]
А.С. Қалмұрзаев сыбайлас жемқорлықты: кез келген қызметкердің қызмет
жағдайын пайда күнемдік мақсатында пайдалануы, - деп сипаттайды.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы Заңының 2-бабына сәйкес: Мемлекеттік міндеттерді
атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық
өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не
мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке
өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткендей:
Сыбайлас жемқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одан әлемнің бірде-бір
мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емес.
[3]
Қазіргі отандық әдебиеттерде: Сыбайлас жемқорлық - (латын тілінен
соrruptio - пара беріп сатып алу, құқық бұзу, құлдырау деген мағынаны
білдіреді) деп қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың
сатқындығын, оларды сатып алуды, яғни саяси, экономикалық, әскери және тағы
басқа да салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін
және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: Сыбайлас жемқорлық - бұл кез-келген
лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен пайда әкелу
мақсатында жасаған қылмысы. [4]
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай келе, мынадай қорытынды
жасауға болады:
- сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілері бар;
- сыбайлас жемқорлық - бұл, ең алдымен, әлеуметтік құбылыс;
- халықаралық құжаттарда жемқорлықтың нақты анықтамасы жоқ;
- әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің
жемқорлыққа қарсы құралдар жиынтығын анықтайды;
- жемқорлық ұғымы қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына
негізделмеген.
Кесте 1
Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының типологиясы
Сыбайлас жемқорлық Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
типологиясының өлшемдері
Қызметтік бабын өз басыныңМемлекеттік сыбайлас жемқорлық Коммерциялық
пайдасына пайдаланушы сыбайлас жемқорлық
субъект Саяси сыбайлас жемқорлық
Сыбайлас жемқорлықтық Мекемені басқарушы тұлға алдына келген адамды
қарым-қатынастың пара беруге мәжбүрлейді.
бастамашысы Көмек сұрап келген адамның өзі пара ұсынады.
Пара беруші субъект Жеке адам парасы (кез келген азамат)
Кәсіпкерлік пара (нақты фирмалар)
Қылмыстық пара (ұйымдасқан қылмыс өкілдері,
мысалы, есірткі таратушылар)
Параның түрі Ақшалай пара; Қызмет көрсету
Пара берушінің пара беру Тездету үшін пара беру (пара алған адам бір
мақсаты істі жедел орындауы тиіс)
Тежеу үшін пара беру (пара алған адам бір істің
орындалуын тоқтатуы тиіс, сөйтіп өз қызметтік
міндеттерін бұзады)
Жылы көзбен қарау үшін берілетін пара (пара
алған адам қызмет бабында белгілі бір тұлғаның
тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс )
Сыбайлас жемқорлықтық Орталықтандырылмаған жемқорлық (пара беруші кез
қарым-қатынастың келген адам өз бетінше әрекет етеді).
орталықтандырылу дәрежесі Орталықтандырылған сыбайлас жемқорлық төменнен
жоғары жаққа қарай (төменгі сатыдағы
шенеуніктер жинаған парасын өзара және жоғары
тұрған басшылықпен бөліседі)
Сыбайлас жемқорлықтық Биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас
қарым-қатынастың таратылу жемқорлық (биліктің төменгі және ортанғы
деңгейі сатыларында)
Биліктің жоғарғы сатысында орын алған сыбайлас
жемқорлық (жоғыры қызметтегі шенеуніктер және
саяси қайраткерлер)
Халықаралық сыбайлас жемқорлық
(шаруашылық қарым-қатынас саласында)
Сыбайлас жемқорлықтық Ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық
байланыстардың жиілігі Жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлық
Клептократия (биліктің ажырамас бөлігі
ретіндегі сыбайлас жемқорлық )
Сөйтіп, айтылғандарды қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ
арасындағы мәміле деп тұжырымдауға болады, оның бірі – өз лауазымдық
өкілеттігін заңға қарсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қызметте жұмыс
істейтін тұлға, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз басының
пайдасы, яғни материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген
жауапкершіліктен таю тағы үшін пайдаланатын адам. Осындай құбылыс екі
жолмен жүзеге асырылуы мүмкін:
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы
беруге мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін,
мемлекеттік қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны
сатып алу мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясын қарастыру үшін,
сыбайлас жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына
пайдалануына, пара беруші мен пара алаушының мәртебесіне, пара берушінің
өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың
таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық.
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық
қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі,
қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім.
Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің
белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар
белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер
лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын
түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас
жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады. [5]
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының
ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас
жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған
дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpire деген
термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп,
билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет
неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік
деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі
және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан
жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас
жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде
байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік
мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы
мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу
дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші
жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін
мемлекетті сатып алуға кірісті. Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен
сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екінші
жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде,
олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық
жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай
сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін
мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ
жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай
жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған
парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас
жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем
елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде)
клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс
орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге
айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен
қарқынмен дамыды. [6]
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-
қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас
жемқорлыққа айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің
жоғарғы сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық
сипатына ие болды.
2. Экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет
саласындағы қылмыс түрлері
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті бөлуге, айырбастауға және
тұтынуға ба йланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. ҚҚ-тің қарастырылып отырған тарауының
маңыздылығы осында. [7]
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі нышаны ондағы
қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚҚ-тің 199-бабы),
коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200-бап), бағалы
қағаздар (202,205-баптар), жалған ақша (206-бап), төлем карточкаларымен
өзге төлем және есеп айырысу құжаттары (207-бап), акциздік алым маркалары
(208-бап).
Қарастырылатын қылмыстардың көбісінің объективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (ҚҚ-тің 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап), кеден төлемдері мен
алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу
(218-бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222-баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол – заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптардың болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚҚ-тің 192-194, 196-198, 203-205, 215-222
-баптарында көзделген қылмыстар.
ҚҚ-тің осы, қарастырылып отырған тарауына кіретін бірқатар баптарда
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚҚ-тің 197, 205, 218-баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы, субъективтік жағынан,
өздерінің әдейі қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субъективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚҚ-тің 192, 193, 198, 204-баптары).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың субъектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субъектісі тек лауазымды адамдар (ҚҚ-тің 189, 225-баптары),
банк қызметкерлері ғана (189, 225-баптар) болады.
Сызба 1. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрлері
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚҚ-тің 189
бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық
белгіні заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны
құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), кәсіптік спорт
жарыстарының және ойын сауықтық коммерциялық конкурстардың қатысушылары мен
ұйымдастырушыларын сатып лау (201-бап), банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-
әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218-бап), табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу (225-бап), мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету
(ҚК-тің 226 бабы); [8]
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану (ҚК-тің 194 бабы), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195-
бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-бап), бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер енгізу (203-бап),
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы көрінеу жалған
мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және
есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207 бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алғы маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (ҚК-тің 208 бабы), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222 бабы);
4) сауда және халыққа кызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда-саттықтар мен аукциондарды еткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзу
(ҚК-тін 197 бабы), тұтынушыларды алдау (223-бап), заңсыз сыйақы алу (ҚК-тін
224 бабы);
5) экономикалық қызмет саласындағы баска да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227 бабы).
Экономикалық заңдар саласындағы қылмыстардың түрлер.
Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану. Бұл қылмыстың негізгі
тікелей объектісі – банктердің және басқа несиелік мекемелердің несиелік
қызметі саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектісі – несие берушілердің мүліктік мүдделері.
Қылмыстың заты – несие, демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттары.
Несие дегеніміз – ақша қаражаты немесе тауар түрінде берілген қарыз,
оны қарыз алушы несие берушіге қайтаруға тиіс. [8]
Бұл қылмыстың объективтік жағы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі не өзге де мән-жайлар туралы кепе-
көрінеу жалған мәліметтерді беру арқылы несие, демеуқаржы не жеңілдікті
шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсіздікпен де, яғни несиелеуді,
демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдікті алып тастауға не бөлінген несиенің
немесе демеуқаржының мөлшерін шектеуге әкеп соғуы мүмкін, кейін туындаған
мән-жайларды банкке немесе басқа несие берушіге хабарламау арқылы да жүзеге
асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсілі — несие, демеуқаржы не жеңілдікті
шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі
немесе кепілдік мүлкі не басқадай мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған
мәлімет беру.
Қылмыстың құрамы — материалдық. Несиені заңсыз алу бұл іс-әрекет ірі
зиян келтірген кезде аяқталады, зиянның мөлшері ҚК-тің 189 бабына берілген
ескертуде белгіленген.
Бұл қылмысты алаяқтық түріндегі ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебі,
бұл жағдайда айыпкер несие берушіден мүлікті тегін алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлайды.
Қылмыстың субъективтік жағы — тікелей ниет түріндегі кінә. Жеке
кәсіпкер немесе ұйымның бастығы несие, демеу-қаржы не жеңілдікті шарттар
алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе
кепілдік мүлкі не басқадай мән-жайлар жөніндегі ақпаратты көпе-көрінеу
жалған беріп, не несиелерді, демеуқаржы бөлуді тоқтатуға, жеңілдіктерді
жоюға, не бөлінген несиенің немесе демеуқаржының мөлшерін шектеуге әкеп
соғатын мән-жайлар туралы ақпаратты банкке немесе басқа несие берушіге
хабарламай несие, демеуқаржы нежеңілдікті шарттар алып отырғанын біледі
және соны қалайды. Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару
Бұл қылмыстың негізгі тікелей объектісі — банктердің және басқа несиелік
мекемелердің несиелік қызметі саласында қалыптасқан қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектісі — несие берушілердің мүліктік мүдделері.
Қылмыс заты — несиелік берешек.
Несиелік берешек дегеніміз — несие берушіге белгілі бір мерзімде
қайтарылуға тиісті, қарызға алынған ақша қаражаты.
Қылмыстық, объективтік жағы ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеуден
әдейі жалтару болып табылады.
Несиелік берешекті өтеуден жалтару дегеніміз несиені шартта
көрсетілген мерзімде қайтармау. Егер, соттың тиісті шешімі күшіне кіргеннен
кейін несие қайтарылмаса, ал несие алушының оны қайтаруға мүмкіндігі болса,
онда бұл несиелік берешекті етеуден әдейі жалтару деп танылады.
Айыпкердің іс-әрекетін осы бап бойынша саралау үшін несиелік берешек, осы
бапқа берілген ескертуге сай, азамат-қарызгер үшін жүз айлық есептік
көрсеткіштен асатын сома немесе ұйым-қарызгер үшін екі мың бес жүз айлық
есептік көрсеткіштен асатын сома болуға тиіс.
Қылмыс құрамы — формальды. Бұл қылмысты аяқталды деп санау үшін тиісті
сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін, өтеуге мүмкіндік бола тұрып
ірі мөлшердегі несиені қайтармау фактісі анықталса жеткілікті.Бұл
қарастырылып отырған қылмыстың субъективтік жағы — тікелей ниет түріндегі
кінә. Кінәлі адам ірі мөлшерден несиелік берешекті өтеу жөніндегі заңды
күшіне енген сот шешімін орындамай отырғанын біледі және өзінің несиелік
міндеттемелерін орындаудан жалтаруды қалайды.
Қылмыс субъектісі —16-ға толған азамат немесе ұйым басшысы.
Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу
Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бірі — бағалы қағаздар
рыногы, ол Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздан Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заңымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5
наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені
мемлекеттік тіркеу туралы Заңымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 28
сәуірдегі Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы Заңымен
реттеледі. Бұл нормативтік актілер бағалы қағаздарды шығару және айналымға
жіберу, бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін жүзеге асыру
тәртібін белгілейді, бағалы қағаздар рыногының кәсіпкер қатысушыларының
қызметін реттейді. [9]
Бұл қылмыстың тікелей объектісі — бағалы қағаздардың эмиссиясына
байланысты бағалы қағаздар рыногында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңға сәйкес эмиссия дегеніміз — бағалы
қағаздарды шығару және орналастыру (2-бап). Эмиссия жарияланған жарғылық
капиталды құрастыру және өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент аркылы іске асырылады (өндіріледі), (13-бап). Эмиссияның
нәтижесінде мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздар шығарылады
және орналастырылады (14 және 15-баптар). Эмиссия әртүрлі әрекеттерді
қамтиды, оның ішінде эмиссия проспектісінде инвесторлар үшін берілген
ақпараттарды ашу және бағалы қағаздарды шығарудың және орналастырудың
корытындысы бойынша есеп ұсыну (15-б).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бағалы қағазды белгіленген
нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат деп
анықтайды (129-баптың 1 бөлігі).
Қылмыс заты — эмиссия проспекті немесе бағалы қағаздар шығару
жөніндегі есеп.
Эмиссия проспектісі дегеніміз — эмитент, оның қаржылық жай-күйі және
шығарылатын бағалы қағаздар жайындағы ақпараты бар құжаттар пакеті (заңның
2 бабы).
Бағалы қағаздарды шығару жөніндегі есеп дегеніміз — эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығарудың және орналастырудың қорытындысы туралы құжаттар
пакеті, оны эмитент қағаздарды орналастыру кезінде әрбір алты айдың
қорытындысы бойынша (әр алты ай біткен соң бір ай ішінде), сондай-ақ
орналастыру біткен соң бір ай ішінде уәкілетті органға ұсынады (заңның 24-
бабы).
Бұл қылмыстың объективтік жағы — көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектісін бекіту түріндегі, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу
жалған есепті бекіту түріндегі әрекет.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңның 22 бабына сәйкес эмитет, сондай-
ақ бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды орналастыруды жүзеге асырушы
кәсіпкер қатысушылары потенциалды инвесторларға, олар бағалы қағаздарды
сатып алғанға дейін, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісімен (шығару
шартымен), сондай-ақ эмитент қызметі туралы және ол эмитерлеген құнды
қағаздар, мерзімі алты айдан аспаған ақпаратпен танысуға мүмкіндік жасайды.
Бұл қылмысты жасағанда айыпкер осы қылмыстың жалған. Бұл қылмыстың
құрамы — формальды, яғни бағалы қағаз шығару жөніндегі көрінеу жалған есеп,
не көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия проспектісі бекітілген кезден бастап
қылмыс аяқталған болып саналады.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәмен
сипатталады. Айыпты өзінің не көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектісін, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған есепті
бекіткенін біледі, соны қалайды. Қылмыс субъектісі — арнаулы — көрінеу
жалған ақпарат бар эмиссия проспектісін бекіткен ұйым — эмитент басшысы,
немесе уәкілетті органның бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған
есепті бекіткен лауазымды адамы.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзу
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзудың қоғамдық
қауіптілігі мемлекет белгілеген ережелерді әдейі айналып өтуде жатыр,
нәтижесінде мемлекеттік бюджет бұл операциялардан түсуге тиісті табысты
алмайды, бағалы қағаздардың айналымын бақылау тәртібі және оларды тіркеу
тәртібі бұзылады.
Бұл қылмыстың объектісі мемлекеттің экономикалық приоритеті, Қазақстан
Республикасының экономикасын ұғымды дамытудағы мемлекет пен инвесторлардың
экономикалық мүдделері.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзудың объективтік
жағы сол жасалған әрекетте.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заң күші бар Жарлығы мемлекеттік емес бағалы
қағаздарды шығаруға, олардың айналымына қатысты туындайтын қатынастарды,
сондай-ақ бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді жүзеге асырудағы
қатынастарды реттейді. Бұл Жарлықтың 4-бабында Қазақ-стан Республикасының
аумағында айналымда жүрген бағалы қағаздардың түрлері анықталған. Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы қағаздармен жасалған
мәмілелерді тіркеу туралы Заңына және оған енгізілген 1997 жылғы 11
шілдедегі өзгертулерге сәйкес барлық бағалы қағаздар міндетті түрде
мемлекеттік комиссиядан өтуге тиіс.
Қылмыстың құрамы тіркеу, есептерді бекіту, бағалы қағаздармен мәміле
және сол мәмілелерді тіркеу, бағалы қағаздарды листингке қосу қор биржасы
немесе басқадай бағалы қағаздар рыногында мәміле жасау заты болып табылатын
бағалы қағаздарға рұқсат және оларды есепке алу сияқты бағалы қағаздарға
байланысты әрекеттерді қамтиды. Бұл әрекеттердің барлығын қор биржасы
орындалды, ол акционерлік қоғам нысанында жұмыс істейтін заңды тұлға болып
табылады. Оның міндеті бағалы қағаздар рыногында бағалы қағаздар саудасын
ұйымдастыру, олармен жасалған мәмілелерге кепілдік беру, бағалы
қағаздардын. тиімді айналымын, қаржы ресурстарының қайта бөлінуі үшін
қажетті жағдайларды қамтамасыз ету. [10]
Қылмыстық жауапкершілік болудың қажетті шарты — бағалы қағаздармен
операция жүргізу ережелерінің бұзылуы, оған ірі зиянның келуі.
Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәдан көрініс табады.
Айыпты өз әрекеттерінің заңдылығын білуге тиіс, өзінің лауазымдық,
қызметтік міндеттері бойынша бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін білуі керек, қоғамға қауіпті зардаптың болуы мүмкін екендігін
немесе қалайда болатының алдын ала көре білуі керек және матери-алдық пайда
көздеп сол зардапты тілеуі тиіс.
Бұл қылмыстың субъектісі заңда белгіленген жасқа толған, есі дұрыс
адам. Мына жағдайда ол бағалы қағаздармен операцияны жүргізу міндеті
жүктелген лауазымды адам.
Қылмыстың сараланатын түрі — бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзуды бірнеше рет, оны алдын ала сөз байласқан адамдар тобының
немесе ұйымдасқан топтың жасауы.
Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы заң күші бар Жарлығы Қазақстан
Республикасының ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан теңгесі
деп белгіледі. Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері
банкноттардан және монеттерден тұрады. Қазақстан Республикасының аумағында
ақша қаражатын шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оларды айналымнан
алу ісін тек Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банкноттар мен
монеттерді қолма-қол емес эквивалентін алып банктерге сату түрінде жүзеге
асырады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банкноттар
мен монеттердің қажетті санын анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді,
қолда бар қаражатын сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгіленді
(Қазақстан Републикасының Ұлттық банкі туралы Заңның 38, 40, 42-баптары).
Жалған ақша немесе қағаздар жасау немесе сату әрекеті үшін жауаптылық
осы бапта көзделген.
Бұл қылмыстың тікелей объектісі — Қазақстан Республикасының ақша және
несие жүйесі. Қылмыс заты — жалған ақша немесе құнды қағаздар.
Ақша дегеніміз — Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің ақша
бірлігі, ол банкноттар мен монеттерден тұрады.
Бағалы қағаз белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай
отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік
құқықтарды куәландыратын құжат ретінде анықталады (Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі 129-бабының 1 тармағы). Бағалы қағаздарға: облигация,
банк сертификаты, коносамент, ақша және бағалы қағаздар туралы заң
актілерімен немесе олар белгілеген тәртіпте бағалы қағаздар қатарына
жатқызылған басқа құжаттар.
Бағалы қағаздар Қазақстан Республикасының валютасында да, шетелдік
валютада да бола алады. [11]
Бұл қылмыстың объективтік жағы үш балама әрекеттерді жасаумен
сипатталады — жалған ақша мен құнды қағаздарды жасау, сақтау немесе сату.
Қылмыс құрамының осы элементінің міндетті нышаны — арнаулы мақсат — жалған
ақша және бағалы қағаздар жасап және сақтап, оларды сату.
Қылмыс субъектісі — жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Осы баптың 2 бөлігі мынадай саралаушы нышандарды көздейді, ірі
мөлшерде жасау және жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасағаны немесе
сатқаны үшін бұрын сотталған адамның жасауы.
Заңда ірі мөлшердің сандық критерииі анықталмаған. Ол әрбір нақты
жағдайда жасалған іс-әрекеттің мән-жайына байланысты белгіленеді.
Адам жалған ақша және бағалы қағаз жасағаны, сақтағаны және сатқаны үшін
бұрын сотталған деп танылады, егер сол қылмыс үшін бұрынғы соттылығы
қылмыстық заңға сәйкес алынбаса және жойылмаса.
Осы баптың 3 бөлігі көрсетілген әрекеттерді ұйымдасқан топтың жасағаны үшін
жауаптылық көздейді.
Қылмыстық Кодекстің 31 бабының 3 бөлігіне сәйкес ұйымдасқан топқа осы
қылмысты жасау үшін алдын ала біріккен екі және одан көп адам жатады.
Қазіргі уақытта экономикалық ғылымы экономика ретінде еңбек қолдану
арқылы қажетті игіліктерді, жағдайлар мен шарттарды пайдалану арқылы
өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін адамдар пайдаланатын
құралдардың, объектілердің, процестердің жиынтығын түсінеді. Яғни,
экономика дегеніміз материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру,
айырбастау, пайдалану мен бөлу барысында туындайтын қатынастардың жүйесі
болып табылады. Еліміздің экономикасының құқықтық негіздері ең алдымен
республикамыздың негізгі құжаты – Қазақстан Республикасы Конституциясында
белгіленген. Ата Заңымыздың 1-бабының 2-бөлігінде Республика қызметінің
түбегейлі принциптерінің қатарында ...бүкіл халықтың игілігін көздейтін
экономикалық даму принципі де нақты аталған. Экономика әрбір елдің
дамуының құнды тетігі, ол болмаса немесе оған қатер төнсе оларды жою
шараларын қабылдау қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 7-
тарауында белгіленген іс-әрекеттерді экономикалық қызмет саласында жасалды
деп тану үшін ол қылмыстарды жасау кезінде қылмыс субъектісі заңсыз
экономикалық мүддені, соның ішінде, пайдакүнемдік мүддені көздейді немесе
жеке тұлғаның не шаруашылық субъектісінің, мемлекеттің, қоғамның заңды
экономикалық мүддесіне зардап келтіруге ұмтылады. Міне, осы осындай
қылмыстар тобы үшін тән – экономикалық мотивацияның мәні болып табылады. Ол
көпшілік жағдайда субъектіге экономикалық жағынан тиімді болып келеді,
субъект мұндай қылмыстардан мүліктік (иелігіндегі меншігін заңсыз ұлғайтады
немесе заңсыз азайтады) немесе өзге де материалдық игіліктер (мысалы,
заңсыз несие алу, инвестициялар тарту, салық төлеуден жалтару, көп табыс
әкелетін шарттарға отыру және т.б. түрінде) алады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың топтық объектісі ретінде
экономикалық қызметті жүзеге асырудың принциптеріне негізделген қоғамдық
қатынастар құрайды [10 б.].
Мұндай принциптерге автор экономикалық қызмет еркіндігі, оны заңды
негіздерде жүзеге асыру, экономикалық, бәсекелестердің адал бәсекелестігі,
криминалдық қызметке тыйым салу жатады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың топтық объектісі болып
экономикалық қызмет процесінде қалыптастырылатын қоғамдық қатынастар
танылады.
Жұмыста осы мәселенің де бірыңғай шешімі берілді. Яғни аталған
пікірлерді дербес қарастырмай, біртұтас ұғымды беруде пайдалану
тиімділігіне келдік. Осы принциптерді бұзатын және экономикалық қызмет
саласындағы қоғамдық қатынастарға қол сұғатын қауіптілігі жоғары және
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің құрылымында
көрініс тапқан 209-бабындағы қылмыс құрамының криминализациялануы, оның
қауіптілігінен хабар береді. Контрабанданың мұндай бағалауға ие болуы,
біріншіден, экономикалық контрабанданың кез келген мемлекеттің өмірлік
маңызы бар экономиканың шектелген саласында жасалуына; екіншіден, оның
құнды экономикалық мүдделерге қарсы бағыттылығына; үшіншіден, оның қоғамға
қауіптілік деңгейінің жоғарылығына байланысты болып отыр.
1997 жылғы тәуелсіз ел болған Қазақстан Республикасының тарихындағы жаңа
ҚР Қылмыстық Кодексі қабылданғанға дейін, контрабанда (кейін экономикалық
контрабанда және контрабанда болып бөлінді) заңнамада және қылмыстық құқық
теориясында мемлекеттік қылмыстардың бір түрі ретінде қаралды. Мұндай
көзқарас, сол кезеңдегі құқықтық санада нық орын алды, кеңестік және
ресейлік ғалым-криминалистердің көпшілігі контрабанданы өзінің мәні жағынан
мемлекеттік қылмыстарға жатқызған болатын. Мысалы, С.В. Дьяков
контрабанданы мемлекеттік қылмыстар тобына кіргізе отырып, оны елдің
экономикалық қауіпсіздігін бұзуға қабілеті бар деп санады .
А. Дементьева пікірі бойынша, экономикалық контрабанда жалғаспалы
жүйелілік даму сипатында, пайдакүнемдік мақсатын көздейді, заңды
экономикалық қызмет атын жамылып және кәсіби қызметтерін жүзеге асыру
процесінде жасайды. Ол меншікке қарсы қылмыстар қатарында.
Біздіңше, мұндай жағдайда экономикалық қылмыстарды тар мағынада
түсіндіру орын алады және экономикалық қызмет аясында жасалатын қылмыстарды
түсіндіру ауқымы тарылады.
Қазақстанның қолданыстағы қылмыстық заңнамасының 209-бабымен Қазақстан
Республикасының кедендік шекарасынан кеден бақылауын жанай немесе одан
жасырын, не құжаттарды немесе кедендік теңестіру құралдарын алдап пайдалану
арқылы, тауарларды немесе өзге заттарды осы Кодекстің 250 бабында
көрсетілгендерін қоспағанда, не декларацияланбаумен немесе күмәнді
декларациялаумен ұштасқан кедендік шекарадан өткізуге тыйым салынған немесе
өткізу шектелген, кедендік шекара арқылы өткізудің арнайы ережелері
белгіленген тауарларды, заттар мен құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу
экономикалық контрабанда деп танылған. Атап кету керек, бұл қылмыс
құрамының диспозициясын құрастырғанда, заң шығарушы бұрынғы заңнамаларды
ғана емес, осы қылмыстың шетелдерде реттелу ерекшеліктерін де қамтыған.
Экономикалық контрабанданың ұғымында алғашқы рет кедендік шекара деген
термин пайда болды. Сонымен қатар, экономика саласындағы контрабанданың
ауырлатылған түрлерінде де елеулі өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Контрабанданың
қылмыстық заңға өзгерістер енгізіле отырып, жаңа редакцияда берілуі, оларды
жасаған қылмыстық топтардың жауаптылығын күшейтуден туып отыр және аталған
қылмыстың жоғары қоғамдық қауіптілікті төндіруіне байланысты, -деп
түсіндірген болатын [11].
Бүгінгі таңда, Қазақстан Республикасының шекарасының көршілес
мемлекеттермен өзара тығыз қатынаста болуы, әртүрлі ұйымдасқан қылмыстық
топтар мен криминалды бағыттағы коммерциялық құрылымдардың елдің табиғи
байлықтарын талан-таражға салуына жағдай жасап отыр. Сондай-ақ, олардың
Қазақстан нарығын сапасы төмен тұрғындардың қажеттілігін
қанағаттандырмайтын тауарлармен толтырып жатқаны да ешкімге құпия емес.
Көптеген жағдайда, біздің мемлекетіміздің аумағына тауарларды әкелу мен
шығару контрабандалық жолмен жүзеге асырылады. Контрабанда заңды ұйымдар
мен жеке тұлғалар арқылы экономиканың ішкі және сыртқы қызметі саласында
жасалады. Контрабанданы тек бір елге қатысты жасалады деген жеткіліксіз, ол
кем дегенде екі мемлекеттің кедендік шекарасы тәртібін бұзады, заңсыздыққа
жол береді. Өйткені, тауарлардың контрабандасын әкелуші мен әкетуші тарап
екі мемлекеттік құрылымның бөлігі, екі елге де келтірілетін зардап жоғары.
Бұл тек қылмыстардың қауіптілігін емес, олардың құрамының күрделілігін
аңғартады. Яғни, Қазақстанда басталып, екінші бір елде жалғасып немесе
аяқталуынан олар үшін жауаптылық белгілеуге байланысты бірқатар мәселелерді
тікелей қояды. Ол ҚР Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінің қылмыстық заңның
күші, қылмыс жасаған адамды ұстап беру, соттылықтың ескіру мерзімі,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар сияқты
жекелеген институттары мен нормаларын қолдануды сапалы түрде шешу міндетін
алға тартады.
Заң әдебиеттерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстың өсу жағдайында қоғамға
азаматтарға аса зор материалдық нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың
қауіптілігі ерекше. Кең мағынасында экономикалық қылмыстарға контрабанда
жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта
операцияларының ережелерін бұзу , мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді
ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында, Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың қазіргі кезеңде көп
орын алған олардың түрлері де қылмыс саласында алып отырған орны ауқымды
десек қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар басқа қалмыстарға қарағанда яғни
адам мен азаматтарға қарсы қылмыстардан кейі келтірер зардабы жоғары және
түрлері де көп бұл қылмыстар тікелей қасақаналық пен жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
2009 жылдың 29 қыркүйегіндегі Жарлығымен мақұлданған Қазақстан
Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат Концепциясында
экономиканы мемлекеттік реттеу саласындағы заңдар экономиканы мемлекеттік
реттеудің оңтайлы тетігін жасау және оның қызмет істеуіне қолайлы
жағдайлар туғызу саласындағы қатынастарды, нарықтық қатынасқа
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық даму процесіндегі өзара іс-қимыл
тәртібін реттеуді қамтамасыз етіп, экономиканың нарықтық секторын одан әрі
жетілдіру үшін қолданыстағы заңдарға өзгерістер енгізілуі тиіс деп атап
көрсетілген. Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет
саласын қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі
жоғары күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы
қылмыстардың практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Осындай мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешудің жетістікке жетуіне
кедергі келтіретін факторларға, ең алдымен, геосаяси және ішкі мемлекет
болуын және оның қоғамның идеологиялық, рухани-өнегелілік бағдарларының
жікке бөлуінуін жатқыза аламыз. Бұл жағынан алғанда, Қазақстан
Республикасында мемлекеттің мүддесіне, соның ішінде, елдің қаржылық
қызметіне қол сұғатын экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды жете
зерттеудің өзектілігі мен уақытылығы жайлы ерекше айтып өтуге болады.
Бастысы, бұл белгілі бір дәрежеде экономикалық процестерді және
олардың әсерін Республиканың жалпы әлеуметтік табиғатына қалай ықпал
ететіндігін зерттеуге бағыттауды да білдіреді. Ол мынадай факторлардың
ықпал етуімен анықталады:
- Қазақстан экономикасы әлемдік сауда, мәдениет, қызмет көрсету
деңгейін дамытатын нарықтық қатынастарға негізделген;
- ҚР азаматтарының жеке меншікке негізделген материалдық жағдайының
жақсы, қолайлы болуын қамтамасыз ету саясаты жүзеге асырылып келеді;
- Құқықтық саясат Тұжырымдамасында мемлекетіміздің әрі қарай дамуының
қадамдары мен перспективаларын шешеді.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың ішіндегі қоғамға тигізетін залалы, экономикалық қылмыс құрамын
кешенді түрде зерттеуге бағытталған. Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы ретінде
экономикалық қылмыстың алдын алу жолдарының алдағы болашақтағы стратегиялық
бағдарламасы қарастырылып отыр.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылық мәселесіне қатысты, бұл қылмыстармен пәрменді күрес
жүргізуге байланысты қолданыстағы қылмыстық және кедендік заңнаманы
жетілдіру мен осы салада сот практикасы қызметін жаңа сатыға көтеруге
мүмкіндік береді және нақты ұсыныстар жасау мүмкіндіктерінен байқалады.
Зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын заң шығару және құқыққолдану, сонымен
бірге, оқу процесінде қолдану арқылы маңыздылығын арттырады.
Тақырып бойынша қазіргі ахуалды бағаласақ, экономикалық қылмыстардан
мемлекетке келетін зиянды мамандар жылына оннан аса миллиард теңгеге
бағалайды. Экономикалық қылмыстар Республикадағы тіркелген барлық
қылмыстардың 10%-ын құрайды. Егер статистикалық деректерге сүйенетін
болсақ, 2003 жылы Қазақстан Республикасында барлығы – 118 485 қылмыс
жасалған, экономикалық қызмет саласында жасалған қылмыстар саны – 4104
қылмысты құраған, 2004 жылы барлығы – 143 550 қылмыс тіркелсе, оның 2325
экономикалық қылмыстарды құрайды, 2005 жылы барлығы – 146347 қылмыстар
тіркелсе, оның ішінде, біз зерттеп отырған қылмыстар саны – 5767 қылмыстар
құраған. 2006 жылы жасалған барлық қылмыстар саны – 141271, оның ішінде
– 6434 экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар, 2007 – 128 064 болса,
оның – 6853 экономикалық қылмыстарды құрайды, 2008 – 127 478 болса, оның
- 9293 біз зерттеп отырған қылмыстар екен, 2009 – 121 667 қылмыс
тіркелген. Бір назар аударатын жағдай соңғы 2009 жылы барлық қылмыстардың
ішінде, экономикалық қызмет аясындағы қылмыстар 9616 қылмысты құраған.
Жұмыста қазіргі мынадай ғылыми мәселелерді шешу көзделген, соңғы
уақыттары қылмыстық құқық теориясында біржақты, түбегейлі шешімі болмай
отырған мәселелердің қатарында заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі ретінде
танып, олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттері үшін (қылмыс белгілері мен
құрам элементтері толық) қылмыстық жауаптылыққа тарту керек деп заңда
тануға байланысты ұсыныстар айтылып жүр. Ал экономикалық қылмыстар, соның
ішінде, экономикалық контрабанда қылмыстарын жасаған заңды тұлғаларды
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі осы қарама- қайшылықтар шеңберін тағы
бір електен өткізіп, аталған тұлғалардың жауаптылығын бекітуге байланысты,
теориялық және практикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Соған
сәйкес, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар үшін қоғамдық
қатынастардың ерекшеліктері мен белгілерін, қылмыстық жауаптылық пен оның
негіздерін ескере отырып, заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылыққа
тартылуын шешуге қадамдар жасалған жұмыс ретінде бағаланады.
Жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы экономикалық
қылмыстардың қоғамға әсері мен оны алдын алу мәселесін қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлеріне
тоқталу;
- экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет саласындағы
қылмыс түрлерін анықтау;
- экономикалық қылмыстың себептік-кешендік факторларын сараптау,
- экономикалық қылмыстардың ағымдағы ахуалын талдау;
- Қазақстандағы экономикалық қылмыстарды SWOT талдау жасау;
- экономикалық қылмыстардың қоғамға тигізетін зардабы және оның
салдарын қарастыру;
- экономикалық қылмыстар деңгейін төмендетудің үрдістері мен
алғышарттары және алдын алу мәселесі;
- экономикалық қылмыстарға қарсы күресудің 2010-2014 жылдарға
арналған стратегиялық жоспарының негiзгi бағыттарын анықтау;
- экономикалық қылмыстардың алдын алу және оған қарсы күрестегі шет
елдер тәжірибесін талдау.
Зерттеу объектісі – экономикалық қызмет салаларындағы қылмыстар.
Зерттеудің пәнін – экономикалық қылымыс және де оның құрылымдық
элементтері мен белгілері, оларды қолдануда басшылыққа алынатын Қазақстан
Республикасының нормативтік құқықтық актілері, сонымен қатар алдын алуға
бағытталған бағдарламалар құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған тақырыпты қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық жағынан зерттеуге талпыныс өткен ғасырдың алпысыншы-
жетпісінші жылдарымен тұспа-тұс келеді. Дей тұрғанмен, бұл еңбектер арнайы
монографиялық зерттеу деңгейінде болмай отыр. Ол кезеңдегі еңбектерде
құқықтық сипаттағы жалпы теориялық жағдайларды шешуге мән беріліп,
социалистік кезеңнің талаптарын қанағаттандыратындай дәрежеде болды деп
есептеуге болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізін отандық ғалымдардың,
атап айтқанда, Н.М. Абдиров, Е.О. Алауханов, А.Н. Ағыбаев, М.М. Алиев,
Н.Б. Бижанов, Ү.С. Жекебаев, Н.О. Дулатбеков, Р.Е. Жансараева,
С.М. Иманбаев, Е.И. Каиржанов, Ж.Г. Калишева, М.Ш. Қоғамов, Ғ.С. Мәуленов,
С.С. Молдабаев, А.Х. Миндагулов, М.С. Нәрікбаев, Г.Б. Саматова,
Р.Т. Нұртаев, М.О. Нукенов, Б.М. Нұрғалиев, Е.О. Оңғарбаев, И.И. Рогов,
С.М. Рахметов, А.А. Смағұлов, Г.Д. Тленшиева, Н.Н. Турецкий, К.Ш. Уканов,
Д.С. Чукмаитов сияқты ғалымдардың ғылыми еңбектері мен оқу құралдары
құрайды.
Жалпы, экономикалық қызмет саласында пайда болған қылмыстардың алдын
алу мәселесі бойынша мысалы: Г.А. Аванесов, Ю.М. Антонян, Б.В. Волженкин,
А.А. Витицкий, К. Горяинов, Л. Гаухман П.Ф. Гришанин, А.И. Долгова,
В.Д. Ермаков, С.З. Зарипов, А.Ф. Зелинский, К.Е. Игошев, И.И. Карпец,
В.Н. Кудрявцев, С.Я. Лебедев, Г.М. Миньковский, А.С. Михлин,
Н.Ф. Кузнецова, В.В. Панкратов, В.А. Плешаков, В.П. Ревин, В.А. Сморыго,
А.И. Чучаев сияқты кеңестік және ресейлік ғалымдардың ғылыми еңбектері
зерделеніп, тиісті бағасын алды. Дегенмен де, олардың зерттеулерінде
экономикалық қылмыстарға қатысты барлық мәселелер айқындалды деуге
болмайды, себебі, экономикалық контрабанда қылмысына қатысты монографиялық
зерттеулер жоқтың қасы. Бұл заң қолдану процесінде экономикалық контрабанда
қылмысы төңірегінде әлі де болса пікір талас тудыратын түйінді
мәселелердің, нақты алғанда қылмыстық-құқықтық саясатпен негізі қаланған
алдын алу шараларын жүзеге асыруда кемшіліктердің болуын білдіреді және
терең зерттеу жүргізуді қажетсінеді.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазіргі кездегі қоғамдық
құбылыстардың өзара байланыстылығы, тәуелділік және өзара шарттылық арқылы
зерделеудің жалпылай әдісі, сондай-ақ, ғылыми талдау әдістерінің жүйесі:
формальды-логикалық, нақты-әлеуметтік әдісті, кей тұстарда, өзге ғылым
салаларының да әдістері, заңдылықтары мен ережелеріне қолдану қылмыстық заң
болмысының нақты фактілерінің белгілі үлгісі бойынша сұрыптап саралауда,
заңды тұлғалардың экономикалық контрабанда қылмыстарына қатыстылығын
анықтайды, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, жүйелік және тарихи-заңдық
әдістерін, оның тарихи даму деңгейін қарастырады.
Деректік база ретінде негізінен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
бағдарламалары мен негізгі индикаторлары туралы материалдары, сонымен
қатар осы тақырыпты зерттеуші отандық ғалымдардың еңбектері, тақырыпқа
қатысты монографиялары мен кітапшалары, оқулықтары, авторефераттары,
баспасөз материалдары және мақалалар жинағы алынды.
Жұмыс құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Экономикалық қылмыстар жүйесінің ғылыми-
теориялық негіздері
1. Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау алады. Атақты
француз философы Шарль Луи Монтескье: Көптеген ғасырлар тәжірибесі
көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де
тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді, - деп айтқан.
Сыбайлас жемқорлық құбылысын халықаралық заманауи тұрғысынан түсіну және
оған қарсы күрес шараларын іске асыру жолдары қылмыстың алдын алу және
құқық бұзушылармен жұмыс жүргізу жөніндегі БҰҰ-дың Сегізінші Конгресінің
хатшылығы әзірлеген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша практикалық
шаралар атты нұсқаулықта көрініс тапты (Гавана, 1990 жылғы тамыз-
қыркүйек). Осы құжатты талқылау нәтижесінде әлемдік қауымдастыққа сыбайлас
жемқорлықтың мынадай ерекшеліктері ұсынылды: [1]
1. Осы ұғымның мағынасынының сипатына қарай сыбайлас жемқорлыққа жататын
барлық құқық бұзушылықтар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық-құқықтық бұзушылықтар, бұл сыбайлас жемқорлық
жолына түскен субъектінің қызметтік бабын өз басының пайдасына асыра
пайдаланып, заңды бұзғандығынан көрінеді.
2. Мемлекеттік қызметтегі тұлғаларды сыбайлас жемқорлық жолына итермелейтін
субъектілердің қызмет шеңберін шектеу. Бұған шенеуніктердің
артықшылықтарды заңсыз пайдаланғанын жатқызуға болады, осындай қызмет
көрсететін субъектілердің шеңберін жеке және заңды тұлғалар толықтырылып
отырады.
3. Өз қызмет жағдайын жемқорлық құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде заңға
қайшы сипатта пайдалану.
4. Жемқорлықтың көрініс табуының ең қауіпті екі түрі:
- мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктерді жемқорлық жолмен ұрлау;
- мемлекеттік қызметкерлердің әрекетінде ұрлық белгілері байқалмаса
да, олардың қандай да бір артықшылықтарды заңсыз жолмен алу мақсатында өз
қызметтік жағдайын теріс пайдалануы.
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері
жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды:
Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке адамның немесе бір топ адамдардың қызмет
жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік
қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы.
Енді бір анықтама 1999 жылғы Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы атты Еуропа Кеңесінің Конвенциясында берілген, онда:
Сыбайлас жемқорлыққа – мемлекеттік, муниципалдық немесе өзге де қоғамдық
қызметшілердің немесе коммерциялық не өзге де ұйымдардың қызметшілерінің өз
мәртебесін кез келген мүлікті заңсыз алуы, оны иемденуге құқықты болуы,
қызметті немесе жеңілдікті пайдалануы, сондай-ақ аталған тұлғалардың
осындай мүлікті, оны иемдену құқығын басқа тұлғаға беру, қызмет көрсету
және жеңілдіктер ұсыну жатады.
Кейбір ғалымдардың пікірінше осы анықтама толық емес, себебі сыбайлас
жемқорлық құбылысы құқық ұғымының шеңберінен әлдеқайда кең.
М.О. Нәукенов: Сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыс ұғымдарын
бір-бірімен байланыстыра қарауды ұсынады. Оның пікірінше, сыбайлас
жемқорлықты ұйымдасқан қылмыс өкілдері мемлекеттік органдар жұмысын
бақылау құралы ретінде пайдаланады, бұндай жағдайда қылмысты әлеуметтік
тұрғыдан бақылау бейтараптанады, сондай-ақ ұйымдасқан қылмыс өкілдері билік
органдарын өз мақсатына жету үшін пайдаланады және саяси шешімдер
қабылдауда ықпал жасайды. [2]
А.С. Қалмұрзаев сыбайлас жемқорлықты: кез келген қызметкердің қызмет
жағдайын пайда күнемдік мақсатында пайдалануы, - деп сипаттайды.
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы Заңының 2-бабына сәйкес: Мемлекеттік міндеттерді
атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық
өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не
мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке
өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткендей:
Сыбайлас жемқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одан әлемнің бірде-бір
мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емес.
[3]
Қазіргі отандық әдебиеттерде: Сыбайлас жемқорлық - (латын тілінен
соrruptio - пара беріп сатып алу, құқық бұзу, құлдырау деген мағынаны
білдіреді) деп қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың
сатқындығын, оларды сатып алуды, яғни саяси, экономикалық, әскери және тағы
басқа да салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін
және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: Сыбайлас жемқорлық - бұл кез-келген
лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен пайда әкелу
мақсатында жасаған қылмысы. [4]
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай келе, мынадай қорытынды
жасауға болады:
- сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілері бар;
- сыбайлас жемқорлық - бұл, ең алдымен, әлеуметтік құбылыс;
- халықаралық құжаттарда жемқорлықтың нақты анықтамасы жоқ;
- әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің
жемқорлыққа қарсы құралдар жиынтығын анықтайды;
- жемқорлық ұғымы қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына
негізделмеген.
Кесте 1
Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының типологиясы
Сыбайлас жемқорлық Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
типологиясының өлшемдері
Қызметтік бабын өз басыныңМемлекеттік сыбайлас жемқорлық Коммерциялық
пайдасына пайдаланушы сыбайлас жемқорлық
субъект Саяси сыбайлас жемқорлық
Сыбайлас жемқорлықтық Мекемені басқарушы тұлға алдына келген адамды
қарым-қатынастың пара беруге мәжбүрлейді.
бастамашысы Көмек сұрап келген адамның өзі пара ұсынады.
Пара беруші субъект Жеке адам парасы (кез келген азамат)
Кәсіпкерлік пара (нақты фирмалар)
Қылмыстық пара (ұйымдасқан қылмыс өкілдері,
мысалы, есірткі таратушылар)
Параның түрі Ақшалай пара; Қызмет көрсету
Пара берушінің пара беру Тездету үшін пара беру (пара алған адам бір
мақсаты істі жедел орындауы тиіс)
Тежеу үшін пара беру (пара алған адам бір істің
орындалуын тоқтатуы тиіс, сөйтіп өз қызметтік
міндеттерін бұзады)
Жылы көзбен қарау үшін берілетін пара (пара
алған адам қызмет бабында белгілі бір тұлғаның
тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс )
Сыбайлас жемқорлықтық Орталықтандырылмаған жемқорлық (пара беруші кез
қарым-қатынастың келген адам өз бетінше әрекет етеді).
орталықтандырылу дәрежесі Орталықтандырылған сыбайлас жемқорлық төменнен
жоғары жаққа қарай (төменгі сатыдағы
шенеуніктер жинаған парасын өзара және жоғары
тұрған басшылықпен бөліседі)
Сыбайлас жемқорлықтық Биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас
қарым-қатынастың таратылу жемқорлық (биліктің төменгі және ортанғы
деңгейі сатыларында)
Биліктің жоғарғы сатысында орын алған сыбайлас
жемқорлық (жоғыры қызметтегі шенеуніктер және
саяси қайраткерлер)
Халықаралық сыбайлас жемқорлық
(шаруашылық қарым-қатынас саласында)
Сыбайлас жемқорлықтық Ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық
байланыстардың жиілігі Жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлық
Клептократия (биліктің ажырамас бөлігі
ретіндегі сыбайлас жемқорлық )
Сөйтіп, айтылғандарды қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ
арасындағы мәміле деп тұжырымдауға болады, оның бірі – өз лауазымдық
өкілеттігін заңға қарсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қызметте жұмыс
істейтін тұлға, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз басының
пайдасы, яғни материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген
жауапкершіліктен таю тағы үшін пайдаланатын адам. Осындай құбылыс екі
жолмен жүзеге асырылуы мүмкін:
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы
беруге мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін,
мемлекеттік қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны
сатып алу мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясын қарастыру үшін,
сыбайлас жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына
пайдалануына, пара беруші мен пара алаушының мәртебесіне, пара берушінің
өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың
таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық.
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық
қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі,
қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім.
Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің
белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар
белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер
лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын
түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас
жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады. [5]
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының
ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас
жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған
дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpire деген
термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп,
билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет
неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік
деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі
және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан
жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас
жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде
байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік
мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы
мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу
дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші
жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін
мемлекетті сатып алуға кірісті. Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен
сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екінші
жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде,
олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық
жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай
сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін
мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ
жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай
жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған
парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас
жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем
елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде)
клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс
орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге
айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен
қарқынмен дамыды. [6]
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-
қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас
жемқорлыққа айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің
жоғарғы сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық
сипатына ие болды.
2. Экономикалық қылмыстардың мәні және экономикалық қызмет
саласындағы қылмыс түрлері
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті бөлуге, айырбастауға және
тұтынуға ба йланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. ҚҚ-тің қарастырылып отырған тарауының
маңыздылығы осында. [7]
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі нышаны ондағы
қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚҚ-тің 199-бабы),
коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200-бап), бағалы
қағаздар (202,205-баптар), жалған ақша (206-бап), төлем карточкаларымен
өзге төлем және есеп айырысу құжаттары (207-бап), акциздік алым маркалары
(208-бап).
Қарастырылатын қылмыстардың көбісінің объективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (ҚҚ-тің 195-бабы), шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап), кеден төлемдері мен
алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу
(218-бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222-баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол – заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптардың болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚҚ-тің 192-194, 196-198, 203-205, 215-222
-баптарында көзделген қылмыстар.
ҚҚ-тің осы, қарастырылып отырған тарауына кіретін бірқатар баптарда
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚҚ-тің 197, 205, 218-баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы, субъективтік жағынан,
өздерінің әдейі қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субъективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚҚ-тің 192, 193, 198, 204-баптары).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың субъектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субъектісі тек лауазымды адамдар (ҚҚ-тің 189, 225-баптары),
банк қызметкерлері ғана (189, 225-баптар) болады.
Сызба 1. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрлері
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚҚ-тің 189
бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық
белгіні заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны
құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), кәсіптік спорт
жарыстарының және ойын сауықтық коммерциялық конкурстардың қатысушылары мен
ұйымдастырушыларын сатып лау (201-бап), банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-
әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218-бап), табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу (225-бап), мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету
(ҚК-тің 226 бабы); [8]
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану (ҚК-тің 194 бабы), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195-
бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-бап), бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер енгізу (203-бап),
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы көрінеу жалған
мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және
есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207 бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алғы маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (ҚК-тің 208 бабы), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222 бабы);
4) сауда және халыққа кызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда-саттықтар мен аукциондарды еткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзу
(ҚК-тін 197 бабы), тұтынушыларды алдау (223-бап), заңсыз сыйақы алу (ҚК-тін
224 бабы);
5) экономикалық қызмет саласындағы баска да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227 бабы).
Экономикалық заңдар саласындағы қылмыстардың түрлер.
Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану. Бұл қылмыстың негізгі
тікелей объектісі – банктердің және басқа несиелік мекемелердің несиелік
қызметі саласындағы қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектісі – несие берушілердің мүліктік мүдделері.
Қылмыстың заты – несие, демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттары.
Несие дегеніміз – ақша қаражаты немесе тауар түрінде берілген қарыз,
оны қарыз алушы несие берушіге қайтаруға тиіс. [8]
Бұл қылмыстың объективтік жағы әрекет арқылы да, яғни несие, демеу
қаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы,
қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі не өзге де мән-жайлар туралы кепе-
көрінеу жалған мәліметтерді беру арқылы несие, демеуқаржы не жеңілдікті
шарттар алу жолымен, сонымен қатар әрекетсіздікпен де, яғни несиелеуді,
демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдікті алып тастауға не бөлінген несиенің
немесе демеуқаржының мөлшерін шектеуге әкеп соғуы мүмкін, кейін туындаған
мән-жайларды банкке немесе басқа несие берушіге хабарламау арқылы да жүзеге
асырылады. Бұл қылмысты жасаудың тәсілі — несие, демеуқаржы не жеңілдікті
шарттар алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі
немесе кепілдік мүлкі не басқадай мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған
мәлімет беру.
Қылмыстың құрамы — материалдық. Несиені заңсыз алу бұл іс-әрекет ірі
зиян келтірген кезде аяқталады, зиянның мөлшері ҚК-тің 189 бабына берілген
ескертуде белгіленген.
Бұл қылмысты алаяқтық түріндегі ұрлықтан бөлектеп алу қажет, себебі,
бұл жағдайда айыпкер несие берушіден мүлікті тегін алуды мақсат тұтпайды,
келешекте оны қайтарамын деп ойлайды.
Қылмыстың субъективтік жағы — тікелей ниет түріндегі кінә. Жеке
кәсіпкер немесе ұйымның бастығы несие, демеу-қаржы не жеңілдікті шарттар
алу үшін маңызы бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе
кепілдік мүлкі не басқадай мән-жайлар жөніндегі ақпаратты көпе-көрінеу
жалған беріп, не несиелерді, демеуқаржы бөлуді тоқтатуға, жеңілдіктерді
жоюға, не бөлінген несиенің немесе демеуқаржының мөлшерін шектеуге әкеп
соғатын мән-жайлар туралы ақпаратты банкке немесе басқа несие берушіге
хабарламай несие, демеуқаржы нежеңілдікті шарттар алып отырғанын біледі
және соны қалайды. Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару
Бұл қылмыстың негізгі тікелей объектісі — банктердің және басқа несиелік
мекемелердің несиелік қызметі саласында қалыптасқан қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың қосымша объектісі — несие берушілердің мүліктік мүдделері.
Қылмыс заты — несиелік берешек.
Несиелік берешек дегеніміз — несие берушіге белгілі бір мерзімде
қайтарылуға тиісті, қарызға алынған ақша қаражаты.
Қылмыстық, объективтік жағы ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеуден
әдейі жалтару болып табылады.
Несиелік берешекті өтеуден жалтару дегеніміз несиені шартта
көрсетілген мерзімде қайтармау. Егер, соттың тиісті шешімі күшіне кіргеннен
кейін несие қайтарылмаса, ал несие алушының оны қайтаруға мүмкіндігі болса,
онда бұл несиелік берешекті етеуден әдейі жалтару деп танылады.
Айыпкердің іс-әрекетін осы бап бойынша саралау үшін несиелік берешек, осы
бапқа берілген ескертуге сай, азамат-қарызгер үшін жүз айлық есептік
көрсеткіштен асатын сома немесе ұйым-қарызгер үшін екі мың бес жүз айлық
есептік көрсеткіштен асатын сома болуға тиіс.
Қылмыс құрамы — формальды. Бұл қылмысты аяқталды деп санау үшін тиісті
сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін, өтеуге мүмкіндік бола тұрып
ірі мөлшердегі несиені қайтармау фактісі анықталса жеткілікті.Бұл
қарастырылып отырған қылмыстың субъективтік жағы — тікелей ниет түріндегі
кінә. Кінәлі адам ірі мөлшерден несиелік берешекті өтеу жөніндегі заңды
күшіне енген сот шешімін орындамай отырғанын біледі және өзінің несиелік
міндеттемелерін орындаудан жалтаруды қалайды.
Қылмыс субъектісі —16-ға толған азамат немесе ұйым басшысы.
Бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу
Мемлекет экономикасының маңызды салаларының бірі — бағалы қағаздар
рыногы, ол Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздан Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заңымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5
наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені
мемлекеттік тіркеу туралы Заңымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 28
сәуірдегі Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы Заңымен
реттеледі. Бұл нормативтік актілер бағалы қағаздарды шығару және айналымға
жіберу, бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін жүзеге асыру
тәртібін белгілейді, бағалы қағаздар рыногының кәсіпкер қатысушыларының
қызметін реттейді. [9]
Бұл қылмыстың тікелей объектісі — бағалы қағаздардың эмиссиясына
байланысты бағалы қағаздар рыногында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңға сәйкес эмиссия дегеніміз — бағалы
қағаздарды шығару және орналастыру (2-бап). Эмиссия жарияланған жарғылық
капиталды құрастыру және өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент аркылы іске асырылады (өндіріледі), (13-бап). Эмиссияның
нәтижесінде мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздар шығарылады
және орналастырылады (14 және 15-баптар). Эмиссия әртүрлі әрекеттерді
қамтиды, оның ішінде эмиссия проспектісінде инвесторлар үшін берілген
ақпараттарды ашу және бағалы қағаздарды шығарудың және орналастырудың
корытындысы бойынша есеп ұсыну (15-б).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бағалы қағазды белгіленген
нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы тек оны
көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат деп
анықтайды (129-баптың 1 бөлігі).
Қылмыс заты — эмиссия проспекті немесе бағалы қағаздар шығару
жөніндегі есеп.
Эмиссия проспектісі дегеніміз — эмитент, оның қаржылық жай-күйі және
шығарылатын бағалы қағаздар жайындағы ақпараты бар құжаттар пакеті (заңның
2 бабы).
Бағалы қағаздарды шығару жөніндегі есеп дегеніміз — эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығарудың және орналастырудың қорытындысы туралы құжаттар
пакеті, оны эмитент қағаздарды орналастыру кезінде әрбір алты айдың
қорытындысы бойынша (әр алты ай біткен соң бір ай ішінде), сондай-ақ
орналастыру біткен соң бір ай ішінде уәкілетті органға ұсынады (заңның 24-
бабы).
Бұл қылмыстың объективтік жағы — көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектісін бекіту түріндегі, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу
жалған есепті бекіту түріндегі әрекет.
Бағалы қағаздар рыногы туралы Заңның 22 бабына сәйкес эмитет, сондай-
ақ бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды орналастыруды жүзеге асырушы
кәсіпкер қатысушылары потенциалды инвесторларға, олар бағалы қағаздарды
сатып алғанға дейін, бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісімен (шығару
шартымен), сондай-ақ эмитент қызметі туралы және ол эмитерлеген құнды
қағаздар, мерзімі алты айдан аспаған ақпаратпен танысуға мүмкіндік жасайды.
Бұл қылмысты жасағанда айыпкер осы қылмыстың жалған. Бұл қылмыстың
құрамы — формальды, яғни бағалы қағаз шығару жөніндегі көрінеу жалған есеп,
не көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия проспектісі бекітілген кезден бастап
қылмыс аяқталған болып саналады.
Бұл қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәмен
сипатталады. Айыпты өзінің не көрінеу жалған ақпарат бар эмиссия
проспектісін, не бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған есепті
бекіткенін біледі, соны қалайды. Қылмыс субъектісі — арнаулы — көрінеу
жалған ақпарат бар эмиссия проспектісін бекіткен ұйым — эмитент басшысы,
немесе уәкілетті органның бағалы қағаздар шығару жөніндегі көрінеу жалған
есепті бекіткен лауазымды адамы.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзу
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзудың қоғамдық
қауіптілігі мемлекет белгілеген ережелерді әдейі айналып өтуде жатыр,
нәтижесінде мемлекеттік бюджет бұл операциялардан түсуге тиісті табысты
алмайды, бағалы қағаздардың айналымын бақылау тәртібі және оларды тіркеу
тәртібі бұзылады.
Бұл қылмыстың объектісі мемлекеттің экономикалық приоритеті, Қазақстан
Республикасының экономикасын ұғымды дамытудағы мемлекет пен инвесторлардың
экономикалық мүдделері.
Бағалы қағаздармен операциялар жүргізу ережелерін бұзудың объективтік
жағы сол жасалған әрекетте.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы
қағаздар рыногы туралы Заң күші бар Жарлығы мемлекеттік емес бағалы
қағаздарды шығаруға, олардың айналымына қатысты туындайтын қатынастарды,
сондай-ақ бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеуді жүзеге асырудағы
қатынастарды реттейді. Бұл Жарлықтың 4-бабында Қазақ-стан Республикасының
аумағында айналымда жүрген бағалы қағаздардың түрлері анықталған. Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы Бағалы қағаздармен жасалған
мәмілелерді тіркеу туралы Заңына және оған енгізілген 1997 жылғы 11
шілдедегі өзгертулерге сәйкес барлық бағалы қағаздар міндетті түрде
мемлекеттік комиссиядан өтуге тиіс.
Қылмыстың құрамы тіркеу, есептерді бекіту, бағалы қағаздармен мәміле
және сол мәмілелерді тіркеу, бағалы қағаздарды листингке қосу қор биржасы
немесе басқадай бағалы қағаздар рыногында мәміле жасау заты болып табылатын
бағалы қағаздарға рұқсат және оларды есепке алу сияқты бағалы қағаздарға
байланысты әрекеттерді қамтиды. Бұл әрекеттердің барлығын қор биржасы
орындалды, ол акционерлік қоғам нысанында жұмыс істейтін заңды тұлға болып
табылады. Оның міндеті бағалы қағаздар рыногында бағалы қағаздар саудасын
ұйымдастыру, олармен жасалған мәмілелерге кепілдік беру, бағалы
қағаздардын. тиімді айналымын, қаржы ресурстарының қайта бөлінуі үшін
қажетті жағдайларды қамтамасыз ету. [10]
Қылмыстық жауапкершілік болудың қажетті шарты — бағалы қағаздармен
операция жүргізу ережелерінің бұзылуы, оған ірі зиянның келуі.
Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниет түріндегі кінәдан көрініс табады.
Айыпты өз әрекеттерінің заңдылығын білуге тиіс, өзінің лауазымдық,
қызметтік міндеттері бойынша бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін білуі керек, қоғамға қауіпті зардаптың болуы мүмкін екендігін
немесе қалайда болатының алдын ала көре білуі керек және матери-алдық пайда
көздеп сол зардапты тілеуі тиіс.
Бұл қылмыстың субъектісі заңда белгіленген жасқа толған, есі дұрыс
адам. Мына жағдайда ол бағалы қағаздармен операцияны жүргізу міндеті
жүктелген лауазымды адам.
Қылмыстың сараланатын түрі — бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзуды бірнеше рет, оны алдын ала сөз байласқан адамдар тобының
немесе ұйымдасқан топтың жасауы.
Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы заң күші бар Жарлығы Қазақстан
Республикасының ақша бірлігі (ұлттық валюта) Қазақстан теңгесі
деп белгіледі. Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері
банкноттардан және монеттерден тұрады. Қазақстан Республикасының аумағында
ақша қаражатын шығару, олардың айналымын ұйымдастыру және оларды айналымнан
алу ісін тек Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банкноттар мен
монеттерді қолма-қол емес эквивалентін алып банктерге сату түрінде жүзеге
асырады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банкноттар
мен монеттердің қажетті санын анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді,
қолда бар қаражатын сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгіленді
(Қазақстан Републикасының Ұлттық банкі туралы Заңның 38, 40, 42-баптары).
Жалған ақша немесе қағаздар жасау немесе сату әрекеті үшін жауаптылық
осы бапта көзделген.
Бұл қылмыстың тікелей объектісі — Қазақстан Республикасының ақша және
несие жүйесі. Қылмыс заты — жалған ақша немесе құнды қағаздар.
Ақша дегеніміз — Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттердің ақша
бірлігі, ол банкноттар мен монеттерден тұрады.
Бағалы қағаз белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай
отырып, жүзеге асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік
құқықтарды куәландыратын құжат ретінде анықталады (Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі 129-бабының 1 тармағы). Бағалы қағаздарға: облигация,
банк сертификаты, коносамент, ақша және бағалы қағаздар туралы заң
актілерімен немесе олар белгілеген тәртіпте бағалы қағаздар қатарына
жатқызылған басқа құжаттар.
Бағалы қағаздар Қазақстан Республикасының валютасында да, шетелдік
валютада да бола алады. [11]
Бұл қылмыстың объективтік жағы үш балама әрекеттерді жасаумен
сипатталады — жалған ақша мен құнды қағаздарды жасау, сақтау немесе сату.
Қылмыс құрамының осы элементінің міндетті нышаны — арнаулы мақсат — жалған
ақша және бағалы қағаздар жасап және сақтап, оларды сату.
Қылмыс субъектісі — жасы 16-ға толған, есі дұрыс адам.
Осы баптың 2 бөлігі мынадай саралаушы нышандарды көздейді, ірі
мөлшерде жасау және жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасағаны немесе
сатқаны үшін бұрын сотталған адамның жасауы.
Заңда ірі мөлшердің сандық критерииі анықталмаған. Ол әрбір нақты
жағдайда жасалған іс-әрекеттің мән-жайына байланысты белгіленеді.
Адам жалған ақша және бағалы қағаз жасағаны, сақтағаны және сатқаны үшін
бұрын сотталған деп танылады, егер сол қылмыс үшін бұрынғы соттылығы
қылмыстық заңға сәйкес алынбаса және жойылмаса.
Осы баптың 3 бөлігі көрсетілген әрекеттерді ұйымдасқан топтың жасағаны үшін
жауаптылық көздейді.
Қылмыстық Кодекстің 31 бабының 3 бөлігіне сәйкес ұйымдасқан топқа осы
қылмысты жасау үшін алдын ала біріккен екі және одан көп адам жатады.
Қазіргі уақытта экономикалық ғылымы экономика ретінде еңбек қолдану
арқылы қажетті игіліктерді, жағдайлар мен шарттарды пайдалану арқылы
өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін адамдар пайдаланатын
құралдардың, объектілердің, процестердің жиынтығын түсінеді. Яғни,
экономика дегеніміз материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру,
айырбастау, пайдалану мен бөлу барысында туындайтын қатынастардың жүйесі
болып табылады. Еліміздің экономикасының құқықтық негіздері ең алдымен
республикамыздың негізгі құжаты – Қазақстан Республикасы Конституциясында
белгіленген. Ата Заңымыздың 1-бабының 2-бөлігінде Республика қызметінің
түбегейлі принциптерінің қатарында ...бүкіл халықтың игілігін көздейтін
экономикалық даму принципі де нақты аталған. Экономика әрбір елдің
дамуының құнды тетігі, ол болмаса немесе оған қатер төнсе оларды жою
шараларын қабылдау қажеттілігі туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 7-
тарауында белгіленген іс-әрекеттерді экономикалық қызмет саласында жасалды
деп тану үшін ол қылмыстарды жасау кезінде қылмыс субъектісі заңсыз
экономикалық мүддені, соның ішінде, пайдакүнемдік мүддені көздейді немесе
жеке тұлғаның не шаруашылық субъектісінің, мемлекеттің, қоғамның заңды
экономикалық мүддесіне зардап келтіруге ұмтылады. Міне, осы осындай
қылмыстар тобы үшін тән – экономикалық мотивацияның мәні болып табылады. Ол
көпшілік жағдайда субъектіге экономикалық жағынан тиімді болып келеді,
субъект мұндай қылмыстардан мүліктік (иелігіндегі меншігін заңсыз ұлғайтады
немесе заңсыз азайтады) немесе өзге де материалдық игіліктер (мысалы,
заңсыз несие алу, инвестициялар тарту, салық төлеуден жалтару, көп табыс
әкелетін шарттарға отыру және т.б. түрінде) алады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың топтық объектісі ретінде
экономикалық қызметті жүзеге асырудың принциптеріне негізделген қоғамдық
қатынастар құрайды [10 б.].
Мұндай принциптерге автор экономикалық қызмет еркіндігі, оны заңды
негіздерде жүзеге асыру, экономикалық, бәсекелестердің адал бәсекелестігі,
криминалдық қызметке тыйым салу жатады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың топтық объектісі болып
экономикалық қызмет процесінде қалыптастырылатын қоғамдық қатынастар
танылады.
Жұмыста осы мәселенің де бірыңғай шешімі берілді. Яғни аталған
пікірлерді дербес қарастырмай, біртұтас ұғымды беруде пайдалану
тиімділігіне келдік. Осы принциптерді бұзатын және экономикалық қызмет
саласындағы қоғамдық қатынастарға қол сұғатын қауіптілігі жоғары және
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің құрылымында
көрініс тапқан 209-бабындағы қылмыс құрамының криминализациялануы, оның
қауіптілігінен хабар береді. Контрабанданың мұндай бағалауға ие болуы,
біріншіден, экономикалық контрабанданың кез келген мемлекеттің өмірлік
маңызы бар экономиканың шектелген саласында жасалуына; екіншіден, оның
құнды экономикалық мүдделерге қарсы бағыттылығына; үшіншіден, оның қоғамға
қауіптілік деңгейінің жоғарылығына байланысты болып отыр.
1997 жылғы тәуелсіз ел болған Қазақстан Республикасының тарихындағы жаңа
ҚР Қылмыстық Кодексі қабылданғанға дейін, контрабанда (кейін экономикалық
контрабанда және контрабанда болып бөлінді) заңнамада және қылмыстық құқық
теориясында мемлекеттік қылмыстардың бір түрі ретінде қаралды. Мұндай
көзқарас, сол кезеңдегі құқықтық санада нық орын алды, кеңестік және
ресейлік ғалым-криминалистердің көпшілігі контрабанданы өзінің мәні жағынан
мемлекеттік қылмыстарға жатқызған болатын. Мысалы, С.В. Дьяков
контрабанданы мемлекеттік қылмыстар тобына кіргізе отырып, оны елдің
экономикалық қауіпсіздігін бұзуға қабілеті бар деп санады .
А. Дементьева пікірі бойынша, экономикалық контрабанда жалғаспалы
жүйелілік даму сипатында, пайдакүнемдік мақсатын көздейді, заңды
экономикалық қызмет атын жамылып және кәсіби қызметтерін жүзеге асыру
процесінде жасайды. Ол меншікке қарсы қылмыстар қатарында.
Біздіңше, мұндай жағдайда экономикалық қылмыстарды тар мағынада
түсіндіру орын алады және экономикалық қызмет аясында жасалатын қылмыстарды
түсіндіру ауқымы тарылады.
Қазақстанның қолданыстағы қылмыстық заңнамасының 209-бабымен Қазақстан
Республикасының кедендік шекарасынан кеден бақылауын жанай немесе одан
жасырын, не құжаттарды немесе кедендік теңестіру құралдарын алдап пайдалану
арқылы, тауарларды немесе өзге заттарды осы Кодекстің 250 бабында
көрсетілгендерін қоспағанда, не декларацияланбаумен немесе күмәнді
декларациялаумен ұштасқан кедендік шекарадан өткізуге тыйым салынған немесе
өткізу шектелген, кедендік шекара арқылы өткізудің арнайы ережелері
белгіленген тауарларды, заттар мен құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу
экономикалық контрабанда деп танылған. Атап кету керек, бұл қылмыс
құрамының диспозициясын құрастырғанда, заң шығарушы бұрынғы заңнамаларды
ғана емес, осы қылмыстың шетелдерде реттелу ерекшеліктерін де қамтыған.
Экономикалық контрабанданың ұғымында алғашқы рет кедендік шекара деген
термин пайда болды. Сонымен қатар, экономика саласындағы контрабанданың
ауырлатылған түрлерінде де елеулі өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Контрабанданың
қылмыстық заңға өзгерістер енгізіле отырып, жаңа редакцияда берілуі, оларды
жасаған қылмыстық топтардың жауаптылығын күшейтуден туып отыр және аталған
қылмыстың жоғары қоғамдық қауіптілікті төндіруіне байланысты, -деп
түсіндірген болатын [11].
Бүгінгі таңда, Қазақстан Республикасының шекарасының көршілес
мемлекеттермен өзара тығыз қатынаста болуы, әртүрлі ұйымдасқан қылмыстық
топтар мен криминалды бағыттағы коммерциялық құрылымдардың елдің табиғи
байлықтарын талан-таражға салуына жағдай жасап отыр. Сондай-ақ, олардың
Қазақстан нарығын сапасы төмен тұрғындардың қажеттілігін
қанағаттандырмайтын тауарлармен толтырып жатқаны да ешкімге құпия емес.
Көптеген жағдайда, біздің мемлекетіміздің аумағына тауарларды әкелу мен
шығару контрабандалық жолмен жүзеге асырылады. Контрабанда заңды ұйымдар
мен жеке тұлғалар арқылы экономиканың ішкі және сыртқы қызметі саласында
жасалады. Контрабанданы тек бір елге қатысты жасалады деген жеткіліксіз, ол
кем дегенде екі мемлекеттің кедендік шекарасы тәртібін бұзады, заңсыздыққа
жол береді. Өйткені, тауарлардың контрабандасын әкелуші мен әкетуші тарап
екі мемлекеттік құрылымның бөлігі, екі елге де келтірілетін зардап жоғары.
Бұл тек қылмыстардың қауіптілігін емес, олардың құрамының күрделілігін
аңғартады. Яғни, Қазақстанда басталып, екінші бір елде жалғасып немесе
аяқталуынан олар үшін жауаптылық белгілеуге байланысты бірқатар мәселелерді
тікелей қояды. Ол ҚР Қылмыстық кодексінің Жалпы бөлімінің қылмыстық заңның
күші, қылмыс жасаған адамды ұстап беру, соттылықтың ескіру мерзімі,
жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар сияқты
жекелеген институттары мен нормаларын қолдануды сапалы түрде шешу міндетін
алға тартады.
Заң әдебиеттерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz